Pojęcie i istota konkurencyjności
advertisement
ABSTRACT In economic life and beyond, competition is one of the fundamental sources of mobilization and creativity. Nowadays the competitiveness has become a key priority for governments and regional authorities across Europe. Publication comprises an overview of key concepts related to the issue of competitiveness. In the first chapter different dimensions of competitiveness were distinguished and the most important sources of competitive advantage identified. Further, the research methods of competitiveness used by prestigious international institutions were presented. The next part illustrates the priorities, goals and directions of regional policy from the perspective of regional competitiveness. In 2004 Poland joined the European Union and it created for Polish regions a great opportunity to develop and become more competitive. Poland’s membership in EU meant fully righted participation in creating and taking advantages from the benefits of European policies. Publications also aims at evaluating regional competitiveness in Poland from a comparative perspective. In order to measure competitive performance of 16 Polish regions Huggins method was applied. This approach provided an overall picture of the regional level of competitiveness. Key words: Regional competitiveness, methods of competitiveness, Polish regions. 6 Studia 150 - Bronisz 1.indd 6 2013-10-10 08:21:19 WSTĘP Konkurencyjność jest jednym z najszybciej rozwijających się terminów w naukach ekonomicznych, politycznych oraz zarządzaniu. W ciągu ostatnich 20-30 lat pojęcie konkurencyjności państw i regionów znacznie zyskało na znaczeniu, stało się przedmiotem zainteresowania zarówno teoretyków, jak i praktyków, a także priorytetem dla przedstawicieli rządów, władz regionalnych i lokalnych oraz instytucji europejskich i międzynarodowych. Powstało wiele ośrodków badawczych zajmujących się analizą oraz pomiarem poziomu konkurencyjności, spośród których warto przykładowo wymienić: Światowe Forum Ekonomiczne (Genewa, Szwajcaria), Instytut Konkurencyjności (Barcelona, Hiszpania), czy Radę Konkurencyjności (Waszyngton, Stany Zjednoczone). Pojęcie konkurencyjności może być definiowane na wiele sposobów, różnorodność ujęć jest wyznacznikiem złożoności tej problematyki. W literaturze nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji, co niejednokrotnie jest przyczyną problemów natury koncepcyjnej i metodologicznej. O konkurencyjności można mówić w wymiarze makro, mezo i mikroekonomicznym, dlatego też może być rozpatrywana na poziomie globalnym, regionalnym czy lokalnym. Zakres pojęciowy tej kategorii ewoluuje w miarę studiów nad nią i poszerza się. Obecnie, na znaczeniu zyskuje kompleksowe podejście do zagadnienia konkurencyjności, łączące różne jej wymiary, poziomy i aspekty. Holistyczne ujęcie zjawiska umożliwia ukazanie funkcjonowania całego systemu społeczno-gospodarczego i politycznego badanego państwa czy regionu. Konkurencyjność jest zjawiskiem dynamicznym, zmieniającym się w czasie, a jednocześnie immanentną cechą, a zarazem siłą napędową współczesnych procesów gospodarczych. Problem zdefiniowania pojęcia implikuje trudności jego pomiaru i odpowiedniej analizy. Niewątpliwie, konkurencyjność jest miarą relatywną, może być bowiem analizowana z punktu widzenia różnych kryteriów. Najczęściej jednak stosowane są dwa główne podejścia. Pierwsze – ex-ante pozwala na obserwację potencjalnego poziomu konkurencyjności państwa czy regionu. Konkurencyjność określana jest przez zdolność danego podmiotu do konkurowania w przyszłości. Drugie natomiast, kładzie szczególny nacisk na osiągnięte efekty konkurencyjności (podejście typu ex-post). Konkurencyjność stanowi miarę jakościową rozwoju społeczno-gospodarczego. Jej wzrost jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia trwałego wzrostu gospodarczego, wpływa także na jakość życia mieszkańców. Jednym z ważniejszych zjawisk współczesnej gospodarki jest wzrost znaczenia podmiotowości regionu. Postępujący 7 Studia 150 - Bronisz 1.indd 7 2013-10-10 08:21:40 proces decentralizacji przyczynia się do uznania regionu jako podmiotu kreującego politykę regionalną. Istotne jest przesuwanie procesów integracyjnych ze szczebla państwowego na szczebel regionalny. Kompetencje władzy centralnej przekazywane na szczebel samorządów regionalnych i lokalnych umożliwiają im prowadzenie własnej polityki gospodarczej, w znacznym stopniu autonomicznej względem polityk narodowych. Regiony, rozumiane jako jednostki administracyjne funkcjonujące „poniżej” szczebla władz krajowych i jednocześnie „powyżej” władz lub jednostek administracyjnych poziomu lokalnego, są znacznie lepiej przystosowane do ustanawiania więzi między przedsiębiorstwami a ośrodkami naukowymi i badawczymi, a także do czerpania korzyści z dobrych praktyk i określenia podmiotów, z którymi mogą efektywnie współpracować. „Regiony i miasta zapewniają Europie rozwój i wzmacniają jej spójność i konkurencyjność. Innowacyjność i kreatywność rodzą się w regionach i miastach, zatrudnienie i wzrost tworzone są przez regiony i miasta, solidarność i spójność społeczna budowane są w regionach i miastach. Europa staje się silniejsza dzięki miastom i regionom” [Regiony… 2009, s. 2]. W warunkach nasilających się procesów współzależności międzynarodowych, konkurencyjność stanowi fundament trwałego i zrównoważonego rozwoju. Aby sprostać współczesnym wyzwaniom globalnej gospodarki regiony „zmuszone są” do permanentnego wzmacniania i rozwijania swoich zdolności konkurencyjnych. Zdeterminowany uwarunkowaniami historycznymi i politycznymi poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego polskich regionów jest znacznie zróżnicowany. Przeprowadzona w 1998 r. reforma administracyjna wprowadziła zasadnicze zmiany systemowe w zakresie polskiej samorządności i sterowania rozwojem regionalnym, które w znacznej mierze nawiązywały do warunków istniejących w Unii Europejskiej. Przystąpienie Polski do Wspólnoty Europejskiej niosło istotne korzyści gospodarcze, społeczne i polityczne, a tym samym przyczyniło się do wzrostu poziomu rozwoju kraju. Dzięki akcesji do struktur UE polskie regiony uzyskały szansę na rozwój i wzrost konkurencyjności. Członkostwo w UE oznaczało pełnoprawny udział zarówno w kreowaniu, jak i czerpaniu korzyści z polityk Unii. Nastąpiła modernizacja wielu gałęzi gospodarki, wzrost stopy zatrudnienia i poziomu życia ludności. Jednak, prowadzona polityka regionalna nie zapobiegła istniejącym oraz nowym zróżnicowaniom regionalnym. Nastąpiła polaryzacja polskiej przestrzeni, czy wręcz marginalizacja niektórych obszarów kraju. Niewątpliwie, istnieje zgodność co do celowości i potrzeby wspierania inicjatyw ukierunkowanych na wzmocnienie procesów rozwoju i konkurencyjności. Wątpliwości i rozbieżności pojawiają się w momencie identyfikacji czynników określanych mianem fundamentalnych dla rozwoju konkurencyjności. Dyskusja dotyczy również wyboru odpowiednich metod i technik służących analizowaniu poziomu konkurencyjności regionów. Celem publikacji jest ukazanie oraz uporządkowanie bogatej, jednocześnie zróżnicowanej i niespójnej siatki pojęciowej oraz istniejących podejść badawczych 8 Studia 150 - Bronisz 1.indd 8 2013-10-10 08:21:40 występujących w odniesieniu do szeroko rozumianego zjawiska konkurencyjności. Istotne jest również ukazanie zależności między konkurencyjnością regionów a polityką regionalną. Przyjęte założenia oraz priorytety polityki regionalnej określają kierunki rozwoju regionów, jakkolwiek odmienne podejścia badawcze koncentrujące się na różnych aspektach konkurencyjności pozwalają na skuteczne planowanie, definiowanie oraz monitorowanie celów strategicznych. Praca poświęcona jest także analizie poziomu konkurencyjności 16 polskich województw. Zastosowana metoda badawcza autorstwa Roberta Hugginsa nie była dotychczas wykorzystywana do oceny polskich regionów, jest zaś niezmiernie przydatna dla planowania rozwoju regionalnego. Ujmuje całościowo regionalny aspekt konkurencyjności i jednocześnie umożliwia porównanie regionów pod względem wyróżnionych komponentów konkurencyjności. Tym samym pozwala na identyfikację regionalnych potencjałów rozwojowych. Ponadto, dzięki stworzeniu 3-czynnikowego modelu służącego do pomiaru konkurencyjności umożliwia obserwację zmiany poziomu konkurencyjności w czasie oraz porównanie regionów także na płaszczyźnie europejskiej. Pracę otwiera przegląd najważniejszych pojęć związanych z problematyką konkurencyjności. Dokonano próby syntetycznego ujęcia wyróżnionych wymiarów konkurencyjności, wskazano na zasadność rozpatrywania zjawiska na różnych płaszczyznach oraz zidentyfikowano najistotniejsze źródła przewagi konkurencyjnej. Następnie skoncentrowano się na przedstawieniu metod badawczych stosowanych przez prestiżowe międzynarodowe instytucje zajmujące się kwestią konkurencyjności regionów, tj. m.in. przez Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania w Lozannie czy Światowe Forum Ekonomiczne w Genewie. Poruszono także wiele problemów i kontrowersji związanych ze złożonością pojęcia. W kolejnej części zilustrowano priorytety, cele, założenia i kierunki rozwoju polityki regionalnej przez pryzmat ich wpływu na konkurencyjność regionów. Pod względem zasięgu terytorialnego praca obejmuje 16 województw Polski, jednak powiązanie polskiej polityki regionalnej z polityką Unii Europejskiej wymusiło ukazanie szerszej perspektywy prezentowanego zagadnienia. W tym kontekście istotna była analiza najważniejszych dokumentów dotyczących rozwoju regionalnego. W rozdziale poświęconym analizie i ocenie konkurencyjności polskich województw podjęto próbę identyfikacji najważniejszych uwarunkowań konkurencyjności. Wyróżniono uwarunkowania globalne, historyczne, związane z przeobrażeniami okresu transformacji społeczno-ekonomicznej oraz instytucjonalne. Wskazano na istotne implikacje konkurencyjności z procesami globalizacyjnymi i integracyjnymi, a także podkreślono związek konkurencyjności państwa z konkurencyjnością jego regionów. Poruszono kwestię przynależności polskich ziem do odmiennych organizmów państwowych i jej negatywne konsekwencje dla przestrzennych procesów rozwojowych 16 województw. Ponadto, podkreślono znaczenie zmiany przestrzennej organizacji kraju, reformy struktur samorządu terytorialnego w Polsce oraz działań podejmowanych w celu przystąpienia do Wspólnot Europejskich dla regionalnych 9 Studia 150 - Bronisz 1.indd 9 2013-10-10 08:21:40 procesów rozwojowych. Przeprowadzono także analizę konkurencyjności polskich województw w układzie porównawczym. Wykorzystano w tym celu metodę opracowaną przez Roberta Hugginsa, ujmującą całościowo regionalny aspekt konkurencyjności. Próba zbadania poziomu konkurencyjności szesnastu województw stała się możliwa dzięki stworzeniu cząstkowych indeksów dotyczących takich czynników, jak: gospodarka oparta na wiedzy, gęstość biznesu, uczestnictwo ekonomiczne, wydajność gospodarki, bezrobocie i płace, a następnie na ich podstawie opracowaniu całościowego wskaźnika konkurencyjności regionów. Powstał zatem model służący do oceny konkurencyjności na płaszczyźnie regionalnej. W zakończeniu wskazano obszary wymagające dalszych pogłębionych badań. 10 Studia 150 - Bronisz 1.indd 10 2013-10-10 08:21:41 Rozdział I KONKURENCYJNOŚĆ JAKO KATEGORIA BADAWCZA 1. Pojęcie i istota konkurencyjności Konkurencyjność jest jedną z najszybciej rozwijających się kategorii badawczych zarówno w naukach ekonomicznych, jak i politycznych. Postępująca liberalizacja gospodarki oraz procesy globalizacji spowodowały istotny wzrost zainteresowania kwestią konkurencyjności. Na początku lat 90. XX w. w Stanach Zjednoczonych utworzono rządową Radę do Spraw Polityki Konkurencji (Competitiveness Policy Council) zajmującą się badaniem konkurencyjności gospodarki oraz precyzowaniem założeń polityki przyczyniającej się do jej wzrostu. Podobne instytucje powstały również w państwach europejskich, m.in. w Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii czy we Włoszech. W tym samym czasie Komisja Europejska ustanowiła Europejską Radę Konkurencyjności, opracowującą raporty dotyczące stanu gospodarki państw zaliczanych do Wspólnoty Europejskiej. W Unii Europejskiej kwestia konkurencyjności nabrała szczególnego znaczenia wraz z przyjęciem założeń Strategii Lizbońskiej z 2000 r. Jej ambitnym celem stało się zmniejszenie gospodarczej luki rozwojowej w stosunku do Stanów Zjednoczonych oraz uczynienie z Europy do 2010 r. najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej, opartej na wiedzy gospodarki. Pojawiły się również liczne prywatne instytuty, firmy konsultingowe i organizacje interesujące się pomiarem i analizą konkurencyjności, spośród których warto przykładowo wymienić: Światowe Forum Ekonomiczne (Genewa, Szwajcaria), Instytut Konkurencyjności (Barcelona, Hiszpania) czy Radę Konkurencyjności (Waszyngton, Stany Zjednoczone). Uznana za miarę rozwoju gospodarczego konkurencyjność jest immanentną cechą, siłą napędową współczesnych procesów gospodarczych. Jednocześnie jest zjawiskiem złożonym, relatywnym i wieloaspektowym, może być bowiem analizowana z punktu widzenia różnych kryteriów oraz rozpatrywana na wielu płaszczyznach. W literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznie określonej definicji konkurencyjności [Por. Lech 2001; McNulty 1968; Olczyk 2008; Przybyciński 1997, 2005; Vickers 1994], pojęcie jest precyzowane, najczęściej przez pryzmat wybranych pojedynczych 11 Studia 150 - Bronisz 1.indd 11 2013-10-10 08:21:41 lub grup wskaźników, na potrzeby określonego badania. Obecnie najczęściej stosowane mierniki konkurencyjności oparte są na przekrojowych i obejmujących wiele cząstkowych indeksów rankingach1. Rozwijanie i pogłębianie badań nad zjawiskiem konkurencyjności stworzyło pole do szerokiej dyskusji. Pojawiło się wiele problemów natury koncepcyjnej i metodologicznej. Kwestią zasadniczą był brak jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji pojęcia2, co niejednokrotnie prowadziło do sporów terminologicznych i metodologicznych. Toczyła się także debata dotycząca istoty studiów nad konkurencyjnością, ponadto pojawiały się wątpliwości czy problem konkurencyjności, właściwy dotychczas przede wszystkim dla poziomu mikro, czyli odnoszący się głównie do przedsiębiorstw może być przeniesiony na poziom państwa czy regionu. Jednym z głównych krytyków geograficznie wielopoziomowej analizy konkurencyjności był Krugman. Dowodził, że teoria narodowej czy międzynarodowej konkurencyjności jest niejednoznaczna, zatem próba rozciągania pojęcia na sferę makroekonomiczną jest nadużyciem, zaś wskazywanie analogii między państwem a przedsiębiorstwem jest niezrozumiałe, mylące i nieprawidłowe [Krugman 1994, s. 3]. Jednocześnie, nie brakowało zwolenników kompleksowego ujęcia zjawiska, uwzględniającego obok aspektu mikroekonomicznego, także wymiar międzynarodowy i regionalny3. Niewątpliwie, istota i definicja pojęcia na poziomie makroekonomicznym jest odmienna niż ta odnosząca się do sfery mikro, jednak w dobie globalizacji nie można ograniczać pojęcia konkurencyjności tylko do rynku wewnętrznego państwa, konieczna jest szersza, międzynarodowa perspektywa. Obecnie konkurencyjność jest zjawiskiem systemowym, przenikającym wszystkie dziedziny działalności ludzi i społeczeństw [Włodarczyk-Śpiewak 2008, s. 12]. Uznana za główny imperatyw życia gospodarczego stała się kwestią priorytetową dla przedstawicieli władz państwowych i regionalnych. Konkurencyjność jest także jednym z kluczowych pojęć wyznaczających kierunek toczącej się debaty nad przyszłością Unii Europejskiej. Zajmuje wiele miejsca w studiach nad strategią rozwoju regionalnego i polityką poszczególnych państw. Analiza konkurencyjności znajduje coraz szersze zastosowanie w prowadzonych badaniach nad rozwojem ekonomicznym, zaś międzynarodowa konkurencyjność gospodarki jest obecnie postrzegana jako najbardziej syntetyczne odzwierciedlenie sprawności całego systemu społeczno-gospodarczego i politycznego państwa [Jeliński 2007, s. 38]. Pojęcie konkurencyjności może być definiowane na wiele sposobów. Różnorodność ujęć zjawiska jest wyznacznikiem złożoności problematyki oraz jej znaczenia. Zakres pojęciowy tej kategorii ewoluuje w miarę studiów nad nią i poszerza się. Konkurencyjność Na przykład World Competitiveness Yearbook, Global Competitiveness Report, Current Competitiveness Index, Growth Competitiveness Index. 2 W 1999 r. w literaturze istniało ponad 400 definicji, podczas gdy 15 lat wcześniej było ich ok. 40. [Zob. Unia… 1999, s. 95]. 3 Z poglądami Krugmana na łamach tego samego czasopisma „Foreign Affairs” polemizowało czterech ekonomistów. [Zob. Clyde, Prestowitz 1994; Cohen 1994; Thurow 1994]. 1 12 Studia 150 - Bronisz 1.indd 12 2013-10-10 08:21:41 jest przede wszystkim rozumiana jako zdolność do długookresowego, efektywnego rozwoju [Bakier, Medyk 2000, s. 38], jest funkcją dynamicznego wzrostu, innowacji i zdolności do zmiany [Porter 1992, s. 40], zaś jej immanentnymi cechami są efektywność, dynamika i elastyczność działania [Jeliński 2007, s. 26]. Istotne dla rozważań na temat konkurencyjności są poglądy Portera, uważanego za prekursora i jednego z najważniejszych badaczy zjawiska. Autor ten utożsamiał konkurencyjność z produktywnością, przeciwstawiając ją nieostrej i amorficznej koncepcji konkurencyjności kreowanej przez różnych badaczy. Twierdził, że głównym celem państwa jest dążenie do poprawy standardu życia jego ludności, natomiast poziom życia mieszkańców zależy od zdolności narodowych firm do osiągania wysokiego poziomu produktywności oraz zwiększania tej wydajności w czasie. Podobnie pojęcie konkurencyjności definiuje Krugman, argumentując że jest to nic innego jak produktywność. Jednak o konkurencyjności w coraz większym stopniu przesądzają determinanty jakościowe, związane z postępem technologicznym, innowacjami czy systemami zarządzania. Jednocześnie podstawowym warunkiem jej osiągania jest zdolność do tworzenia większego niż inne gospodarki bogactwa społecznego z dostępnych zasobów czynników produkcji, czyli osiąganie wyższej niż konkurenci efektywności wykorzystania zasobów [ibidem, s. 38]. Gorzelak i Jałowiecki wyróżniają dwie płaszczyzny konkurencyjności. Pierwsza dotyczy konkurencyjności firm zlokalizowanych w danym układzie terytorialnym, w otwartej gospodarce światowej, drugą natomiast stanowi konkurencyjność samych układów regionalnych o nowy kapitał, tworzący miejsca pracy i przynoszący dochód, o pracowników o najwyższych kwalifikacjach, zdolnych do wytwarzania innowacji i stosowania nowych, zaawansowanych technologii [Gorzelak, Jałowiecki 2000]. Konkurencyjność uznawana jest za najważniejszy mechanizm, który przez promowanie najkorzystniejszych rozwiązań z punktu widzenia kryteriów gospodarczych, prowadzi do rozwoju, wyzwalając kreatywność rywalizujących podmiotów [Bardecka 2003, s. 7]. O konkurencyjności można mówić w wymiarze makro-, mezo- i mikroekonomicznym, dlatego też może być rozpatrywana w ujęciu globalnym, regionalnym czy lokalnym. Na poziomie makro- rozumiana jest jako konkurencyjność państw i regionów, mezo- jako konkurencyjność sektorów lub branż, albo też gałęzi gospodarki, oraz na płaszczyźnie mikro-, jako konkurencyjność firm i poszczególnych produktów [Januszkiewicz 2000, s. 88]. Obecnie, na znaczeniu zyskuje kompleksowe podejście do zagadnienia konkurencyjności, łączące w sobie różne jej wymiary, poziomy i aspekty. Holistyczne ujęcie zjawiska zapobiega pominięciu kategorii, których brak mógłby zniekształcać ostateczny obraz. Umożliwia ukazanie funkcjonowania całego systemu społeczno-gospodarczego i politycznego kraju. Zintegrowana i spójna koncepcja zakłada, że „państwo nie może dokonywać wyboru selektywnego zindywidualizowanej polityki lub części konkurencyjności z zestawu determinant systemowej konkurencyjności” [Esser et al. 1999, s. 62]. 13 Studia 150 - Bronisz 1.indd 13 2013-10-10 08:21:41 Ryc. 1. Systemowe ujęcie konkurencyjności Źródło: [Nowakowski 2000, s. 95]. Istotne są także interakcje zachodzące między poszczególnymi poziomami oraz zintegrowane sieci współpracy uwzględniające konieczność zarządzania na poziomie makroekonomicznym [Bochańczyk-Kupka 2007, s. 97] (ryc. 1). 2. Konkurencyjność w obliczu globalizacji Globalizacja, liberalizacja handlowa i finansowa, a także deregulacja rynków oraz wzrost różnorodnych współzależności między poszczególnymi uczestnikami rynku na świecie, prowadzi do wzrostu dysproporcji rozwojowych poszczególnych państw i regionów. Globalizacja jest pojęciem, które odnosi się do wielu zjawisk, procesów i płaszczyzn życia gospodarczego, społecznego i kulturowego. Oznacza wzrost różnego rodzaju połączeń, wzajemnych powiązań, niesymetrycznych oddziaływań we wszystkich dziedzinach życia społeczeństw, od kultury masowej przez finanse, migracje, po bezpieczeństwo i utrzymanie pokoju [Kuźniar 2000, s. 5]. Jednocześnie globalizacja stwarza zarówno nowe możliwości, jak i zagrożenia rozwojowe. Przez dyfuzję technologii, know-how i innowacji, poszczególne państwa czy regiony mają szansę osiągnąć niebywałe tempo wzrostu i rozwoju. Jakkolwiek, gospodarki niezdolne dostosować się do nowych warunków rywalizacji rynkowej spychane są na margines rozwoju. Bez wątpienia liberalizacja międzynarodowych 14 Studia 150 - Bronisz 1.indd 14 2013-10-10 08:21:41 stosunków gospodarczych i wzrost otwartości systemów narodowych przyczyniają się do zaostrzenia konkurencji. Jednak to właśnie konkurencja wymusza i jednocześnie umożliwia otwarcie się organizacji, uruchamia również proces stałego porównywania się i uczenia od najlepszych, wzbogacania własnych umiejętności i poszukiwanie lepszych rozwiązań [Bossak 2008, s. 537-538]. Absorpcja korzyści wynikających z globalizacji zdeterminowana jest głównie prowadzoną polityką gospodarczą, gdyż to właśnie gospodarka stanowi podstawę funkcjonowania nie tylko państwa, ale również całego społeczeństwa, bez względu na położenie geograficzne, narodowość, religię czy kulturę, warunkując standard życia ludności oraz wpływając na politykę i system bezpieczeństwa [Noga, Stawicka 2008, s. 18]. O ile jednak globalizacja służy wytwarzaniu bogactw, o tyle jednak nie sprzyja zaspokajaniu potrzeb socjalnych [Fuentes 2005, s. 39]. Dywergencje rozwojowe występują, zarówno między państwami o zaawansowanej gospodarce i rozwijającymi się, jak i wewnątrz tych grup. Mieszkańcy państw o niskim dochodzie (2,5 mld osób) w 2000 r. w porównaniu do średniej światowej dysponowali 12,5-krotnie niższym PKB i 11,4-krotnie niższym w 2006 r. Natomiast mieszkańcy państw o średnim dochodzie (3,1 mld osób) dysponowali odpowiednio: 4,3-krotnie i 2,4-krotnie niższym dochodem [Noga, Stawicka 2008, s. 46]. W zależności od kontekstu badań nad zjawiskiem globalizacji poszczególni autorzy przyjmują różne jej definicje. W każdej jednak dziedzinie globalizacja jest procesem wielowymiarowym i żywiołowym [Megier 2009, s. 50]. Według Komisji Europejskiej globalizację można zdefiniować jako „proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii” [Liberska 2002, s. 18]. Bauman [2006, s. 18] nazywa globalizację „poczuciem wypełniania się świata”. Uważa, że globalizacja odnosi się głównie do sfery gospodarczej, jednak współwystępuje i jest organicznie zespolona (związana) z procesem, jakim jest polityczna i społeczna terytorializacja (lokalizacja) świata [Bauman 1997, s. 65]. Zdaniem Kołodki [2001, s. 7-8; 2003] „globalizacja to proces tworzenia zliberalizowanego i zintegrowanego świata rynku towarów i kapitału oraz kształtowania się nowego międzynarodowego ładu instytucjonalnego służącego rozwojowi produkcji, handlu i przepływów finansowych na skalę całego świata”. Globalizacja oznacza zarówno zmniejszenie barier ekonomicznych, fizycznych, technologicznych i politycznych, jak również wzmocnienie powiązań i współzależności społecznych, ekonomicznych i politycznych. W konsekwencji prowadzi do powstania zintegrowanego rynku globalnego towarów, usług i kapitału, kształtowania się nowego międzynarodowego podziału pracy, a także umiędzynarodowienia produkcji, dystrybucji, marketingu oraz przyjęcia przez przedsiębiorstwa globalnych strategii działania. Należy zgodzić się z poglądami wyrażanymi przez niektórych autorów, że globalizacja jest zbyt złożonym procesem, żeby można ją było wpisać w teoretyczny model jednej tylko logiki przyczynowo-skutkowej [Axford 1995, s. 33]. 15 Studia 150 - Bronisz 1.indd 15 2013-10-10 08:21:41 Globalizację, jako proces cechujący się wielością powiązań i wzajemnych oddziaływań między podmiotami na świecie można przybliżyć przez prezentację jej właściwości [Zorska 2000, s. 16]. Podstawową cechą procesu globalizacji jest wielowymiarowość. Polega na tym, że jednocześnie przebiega na różnych płaszczyznach życia społecznego, dotyczy stosunków gospodarczych, politycznych, militarnych czy kulturalnych. Ważny jest dialektyczny charakter procesu globalizacji, który przejawia się w występowaniu zjawisk przeciwstawnych, a jednocześnie wzajemnie uwarunkowanych i powiązanych, takich jak: globalizacja – fragmentaryzacja, marginalizacja; integracja – dezintegracja czy homogenizacja – dyferencjacja. Kolejną ważną cechą jest międzynarodowa współzależność. Oznacza bardzo ścisłe, wzajemne, ponadnarodowe powiązania podmiotów działających na różnych poziomach i płaszczyznach. Cechą procesu globalizacji jest również niezmiernie silny związek z postępem nauki, techniki i organizacji, złożoność i wielowątkowość, jak również integrowanie międzynarodowych działań podmiotów prowadzonych na różnych poziomach gospodarek czy rynków (ryc. 2). Elementem globalizacji jest także kompresja czasu i przestrzeni, erozja granic oraz zniesienie barier geograficznych w przepływie towarów, usług, kapitału, inwestycji, technologii i informacji. Wskazuje się również na zjawiska określane mianem „kurczenia się” świata, „skracania” czasu i przestrzeni. Istotny wpływ na te zjawiska ma rozwój sieci informatycznych umożliwiający partycypację niemal we wszystkich ważniejszych wydarzeniach mających miejsce na różnych kontynentach. Kolejną cechą globalizacji jest wielopoziomowość. Gospodarka światowa stanowi najwyższy poziom, na którym są agregowane i transformowane różne tendencje i zjawiska [ibidem, s. 18]. Procesy globalizacji prowadzą do rosnącej integracji rynków towarowych, finansowych, usług, oraz działania korporacji transnarodowych w taki sposób, że w coraz większym stopniu penetrują one gospodarki narodowe i zwiększają stopień ich współzależności [Liberska 2002, s. 18]. Najbardziej widocznym wymiarem procesu globalizacji jest konkurencja rozumiana jako rywalizacja gospodarcza między państwami czy przedsiębiorstwami w skali świata [Gierszewska, Wawrzyniak 2001, s. 23]. Globalizacja wymusza konkurencję międzynarodową, zaś konkurencja wzmacnia globalizację. Porter [1992, s. 376] twierdzi, że „konkurencja globalna zmusza naczelne kierownictwo do zmiany sposobu myślenia i metody prowadzenia jego przedsiębiorstw. Najpotężniejsze posunięcia to takie, które poprawiają ogólnoświatową pozycję kosztową firmy albo umożliwiają jej zróżnicowanie się i osłabienie kluczowych światowych konkurentów”. Aby odnieść sukces w globalnej konkurencji podmioty działające na rynku powinny podejmować innowacyjne działania, a także posiadać „systemy wczesnego ostrzegania” umożliwiające błyskawiczną reakcję na pojawiające się szanse lub zagrożenia. Procesy globalizacji rynków i działalności gospodarczej prowadzą do nasilenia się konkurencji międzynarodowej w wymiarze globalnym [Liberska 2002, s. 2]. 16 Studia 150 - Bronisz 1.indd 16 2013-10-10 08:21:41 Ryc. 2. Obszary globalizacji Źródło: [Łuczak 2000, s. 12]. W sytuacji, kiedy w istotny sposób wzrasta wzajemne powiązanie rynków, a firmy muszą koordynować swą działalność w wielu krajach, warunki konkurencji na rynkach światowych stają się coraz trudniejsze i bardziej skomplikowane. Zniesienie istotnych ograniczeń w przepływie towarów, usług i kapitału oraz możliwość podejmowania działalności gospodarczej na całym świecie przyczyniły się do ekspansji gospodarczej poza granicami rodzimych krajów podmiotów finansowych oraz firm w celu wygenerowania większych zysków. Pojawiła się także konieczność sprostania ogromnej presji konkurencji globalnej [ibidem, s. 30]. Konkurencyjność stanowi bowiem miarę jakościową rozwoju społeczno-gospodarczego regionu ocenianego z punktu widzenia jego skuteczności do rywalizacji w istniejących warunkach krajowych, europejskich czy światowych [Kudełko 2005, s. 70]. Rewolucja teleinformatyczna wpłynęła na zmianę charakteru i metody konkurencji. Obecnie, technologie informatyczne stanowią główną siłę sprawczą zmiany w gospodarce światowej. Postęp technologiczny zintensyfikował konkurencję, rewolucja ICT i efektywne wykorzystanie tych technologii stanowi obecnie kluczowy i zarazem krytyczny czynnik rozwoju ekonomicznego, niezależnie od poziomu i struktury gospodarczej państw [Bossak 2008, s. 542-543]. Procesy globalizacji dotyczą głównie państw zaawansowanych ekonomicznie. Państwa słabiej rozwinięte napotykają na duże trudności i wyzwania. Związana z globalizacją presja konkurencyjna rodzi bowiem nowe dysproporcje dochodowe i nierówności społeczne naruszając spójność społeczeństw [Anioł 2002, s. 18]. Dlatego też, aby skuteczniej odpowiedzieć na wyzwania globalizacji państwa powinny tworzyć coraz 17 Studia 150 - Bronisz 1.indd 17 2013-10-10 08:21:41 doskonalsze systemy i strategie zarządzania. Wyzwania te można scharakteryzować następująco [Penc 2003, s. 246-247]: 1) ograniczenia w prowadzeniu polityki makroekonomicznej (polityka pieniężna i fiskalna, polityka kursu walutowego, wymóg stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej); 2) sprostanie konkurencji globalnych rynków towarowych i usług (zdolności eksportowe, możliwości dostarczenia na rynki globalne towarów konkurencyjnych o zaawansowanej technologii); 3) zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw (wykorzystanie nowych technologii, proinnowacyjny charakter rynku); 4) rozwój infrastruktury globalizacyjnej (transportowa, telekomunikacyjna, regulacyjna, sprawność działania rynków i instytucji); 5) zdolności przyciągania odpowiedniej wielkości i jakości zagranicznych inwestycji bezpośrednich (dziedziny inwestowania, udział przedsiębiorstw zagranicznych w handlu zagranicznym, wpływ inwestycji zagranicznych na bilans płatniczy); 6) możliwość łączenia małych i średnich przedsiębiorstw w globalne sieci zaopatrzenia produkcji i dystrybucji (zdolności konkurencyjne i internacjonalizacja działalności, konsolidacja oraz nowe formy organizacji); 7) podniesienie jakości kapitału ludzkiego (poziom oświaty i kwalifikacji, dostęp do informacji – komputery, Internet); 8) rozwiązanie problemu dystrybucji dochodów (nierówności społeczne, koszty społeczne globalizacji). Globalizacja oznacza rozciągnięcie i intensyfikację stosunków społecznych, politycznych i ekonomicznych w skali regionów i kontynentów. Jest to zjawisko wielowymiarowe, obejmujące różnorodne procesy i oddziałujące w różnej skali czasowej [por. Bartelson 2000, s. 181; Mojsiewicz 1998]. Prowadzi do uwolnienia rynku ponad granicami, likwiduje wszelkie ograniczenia konkurencji. Państwa, regiony, a przede wszystkim przedsiębiorstwa, stoją wobec niczym nieograniczonej konkurencji. Dlatego też, zdolność danego kraju, regionu czy przedsiębiorstwa dostosowania się do wymogów globalizacji, uzależniona jest w dużym stopniu od zdolności sprostania konkurencji zewnętrznej [Klich 2001, s. 174]. Wiele regionów Unii Europejskiej, czerpiących pełne korzyści z globalizacji, zalicza się do najbardziej konkurencyjnych i innowacyjnych na świecie. Zawdzięczają to inwestycjom w nowe umiejętności, budowaniu lub przyciąganiu nowych zasobów pracowników o największym potencjale oraz sprzyjaniu różnego rodzaju sieciom i grupom [Rozwijające się regiony… 2007, s. xviii]. Jednak nadal widoczna jest niska konkurencyjność i innowacyjność firm z państw członkowskich Unii Europejskiej wobec globalnych konkurentów, w szczególności USA oraz Japonii, co znajduje odzwierciedlenie w różnicy rozwoju poszczególnych regionów – w Stanach Zjednoczonych poziom PKB per capita w 2004 r. przewyższał średnią UE-27 o 60%, UE-15 – o 43%, dla Japonii zaś odpowiedni wskaźnik był wyższy o 19%. W latach 1995-2005 PKB per capita w UE wzrastał w tempie porówny- 18 Studia 150 - Bronisz 1.indd 18 2013-10-10 08:21:42 walnym ze wzrostem w Stanach Zjednoczonych (2% w porównaniu z 2,1%) i dwa razy szybciej niż w Japonii. Ponadto, różnice regionalne w poziomie PKB na mieszkańca są bardziej skrajne w UE-27 niż w Stanach Zjednoczonych czy Japonii, szczególnie po dwóch ostatnich rozszerzeniach Wspólnoty, mających miejsce w 2004 i 2007 r. W UE wysokość PKB per capita w regionie o najwyższym PKB jest 8 razy wyższa niż w regionie o najniższym PKB. W Stanach Zjednoczonych ta różnica wynosi tylko 2,5, a w Japonii 2 razy. We wszystkich stanach USA wysokość PKB na mieszkańca przewyższa średnią UE. W Japonii 40 z 47 regionów ma wyższe PKB na mieszkańca niż średnia UE. Wyraźnie widać zatem, że potrzeba niwelowania różnic regionalnych oraz zapewnienia gospodarczej i społecznej spójności jest większa w UE niż w USA, czy w Japonii [ibidem, s. 5]. Zmiany międzynarodowej pozycji konkurencyjnej są efektem złożonego procesu rozwoju dokonującego się w warunkach globalnej konkurencji. Konkurencyjność w ujęciu systemowym dotyczy różnych wymiarów, kategorii i czynników. Kompleksowość zjawiska powoduje, że zarówno poszczególne komponenty szeroko definiowanej konkurencyjności, jak i jej poziomy są ze sobą istotnie powiązane. Dlatego też niewątpliwie pozycja międzynarodowa państwa wpływa na poziom konkurencyjności jego regionów, zaś rozwój społeczno-ekonomiczny poszczególnych regionów w dużej mierze przekłada się na konkurencyjność całego państwa. W badaniach prowadzonych przez międzynarodowe instytucje zajmujące się problematyką konkurencyjności głównym podmiotem zainteresowania jest nadal państwo. Jednak obecnie, coraz bardziej powszechne staje się przekonanie, że analizą należy objąć również regiony, gdyż są one podstawową jednostką przestrzenną, konkurującą zarówno w ramach państwa, jak również na płaszczyźnie międzynarodowej. 3. Konkurencyjność w wymiarze makroekonomicznym Konkurencyjność w wymiarze makroekonomicznym rozumiana jest jako międzynarodowa konkurencyjność państw i jest różnorodnie definiowana w literaturze. Autorzy Europejskiego Raportu Konkurencyjności [European Competitiveness Report 2006] pojęciem konkurencyjności określają zdolność do ciągłej i nieustannej poprawy warunków życia danego narodu oraz utrzymywania bezrobocia na stałym, względnie niskim poziomie. Konkurencyjność nie jest więc celem samym w sobie. Wynika z produktywności, efektywności i zyskowności. Uznana za miarę rozwoju gospodarczego [Dołęgowski 2006, s. 11] jest immanentną cechą współczesnej gospodarki. Jest również narzędziem osiągania celów, takich jak rosnące standardy życia oraz zwiększanie dobrobytu społecznego [Enhancing European Competitiveness 1995]. Zdaniem przedstawicieli Światowego Forum Ekonomicznego [The Global Competitiveness Report 2004-2005 2004] konkurencyjność dotyczy przystosowywania państwowych struktur gospodarczych i instytucji do wytwarzania wzrostu gospodarczego ważnego w skali 19 Studia 150 - Bronisz 1.indd 19 2013-10-10 08:21:42 światowej. Gospodarka narodowa jest konkurencyjna na międzynarodową skalę, jeśli jej instytucje i polityka wspierają szybki i jednocześnie stabilny wzrost. Według definicji przyjętej przez OECD konkurencyjność jest to stopień, w jakim dany kraj czy region może w warunkach wolnego rynku produkować towary i usługi spełniające wymogi międzynarodowego rynku oraz jednocześnie utrzymywać i zwiększać realne dochody ludności w długim czasie. Cechą charakterystyczną gospodarki określanej mianem konkurencyjnej jest zdolność adaptacji do zmieniających się warunków zewnętrznych oraz umiejętność osiągania szybkiego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego, prowadzącego do zmniejszania zarówno dystansu ekonomicznego, jak i społecznego czy technologicznego wobec bardziej zaawansowanych gospodarek państw UE [Ocena postępów Polski… 2007, s. 31]. Autorzy The World Competitiveness Yearbook 1995 [2005, s. 6] uznali konkurencyjność za jeden z najistotniejszych przedmiotów refleksji w naukach ekonomicznych, politycznych oraz w dziedzinie zarządzania. Definiują ją jako zdolność kraju do tworzenia wartości dodanej i w ten sposób podnoszenia bogactwa narodowego przez odpowiednie zarządzanie zasobami i procesami, atrakcyjnością i agresywnością. Istotne jest przy tym uwzględnienie, zarówno wymiaru globalnego, jak i lokalnego oraz integrowanie wyróżnionych wymiarów i czynników w jednolity, spójny model ekonomiczny i społeczny. Podobne podejście do zagadnienia konkurencyjności zakłada, że jest to zdolność kraju do stałego przyciągania podmiotów działających na rzecz wzrostu wartości dodanej w taki sposób, aby w miarę możliwości wszystkie czynniki produkcji były wykorzystane, następował wysoki zwrot nakładów oraz zachowana była długookresowa równowaga bilansu płatniczego w warunkach zrównoważonego wzrostu [Panjarinen et al. 1998, s. 142]. Według Bieńkowskiego [1993, s. 25] konkurencyjność międzynarodowa jest to zdolność kraju do długookresowego, efektywnego wzrostu w warunkach gospodarki otwartej, w wyniku którego pojawia się struktura gospodarki i eksportu korespondująca z długookresowymi trendami w strukturze gospodarki światowej. Zdaniem Portera [1990, s. 71] konkurencyjność kraju zależy od zdolności jego przemysłu do tworzenia innowacji i udoskonaleń. Istotne w walce konkurencyjnej są różnice w narodowych wartościach, kulturze, strukturach ekonomicznych i historii. Gospodarki narodowe konkurują różnymi sposobami i w odmiennych dziedzinach, bowiem żaden kraj nie może uzyskać przewagi konkurencyjnej we wszystkich gałęziach. Szukając odpowiedzi na pytanie co tak naprawdę determinuje konkurencyjność, Porter opracował czteroczynnikowy model konkurencyjności gospodarki, zwany modelem diamentu4 (ryc. 3). Główną przewagę konkurencyjną upatrywał w szeroko rozumiaModel opracowany przez Portera został uznany za przełom w badaniach nad konkurencyjnością. Był wielokrotnie modyfikowany i rozwijany przez innych badaczy. Jednym z pierwszych ekonomistów, który udoskonalił model Portera był Dunning [1993/1992]. Wzbogacił model diamentu o trzy elementy: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, politykę rządu oraz prokonkurencyjną mentalność. Dziewięcioczynnikowy model konkurencyjności na podstawie modelu diamentu Portera opracowali Cho i Moon [2000]. Uznali oni czynnik ludzki za najważniejszy dla wzrostu międzynarodowej konkurencyjności. 4 20 Studia 150 - Bronisz 1.indd 20 2013-10-10 08:21:42 Ryc. 3. Determinanty konkurencyjności gospodarki według Portera Źródło: [Porter 1998]. nych innowacjach. Wysoka jakość czynników produkcji, silny popyt krajowy, występowanie gron w gospodarce oraz odpowiedni model zarządzania to cztery grupy czynników warunkujących wysoki poziom konkurencyjności gospodarki [Olczyk 2008, s. 31]. Podobnie do zagadnienia konkurencyjności podchodzi Jeliński [2007, s. 26], według którego konkurencyjność międzynarodowa kraju nie wiąże się wyłącznie z kategoriami ekonomicznymi, jest pojęciem bardziej złożonym, związanym z narodową kulturą mającym podłoże w historii gospodarczej kraju. Konkurencyjność państwa nie jest prostą sumą międzynarodowej konkurencyjności jego produktów czy przedsiębiorstw. Wiąże się natomiast z wewnętrznie spójnym i trwałym w czasie systemem funkcjonowania gospodarki krajowej, składającym się z określonego zbioru wzajemnie ze sobą sprzężonych elementów, kształtującym strategiczne warunki do działania przedsiębiorstw. Twórcy Europejskiego Indeksu Konkurencyjności (European Competitiveness Index – ECI), Huggins i Davies [2006, s. 1] definiują konkurencyjność jako zdolność gospodarki do podtrzymania rosnącego standardu życia ludności, jednocześnie przyciągając nowe i utrzymując dotychczasowe firmy ze stabilnym lub rosnącym udziałem w rynku. Mimo że konkurencyjność jest nieodłącznie związana z gospodarczym poziomem rozwoju, to jednak coraz częściej jest analizowana i mierzona z uwzględnieniem innych aspektów, takich jak: gospodarka oparta na wiedzy, innowacyjność czy zaawansowanie technologiczne. Podkreślają, że konkurencyjność łączy się z umiejętnością bilansowania różnego rodzaju przewag, które dane państwo czy region posiada. Uważają, że długoterminowe wyniki ekonomiczne każdego regionu czy państwa będą uwarunkowane nie tylko umiejętnościami przystosowania się do zmian, ale również ich antycypowania. Globalizacja rodzi nowe, silne czynniki różnicowania i nowe sfery oraz płaszczyzny, w których poszczególne kraje współzawodniczą. Zróżnicowana pozycja rozwoju poszczególnych państw i odgrywana rola w gospodarce globalnej powodują, że wiele 21 Studia 150 - Bronisz 1.indd 21 2013-10-10 08:21:42 z nich ze sobą nie konkuruje, gdyż nie posiadają wspólnych płaszczyzn współzawodnictwa. W praktyce postęp polega nie tylko na poprawie konkurencyjności na danej płaszczyźnie, ale i na ewentualnym przejściu na nową płaszczyznę, na której konkurują kraje bardziej zaawansowane [Szymański 2001, s. 50]. Płaszczyzny konkurencji poszczególnych państw wyglądają następująco: – Najwyżej położona, pierwsza płaszczyzna to konkurencja nie o teraźniejsze, ale o przyszłe przewagi. Współzawodnictwo w tym zakresie wiąże się z dążeniem do pierwszeństwa w nowych, przyszłych innowacjach, które zrewolucjonizują rynek. To konkurencja w zakresie mobilizowania kapitału intelektualnego do kreowania nowych produktów i nowych technologii oraz przygotowywanie umiejętności do ich praktycznego wykorzystania. To w istocie konkurencja w ramach kapitału intelektualnego, a więc w zakresie wiedzy, informacji i tzw. dobrze poinformowanej intuicji. – Druga płaszczyzna konkurencji to zdolność obywateli danego kraju do tworzenia opartych na kapitale ludzkim i kapitale fizycznym (rzeczowym) firm transnarodowych, najlepiej kojarzących kombinację czynników produkcji w skali globalnej i najlepiej wykorzystujących możliwość sprzedaży. To decyduje o tym, czy obywatele danego kraju są zdolni do przechwytywania nadwyżki ekonomicznej tworzonej przez transnarodowe firmy. – Trzecia płaszczyzna to konkurencja przez postęp w jakości oferowanych czynników produkcji do gospodarki globalnej. To dążenie do przechodzenia przez wykorzystanie edukacji i modernizacji, od oferowania czynników w skali globalnej obfitych i tanich do czynników coraz rzadszych i coraz cenniejszych. – Czwarta płaszczyzna konkurencji to współzawodnictwo o lokalizację kapitału i produkcji na terenie danego kraju, regionu, miasta. Konkuruje się m.in. w zakresie zdolności przyciągania kapitału i pozyskiwania zamówień od firm transnarodowych, a więc zdolności do powstawania filii transnarodowych korporacji lub firm z nimi współpracujących, które zaopatrują w półprodukty lub usługi. Konkuruje się w tym przypadku przede wszystkim przez tworzenie korzystnych warunków podatkowych, ułatwień ekonomicznych i administracyjnych [ibidem, s. 51]. Zdolność konkurencyjna gospodarki w skali międzynarodowej w znacznej mierze zależy od strategicznego wyboru koncepcji jej rozwoju, a więc od polityki społeczno-ekonomicznej kraju. Ukierunkowana na pobudzanie oraz stymulowanie aktywności ludzkiej wpływa na wzrost efektywności, konkurencyjność i rozwój. Ponadto, na poziom konkurencyjności danego państwa istotny wpływ mają jego instytucje i regulacje prawne. Niska jakość ładu prawnego oraz nadmierna regulacja gospodarki prowadzi do zmniejszenia możliwości rozwojowych. Zasadniczym celem poprawy konkurencyjności danego państwa jest systematyczny wzrost poziomu życia jego obywateli. Układ determinant międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w przedmiotowym ujęciu makroekonomicznym, związanym przede wszystkim z poziomem życia społeczeństwa, przedstawia piramida konkurencyj- 22 Studia 150 - Bronisz 1.indd 22 2013-10-10 08:21:42 Ryc. 4. Piramida konkurencyjności Źródło: [Benchmarking… 1996]. ności (ryc. 4). Jest ona pomocna przy tworzeniu kompleksowej koncepcji konkurencyjności międzynarodowej kraju. Stanowi podstawę budowy modeli międzynarodowej konkurencyjności państw, a także części składowych ich gospodarek [Jeliński 2007, s. 33]. Jednocześnie dobór odpowiednich czynników konkurecyjności (ryc. 5) oraz ich gradacja zależy od wielu zmiennych i specyficznych uwarunkowań, ich oddziaływanie jest zaś zróżnicowane w czasie i w przestrzeni. Ryc. 5. Czynniki konkurencyjności Źródło: [Świtalski 2005, s. 169]. 23 Studia 150 - Bronisz 1.indd 23 2013-10-10 08:21:42 4. Konkurencyjność w wymiarze mikroekonomicznym Konkurencyjność przedsiębiorstwa jest właściwością uznaną za optymalne kryterium wszechstronnej jego oceny. Może być definiowana jako zdolność przedsiębiorstwa do ciągłego kreowania tendencji rozwojowej, wzrostu mikroproduktywności oraz skutecznego rozwijania rynków zbytu w warunkach oferowania przez konkurentów nowych, lepszych i tańszych towarów czy usług [Adamkiewicz-Drwiłło 2003, s. 8]. Konkurencyjność na poziomie mikro może być także rozumiana jako proces, za pomocą którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swoich interesów, proponują korzystniejsze od konkurentów warunki zarówno pod względem ceny, jakości, serwisu, jak i innych charakterystyk mających wpływ na decyzję o danej transakcji [Tkaczyk 1999, s. 13]. Dążenie przedsiębiorstwa do konkurencyjności wynika bezpośrednio z dążenia do rozwoju, zaś jego pozycja konkurencyjna zależy od takich czynników, jak: zasoby ludzkie, inwestycje w wiedzę czy poziom kwalifikacji. Niewątpliwie, konkurencyjność przedsiębiorstwa zdeterminowana wieloma czynnikami warunkuje konkurencyjność danego regionu, a w szerszej perspektywie także konkurencyjność gospodarki narodowej. Aby uzyskać przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwo powinno: – gwarantować korzyści swoim klientom – tzn. musi sprostać paradoksowi produkcji standardowych towarów, które indywidualizuje się zgodnie z życzeniami klienta; – dostarczać klientom usługi najwyższej jakości; – być widoczne na rynkach; – dysponować informacją rynkową – nie można zakładać, że rynki będą zawsze homogeniczne, ich charakter musi być stale oceniany i kontrolowany; – korzystać z globalnych możliwości obniżki kosztów – są one wyjątkowo atrakcyjne, chociaż jednocześnie pozostają w stanie ciągłych zmian, – charakteryzować się skutecznym kierownictwem – konkurencyjna organizacja wymaga dynamicznej i elastycznej struktury zarządzania, która umożliwia szybką wymianę informacji i umiejętności [Penc 2003, s. 203-204]. Niewątpliwie jednak coraz bardziej niestabilne i hiperkonkurencyjne otoczenie ekonomiczne sprawia, że coraz trudniej jest zdobyć i – co ważniejsze – utrzymać przewagę konkurencyjną. Przedsiębiorstwa muszą zatem budować i kumulować kluczowe kompetencje, pozwalające zaspokoić uświadomione i nieuświadomione potrzeby klientów [Stonehouse et al. 2001, s. 290]. Na konkurencyjność przedsiębiorstw wpływa wiele przesłanek, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. W ramach przesłanek wewnętrznych największe znaczenie przypisuje się [Mazur-Wierzbicka 2007, s. 31]: – innowacyjności i zaawansowaniu technologicznemu danego podmiotu gospodarczego, – sieci kontaktów i kooperantów, sieci dystrybucji, 24 Studia 150 - Bronisz 1.indd 24 2013-10-10 08:21:43 – – – – – cenom produktów i usług, pracownikom, kulturze przedsiębiorstwa, inwestycjom własnym oraz możliwościom pozyskania kapitału, dostępności i sposobie finansowania działalności. Z kolei w grupie czynników zewnętrznych, za najważniejsze należy uznać otoczenie: – biznesowe, polityczne (np. pomoc rządową lub samorządową), – społeczne, – ekonomiczne, – technologiczne, – międzynarodowe. Konkurencyjność przedsiębiorstwa może być także rozumiana jako [Skawińska 2002, s. 176]: – proces, w którym uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swoich interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty ceny, jakości lub innych cech wpływających na zawarcie transakcji; – zdolność przedsiębiorstw do zrównoważonego rozwoju w długim okresie oraz dążenie do utrzymania i powiększenia udziałów rynkowych; – relatywna zdolność do forsowania własnego systemu celów, zamierzeń lub wartości; – zdolność do podnoszenia przez przedsiębiorstwo efektywności zewnętrznego funkcjonowania przez umocnienie i poprawę pozycji rynkowej; – zdolność do projektowania, wytwarzania i sprzedawania towarów, których ceny, jakość i inne walory są bardziej atrakcyjne od odpowiednich cech towarów oferowanych przez konkurentów; – rywalizacja i współpraca prowadząca jednocześnie do poznawania istotnych technologii, jak i potrzeb oraz wymagań klientów. Pierścionek uważa, że międzynarodowe koncepcje konkurencyjności przedsiębiorstw biorą pod uwagę głównie zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa źródła jego przewagi konkurencyjnej. Źródła te można podzielić na komparatywne (związane z zasobami i ich względną obfitością) i strategiczne. Te drugie wiążą się z zastosowaniem odpowiednich strategii, w tym specjalizacji, koncentracji oraz koordynacji [Pierścionek 2003, s. 204] (ryc. 6). We współczesnej, globalnej gospodarce z pewnością nie istnieje uniwersalny wzorzec kształtowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, „konkurencyjność przedsiębiorstwa tworzona jest przez system czynników determinujących utrzymanie trwałej i permanentnej przewagi konkurencyjnej przy założeniu otwarcia na konkurencję zagraniczną” [ibidem, s. 205]. Czynniki determinujące przewagę konkurencyjną dzielą się na [Kuczewska, Ropela 2008, s. 112] (ryc. 7): – czynniki poziomu mikro: dostępne zasoby wewnętrzne przedsiębiorstwa tworzące potencjał konkurencyjny; 25 Studia 150 - Bronisz 1.indd 25 2013-10-10 08:21:43 Ryc. 6. Zależności przyczynowo-skutkowe konkurencyjności przedsiębiorstwa Źródło: [Pierścionek 2003, s. 203]. – czynniki poziomu mezo: zasoby otoczenia bliższego – sektorowego/konkurencyjnego; – czynniki poziomu makro: zasoby otoczenia dalszego – okołobiznesowego. Konkurencyjność poziomu mikro istotnie wpływa na rozwój danego regionu, czy państwa, gdyż to właśnie przedsiębiorstwa w znacznej mierze decydują o dynamice procesów rozwojowych. W kontekście wzrostu konkurencyjności zagadnieniem, które w ostatnich latach szczególnie zyskało na znaczeniu jest koncepcja rozwoju klastrów. Efektywnie funkcjonujący klaster prowadzi do wzrostu produktywności lokalnych przedsiębiorstw, stymuluje i wspiera ich innowacyjność. Świadomość znaczenia inicjatyw związanych z lokalną koncentracją określonych branż i zachodzących w nich procesów dyfuzji innowacji wzrasta zarówno wśród państw członkowskich Unii Europejskiej, jak i zrzeszonych w Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Cooperation and Development – OECD) [zob. Solvell et al. 2003]. Ryc. 7. Eklektyczna definicja konkurencyjności przedsiębiorstw Źródło: [Kuczewska, Ropela 2008, s. 112]. 26 Studia 150 - Bronisz 1.indd 26 2013-10-10 08:21:43 Zjawisko powstawania geograficznych skupisk współpracujących ze sobą przedsiębiorstw znajdowało się w sferze zainteresowań badaczy już pod koniec XIX w. Jednak dopiero Porter zajął się tą problematyką w sposób kompleksowy. Zdaniem tego autora „klastry to regiony geograficzne, skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) konkurujących między sobą, ale także współpracujących w poszczególnych dziedzinach. Grona, osiągające masę krytyczną, są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki narodowej, regionalnej, (…), zwłaszcza w krajach gospodarczo rozwiniętych” [Porter 2001, s. 246]. Klaster jest doskonałą formą dzielenia się wiedzą i wzajemnego uczenia się, korzystającą z transferu wiedzy z różnych dziedzin, przekraczających granice sektora i firmy [Porter 1998b, s. 77-90]. Według klasyfikacji OECD wyróżnić można cztery rodzaje gron: [Górzyński 2006, s. 8-9]. – oparte na wiedzy (farmaceutyce, przemyśle lotniczym, chemii, elektronice); – oparte na korzyściach skali (produkcja artykułów spożywczych i przetwórstwo surowców masowych); – uzależnione od dostawcy (rolnictwo, leśnictwo, tradycyjny przemysł przetwórczy, włókienniczy, meblarski, metalowy; usługi); – wyspecjalizowanych dostawców. Altenburg i Meyer-Stamer definiują klastry jako aglomeracje firm znajdujące się na przestrzennie ograniczonym obszarze, który charakteryzuje się wyróżniają- Ryc. 8. Grona a przewaga konkurencyjna Źródło: [Solvell et al. 2003 s. 25-30]. 27 Studia 150 - Bronisz 1.indd 27 2013-10-10 08:21:43 Tabela 1 Rodzaje korzyści uzyskiwanych przez firmy grona Zasoby – – – – – – – – – lokalny łańcuch podażowy, wyspecjalizowana siła robocza, usługi specjalistyczne, możliwość wyboru dostawcy, duża liczba firm, stowarzyszenia, zaufanie, uczenie się, nieformalny rynek pracy Korzyści – – – – – – – – – zwiększenie efektywności – szybszy dostęp, niższy koszt transportu, wyższa produktywność, szybszy i łatwiejszy dostęp, niższy koszt, wyższa wydajność, możliwość wspólnych przedsięwzięć pracy w sieciach, wspólna wizja, planowanie, współpraca między firmami, sieci, transfer technologii i innowacje, możliwość kariery Źródło: [Governor 2002, za: Szultka 2004, s. 12]. cą specjalizacją i w którym wewnętrzna specjalizacja firmy stanowi jej podstawę [Altenburg, Meyer-Stamer 1999, s. 169]. Funkcjonowanie klastrów stwarza korzystne warunki do rozwoju przedsiębiorstw, pozwala bowiem wchodzącym w ich skład firmom korzystać z możliwości występowania jako całości, przy jednoczesnym zachowaniu swobody działania. Ponadto, nasilona współpraca między poszczególnymi przedsiębiorstwami wpływa zarówno na efektywność całego klastra, jak i na większą produktywność samych przedsiębiorstw [Baran 2007, s. 41]. Koncepcja klastrów zakłada poprawę konkurencyjności danej lokalizacji przez zwiększenie konkurencyjności podmiotów, co zdaniem Portera możliwe jest wówczas, gdy następuje wpływ skupisk podmiotów na efektywność, innowacyjność oraz powstawanie nowych firm (ryc. 8). Jednocześnie dzięki aktywnemu udziałowi w klastrach przedsiębiorcy uzyskują dodatkowe korzyści (tab. 1). Rozwój inicjatyw klastrowych zależy w dużej mierze od relacji zachodzących między podmiotami, które je współtworzą, czyli przedsiębiorcami, jednostkami działającymi w sferze nauki oraz administracji. Szczególnie istotne są jednak przedsiębiorstwa, gdyż to one stanowią podstawę funkcjonowania klastra i w znacznym stopniu decydują o jego konkurencyjności. 5. Konkurencyjność w wymiarze regionalnym W obliczu zmian zachodzących w globalnej gospodarce coraz bardziej istotne staje się zagadnienie konkurencyjności regionów, które wpisuje się w szerszy kontekst, związany z ogólnym pojęciem konkurencyjności, jako warunkiem niezbędnym do trwałego rozwoju przedsiębiorstw, państw czy kontynentów [Sokołowicz 2008, s. 10]. 28 Studia 150 - Bronisz 1.indd 28 2013-10-10 08:21:43 Wzrost znaczenia regionu jako podmiotu ekonomicznego jest jednym z ważniejszych zjawisk we współczesnej gospodarce. Obecnie regiony są pełnoprawnymi uczestnikami gry rynkowej i konkurencyjnej. Kompetencje władzy centralnej przekazywane na poziom samorządów lokalnych i regionalnych umożliwiają im prowadzenie własnej polityki gospodarczej, w znacznym stopniu autonomicznej względem polityki narodowej. Regiony są znacznie lepiej przystosowane do ustanawiania lokalnych więzi między przedsiębiorstwami a ośrodkami naukowymi i badawczymi, a także do czerpania korzyści z dobrych praktyk i określenia podmiotów, z którymi mogą efektywnie współpracować [Borowiec 2005, s. 42], są podmiotami, które wykorzystując tkwiący w ich zasobach potencjał kreują zarówno swój własny rozwój, jak również tworzą system relacji interregionalnych, które dotyczą rozwoju całego kraju [Barcik 2008, s. 87]. W strukturach europejskich instytucja Dyrektora Generalnego ds. Polityki Regionalnej powstała już w 1967 r. Rozwój regionalny zyskał na znaczeniu po akcesji do Wspólnot Europejskich Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii. Jednak istotny wzrost zainteresowania spójnością na poziomie regionalnym nastąpił dopiero w latach 90. XX w., kiedy to znaczenie rozwoju regionalnego i dążenie do regionalnej konwergencji gospodarczej na obszarze UE zostało podkreślone w Traktacie z Maastricht. Obecnie wymiar regionalny eksponowany jest w polityce strukturalnej Unii Europejskiej. Jak twierdzi Luc Van den Brande, przewodniczący Komitetu Regionów to właśnie „regiony i miasta zapewniają Europie rozwój i wzmacniają jej spójność i konkurencyjność. Innowacyjność i kreatywność rodzą się w regionach i miastach, zatrudnienie i wzrost tworzone są przez regiony i miasta, solidarność i spójność społeczna budowane są w regionach i miastach. Europa staje się silniejsza dzięki miastom i regionom” [Regiony, gminy Europy 2009, s. 2]. Konkurencyjność regionów jest zjawiskiem wieloaspektowym, ponieważ wiele różnorodnych czynników, działających jednocześnie na różnych poziomach przestrzennych wpływa na poziom ich rozwoju. Jest określana jako zdolność przystosowywania się do zmieniających się warunków, pod kątem utrzymania lub poprawy ich pozycji w toczącym się między regionami współzawodnictwie [Klasik, Kuźnik 2001]. Ogólny poziom społeczno-ekonomicznego rozwoju danego regionu zależy od poziomu rozwoju jego potencjałów cząstkowych, takich jak: potencjał ekonomiczny, społeczny, kulturowy, środowiskowy, intelektualny czy innowacyjny [Falkowski 2006, s. 19]. Konkurencyjny staje się ten region, który podejmuje działania sprzyjające przedsiębiorczości, innowacyjności i efektywności mechanizmów rynkowych, a więc zwiększeniu produktywności i rentowności działalności gospodarczej [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 20]. Konkurencyjność regionu można również utożsamiać z przewagą, którą ma nad innymi regionami, warunkującą lokalizację podejmowanych inwestycji [Szymala 2000, s. 38-40]. 29 Studia 150 - Bronisz 1.indd 29 2013-10-10 08:21:44 Region konkurencyjny ma więc zbiór przewag bezwzględnych i komparatywnych nad innymi regionami pod względem wielu aspektów gospodarczych i społecznych. Przewagi te stwarzają ewidentne korzyści całemu regionowi, a w tym funkcjonującym w nim sektorom produkcyjnym i społecznym, a także inwestorom i zamieszkującej go ludności [Prusek 2001, s. 12]. W świetle definicji zaproponowanej przez Komisję Europejską konkurencyjność w ujęciu regionalnym rozumiana jest jako zdolność przedsiębiorstw, gałęzi przemysłu, regionów i ponadnarodowych obszarów geograficznych wystawionych na konkurencję międzynarodową, do osiągania relatywnie wysokiego poziomu dochodów i zatrudnienia [Sixth Periodic Report… 1999, s. 32]. Zdaniem Hugginsa i Daviesa [2006, s. 1] konkurencyjność regionu zależy od jego zdolności przewidywania i umiejętności skutecznego przystosowywania się zarówno do zewnętrznych, jak i wewnętrznych społecznych i ekonomicznych wyzwań, dostarczając jednocześnie nowych szans ekonomicznych, w tym możliwości wysokiej jakości pracy. Kuciński twierdzi, że regiony są konkurencyjne, gdy charakteryzują się ekonomicznymi, społecznymi i technicznymi warunkami umożliwiającymi i jednocześnie wymuszającymi wysoką jakość produkcji, efektywność firm, wdrażanie nowych technologii, wzrost wydajności pracy oraz szybką rynkową realizację produktów [Kuciński 1998, s. 19]. Regiony mogą być nazywane przedsiębiorczymi i konkurencyjnymi na tyle, na ile przedsiębiorcza i konkurencyjna jest zarówno ich gospodarka, jak i społeczność regionalna [Klasik 2006, s. 18]. Według Falkowskiego [2006, s. 19-20] o konkurencyjności regionu stanowi poziom jego rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również jego dynamika oraz kierunki, a także racjonalne i efektywne wykorzystanie i rozwijanie endogenicznych czynników. Do podstawowych czynników decydujących o poziomie konkurencyjności regionów zalicza: – położenie geograficzne i zasoby środowiska naturalnego, – strukturę regionalnej gospodarki, – kapitał ludzki, – poziom innowacyjności gospodarki, – stan infrastruktury technicznej i społecznej, – umiejętności tworzenia sieci współpracy zarówno z partnerami krajowymi, jak i zagranicznymi, – działalność badawczo-rozwojową. We współczesnej gospodarce, zdaniem Gorzelaka i Jałowieckiego [1998, s. 29] przewagę konkurencyjną uzyskuje region: 1) łatwo dostępny za pomocą szybkich, niezawodnych i elastycznych środków transportu, 2) mający bogate zaplecze naukowo-badawcze, 3) posiadający zasoby pracy legitymujące się wysokimi kwalifikacjami, 4) oferujący korzystne warunki życia, a w tym bogate środowisko kulturalne, 30 Studia 150 - Bronisz 1.indd 30 2013-10-10 08:21:44 5) posiadający dobrze rozwinięte zaplecze tzw. usług okołobiznesowych. Za najważniejsze czynniki konkurencyjności regionów uznaje się także: – nowoczesność i różnorodność gospodarki regionalnej, – jakość zagospodarowania przestrzennego, wyrażająca się w występowaniu szeroko pojętego ładu przestrzennego, a także rozwiniętej infrastruktury, – instytucje i kapitał społeczny, organizację społeczną regionu [Sokołowicz 2008, s. 11]. Konkurencyjność regionów to przede wszystkim zdolność do wytwarzania trwałego wzrostu wartości dodanej i wynikającego stąd wzrostu regionalnego dobrobytu, opartego na [Chmielewski, Trojanek 1999, s. 63-64]: – sprawnym i efektywnym wykorzystaniu zasobów i zarządzaniu procesami gospodarczymi w gospodarce regionalnej; – wykorzystaniu odpowiedniej kombinacji czynników wzrostu, zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego, skierowanej na kształtowanie atrakcyjności regionu dla zagranicznych inwestorów oraz pobudzanie kreatywności i agresywności inwestorów miejscowych w celu zwiększania ich możliwości ekspansji na rynku krajowym i zagranicznym; – antycypacji i adaptacji do światowych trendów w rozwoju gospodarczym. W globalnej gospodarce, kluczowym źródłem regionalnej konkurencyjności jest lokalny proces kreowania wiedzy, w którym ludzie, oraz przedsiębiorstwa uczą się zarówno nowych technologii, jak i zaufania do siebie. Ponadto, nabywają niezwykle istotną umiejętność – jak dzielić i wymieniać się posiadanymi informacjami [Kitson et al. 2004, s. 994]. Ryc. 9. Przedsiębiorczość i konkurencyjność jako determinanty rozwoju regionu Źródło: [Klasik 2006, s. 21]. 31 Studia 150 - Bronisz 1.indd 31 2013-10-10 08:21:44 Regiony jako podmioty sektora publicznego podlegają regułom rynku i mechanizmom konkurencji. Są częścią składową różnych systemów, do których należą: 1) sektor prywatny i sektor publiczny oraz gospodarka, społeczność i przestrzeń regionalna; 2) delokalizujące się firmy i migrujący ludzie, mobilne kapitały i udzielane regionom wsparcie, a także lokalizowana w nich infrastruktura i instytucje wyższej rangi; 3) narodowe i międzynarodowe otoczenie transakcyjne specyficzne dla każdego regionu, ze względu na dokonywane transakcje i transfery gospodarcze i finansowe, otoczenie konkurencyjne konkretnego regionu złożone z jednorodnych (porównywalnych) grup regionów krajowych i zagranicznych [Klasik 2006, s. 19]. Międzynarodową konkurencyjność regionów można zdefiniować na podstawie czterech fundamentalnych wyznacznikach konkurencyjnego środowiska regionalnego. Tworzą one tzw. romb przewagi konkurencyjnej regionów (ryc. 10). Międzynarodowa konkurencyjność regionów (ryc. 11) dotyczy tendencji i polityk kształtujących zdolność regionu do tworzenia i utrzymywania w nim kreatywnego i produktywnego środowiska, czyli takiego, które w coraz większym stopniu przyczynia się do tworzenia wartości przez działające w regionie przedsiębiorstwa oraz do podnoszenia dobrobytu jego mieszkańców [ibidem, s. 51]. Wspólną cechą definicji konkurencyjności regionów jest uznanie, że podstawowym czynnikiem ją warunkującym jest zdolność do tworzenia oferty, znajdującej odbiorców na międzynarodowych rynkach. Ponadto istotne jest, aby rozwój gospodarczy państwa stanowił wypadkową rozwoju regionów, jako jego składowych terytoriów, w odróżnieniu od sytuacji, w której rozwój regionalny postrzegany był jako pochodna wysokiej dynamiki wzrostu gospodarczego państwa [Pietrzyk 2001, s. 18]. Ryc. 10. Romb przewagi konkurencyjnej regionów Źródło: [Porter 2003, s. 3]. 32 Studia 150 - Bronisz 1.indd 32 2013-10-10 08:21:44 Ryc. 11. Międzynarodowa konkurencyjność regionu Źródło: [Klasik 2006, s. 52]. W literaturze, w ocenie konkurencyjności regionów wykorzystywane są głównie dwa podejścia, pierwsze – tradycyjne, utożsamiające konkurencyjność z pewną przewagą uzyskiwaną nad innymi regionami, oraz drugie – bardziej nowatorskie, definiowane w kategoriach ich atrakcyjności (tab. 2). W czwartym raporcie kohezyjnym [Rozwijające się regiony… 2007] stwierdzono, że istnieje wiele czynników, które determinują konkurencyjność regionów, a tym samym ich możliwości rozwoju gospodarczego. Dla podnoszenia konkurencyjności zasadnicze znaczenie ma racjonalna polityka makroekonomiczna w połączeniu z politykami strukturalnymi. Krytycznym czynnikiem jest także produktywność i efektywność administracji publicznej na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym, która ma zasadniczy wpływ na rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy [ibidem, Tabela 2 Dwie kluczowe idee konkurencyjności regionu Konkurencyjność jako przewaga lub dystans Konkurencyjność Konkurencyjność jako atrakcyjność lub repulsywność Istota konkurencyjności Konkurencyjność jako wypadkowa mocnych stron regionu Konkurencyjność jako kombinacja atutów wyróżniających regionu Rodzaj konkurencyjności Konkurencyjność ogólna regionu i/lub Konkurencyjność specyficzna regionu konkurencyjność regionu w określonej znamionująca jego unikatowość dziedzinie Metody analizy konkurencyjności Analiza porównawcza i ranking regionów. Benchmarking regionów Analiza atrakcyjności regionu. Identyfikacja tożsamości regionalnej Źródło: [Klasik 2006, s. 48]. 33 Studia 150 - Bronisz 1.indd 33 2013-10-10 08:21:44 Tabela 3 Gospodarcze Społeczne Czynniki Wybrane czynniki kształtujące konkurencyjność regionu Źródło czynników konkurencyjności regionu endogeniczny potencjał rozwoju aktywna polityka władz regionalnych polityka gospodarcza państwa polityka strukturalna i polityka spójności UE Budowa i rozwój infrastrukKorzystna struktura tury edukacyjnej, w tym demograficzna społeczna poziomie szkolnictwa ności regionalnej wyższego Polityka edukacyjna Aktywne wsparcie odi wzrost nakładów na dolnych, obywatelskich działalność naukowoinicjatyw -badawczą Wysoki poziom aktywności gospodarczej i przedsiębiorczości osób fizycznych Inicjatywy na rzecz Inwestycje w systemy wzrostu porządku i szkolenia i rozwój kapipoziomu bezpieczeńtału ludzkiego stwa obywateli Budowa i rozwój infrastruktury ochrony zdrowia Normy, wartości, światopogląd, tradycja i kultura Budowa i rozwój infrastruksprzyjające rozwojowi, tury rekreacyjno-turystyczwspółpracy, budowaniu nej zaufania społecznego Walka z korupcją oraz promocja etyki w biznesie i administracji publicznej Promocja partnerstwa i współdziałania podmiotów publicznych i prywatnych Dostępność i różnorodność zasobów naturalnych (surowców i materiałów) Obniżanie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej (np. podatki i opłaty lokalne, czy dostępność nieruchomości) Regulacje prawne rynku pracy, w tym kwestia wysokości pozapłacowych kosztów pracy Bezpośrednie inwestycje i doradztwo dla przedsiębiorstw sektora MSP Korzystna lokalizacja Promocja aktywności gospodarczej, doradztwo, rozwój infrastruktury otocze- Inwestycje infrastruk- Inwestycje w infrastruknia biznesu (np. inkubatory turalne komunikacyjne turę komunikacyjną przedsiębiorczości, fundusze poręczeń kredytowych) Finansowanie działalności innowacyjnej, transferu innowacji pomiędzy ośrodkami naukowo-badawczymi a biznesem Inwestycje w budowę i modernizację infrastruktury Podaż wysoko wykwalifitechnicznej (sieci transkowanych kadr portowe, telekomunikacja, energetyka) Skuteczne działania na rzecz pozyskiwania bezpośrednich inwestycji zagranicznych Chłonność rynku regionalnego i lokalnego oraz Marketing terytorialny ich innowacyjność Polityka zagraniczna, w tym sprawność Rozwój społeczeństwa negocjacyjna z Unią informacyjnego Europejską 34 Studia 150 - Bronisz 1.indd 34 2013-10-10 08:21:45 Ekologiczne Wysoka jakość wody, powietrza i gleby Promocja rozwoju działalności gospodarczej w zakresie Promocja idei i eduturystyki, agroturystyki oraz kacja w zakresie przedsiębiorstw usługowych recyklingu gospodarujących informacją i wiedzą Korzystne warunki klimatyczne Inwestycje w budowę i modernizację oczyszczalni ścieków, infrastruktury w zakresie gospodarki odpadami Zróżnicowanie i ukształtowanie terenu Planowanie przestrzenne oraz stan jego zurbanizowania Horyzontalna polityka ochrony środowiska i zachowania stanu przyrodniczego (np. NATURA 2000) Program Operacyjny Zasada zrównoważoneInfrastruktura i Środogo rozwoju gospodarwisko na okres prograczego mowania 2007-2013 Uczestnictwo w organizacjach i inicjatywach globalnych na rzecz ochrony środowiska i ekologii Promocja zdrowia i ekologii, w tym: zdrowego stylu życia, żywności ekologicznej itp. Źródło: [Richert-Kaźmierska 2007, s. 197]. s. 59] W kolejny piątym sprawozdaniu w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej [Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego… 2010] podkreślono, że dla wzmocnienia konkurencyjności i efektywności podejmowanych działań należałoby silniej powiązać politykę spójności z ramami unijnej polityki gospodarczej. Należy także wzmocnić rolę podejścia opartego na lokalnym rozwoju w polityce spójności. Mimo wielu kontrowersji oraz dylematów związanych z definicją zjawiska, dokonany przegląd pojęciowy umożliwia wyróżnienie kilku kwestii, kluczowych dla zrozumienia istoty regionalnej konkurencyjności: 1) nie ma jednej, teoretycznej koncepcji, obejmującej całościowo złożoność regionalnej konkurencyjności; w literaturze naukowej istnieje wiele podejść badawczych, uwzględniających różne czynniki i uwarunkowania; 2) pojęcie regionalnej konkurencyjności w takim samym stopniu dotyczy jakościowych czynników i warunków (np. nieformalne sieci powiązań, zaufanie), jak i ilościowych atrybutów i procesów (np. wskaźnik liczby patentów, zasoby pracy), co ma ważne implikacje dla empirycznego pomiaru i analizy regionalnej konkurencyjności; 3) konkurencyjność regionu to zarówno konkurencyjność wchodzących w jego skład indywidualnych przedsiębiorstw i ich interakcji, jak również jego społecznych, ekonomicznych i instytucjonalnych atrybutów; 4) źródła regionalnej przewagi konkurencyjnej częściej są upatrywane w oddziaływaniu zsumowanych czynników niż indywidualnych, pojedynczych elementów, przy czym mogą one pochodzić z różnych poziomów geograficznych: lokalnego, regionalnego, narodowego czy nawet międzynarodowego. 35 Studia 150 - Bronisz 1.indd 35 2013-10-10 08:21:45 Czynniki kształtujące konkurencyjność regionu (tab. 3) zależą przede wszystkim od potencjału tkwiącego w regionie, aktywności w sferze planowania i wdrażania polityki regionalnej przez regionalne władze samorządowe, polityki gospodarczej państwa oraz standardów polityki strukturalnej i polityki spójności Unii Europejskiej [Marton-Gadoś 2007, s. 141]. W gospodarce globalnej, „erze wskaźników i rankingów” nieuniknione jest dokonywanie zestawień porównawczych dotyczących poziomu konkurencyjności regionów. Takie analizy mogą dostarczyć cennych informacji i wyjaśnień na temat stopnia rozwoju badanych regionów oraz przybliżyć odpowiedź na pytanie, dlaczego regiony różnią się pod względem wyników ekonomicznych, oraz jakie czynniki są kluczowe w procesie rozwoju regionalnego. Jednak należy pamiętać, aby nie traktować regionów wyłącznie w kategoriach uczestników globalnego wyścigu i w konsekwencji nie dzielić ich na wygranych i przegranych tego procesu. 6. Zdolność konkurencyjna a pozycja konkurencyjna Rozwój badań nad konkurencyjnością gospodarki doprowadził do zróżnicowania w postrzeganiu i posługiwaniu się terminem konkurencyjność. Różnorodność funkcjonujących w literaturze definicji powoduje, że celowe jest rozróżnienie elementów zbiorczego pojęcia konkurencyjności, mianowicie: pozycji konkurencyjnej, przewagi konkurencyjnej i zdolności konkurencyjnej (ryc. 12). Niewątpliwie, pojęcie konkurencyjności zawiera w sobie zarówno element dynamiczny, jak i statyczny. Posługiwanie się terminem konkurencyjność w sensie dynamicznym odnoszącym się do dłuższego okresu, dotyczy przede wszystkim analizy czynników decydujących o długookresowej zdolności do konkurowania. Natomiast stosowanie terminu w sensie statycznym dotyczy oceny tej zdolności w danym momencie czasu [Klamut, Passella 1999, s. 57]. Ryc. 12. Elementy składowe międzynarodowej konkurencyjności Źródło: [Jeliński 2007, s. 27]. 36 Studia 150 - Bronisz 1.indd 36 2013-10-10 08:21:45 Międzynarodowa pozycja danego regionu jest rezultatem oddziaływania różnorodnych czynników i mechanizmów o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Pojęcie to bierze pod uwagę całość relacji biznesowych podmiotu gospodarczego, uwzględnia sieć powiązań handlowych, usług technologicznych, finansowych, kapitałowych, kładzie również nacisk na jakość tych powiązań [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 31]. Pozycję konkurencyjną kraju wzmacnia lub osłabia sieć powiązań międzynarodowych, przynależność do organizacji o zasięgu globalnym, członkostwo w ugrupowaniach regionalnych i integracyjnych. Istotny wpływ ma także stan jego równowagi ekonomicznej: poziom inflacji, bezrobocia, równowagi budżetowej, sytuacja na rachunku bieżącym, poziom zadłużenia międzynarodowego i rezerw walutowych oraz tendencje zmian w kursie walutowym [Bossak 2008, s. 545]. Zdolność konkurencyjna kraju czy regionu jest pojęciem szerszym niż jego pozycja konkurencyjna. Zdolność ta jest oceną potencjału rozwojowego państwa czy regionu i to nie tyle w ujęciu realnym, co podmiotowym, tj. odnoszącym się do jakości, organizacji i zarządzania oraz zdolności podmiotu do skutecznej realizacji strategii rozwoju [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 39]. Pojęcie zdolności konkurencyjnej, uwarunkowane dynamicznie i systemowo „wchłania” niejako pojęcie poziomu konkurencyjności [Klamut, Passella 1999, s. 59]. W warunkach globalnej konkurencji zdolność konkurencyjna państwa to odpowiednio wysoka jakość instytucji, tj. ładu prawnego i jednocześnie elastyczność w dostosowaniu podmiotów publicznych i prywatnych do warunków konkurencji globalnej, a także sprawny mechanizm rynku produktów i czynników produkcji, wspierany przez stabilizującą i prorozwojową politykę państwa. Zdolność ta uwarunkowana jest szerokim zakresem wolności gospodarczej, tworzącej korzystne warunki dla przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności we wszystkich sferach życia gospodarczego [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 37]. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna to dynamiczna właściwość krajowego układu gospodarczego, obrazująca jego długookresową zdolność do aktywnego i antycypowanego dostosowania się do zmieniających się warunków gospodarczych, technologicznych i innych (tab. 4). Ponadto, jest to zdolność do działań umożliwiających wzrost lub utrzymanie udziału w korzyściach wynikających z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy [Gorynia 1999, s. 101]. Współcześnie zdolność konkurencyjną kraju tworzą: wiedza, umiejętności, know-how, technologie, struktury organizacyjne, w tym międzynarodowe powiązania handlowe, produkcyjne, kapitałowe i technologiczne, a więc czynniki zasadniczo niematerialne. W warunkach szybko zmieniających się i przejściowych przewag konkurencyjnych stanowią one podstawę wysokiej elastyczności, kreatywności i innowacyjności. Zdolność konkurencyjna w dużej mierze zależy od reform systemu i polityki państwa oraz ich wpływu na atrakcyjność inwestycyjną kraju [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 39]. 37 Studia 150 - Bronisz 1.indd 37 2013-10-10 08:21:45 Tabela 4 Miary pozycji i zdolności konkurencyjnej gospodarki Miary pozycji konkurencyjnej miary pozycji konkurencyjnej ex-post miary ilościowe mierniki proste: kosztowo-cenowe miary pozycji konkurencyjnej ex-ante – terms of trade – udziały w obrotach międzynarodowych – salda obrotów towarami i usługami – salda obrotów bieżących i dewizowych – wskaźniki penetracji importowej – metoda kosztów zasobów krajowych – kursy walutowe (DRC) – ceny relatywne – metoda absolutnej – wskaźniki przewagi ujawnionej produktywności (RAC) – wskaźniki zorientowania eksportowego – wskaźniki relacji eksportowo-importowych – wskaźniki eksportu hipotetycznego Mierniki otrzymywane z wykorzystaniem odpowiednich metod: – wskaźniki ujawnionej przewagi względnej – wskaźniki intensywności handlu wewnątrzgałęziowego – wskaźniki konkurencyjności eksportu uzyskane przy odpowiedniej dekompozycji wskaźników eksportu hipotetycznego – wskaźniki metody CMS (Constant Market Share) Miary zdolności konkurencyjnej – Wskaźniki rozwoju gospodarczego, tj. stopa inflacji, poziom bezrobocia, bilans płatniczy, tempo wzrostu PKB, stan zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego, – Wskaźniki informujące o zmianach w wielkości i strukturze czynników produkcji oraz o swobodzie ich przemieszczania się w kraju i za granicą, – Wskaźniki zyskowności działań ekonomicznych w skali makro, – Wskaźniki efektywności wykorzystania czynników produkcji, – Miary zmian instytucjonalnych określających swobodę alokacji czynników produkcji. Źródło: [Olczyk 2008, s. 52]. Kategoria zdolności konkurencyjnej ma jednoznacznie podmiotowy, przyczynowo-skutkowy, dynamiczny oraz względny charakter. Według Jelińskiego zdolność konkurencyjną można określić jako zdolność do długotrwałego, efektywnego wzrostu i rozwoju w warunkach gospodarki otwartej, przy czym zachodzące w niej zmiany strukturalne powinny być zgodne z tendencjami obserwowanymi w gospodarce światowej [Jeliński 2007, s. 29]. 38 Studia 150 - Bronisz 1.indd 38 2013-10-10 08:21:45 7. Źródła przewagi konkurencyjności W celu określenia międzynarodowej zdolności konkurencyjnej danego państwa należy przede wszystkim zidentyfikować obszary jego międzynarodowej przewagi konkurencyjnej, a także sprecyzować jej charakter i trwałość oddziaływania. Zdaniem Portera dobrobyt narodu jest w znacznym stopniu związany ze zwiększeniem przewagi konkurencyjnej, której determinantami są: – wyposażenie w czynniki produkcji, – charakter krajowego popytu, – powiązania oraz warunki wspierające, – strategia uwzględniająca czynniki kulturowe [Porter 1998c, s. 155-195, za: Kłosiński 2004, s. 25]. Przewagę konkurencyjną gospodarki uzyskuje się zatem przez rozwój gospodarczy, którego immanentną częścią jest wzrost gospodarczy, uwarunkowany zasobami, inwestycjami, innowacjami oraz dobrobytem (jakością życia) [ibidem, s. 25 i 26]. Niewątpliwie źródła przewagi (ryc. 13) podlegają zmianom, jednak w pewnych okresach są one wspólne dla większości krajów, a różni je intensywność wpływu każdego z nich na konkurencyjność międzynarodową poszczególnych państw [Jeliński 2007, s. 28] (tab. 5). Według Bossaka [2008, s. 367-368] w ujęciu realnym, źródłem przewagi konkurencyjnej (ryc. 14) mogą być: – Obfitość i niski koszt czynników produkcji oraz wysoka efektywność ich wykorzystania, umożliwiające osiągnięcie niskich, konkurencyjnych cen produktów wchodzących do obrotu międzynarodowego. Obfitość i taniość czynników produkcji może wiązać się z bogactwami naturalnymi, ale także zmianami stosunków i sytuacji na rynku pracy. Ryc. 13. Źródła międzynarodowej przewagi konkurencyjnej kraju Źródło: [Jeliński 2007, s. 28]. 39 Studia 150 - Bronisz 1.indd 39 2013-10-10 08:21:45 Tabela 5 Podział państw według sposobów budowania przewagi konkurencyjnej Grupa Charakterystyka 1. Państwa będące eksporterami Obfitość zasobów naturalnych oraz korzystne warunki naturalne rozwoju głównie surowców i produktów rolnictwa umożliwiają konkurowanie na rynku międzynarodowym niskimi rolnych cenami produktów eksportowych. 2. Państwa rozwijające produkcję Produkcję przemysłową opierają na niskich kosztach pracy, przy wykorzyprzemysłową staniu know-how i standardowych technologii, które stosowane są w krajach wysoko rozwiniętych. 3. Państwa znajdujące się na wyższym poziomie rozwoju Podejmują wysiłki zmierzające do poprawy efektywności wykorzystania nakładów; nadal konkurują niską ceną, lecz coraz większego znaczenia nabiera w tym przypadku lepsze dostosowanie podaży do zróżnicowanych potrzeb rynku; wyższy poziom rozwoju sprzyja zróżnicowaniu dochodów i pojawieniu się popytu na produkty wyższej jakości, a w związku z tym wzrasta znaczenie innowacji produktowej oraz pojawiają się nowe usługi; podejmowane reformy gospodarcze zwiększają otwartość gospodarki, a przez to sprzyjają pobudzeniu konkurencji i zróżnicowaniu podaży. 4. Państwa wysoko rozwinięte Znaczenie konkurencji cenowej zmniejsza się, a rośnie czynników pozacenowych, zwłaszcza jakości; marka i jakość są czynnikami, które mają zapewnić dostawcom premię za podwyższone koszty produkcji, zarządzania i marketingu. 5. Państwa, które weszły w fazę rozwoju poprzemysłowego, innowacyjnego Innowacyjność związana jest ze stałym prowadzeniem badań i poszukiwaniem nowych rozwiązań w zakresie procesów produkcji, produktów, wprowadzania innowacji o charakterze niematerialnym czy też innowacji instytucjonalnych; wysoka innowacyjność jest źródłem bardzo dużej premii, ale jednocześnie wymaga znacznych nakładów finansowych i obarczona jest dużym ryzykiem niepowodzenia. Źródło: [Stryjek 2008, s. 173]. – Rozwój i podaż produktów wysoko przetworzonych, zróżnicowanych, zindywidualizowanych o wysokiej wartości dodanej. Rozwój produkcji o wysokiej wartości dodanej, zindywidualizowanej, lepiej dostosowanej do zmieniających się potrzeb rynku. Nowoczesna baza produkcyjna, finansowa i handlowa charakterystyczna dla krajów relatywnie wysoko rozwiniętych. Liberalizacja obrotów kapitałowych i wzrostu udziału produkcji przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w eksporcie i imporcie. – Jakość i marka szeroko pojętych usług finansowych, handlowych, prawnych, księgowych, inwestycyjnych, budowlanych, transportowych, rekreacyjnych. – Innowacje oraz prawna ochrona praw własności (patenty, prawa autorskie, wzory handlowe, know-how). Liberalizacja i umiędzynarodowienie gospodarki sprawia, 40 Studia 150 - Bronisz 1.indd 40 2013-10-10 08:21:45 Ryc. 14. Źródła przewagi konkurencyjnej Źródło: [Bossak 2008, s. 353]. że innowacje te wiążą się z nowymi „produktami” finansowymi, formami działalności, jak np. outsourcing, usługi telekomunikacyjne, w tym usługi sieciowe. 41 Studia 150 - Bronisz 1.indd 41 2013-10-10 08:21:46 Rozdział II METODY BADAŃ I OCENY KONKURENCYJNOŚCI REGIONÓW Konkurencyjność jest miarą relatywną, może być analizowana z punktu widzenia rożnych kryteriów [zob. Misiala 2003]. Niewątpliwie problem zdefiniowania pojęcia implikuje trudności jego pomiaru i odpowiedniej analizy. Zdaniem Olczyk trudności związane z budową standardowych metod pomiaru konkurencyjności spowodowane są brakiem jednoznacznej definicji konkurencyjności oraz odpowiednich danych statystycznych, a także istotnym wpływem czynników trudno mierzalnych (tzw. miękkich) w ocenie poziomu konkurencyjności. Dokonując analizy konkurencyjności danego państwa czy regionu stosowane są dwa główne podejścia. Pierwsze z nich to ujęcie ex-ante, mając charakter przyczynowo-skutkowy pozwala na obserwację potencjalnego poziomu konkurencyjności państwa czy regionu. W drugim przypadku mamy natomiast do czynienia z analizą typu ex-post, która kładzie szczególny nacisk na osiągnięte efekty konkurencyjności. Punktem wyjścia jest założenie, że złożoność zjawiska, jakim jest konkurencyjność wymaga opisu za pomocą jak największej liczby wskaźników, dlatego w takiej analizie istotne okazują się metody statystyczno-ilościowe, wykorzystywane w rankingach, scoringach czy benchmarkingu. Niewątpliwie jednak, w odniesieniu do zdolności konkurencyjnej badanego regionu analiza typu ex-post jest tylko punktem wyjścia do oceny przyszłości. Do oceny konkurencyjności najczęściej wykorzystywane są takie mierniki, jak np. tempo wzrostu PKB, inflacji, zadłużenia krajowego i zagranicznego. Stosuje się także metodę polegającą na pomiarze statycznym i dynamicznym udziału danego kraju w eksporcie światowym oraz w międzynarodowym obrocie gospodarczym [Dołęgowski 2006, s. 29]. Współcześnie najczęściej wykorzystywane mierniki konkurencyjności oparte są na przekrojowych i obejmujących wiele cząstkowych indeksów rankingach. Mierniki międzynarodowej konkurencyjności można sklasyfikować według różnorodnych cech. Istotne są w szczególności kryteria dotyczące: – czasu (mierniki statystyczne i dynamiczne), – sposobu mierzenia (ex ante i ex post), – sposobu konkurowania (cenowa, pozacenowa), – stopnia i zakresu agregacji branych pod uwagę informacji i danych statystycznych [Misiala 2002, s. 6]. 42 Studia 150 - Bronisz 1.indd 42 2013-10-10 08:21:46 W ocenie stopnia konkurencyjności gospodarek państwowych stosowane są miary wynikowe oraz czynnikowe. Do miar wynikowych zaliczane są [Lipiec-Zajchowska 2000, s. 12]: – wskaźniki ujawnionej przewagi konkurencyjnej; – wskaźniki kosztów zasobów krajowych (relacja kosztów krajowych zasobów liczonych w cenach światowych do wartości dodanej w cenach światowych); – wskaźniki udziału w obrotach handlu światowego. Miary wynikowe umożliwiają przede wszystkim ocenę kształtowania się różnych cech, nie dają jednak możliwości oceny przyczyn danego stanu. Natomiast miary czynnikowe pozwalają na formułowanie zarówno wniosków o stanie danej gospodarki, jak również możliwych zmianach jej potencjału i efektywności. Zalicza się do nich [Pangsy-Kania 2004, s. 4]: – poziom zatrudnienia i kwalifikacje zatrudnionych, – stan infrastruktury technicznej, – stan oraz jakość funkcjonowania rynków. Jagiełło dokonuje podziału wskaźników konkurencyjności uwzględniając poziom rozwoju poszczególnych gospodarek i wyróżnia miary konkurencyjności odpowiadające gospodarce tradycyjnej oraz „nowej”, wysoko rozwiniętej (tab. 6). Wskaźniki ilościowe, zaliczane do grupy wskaźników gospodarki tradycyjnej, odzwierciedlają efekty wykorzystania czynników wytwórczych, jakimi dysponuje dana gospodarka w badanym okresie. Zwykle mają one charakter ex-post i umożliwiają ocenę ogólnej kondycji ekonomicznej gospodarki, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w handlu zagranicznym. Przykładem ilościowych wskaźników konkurencyjności są: procentowy udział danego kraju w eksporcie światowym, relatywny udział w rynku zagranicznym (kraju lub grupy krajów) w eksporcie danego dobra lub grupy dóbr, wskaźnik ujawnionych korzyści komparatywnych, wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego [Jagiełło 2003, s. 7]. Z kolei, wskaźniki tzw. nowej gospodarki, pokazują ładunek wiedzy zawarty w czynnikach produkcji, są to m.in.: liczba zgłoszeń patentowych, liczba przyznanych patentów, wskaźnik intensywności patentowej, udział wysoko wykwalifikowanych pracowników w sektorze ICT, tempo wzrostu zatrudnienia wysoko wykwalifikowanych pracowników w sektorze ICT, czy udział branży ICT w zatrudnieniu ogółem [ibidem, s. 7]. Tabela 6 Wskaźniki konkurencyjności gospodarki Wskaźniki gospodarki tradycyjnej Wskaźniki ilościowe Wskaźniki cenowe i kosztowe Wskaźniki produktywności Wskaźniki „nowej gospodarki” Wskaźniki jakości czynników wytwórczych Wskaźniki uwzględniające wiedzę Wskaźniki opisujące otoczenie makroekonomiczne Źródło: [Jagiełło 2003, s. 7]. 43 Studia 150 - Bronisz 1.indd 43 2013-10-10 08:21:46 Inny podział miar konkurencyjności zaproponowany przez Głębocką-Zielińską wyróżnia sześć odrębnych grup wskaźników (tab. 7). W literaturze przedmiotu istnieją różne podejścia oraz sposoby pomiaru konkurencyjności. Obecnie mamy do czynienia z szeroką dyskusją dotyczącą wyboru Tabela 7 Zestawienie podstawowych, najczęściej używanych miar konkurencyjności międzynarodowej Wskaźniki konkurencyjności eksportowej 1. Wskaźniki dotyczące sytuacji handlu zagranicznego, tj. bilans handlowy, stopa penetracji importowej, stopa eksportu, eksportowe udziały rynkowe, wskaźnik wystawienia na konkurencję zagraniczną 2. Wskaźniki specjalizacji, tj. wskaźnik RCA, wskaźnik Grubel-Lloyda 3. Wskaźniki cenowo-kosztowe, tj. relatywne jednostkowe koszty pracy, relatywne ceny eksportowe, relatywne ceny producenta, terms of trade, relatywne efektywne kursy walutowe Wskaźniki konkurencyjności technologicznej 1. Całkowite wydatki na R&D jako procent PKB 2. Struktura wydatków na R&D 3. Bilans płatniczy technologii 4. Zgłoszenia patentowe wewnętrzne i zewnętrzne 5. Udział krajów w patentach zgłoszonych przez Stany Zjednoczone 6. Liczba pracowników naukowo-badawczych na dziesięciu zatrudnionych 7. Liczba publikacji naukowych 8. Intensywność prac badawczo-rozwojowych w przemyśle (wydatki na R&D w przedsiębiorstwach jako procent wartości dodanej) 9. Import technologii (technologie zawarte w towarach importowanych) 10. Wydatki na innowacje (wprowadzenie nowego produktu, wyrobu zmodernizowanego lub nowego jako procent całkowitego obrotu) Wskaźniki konkurencyjności regionalnej Wskaźniki piramidy konkurencyjności (Komisja Europejska, EC 1996) 1. Relatywny PKB na mieszkańca 2. Relatywna stopa zatrudnienia 3. Relatywna stopa bezrobocia 4. Relatywne tempo wzrostu produktywności 5. Struktura działalności produkcyjnej 6. Intensywności działalności innowacyjnej 7. Wskaźnik regionalnej dostępności (wyposażenie w infrastrukturę) 8. Kwalifikacje siły roboczej Standard życia określony przez stopę zatrudnienia i produktywność: 1. Stopa zatrudnienia określona przez: stopę aktywności zawodowej, tworzenie miejsc pracy, demografię, rynki pracy, inwestycje niematerialne, starzenie się populacji, strukturę kwalifikacji 2. Produktywność określona przez: sytuację rynkową, sytuację finansową, inwestycje niematerialne, innowacje, inwestycje w kapitał trwały, infrastrukturę publiczną, badania i rozwój, organizację i jakość, finansowanie inwestycji, podatki 44 Studia 150 - Bronisz 1.indd 44 2013-10-10 08:21:46 Tabela 7 c.d. Miary produktywności (OECD productivity manual 2001) Produktywność wieloczynnikowa (multifactor productivity MFP, total productivity, TFP) Produktywność cząstkowa poszczególnych rodzajów nakładów: 1. Produktywność pracy mierzona jako ilościowy indeks produkcji brutto/ ilościowy indeks nakładu pracy 2. Produktywność pracy mierzona jako ilościowy indeks wartości dodanej/ ilościowy indeks nakładu pracy 3. Produktywność kapitału mierzona jako ilościowy indeks produkcji brutto/ ilościowy indeks nakładu kapitału 4. Produktywność kapitału mierzona jako ilościowy indeks wartości dodanej/ ilościowy indeks nakładu kapitału 1. Łączna produktywność pracy i kapitału MFP (multi-factor productivity) oparta na wartości dodanej mierzona jako ilościowy indeks wartości dodanej/ ilościowy indeks łącznych nakładów pracy i kapitału 2. Łączna produktywność pracy i kapitału MFP (multi-factor productivity) oparta na produkcji brutto mierzona jako ilościowy indeks produkcji brutto/ ilościowy indeks łącznych nakładów pracy i kapitału 3. Całkowita produktywność czynników produkcji, tj. kapitału, pracy oraz nakładów pośrednich, czyli energii, materiałów oraz usług obcych, mierzona jako ilościowy indeks produkcji brutto/ ilościowy indeks łącznych nakładów Źródło: [Głębocka-Zielińska 2003, s. 36]. najbardziej adekwatnych wskaźników, ujmujących najważniejsze czynniki, odzwierciedlające rzeczywisty poziom konkurencyjności badanych państw czy regionów. Ponieważ nie istnieją powszechnie akceptowane, standardowe miary konkurencyjności, ich dobór zależy w znacznej mierze od tego, jak zdefiniowane zostało samo pojęcie. 1. Metoda Międzynarodowego Instytutu Rozwoju Zarządzania World Competitiveness Yearbook (WCY) publikowany corocznie od 1989 r. przez Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania w Lozannie (International Institute for Management Development – IMD), jest jednym z najstarszych raportów poświęconych analizie porównawczej konkurencyjności państw. Pierwszy opracowany raport, noszący tytuł The World Competitiveness Report, powstał przy współpracy Instytutu IMD z Lozanny i Światowego Forum Ekonomicznego (World Economic Forum – WEF) z Genewy. Jednak z powodu różnic metodologicznych w połowie lat 90. XX w. instytucje zaczęły wydawać oddzielne publikacje [Dołęgowski 2006, s. 34]. W 2012 r. analizą porównawczą przeprowadzoną przez Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania objęto 59 państw kluczowych dla globalnego rynku. Autorzy raportu brali po uwagę rolę państw w gospodarce światowej, a także dostępność wiarygodnych i porównywalnych danych statystycznych. Konkurencyjność kraju utożsamiali z konkurencją na rynku międzynarodowym i liberalnym porządkiem ekonomicznym. Ponadto podkreślali, że konkurencyjność nie może być redukowana tylko 45 Studia 150 - Bronisz 1.indd 45 2013-10-10 08:21:46 Ryc. 15. Czynniki konkurencyjności Źródło: World Competitivenes Report 2012, IMD. Tabela 8 Czynniki determinujące konkurencyjność według Międzynarodowego Instytutu Rozwoju Zarządzania w Lozannie Stan gospodarki (78 zmiennych) Efektywność państwa (70 zmiennych) Efektywność biznesu (67 zmiennych) Infrastruktura (114 zmiennych) Gospodarka krajowa Finanse publiczne – rozmiar (13 (12 zmiennych) zmiennych) – wzrost (6 zmiennych) – zasoby (2 zmienne) – prognoza (4 zmienne) Wydajność i produktywność (11 zmiennych) Handel międzynarodowy Polityka fiskalna (24 zmienne) (13 zmienne) Infrastruktura Rynek pracy technologiczna – koszty (5 zmiennych) (23 zmienne) – relacje (5 zmiennych) – dostępność kwalifikacji/ umiejętności (13 zmiennych) Finanse – wydajność systemu bankowego (7 zmiennych) – wydajność rynku papierów wartościowych (7 zmiennych) – zarządzanie finansami (3 zmienne) Infrastruktura podstawowa (25 zmiennych) Infrastruktura naukowa (23 zmienne) Inwestycje zagraniczne – inwestycje (15 zmiennych) – finanse (2 zmienne) Ramy instytucjonalne – Bank Centralny (7 zmiennych) – efektywność instytucji państwa (6 zmiennych) Zatrudnienie (8 zmiennych) Ustawodawstwo Praktyki zarządzania gospodarcze (9 zmiennych) – otwartość (7 zmiennych) – konkurencja i regulacje (9 zmiennych) – regulacje rynku pracy (4 zmienne) Zdrowie i środowisko (27 zmiennych) Ceny (4 zmienne) Ramy społeczne (12 zmiennych) Edukacja (16 zmiennych) Poglądy i wartości (7 zmiennych) Źródło: [World Competitiveness Report… 2012] (tab. 8-11). 46 Studia 150 - Bronisz 1.indd 46 2013-10-10 08:21:46 Tabela 9 do PKB i produktywności gospodarki, ponieważ istotne są również aspekty polityczne, społeczne Ranking państw w 2012 r. i kulturowe. W ostatnich latach nieznacznie zmodyfikoPozycja Wartość Państwo w rankingu wskaźnika wano stosowaną metodologię badań, jednak nie wpłynęło to w żaden sposób na możliwość po1 100,00 Hongkong równywania wyników poszczególnych państw na 2 97,76 USA przestrzeni lat. Zredukowano liczbę najważniej3 96,68 Szwajcaria 4 95,92 Singapur szych czynników konkurencyjności zachowując 5 91,39 Szwecja te, które mają największe znaczenie dla określenia 6 90,29 Kanada pozycji konkurencyjnej kraju w skali międzynaro7 89,96 Tajwan dowej (ryc. 15). 8 89,67 Norwegia W ramach każdej z 4 podstawowych grup Niemcy 9 89,26 tj. stanu gospodarki, efektywności państwa, efekKatar 10 88,48 tywności biznesu i infrastruktury wyróżniono (…) 5 podgrup (tab. 8) łącznie obejmujących ponad Polska 34 64,18 300 zmiennych. Każda z podgrup, niezależnie od przypadającej na nią liczby zmiennych miała tę samą wagę, tj. 5% (20 5=100). Wskaźnik konkurencyjności opracowywany przez IMD przyjmuje wartości w przedziale od 0 do 100, przy czym im większa wartość wskaźnika tym większy stopień konkurencyjności gospodarki badanego kraju [Kwaśnicki 2006, s. 21]. Informacje oraz zmienne wykorzystywane w analizie to przede wszystkim oficjalne dane statystyczne, raporty instytucji partnerskich IMD działających w poszczególnych krajach, a także wiarygodne wiadomości pochodzące ze środków masowego przekazu [Noga, Stawicka 2008, s. 25]. W latach 2008-2012 Polska sukcesywnie poprawiała swój wynik, zajmując w 2012 r., podobnie jak i w poprzednim pozycję 34. W 2012 r. najwyżej w rankingu uplasowały się takie państwa, jak Hongkong, Stany Zjednoczone czy Szwajcaria (tab. 9). Biorąc pod uwagę wyróżnione czynniki konkurencyjności składające się na syntetyczny wskaźnik można zauważyć iż najwyżej został oceniony stan polskiej gospodarki (tab. 10). Pod względem efektywności rządu Polska zajęła 36 miejsce Tabela 10 Konkurencyjność Polski Ogółem (wskaźnik syntetyczny) Stan gospodarki Efektywność rządu Efektywność biznesu Infrastruktura 2008 2009 2010 2011 2012 44 31 49 50 37 44 39 44 50 39 32 24 36 38 36 34 31 35 41 34 34 30 36 39 36 47 Studia 150 - Bronisz 1.indd 47 2013-10-10 08:21:46 w rankingu, podobnie jeśli chodzi o infrastrukturę. Najgorzej została oceniona efektywność biznesu na którą składają się m.in. rynek pracy, system bakowy czy rynek papierów wartościowych. 2. Metoda Światowego Forum Ekonomicznego Światowe Forum Ekonomiczne (World Economic Forum – WEF) zajmuje się badaniem konkurencyjności państw nieprzerwanie od ponad trzech dekad. Autorzy opracowywanego corocznie od 1979 r. The Global Competitiveness Report analizują czynniki umożliwiające narodowym gospodarkom państw osiągnięcie zrównoważonego rozwoju ekonomicznego. Celem raportu jest dostarczenie liderom ze sfery polityki i biznesu narzędzi służących do identyfikacji przeszkód wzrostu konkurencyjności, a także inicjowanie szerokiej dyskusji dotyczącej strategii przezwyciężania tych ograniczeń. Wraz ze zmianą podejścia do konkurencyjności ewoluowała również metodologia stosowana do oceny narodowej konkurencyjności państw. W 2004 r. Światowe Forum Ekonomiczne zaprezentowało The Global Competitiveness Index, uwzględniający poziom makro oraz mikro konkurencyjności gospodarek poszczególnych państw. Opracowany we współpracy z przedstawicielami czołowych światowych ośrodków naukowych The Global Competitiveness Report dostarcza informacji dotyczących zarówno statycznych, jak i dynamicznych komponentów konkurencyjności. Poza danymi statystycznymi raport uwzględnia również rezultaty corocznej ekspertyzy Ryc. 16. Dwanaście filarów konkurencyjności Źródło: [The Global Competitiveness Report 2007-2008, 2008, s. 8]. 48 Studia 150 - Bronisz 1.indd 48 2013-10-10 08:21:46 Tabela 11 Wagi przypisane trzem podgrupom na każdym etapie rozwoju Podgrupa Etap gospodarki opartej na czynnikach (%) Etap gospodarki opartej na wydajności (%) Etap gospodarki opartej na innowacjach (%) Czynniki podstawowe Czynniki wzmacniające wydajność Czynniki innowacyjności i zaawansowania 60 35 5 40 50 10 20 50 30 sporządzanej na podstawie badań ankietowych (The Executive Opinion Survey) na temat perspektyw rozwojowych państw i zmiany w ich potencjale konkurencyjności. The Global Competitiveness Report obejmuje The Global Competitiveness Index, The Business Competitiveness Index oraz szczegółowy profil 131 uprzemysłowionych i rozwijających się gospodarek. Prezentuje także, w postaci danych tabelarycznych globalne rankingi państw, uwzględniające ponad 100 różnych zmiennych. Autorzy Raportu dotyczącego konkurencyjności dokonują klasyfikacji państw według grup czynników, które ich zdaniem determinują konkurencyjność. Wskazali dwanaście filarów konkurencyjności. Są to: 1) instytucje, 2) infrastruktura, 3) sytuacja makroekonomiczna, 4) zdrowie i edukacja podstawowa, 5) szkolnictwo wyższe, szkolenia, 6) wydajność rynku towarów, 7) wydajność rynku pracy, 8) stopień rozwoju rynku finansowego, 9) dostępność technologiczna, 10) rozmiar rynku, 11) poziom rozwoju biznesu, 12) innowacje [The Tabela 12 Global Competitiveness Report 2007-2008 2008, s. 4-6] (ryc. 16). Żaden z powyższych Ranking Global Competitiveness czynników samodzielnie nie ma decydującego Index 2011-2012 wpływu na konkurencyjność, dopiero ich łączPozycja Wartość ne oddziaływanie przesądza o sile tego wpłyPaństwo w rankingu wskaźnika wu. W zależności od poziomu rozwoju pań1 5,74 Szwajcaria stwa poszczególne grupy determinantów mają Singapur 2 5,63 charakter priorytetowy i dominujący. Dlatego Szwecja 3 5,61 też, dwanaście filarów konkurencyjności zoFinlandia 4 5,47 stało zgrupowanych w trzy podgrupy, uznane Stany Zjednoczone 5 5,43 za krytyczne dla danego, określonego stopnia Niemcy 6 5,41 rozwoju gospodarki. Holandia 7 5,41 Wyodrębnionym podgrupom przypisane 5,40 Dania 8 są odpowiednie wagi, ich zróżnicowanie odpo5,40 Japonia 9 wiada poszczególnym poziomom rozwoju go10 5,39 Wielka Brytania spodarki (tab. 11). (…) 4.46 Polska 41 Zastosowana metodologia badania uwzględnia koncepcję etapowego rozwoju PorŹródło: GCI 2011-2012 WEF. 49 Studia 150 - Bronisz 1.indd 49 2013-10-10 08:21:47 Ryc. 17. Poziom rozwoju polskiej gospodarki Żródło: [Global Competitiveness Index 2011-2012, World Economic Forum]. tera, przyjmując założenie, że gospodarki państw inaczej funkcjonują na różnych poziomach rozwoju, przy czym każdy z następnych etapów wymaga wcześniejszego rozwoju na „niższym” jego poziomie [Michalski, Piech 2008, s. 79]. W Rankingu Global Competitiveness Index Światowego Forum Ekonomicznego 2011-2012 Polska z wynikiem 4.46 znalazła się na 41 miejscu, spośród 142 analizowanych państw (tab. 12). W raporcie GCI 2010-2011 zajęła 39. lokatę (na 139 badanych państw), zaś w edycji 2009-2010 została sklasyfikowana na 46. pozycji (spośród 133 państw) (tab. 12). Analiza profilu gospodarczego Polski dostarcza informacji na temat kondycji polskiej gospodarki pod względem wyróżnionych 12 filarów konkurencyjności (ryc. 17). Raport krytycznie ocenia jakość instytucji, ustawodawstwo gospodarcze oraz stan infrastruktury w Polsce. Ma to niewątpliwie silny, ujemny wpływ na konkurencyjność polskiej gospodarki. Czynniki pozytywnie wpływające to szkolnictwo wyższe, rozmiar rynku oraz relatywnie dobrze rozwinięty sektor finansowy. 3. Metoda Heritage Foundation Wskaźnik wolności gospodarczej (Index of Economic Freedom) jest opracowywany corocznie od 1995 r. przez Heritage Foundation (HF) we współpracy z The Wall Street Journal. Wskaźnik jest narzędziem umożliwiającym pomiar zdolności konkurencyjnej państw, zawiera również opis restrykcyjnych przepisów oraz ograniczeń w sferze danej gospodarki. Do 2007 r. konstruowany był na podstawie analizy kilku głównych komponentów, składających się z 50 niezależnych zmiennych, mających wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy, a jednocześnie determinujących wolność ekonomiczną. W 2007 r. uwzględniono aspekt dotyczący swobody ekonomicznej na 50 Studia 150 - Bronisz 1.indd 50 2013-10-10 08:21:47 rynku pracy. Wyróżnione zmienne zostały pogrupowane w dziesięć głównych kategorii, przy czym każda z nich miała jednakową wagę. W 2012 r. dokonano podziału 10 kategorii na 4 główne filary wolności gospodarczej. Miało to na celu poprawę analitycznego rozumienia badanych obszarów oraz przejrzystości prezentowanych danych. Wyróżniono: 1) rządy prawa (prawa własności, wolność od korupcji); 2) interwencjonizm państwowy (obciążenia fiskalne, wydatki rządowe); 3) regulacje efektywności (swoboda działalności gospodarczej, rynek pracy, polityka monetarna); 4) otwartość rynków (wolność handlu, swoboda przepływu kapitału, swoboda inwestycji). Każda z 10 kategorii ujęta w ramach 4 szerokich filarów jest indywidualnie oceniana w skali od 0 do 100. Wskaźnik wolności gospodarczej danego państwa stanowi średnią arytmetyczną w zakresie 10 wyróżnionych kategorii [Index of Economic Freedom 2008]. Zastosowana metodologia pozwala ocenić wpływ wolności i jakości instytucjonalnego otoczenia na działalność sektora prywatnego w każdym państwie, dzięki czemu możliwe jest porównanie całkowicie odmiennych gospodarek państw. Opracowany indeks nie mierzy siły wpływu poszczególnych zmiennych na wzrost gospodarczy, umożliwia natomiast identyfikację czynników instytucjonalnych, które określają zakres wolności gospodarczej w społeczeństwie [ibidem, s. 610]. Wolność ekonomiczna w rozumieniu HF to brak przymusu rządowego lub ograniczeń w sferze produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr i usług poza niezbędną konieczność wynikającą z potrzeby ochrony obywateli i zapewnienia wolności [Bossak 2006, s. 252]. Długookresowy rozwój gospodarczy jest możliwy, jeśli istnieją rozwiązania systemowe i funkcjonalne gwarantujące szeroki zakres wolności gospodarczej. Wartość wskaźnika swobody gospodarczej mieści się w przedziale od 0 do 100, przy czym niższy wynik oznacza większy zakres interwencji i ograniczeń w gospodarce, wartość 100 oznacza gospodarkę liberalną, a wartość 0 gospodarkę represyjną, o skrajnie niskim poziomie wolności ekonomicznej. Badane państwa w zależności od wyniku punktowego zostały zaklasyfikowane do następujących 5 grup [Misztal 2008, s. 27]: – gospodarki liberalne ( free), państwa o wysokim poziomie wolności gospodarczej, czyli wolnorynkowe, wskaźnik IEF [80-100]; – gospodarki raczej liberalne (mostly free), państwa o dosyć wysokim poziomie wolności ekonomicznej, wskaźnik IEF [70-79,9]; – gospodarki umiarkowanie liberalne (moderately free), wskaźnik IEF [60-69,9]; – gospodarki raczej nieliberalne (mostly unfree), państwa o niskim poziomie wolności gospodarczej (silnie regulowane), wskaźnik IEF [50-59,9]; – gospodarki nieliberalne (repressed), państwa o skrajnie niskim poziomie wolności ekonomicznej (represyjne), wskaźnik IEF [0-49,9]. 51 Studia 150 - Bronisz 1.indd 51 2013-10-10 08:21:47 Ryc. 18. Indeks Swobody Ekonomicznej w 2012 r. Źródło: Opracownie własne na podstawie [Index of Economic Freedom… 2012]. W 2012 r. w raporcie dotyczącym swobody ekonomicznej uwzględniono 184 państwa. Polska uplasowała się na 64. pozycji w rankingu z oceną ogólną 64,2 poprawiając swój wynik o 0,1 pkt w stosunku do 2011 r. W klasyfikacji państw europejskich na 43 ocenianych państw Polska zajęła 29. miejsce. Tym samym znalazła się w grupie państw umiarkowanie liberalnych. Spośród wszystkich badanych państw, w 2012 r. tylko 5 (Hongkong, Singapur, Australia, Nowa Zelandia, Szwajcaria) zostało zaliczonych do kategorii gospodarek liberalnych odznaczających się wysokim poziomem wolności gospodarczej, 23 państwa zostały ocenione jako gospodarki raczej liberalne, kolejnych 62 jako umiarkowanie liberalne. W grupie państw o niskim poziomie wolności gospodarczej znalazło się ich 60, zaś skrajnie niskim poziomem wolności ekonomicznej cechowało się 29 państw (ryc. 18). Na przestrzeni ostatnich 3 lat zaobserwowano sukcesywny spadek liczby państw z punktacją w przedziale 100-80, a tym samym odznaczających się najwyższym poziomem wolności gospodarczej (tab. 13). Analizując poszczególne składniki Indeksu Swobody Ekonomicznej (tab. 14) można zauważyć, że w 2012 r. najlepsze rezultaty Polska osiągnęła w takich kategoriach, jak: wolność handlu, polityka monetarna oraz obciążenia fiskalne. Wyniki poTabela 13 Indeks Swobody Ekonomicznej w latach 2010-2012 Gospodarka Liberalna (100-80) Raczej liberalna (79,9-70) Umiarkowanie liberalna (69,9-60) Raczej nieliberalna (59,9-50) Nieliberalna (0-49,9) 2010 2011 2012 7 23 58 53 36 6 27 57 57 32 5 23 62 60 29 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Index of Economic Freedom… 2012]. 52 Studia 150 - Bronisz 1.indd 52 2013-10-10 08:21:47 Tabela14 Indeks Swobody Ekonomicznej. Wynik dla Polski Kategoria Wynik ogólny rankingu Indeks 2012 Liczba punktów Pozycja w rankingu Zmiana w stosunku do 2011 r. 64,2 64 +0,1 60,0 53,0 42 42 0 +3,0 74,4 40,3 116 138 +0,4 -3,5 87,1 61,3 79,1 107 90 50 0 +0,1 +1,0 87,1 65,0 60,0 12 50 39 -0,5 0 0 Rządy prawa Prawa własności Wolność od korupcji Interwencjonizm państwowy Obciążenia fiskalne Wydatki rządowe Regulatory efektywności Swoboda działalności gospodarczej Rynek pracy Polityka monetarna Otwartość rynków Wolność handlu Swoboda przepływu kapitału Swoboda inwestycji Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Index of Economic Freedom… 2012]. wyżej poziomu średniej Polska uzyskała także w następujących dziedzinach: prawa własności, wolność od korupcji, swoboda inwestycji, swoboda przepływu kapitału. W porównaniu ze wskaźnikami 2011 r., rezultaty osiągnięte przez Polskę w 2012 r. uległy pogorszeniu w takich kategoriach, jak: wydatki rządowe oraz wolność handlu. Ponadto, wyniki Polski kształtujące się poniżej poziomu średniej wszystkich analizowanych państw dotyczyły następujących komponentów Indeksu Swobody Ekonomicznej: obciążenia fiskalne, wydatki rządowe oraz swoboda działalności gospodarczej. 4. Metoda Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI) publikowany corocznie od 1990 r. przez Program Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju, agendę ONZ powołaną w 1965 r. tworzącą globalną sieć na rzecz rozwoju w 166 państwach świata, jest sumarycznym wskaźnikiem rozwoju państw, stanowi miarę 53 Studia 150 - Bronisz 1.indd 53 2013-10-10 08:21:47 Ryc.19. Wskaźnik Rozwoju Społecznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Human Development Report 2011]. jakości życia w danym kraju. Dotyczy czynników przyczyniających się do długotrwałego dobrobytu, opisuje efekty w zakresie społeczno-ekonomicznego rozwoju poszczególnych państw, jest także miarą ich międzynarodowej zdolności konkurencyjnej. Autorzy wskaźnika HDI biorą pod uwagę trzy podstawowe wymiary rozwoju społecznego, tj. długość i jakość życia, dostęp do wiedzy oraz standard życia w badanym kraju. (ryc. 19). Ponadto, w raporcie z 2010 r. uwzględniono 3 nowe wskaźniki obrazujące pomiar ubóstwa i nierówności społecznych, tj. Wskaźnik Rozwoju Społecznego uwzględniający nierówności (Inequality-adjusted Human Development Tabela 15 Human Development Index 2011 Państwo/ terytorium Norwegia Austria Holandia USA Nowa Zelandia Kanada Irlandia Lichtensztajn Niemcy Szwecja (…) Polska HDI HDI pozycja wartość Średnia długość życia zakładana przy narodzinach Przewidywana liczba lat nauki Średnia liczba lat nauki Dochód narodowy per capita (2005 PPP$) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0,943 0,929 0,910 0,910 0,908 0,908 0,908 0,905 0,905 0,904 81,1 81,9 80,7 78,5 80,7 81,0 80,6 79,6 80,4 81,4 17,3 18,0 16,8 16,0 18,0 16,0 18,0 14,7 15,9 15,7 12,6 12,0 11,6 12,4 12,5 12,1 11,6 10,3 12,2 11,7 47,557 34,431 36,402 43,017 23,737 35,166 29,322 83,717 34,854 35,897 39 0,813 76,1 13,3 10,0 17,451 Źródło: [Human Development Report 2011]. 54 Studia 150 - Bronisz 1.indd 54 2013-10-10 08:21:48 Ryc. 20. Komponenty Human Ddevelopment Index dla Polski, 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Human Development Index 2011] http://hdrstats.undp.org/images/explanations/POL.pdf. Index), Wskaźnik Nierówności Płci (Gender Inequality Index) oraz Wskaźnik Wielowymiarowego Ubóstwa (Mulitidimensional Poverty Index). Wskaźnik HDI może przyjmować wartości z przedziału [0;1], przy czym im wyższa wartość wskaźnika tym większy stopień rozwoju danego państwa. W opublikowanym w 2011 r. Raporcie o Rozwoju Społecznym zatytułowanym Zrównoważony rozwój i sprawiedliwość: lepsza przyszłość dla wszystkich ocenie poddano 187 państw i terytoriów. Najwyższym poziomem rozwoju odznaczało się 47 państw, przy czym pierwsze miejsce w rankingu zajęła Norwegia ze wskaźnikiem 0,943. Polska z wynikiem 0,813 uplasowała się na 39. pozycji, tuż przed Litwą i za Węgrami (tab. 15). W 2010 r. na 169 klasyfikowanych państw Polsce przypadło 42. miejsce. Mimo że na przestrzeni lat zmieniał się zarówno sposób liczenia wskaźnika, jak również liczba badanych państw i terytoriów to pomiędzy 1995 a 2011 r. wskaźnik dla Polski wzrósł z 0,727 do 0,813 (tab. 16). Tabela 16 Komponenty Human Development Index dla Polski w latach 1995-2011 Rok 1995 2000 2005 2010 2011 Średnia długość życia Przewidywana Średnia liczba Dochód narodowy per capita Wartość zakładana przy narodzinach liczba lat nauki lat nauki (2005 PPP$) HDI 71,8 73,7 75,1 76,0 76,1 13,4 14,7 15,2 15,3 15,3 9,1 9,5 9,7 10,0 10,0 8,876 11,694 13,480 16,798 17,451 0,727 0,770 0,791 0,811 0,813 Źródło: http://hdrstats.undp.org/images/explanations/POL.pdf. 55 Studia 150 - Bronisz 1.indd 55 2013-10-10 08:21:48 5. Metoda Roberta Hugginsa Badacze z Instytutu Roberta Hugginsa zajmujący się analizą szeroko rozumianej konkurencyjności stworzyli wiele narządzi umożliwiających porównanie czynników wpływających na konkurencyjność państw i regionów. Jednym z nich jest The World Knowledge Competitiveness Index (WKCI), ujmujący najbardziej rozwinięte, oparte na wiedzy gospodarki. Twórcy wskaźnika wyszli z założenia, że kluczowym czynnikiem, warunkującym konkurencyjność jest wiedza. Ponadto stwierdzili, że w globalnej, opartej na wiedzy gospodarce to właśnie regiony, a nie państwa są podmiotami, które ze sobą konkurują. Gospodarka oparta na wiedzy to przede wszystkim możliwość oraz zdolność do kreowania nowych, innowacyjnych myśli, pojęć, procesów i produktów oraz ich odzwierciedlenie w ekonomicznej wartości i bogactwie [Huggins et al. 2005, s. 10]. Dlatego też opracowany przez nich model służący do analizy regionalnych gospodarek wiedzy jest wielopołączeniowym cyklem przedstawiającym, zarówno tworzenie wiedzy, jak i jej wykorzystanie (ryc. 21). Obok wskaźnika WKCI dotyczącego konkurencyjności najbardziej rozwiniętych, opartych na wiedzy gospodarek, badacze z Instytutu Roberta Hugginsa opracowali European Competitiveness Index (ECI). Pierwsza jego edycja ukazała się w 2004 r. Celem jest pomiar i analiza konkurencyjności europejskich państw i regionów. Autorzy ECI uważają, że konkurencyjność nie jest grą o sumie zerowej i nie polega tylko na przesuwaniu zasobów z jednego miejsca do drugiego, zależy natomiast od wielu czynników i zmiennych. Dlatego też stworzony przez nich ranking pozwala na porównanie różnych komponentów konkurencyjności. Ryc. 21. Schemat regionalnej gospodarki opartej na wiedzy Źródło: [Huggins et al. 2005, s. 10]. 56 Studia 150 - Bronisz 1.indd 56 2013-10-10 08:21:48 Ryc. 22. Model European Competitiveness Index Źródło: [Huggins, Davies 2006, s. 3]. Wskaźniki cząstkowe umożliwiające ilościową analizę poziomu konkurencyjności europejskich gospodarek narodowych i regionalnych, dotyczą m.in. poziomu inwestycji i zatrudnienia w dziedzinie badań i rozwoju, poziomu zatrudnienia w sektorze wiedzy, aktywności ekonomicznej i biznesowej (ryc. 22). 57 Studia 150 - Bronisz 1.indd 57 2013-10-10 08:21:48 Rozdział III KONKURENCYJNOŚĆ W ŚWIETLE POLITYKI REGIONALNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Jednym z kluczowych aspektów prowadzonej w Polsce polityki rozwoju stał się wzrost konkurencyjności regionów. Podejmowane przed 1999 r. działania były przede wszystkim nakierowane na pomoc dla regionów przemysłowych, przechodzących restrukturyzację. Bardziej proaktywna polityka regionalna5 wyłoniła się po 2000 r. Była efektem dwóch procesów instytucjonalnych – utworzenia szesnastu polskich województw w 1999 r. oraz przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Polityka strukturalna UE pomogła stworzyć nowy kontekst rozwoju regionalnego w Polsce, ponieważ województwa stały się elementami składowymi konkurencyjności na poziomie Europy, odpowiedzialnymi za wdrożenie regionalnych strategii rozwoju oraz środków UE. 1. Polityka regionalna Unii Europejskiej Polityka regionalna, nazywana zamiennie strukturalną, spójności lub regionalną polityką strukturalną jest precyzyjnie zdefiniowanym obszarem działań, mającym na celu eliminację zarówno gospodarczych, jak i społecznych dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów Unii Europejskiej. „Rolą polityki spójności jest wspomaganie gospodarek regionalnych, aby były w stanie zapewnić sobie miejsce na rynkach światowych, w krytycznych sieciach globalnych oraz w klastrach, jest nią również umożliwienie im konfrontacji własnych zalet oraz słabości wobec globalnych wyzwań i możliwości, a także wspieranie ich internacjonalizacji” [Rozwijające się regiony… 2007, s. iv]. Pierwotnym jej celem było dążenie w ramach wyznaczonego obszaru zadań do osiągnięcia możliwie największej spójności społeczno-ekonomicznej poszczegól5 Krajowa polityka regionalna (interregionalna) stanowi część polityki rozwoju kraju i dotyczy zagadnień o znaczeniu ogólnokrajowym lub ponadregionalnym. Polityka regionalna (intraregionalna) prowadzona jest przez samorządne władze regionów na swoim terenie. 58 Studia 150 - Bronisz 1.indd 58 2013-10-10 08:21:48 nych regionów UE. Jak wynika z doświadczeń państw kohezyjnych, a więc tych, które w największym stopniu skorzystały z funduszy strukturalnych, środki te mają olbrzymie znaczenie dla stymulowania zmian strukturalnych w gospodarce oraz rozwoju społeczno-ekonomicznego [Szlachta 2003, s. 1]. Najwięksi beneficjenci polityki spójności w okresie 1994-2006, tj. Grecja, Hiszpania, Irlandia i Portugalia, osiągnęli jako grupa imponujące wyniki w zakresie wzrostu gospodarczego. W latach 1995-2005 Grecja skróciła swój dystans do pozostałych 26 państw UE, podnosząc swój dochód na 1 mieszkańca z 74% średniej 27 państw członkowskich UE do 88% w 2005 r. Jednocześnie Hiszpania i Irlandia zwiększyły swoje wskaźniki odpowiednio z 91% i 102% do 102% i 145% średniej UE. W latach 1995-2004 liczba regionów o PKB per capita niższym niż 75% średniej UE spadła z 78 do 70, podczas gdy liczba regionów, w których wskaźnik ten kształtował się poniżej 50% średniej UE, uległa zmniejszeniu z 39 do 32 [Rozwijające się regiony – rozwijająca się Europa…, s. x.]. Lata 90. XX w. charakteryzował wzrost znaczenia wspólnej polityki regionalnej, a jednocześnie regionalizacja całej polityki strukturalnej Wspólnoty. Proces formowania europejskiej polityki regionalnej odbywał się w kilku etapach, kształtował się pod wpływem gry politycznej z udziałem różnych partnerów reprezentujących odmienne grupy interesu. Impulsem do zmiany zasad organizacyjnych lub celów wspólnotowej polityki regionalnej były rozszerzenia Wspólnot, a także kolejne cykle budżetowe oraz etapy liberalizacji wspólnego rynku. W wyniku unijnej polityki regionalnej w wielu państwach powstały regionalne struktury administracyjne lub samorządowe, nastąpiła mobilizacja władz szczebla samorządowego, poza tym pogłębiła się partnerska współpraca między Komisją Europejską a instytucjami państwowymi i regionalnymi. Ponadto, europejska polityka regionalna wpłynęła na zwiększenie aktywności regionów na arenie europejskiej [Grosse 2004, s. 15]. W kontekście konkurencyjności poziom regionalny został uznany jako kluczowy dla porównania standardu życia, określenia rozwoju gospodarczego oraz podejmowania interwencji strukturalnych służących poprawie dynamiki rozwoju. Podstawy prawne europejskiej polityki regionalnej zostały ujęte w preambule Traktatu Ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) w Rzymie w 1957 r. Stwierdzono wówczas, że „państwa członkowskie będą dążyć do zjednoczenia gospodarki narodowej i wspierać jej harmonijny rozwój, zmniejszając różnice pomiędzy poszczególnymi obszarami” [Traktaty Rzymskie 2002]. Początkowo inicjatywy dotyczące polityki regionalnej Wspólnot koncentrowały się jedynie na koordynowaniu działań poszczególnych państw członkowskich związanych ze swobodą konkurencji. Natomiast zadania, które miały na celu wyrównywanie poziomu rozwoju poszczególnych obszarów nie były zharmonizowane. Sytuacja uległa zmianie w latach 70. XX w., kiedy to doszło do zmiany paradygmatu polityki regionalnej. Określono wówczas zasady polityki strukturalnej. Państwo utraciło swoją pozycję monopolistyczną i stało się dla regionów jednym z wielu part- 59 Studia 150 - Bronisz 1.indd 59 2013-10-10 08:21:49 nerów obok samorządów terytorialnych, instytucji międzynarodowych oraz innych podmiotów gospodarczych i społecznych [Grosse 2004, s. 10]. Wraz z akcesją do struktur europejskich Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii w 1973 r. polityka regionalna znacznie zyskała na znaczeniu. Jej celem stało się dążenie do osiągnięcia głębszej integracji europejskiej, jako priorytet uznano rozwój obszarów zacofanych, które podzielono na trzy grupy: zacofane obszary rolnicze, zacofane obszary przemysłowe i obszary peryferyjne o niskiej atrakcyjności. Niwelowaniu różnic w poziomach rozwoju poszczególnych państw i regionów miało także służyć ustanowienie w 1975 r. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). Równolegle z EFRR powołany został przy Radzie i Komisji Komitet Polityki Regionalnej, którego zadaniem stało się analizowanie problemów rozwoju regionalnego i proponowanie rozwiązań oraz środków do realizacji celów europejskiej polityki regionalnej [Pietrzyk 2000, s. 79]. Rozwój procesów integracyjnych we Wspólnocie, a jednocześnie brak skutecznej polityki strukturalnej sprzyjał pogłębianiu się różnic w poziomie rozwoju gospodarczego poszczególnych państw członkowskich i ich regionów. Dysproporcje widoczne były nie tylko w wysokości dochodu na mieszkańca czy poziomie bezrobocia, ale także w czynnikach określających możliwości przyspieszenia wzrostu, takich jak: stan infrastruktury, inwestycje, zasoby kapitałowe, czy struktura gospodarki, znajdujące odzwierciedlenie w poziomie konkurencyjności regionów. Z biegiem czasu narastające regionalne zróżnicowanie rozwojowe stawało się czynnikiem hamującym rozwój procesów integracyjnych [Cieplewska 2001, s. 384-38]. Punktem przełomowym w podejściu do polityki strukturalnej było włączenie do Traktatu, wraz z przyjęciem Jednolitego Aktu Europejskiego w 1986 r., części zatytułowanej „Spójność gospodarcza i społeczna”, w której wyraźnie określono cele Wspólnoty dotyczące rozwoju regionalnego. Szczególnie istotny był artykuł 130a, w którym stwierdzono: „w celu wspierania swego harmonijnego rozwoju Wspólnota rozwija i prowadzi działania zmierzające do wzmocnienia swej spójności gospodarczej i społecznej”. Jednocześnie w artykule 130b stwierdzono, że osiąganie tych celów jest wspomagane działaniami podejmowanymi przez Fundusze Strukturalne (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej – Sekcja Orientacji, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego), Europejski Bank Inwestycyjny i inne instrumenty finansowe. Konsekwencją wprowadzenia Jednolitego Aktu Europejskiego była liberalizacja gospodarcza, co z kolei wiązało się z zagrożeniem pogłębienia dysproporcji przestrzennych, dlatego też postanowiono zmienić dotychczasową politykę regionalną. Przeprowadzona nowelizacja traktatu była możliwa przede wszystkim ze względu na przystąpienie do Wspólnot Grecji, a następnie Hiszpanii i Portugalii, państw Europy Południowej charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego. Zapisy Jednolitego Aktu Europejskiego przygotowały grunt pod reformę założeń polityki regionalnej, która miała miejsce w 1988 r. Określono wówczas zasady, na 60 Studia 150 - Bronisz 1.indd 60 2013-10-10 08:21:49 których opierać się miała realizacja polityki wieloletniego programowania, oraz ramy czasowe pierwszego okresu, które wyznaczono na lata 1988-1993. Wyróżniono główne cele polityki regionalnej, takie jak: 1) promocja rozwoju obszarów zacofanych, 2) wsparcie regionów zagrożonych upadkiem przemysłu, 3) przeciwdziałanie długookresowemu bezrobociu, 4) promocja młodych absolwentów, 5) wsparcie zacofanych obszarów rolniczych oraz promocja rozwoju obszarów rolniczych. Zdefiniowano także podstawowe zasady polityki spójności: – koncentracji – odnosząca się do zasięgu pomocy finansowej, oraz celów którym wsparcie ma służyć; – programowania – polegająca na finansowaniu kompleksowych i zintegrowanych programów rozwoju regionalnego, mająca na celu wypracowanie wieloletnich planów rozwojowych; – partnerstwa – nakładająca obowiązek uzgadniania wszelkich decyzji między poszczególnymi podmiotami danego regionu (podmiotami publicznymi, a także organizacjami społecznymi i podmiotami gospodarczymi), w trakcie kolejnych etapów procedury programowania; – dodatkowości – oznaczająca, że środki finansowe z UE w zakresie rozwoju regionalnego są tylko uzupełnieniem działań oraz wkładu finansowego danego państwa; – koordynacji – odnosząca się do wszystkich funduszy strukturalnych i innych narzędzi finansowych UE o regionalnym wymiarze oddziaływania, a także do europejskiej polityki regionalnej oraz polityk regionalnych poszczególnych państw członkowskich; – zgodności – nakazująca zgodność polityki regionalnej z innymi politykami UE oraz polityki regionalnej państw członkowskich z ich polityką makroekonomiczną. W końcowej fazie pierwszego, opartego na nowych zasadach wieloletniego programu finansowania polityki strukturalnej przyjęto nowe regulaminy poszczególnych wspólnych funduszy, które wykorzystano w procesie tworzenia drugiego programu obejmującego lata 1994-1999. Zakres przeprowadzonej reformy był szeroki, dotyczyła ona bowiem zarówno ogólnego podejścia do funkcjonowania systemu finansowania polityki strukturalnej oraz jej celów i zadań, jak i wielkości środków przeznaczanych na wspólne Fundusze Strukturalne, a także procedury ich rozdysponowania i wydatkowania [ibidem, s. 387]. Najważniejsze zmiany dotyczyły w szczególności [Pietrzyk 2000, s. 97]: – skoncentrowania środków na ograniczonej liczbie celów; – oparcia selekcji regionów mogących korzystać z pomocy finansowej na kryteriach wspólnotowych; – przyznania pierwszeństwa działaniom objętym programami wieloletnimi; – wprowadzenia do procedury programowania dokumentu pod nazwą Wspólnotowe Ramy Wsparcia (WRW), sporządzanego przez Komisję i poszczególne państwa członkowskie na podstawie krajowych planów regionalnych; 61 Studia 150 - Bronisz 1.indd 61 2013-10-10 08:21:49 – wzmocnienia koordynacji między funduszami strukturalnymi a innymi instrumentami finansowymi Wspólnot, ujmowanymi łącznie w WRW; – ustanowienia procedur monitorowania i oceny realizowanych przedsięwzięć. Kolejnym etapem rozwoju polityki spójności UE było uchwalenie Traktatu z Maastricht w 1992 r., w którego preambule sygnatariusze wyrazili wolę „popierania postępu gospodarczego i społecznego swych narodów, poprzez urzeczywistnienie rynku wewnętrznego oraz umacnianie spójności (…) oraz prowadzenia polityk, które zapewnią, że integracji gospodarczej towarzyszyć będzie równoczesny postęp w innych dziedzinach” [Traktat o Unii Europejskiej… 2006]. Jednym z głównych postanowień traktatu było utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych oraz umacnianie spójności gospodarczej i społecznej. Wyznaczono także kolejny okres programowania na lata 1994-1999 i jednocześnie wytyczono nowe cele polityki spójności: 1) promocja rozwoju obszarów słabiej rozwiniętych, 2) transformacja regionów i ich części, 3) zwalczanie długotrwałego bezrobocia, 4) adaptacja pracowników do zmian w organizacji i technologii produkcji przemysłowej, 5) promocja rozwoju wsi oraz ułatwianie rozwoju i dostosowanie strukturalne obszarów wiejskich, 6) promocja regionów o bardzo niskiej gęstości zaludnienia. Ustanowiono również nowy organ doradczy – Komitet Regionów, w skład którego wchodzili reprezentanci organów regionalnych i lokalnych, utworzono także Fundusz Spójności6, którego zasadniczym celem miała być pomoc inwestycyjna, zapewniająca większą spójność geograficzną, gospodarczą i społeczną z UE, skierowana do państw najsłabiej rozwijających się. W 1997 r., dwa lata po akcesji Austrii, Finlandii i Szwecji do struktur europejskich, podpisano Traktat w Amsterdamie, w którym rozszerzono zapisy poświęcone spójności ekonomicznej, stwierdzając że „celem wspierania swojego wszechstronnego, harmonijnego rozwoju Wspólnota rozwija i kontynuuje działania prowadzące do wzmocnienia jej spójności ekonomicznej oraz społecznej. W szczególności Wspólnota dąży do zredukowania różnic w stopniach rozwoju poszczególnych regionów i zmniejszenia zacofania najmniej uprzywilejowanych regionów i wysp, w tym terenów wiejskich” [Przyborowska-Klimczak, Skrzydło-Tefelska 1999]. Poza pierwotnymi aktami prawnymi kwestie polityki regionalnej regulowały także akty prawa pochodnego. Najważniejsze z nich to: – Rozporządzenie Rady z 16 maja 1994 r. ustanawiające Fundusz Spójności (1164/1994/WE); – Rozporządzenie Rady z 17 maja 1999 r. dotyczące wspierania rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (1257/1999/WE); Fundusz Spójności (kohezyjny) – nie jest to fundusz finansujący strukturalne zmiany w gospodarce regionalnej, w tym sensie nie może być zaliczany do europejskiej polityki regionalnej. Jest przeznaczony dla rządów państwowych (a nie dla regionów) na politykę horyzontalną (realizowaną na obszarze całego kraju lub całej UE), prowadzoną w dziedzinie ochrony środowiska i rozwoju transeuropejskiej sieci transportowej. Por. [Grosse 2004, s. 72]. 6 62 Studia 150 - Bronisz 1.indd 62 2013-10-10 08:21:49 – Rozporządzenie Rady z 21 czerwca 1999 r. wprowadzające ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych (1260/1999/WE); – Rozporządzenie Rady z 21 czerwca 1999 r. dotyczące Finansowego Instrumentu Wspierania Rybołówstwa (1263/1999/WE); – Rozporządzenie Rady z 21 czerwca 1999 r. zmieniające rozporządzenie ustanawiające Fundusz Spójności (1264/1999/WE); – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 lipca 1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (1783/1999/WE); – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 lipca 1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego (1784/1999/WE). Kolejna istotna propozycja dotycząca polityki regionalnej UE została zaprezentowana w projekcie opracowanym przez Komisję Europejską, zatytułowanym Agenda 2000 – Unia Europejska Rozszerzona i Silniejsza7. Przedstawiono w niej prognozy dotyczące rozwoju UE, problemy horyzontalne związane z rozszerzeniem UE, a także ramowe założenia finansowe od 2000 r., uwzględniając możliwość przyjęcia nowych państw członkowskich [Agenda 2000… 1997, s. 1]. Najważniejsze cele zawarte w dokumencie to: 1) wspieranie i dokonywanie zmian strukturalnych na obszarach najsłabiej rozwiniętych8, 2) restrukturyzacja regionów, obszarów przygranicznych, 3) eliminacja długookresowego bezrobocia, 4) pomoc w przygotowaniu pracowników do zmian w przemyśle, 5) realizacja reformy polityki rolnej [Mindur 2005, s. 17]. Wyzwania związane z globalizacją i rosnącą konkurencyjnością na rynku światowym pozaeuropejskich gospodarek oraz problemy gospodarcze państw członkowskich przyczyniły się do opracowania nowego programu reform. Podpisany podczas nadzwyczajnej sesji Rady Europejskiej w 2000 r. w Lizbonie dokument Strategia Lizbońska wyznaczał nowy paradygmat rozwoju, którego głównymi filarami stały się: nauka, badania i innowacje. Celem Strategii było uczynienie Europy do 2010 r. najbardziej dynamicznym i konkurencyjnym regionem gospodarczym na świecie. Koncepcja ta opierała się przede wszystkim na założeniu, że gospodarka państw europejskich będzie potrafiła maksymalnie wykorzystać innowacyjność opartą na szeroko zakrojonych badaniach naukowych, zwłaszcza w nowoczesnych dziedzinach wiedzy, co miało się stać głównym motorem jej rozwoju. „Badania, innowacje i edukacja są sercem gospodarki opartej na wiedzy (…), stąd osiąganie europejskiej konkurencyjności może się dokonywać przez takie siły, jak badania, innowacje, technologie teleinformatyczne oraz inwestowanie w zasoby ludzkie” [The Lisbon Strategy… 2002]. Głównym zadaniem wynikającym z zapisów Strategii było rozwinięcie polityk narodowych w każdym z państw członkowskich, wspieranych przez odpowiednią 7 Przedstawiona przez przewodniczącego Komisji Europejskiej J. Santera Parlamentowi Europejskiemu i Radzie Europejskiej w 1997 r. 8 Za regiony najsłabiej rozwinięte uznaje się w Unii te obszary, gdzie PKB per capita nie przekracza 75% średniego poziomu PKB. 63 Studia 150 - Bronisz 1.indd 63 2013-10-10 08:21:49 ogólnoeuropejską podbudowę, adresowaną do poszczególnych państw w sposób bardziej skoncentrowany i zdecydowany [Okoń-Horodyńska, Piech 2005, s. 35]. Wzrost efektywności prowadzonych działań miała przynieść koordynacja polityk regionalnych, państwowych i europejskiej oraz benchmarking najlepszych praktyk. Założenia przyjęte w Strategii Lizbońskiej były odpowiedzią UE na problemy związane z niskim poziomem dostosowań państw członkowskich do wyzwań globalizacji, skutkujące obniżoną konkurencyjnością i innowacyjnością przedsiębiorstw z krajów Wspólnoty w stosunku do globalnych konkurentów [Kaczmarczyk 2008, s. 25]. Efektem podjętych działań, przez procesy urynkowienia i deregulacji gospodarki, a także aktywne generowanie nowych przewag konkurencyjnych miało stać się efektywniejsze wykorzystanie zasobów pracy, kapitału i wiedzy. Służyły temu plany zwiększenia wydatków państw członkowskich UE na badania i rozwój do 3% PKB, oraz osiągnięcie do 2010 r. zatrudnienia ludności w wieku produkcyjnym na poziomie 70% [Johansson 2007, s. 13]. Strategia Lizbońska obejmowała sześć celów gospodarczych (tab. 17) bezpośrednio związanych z budową konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki oraz przejściem do społeczeństwa opartego na wiedzy oraz cztery cele związane z modernizacją europejskiego modelu społecznego [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 250]. Strategia składała się z trzech filarów: ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. Osiągnięciu jej celów miały służyć następujące działania systemowo-regulacyjne [http://www.ukie.gov.pl/]: – szybkie przechodzenie do gospodarki opartej na wiedzy, w tym rozwój społeczeństwa informacyjnego, badań i innowacji oraz kształcenie odpowiednich kwalifikacji i umiejętności; – liberalizacja i integracja tych rynków i sektorów, których wspólny rynek de facto nie objął: telekomunikacja, energetyka, transport, poczta, a także usługi finansowe oraz cały rynek usług; Tabela 17 Cele Strategii Lizbońskiej Cele gospodarcze: 1. Utworzenie społeczeństwa informacyjnego, 2. Utworzenie Europejskiego Obszaru Badań i Innowacji 3. Utworzenie środowiska wspierającego innowacyjne przedsiębiorstwa 4. Pełna integracja rynku wewnętrznego 5. Integracja i wzrost efektywności rynków finansowych 6. Konsolidacja fiskalna Cele modernizacji europejskiego modelu społecznego 1. Edukacja dla życia i pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy 2. Aktywna polityka zatrudnienia 3. Modernizacja opieki społecznej 4. Wzmocnienie zaangażowania społecznego Źródło: [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 250. 64 Studia 150 - Bronisz 1.indd 64 2013-10-10 08:21:49 – rozwój przedsiębiorczości: deregulacja i lepsze wsparcie ze strony administracji (likwidacja barier administracyjno-prawnych), łatwiejszy dostęp do kapitału i technologii, ograniczania zakłócającej konkurencję pomocy publicznej; – wzrost zatrudnienia i zmiana modelu społecznego: wzrost aktywności zawodowej, uelastycznienie rynku pracy, poprawa edukacji, unowocześnienie systemu zabezpieczeń społecznych, ograniczanie biedy i wykluczenia społecznego; – dbałość o trwałe fundamenty rozwoju i środowisko naturalne: ograniczanie zmian klimatycznych, zachowanie zasobów naturalnych. Rada Europejska mając świadomość istniejącej przewagi technologicznej i konkurencyjnej Stanów Zjednoczonych, wynikającej z przeznaczania znacznie większych środków finansowych (o ok. 120 mld dolarów na badania i rozwój), podczas posiedzenia w Barcelonie w 2002 r. postanowiła zwiększyć nakłady na badania i rozwój (B+R) z poziomu 1,9% PKB w 2000 r. do 3% PKB w 2010 r. Postulowano również zwiększenie udziału sektora prywatnego w ogólnych nakładach na B+R z 56% do 67% [Gradziuk 2003, s. 792]. W celu osiągnięcia zapisów zawartych w Strategii Lizbońskiej niezbędne były działania wspierające konkurencyjność, w tym redukcja pomocy publicznej dla przedsiębiorstw, ograniczenie barier administracyjnych dla rozpoczęcia i prowadzenia działalności gospodarczej oraz liberalizacja zasad funkcjonowania m.in. rynków: energetycznego, telekomunikacyjnego, transportowego, zamówień publicznych [ibidem, s. 793]. Trudności implementacji Strategii Lizbońskiej przedstawione w tzw. Raporcie Koka, dotyczyły głównie braku woli politycznej do przeprowadzenia społecznie niepopularnych reform, zbyt długiego horyzontu planowania oraz nadmiernej liczby, rozproszonych, a niekiedy wzajemnie sprzecznych celów. Przyczyną nieefektywnej realizacji i wdrażania zapisów Strategii, było także ustanowienie wspólnych celów dla całej Unii, nie uwzględniając przy tym specyfiki i dynamiki rozwojowej poszczególnych państw członkowskich i ich regionów. Podstawowym kierunkiem polityki regionalnej stało się wzmacnianie konkurencyjności różnych struktur gospodarczych, w tym szczególnie regionów, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. „Europa potrzebuje wyraźniejszego zaangażowania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Większe zaangażowanie regionów UE w realizację tego celu oznacza lepsze wyniki całej unijnej gospodarki. Pod tym względem Strategia Lizbońska potrzebuje regionów w takim samym stopniu, w jakim regiony potrzebują Strategii Lizbońskiej”9. Aby zapobiec marginalizacji obszarów słabiej rozwiniętych, niezdolnych do sprostania warunkom konkurencji konieczna stała się zarówno interwencja poszczególnych państw członkowskich, jak i całej Wspólnoty, mająca na celu zapewnienie wsparcia niezbędnego do osiągnięcia spójności społecznej i terytorialnej [Cieplewska 2001, s. 386]. Przewodniczący Komisji Europejskiej Jose Manuel Barosso, http://europa.eu.int/rapid/ pressReleasesAction.do?reference=IP/05/259&format=HTML%aged=0language=PL. 9 65 Studia 150 - Bronisz 1.indd 65 2013-10-10 08:21:49 W obliczu zmian cywilizacyjnych oraz wyzwań globalizacji, polityka spójności Unii Europejskiej programowana w horyzoncie wieloletnim10, podlega systemowej ocenie i dyskusji odnośnie do jej perspektyw i kierunków rozwoju. Istotne znaczenie mają przede wszystkim raporty na temat spójności oraz strategiczne studia, dotyczące szeroko rozumianego rozwoju społecznego, ekonomicznego i przestrzennego UE. Komisja Europejska co trzy lata dokonuje ewaluacji i analizy systemu spójności. Raport kohezyjny z 1999 r. składał się z czterech części: sytuacja w regionach, konkurencyjność, rola strukturalnych akcji UE oraz rozszerzenie UE [Sixth Periodic Report… 1999]. Podkreślono w nim znaczenie, nie tylko konkurencyjności państw i podmiotów gospodarczych, ale także struktur regionalnych, oraz określono podstawowe czynniki, warunkujące wzrost konkurencyjności. Były to: badania naukowe i rozwój technologiczny, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, infrastruktura i kapitał ludzki, instytucje i kapitał społeczny. Ponadto, sprecyzowano warunki konieczne do spełniania przez państwa kandydujące do wspólnot europejskich, niezbędne do osiągnięcia spójności społeczno-ekonomicznej. W raporcie z 2001 r. [Unity, Solidarity… 2001] oceniając efekty polityki spójności dokonano próby ewaluacji jej poszczególnych instrumentów. Jednocześnie sformułowano założenia dotyczące wzrostu efektywności europejskiej polityki regionalnej w latach 2000-2006. Raport zawierał także wyzywania związane z rozszerzeniem UE o nowe państwa, takie jak [Szlachta, Polityka regionalna…]: – istotny wzrost poziomu zróżnicowań regionalnych, – znaczne obniżenie poziomu PKB na mieszkańca, – nowe wyzwanie dla budżetu europejskiej polityki regionalnej. W raporcie określono następujące cele polityki spójności: – Cel 1 – oddziaływanie na obszarach zacofanych w rozwoju społeczno-ekonomicznym. – Cel 2 – zorientowany na regiony stojące przed wyzwaniami głębokiej restrukturyzacji społeczno-ekonomicznej. Jego zakres dotyczył obszarów dotkniętych zmianami w sferze przemysłu, usług i rybołówstwa oraz obszarów wiejskich i wysoko zurbanizowanych dotkniętych regresem społeczno-ekonomicznym, a także przeżywających problemy związane z adaptacją do zmienionych warunków. – Cel 3 – służący wspieraniu działań w regionach nieuwzględnionych w zakresie Celu 1 i 2, a dotyczących adaptacji i modernizacji ich systemów edukacyjnych, szkoleniowych oraz zatrudnienia [ibidem]. W związku z rozszerzeniem Unii Europejskiej stwierdzono konieczność przeprowadzenia reformy polityki spójności, w raporcie scharakteryzowano założenia i cele programów przedakcesyjnych: Phare, ISPA i SAPARD. Horyzont czasu poszczególnych programów dotyczył okresów: 1989-1993, 1994-1999, 20002006 i obecny, przewidziany na lata 2007-2013. 10 66 Studia 150 - Bronisz 1.indd 66 2013-10-10 08:21:49 W debacie na temat przyszłości europejskiej polityki spójności po 2006 r. ważną rolę odegrał trzeci raport kohezyjny, przedstawiony przez Komisję Europejską 18 lutego 2004 r. W raporcie przeanalizowano dwa najważniejsze wyzwania, jakie zdaniem Komisji stoją przed poszerzoną Unią Europejską. Było to: wyrównywanie dysproporcji rozwojowych w rozszerzonej Unii oraz wzmocnienie priorytetów Strategii Lizbońskiej – wspieranie nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki europejskiej [Grosse, Olbrycht 2004, s. 2.], „wzrost i spójność nawzajem się uzupełniają. Politykę spójności we wszystkich ich wymiarach należy postrzegać jako integralną część Strategii Lizbońskiej (…) musi ona zawierać w sobie cele lizbońskie (…) oraz stać się podstawowym nośnikiem ich realizacji poprzez krajowe i regionalne programy rozwoju” [CEC 2004, s. xxvi]. W raporcie potwierdzono, że polityka spójności jest jednym z filarów integracji europejskiej. Ponadto, nadano jej nowy wymiar, obok spójności społecznej i ekonomicznej podkreślono aspekt terytorialny, dotychczas traktowany tylko jako uwarunkowanie lub tło polityki spójności. Przy czym, spójność ekonomiczna miała być oceniana za pomocą wskaźnika – PKB per capita weryfikowanego parytetem siły nabywczej, spójność społeczna zróżnicowaniami stopy bezrobocia. Natomiast jako miarę kohezji przestrzennej (terytorialnej) określono liczbę konsumentów osiąganą w danym czasie. W trzecim raporcie kohezyjnym podkreślono, że polityka spójności dotyczy wszystkich państw członkowskich i ich regionów, przy czym utrzymane zostało priorytetowe podejście dla działań podejmowanych na poziomie regionalnym [Szlachta 2004, s. 3]. Wielokrotnie powtórzono deklaracje o konieczności rozwijania przewag konkurencyjnych i zdolności innowacyjnych w gospodarkach regionalnych, zwłaszcza tych wolniej rozwijających się. Blisko 80% środków przyznanych na nową politykę spójności w latach 2007-2013 zostało przeznaczonych na pomoc dla regionów, których dochód na 1 mieszkańca jest niższy niż 75% średniej unijnej. Jako priorytetowe uznano: rozwój infrastruktury transportowej, ochronę środowiska oraz działania aktywizujące rynek pracy. Zmodyfikowano cele polityki spójności. Cel 1 – „Konwergencja i konkurencyjność”, zorientowany na obszary o niskim poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego, zasadniczo pozostał bez zmian. Wprowadzono natomiast nowy Cel 2 – „Regionalna konkurencyjność i zatrudnienie”, zorientowany na realizację założeń Strategii Lizbońskiej, w tym wspieranie konkurencyjności gospodarczej regionów, oraz nowy Cel 3 – „Europejska współpraca terytorialna”, dotyczący współpracy transgranicznej. Po raz pierwszy w raporcie kohezyjnym w tak szerokim zakresie ukazano problemy spójności terytorialnej. Określono również czynniki zagrażające rozwojowi gospodarki zarówno na poziomie Wspólnoty, państw członkowskich, regionów czy na specyficznych obszarach o szczególnym lub peryferyjnym charakterze. W 2004 r. miało miejsce kolejne rozszerzenie UE, obejmujące 10 nowych, znacznie zróżnicowanych pod względem rozwoju społeczno-ekonomicznego państw członkowskich, skutkujące obniżeniem średniego poziomu produktu krajowego brutto na mieszkańca o 12,5%. Akcesja Polski i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej 67 Studia 150 - Bronisz 1.indd 67 2013-10-10 08:21:49 do Wspólnoty w 2004 r., a następnie Rumunii i Bułgarii w 2007 r. pozwoliła na osiągnięcie pełniejszej współpracy w ramach UE. Miała na celu zlikwidowanie istniejących podziałów wewnątrz Europy. Członkostwo w UE umożliwiło nowym państwom czerpanie korzyści z jej polityk, programów oraz funduszy, co w znacznym stopniu przyczyniło się do przyspieszenia procesu wyrównywania poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego państw „starej” i „nowej” Unii. Niewątpliwie jednak, proces ten nie był samoistny i automatyczny, widoczny wzrost dysproporcji regionalnych oznaczał potrzebę dalszych, zintegrowanych, wielopłaszczyznowych działań, przynoszących widoczne efekty, zarówno w krótszej, jak i dłuższej perspektywie czasu. Osiąganiu założeń polityki strukturalnej, mającej na celu wzrost gospodarczy, oraz zwiększenie konkurencyjności i zatrudnienia w poszczególnych państwach członkowskich i ich regionach służą przede wszystkim środki finansowe pochodzące z funduszy strukturalnych. W trzecim raporcie kohezyjnym Komisja Europejska zaproponowała, aby zamiast czterech, dotychczas istniejących funduszy strukturalnych pozostały dwa – Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Europejski Fundusz Społeczny [ibidem, s. 12]. Ze względu na istniejące zróżnicowanie struktury organizacji terytorialnej państw UE, Urząd Statystyczny UE – Eurostat we współpracy z Komisją Europejską dokonał specjalnego podziału administracyjnego. Stworzył wspólną klasyfikację jednostek terytorialnych do celów statystycznych (Nomenclature of Territorial Units for Statistics – NUTS) [Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady… 2005]. Miało to na celu umożliwienie porównywania danych statystycznych w regionach Unii, w tym przede wszystkim w aspekcie zbierania, harmonizacji i udostępniania danych w przekroju przestrzennym [Żebrowska-Cielek 2001, s. 5-7]. Klasyfikacja jest związana z podziałem administracyjnym w państwach członkowskich. Na jej podstawie można dokonywać porównań wskaźników ekonomicznych poszczególnych jednostek terytorialnych na wyróżnionych poziomach [Gajda 2003, s. 656-657]. Odgrywa ona istotną rolę w programowaniu i monitorowaniu programów finansowanych ze środków europejskich, oraz przy opracowywaniu raportów Komisji Europejskiej. System NUTS wygląda następująco: – NUTS I – regiony największe, które stanowią podstawowe jednostki regionalne w danym państwie, liczba ludności mieści się w przedziale 3-7 mln, – NUTS II – regiony stanowiące pierwszy stopień podziału największych regionów, liczba ludności w przedziale 800 tys.-3 mln, – NUTS III – regiony stanowiące drugi poziom podziału największych regionów, liczba ludności w przedziale 150 tys.-800 tys. – LAU 1 – jednostki znajdujące się między poziomem lokalnym i regionalnym, – LAU 2 – gminy i jednostki podobnego szczebla. Biorąc pod uwagę założenia polityki regionalnej UE najbardziej istotne są jednostki klasyfikowane w układzie NUTS II, do których należą polskie województwa, 68 Studia 150 - Bronisz 1.indd 68 2013-10-10 08:21:49 gdyż właśnie tego poziomu dotyczy niwelowanie istniejących dysproporcji rozwojowych między regionami. W 2005 r. przyjęto odnowioną Strategię Lizbońską – Strategię Wzrostu i Zatrudnienia (Common Actions for Growth and Employemnt: the Community Lisbon Programme) [Communication from the Commission… 2005] skupiającą się na dwóch najważniejszych celach, tj. wzroście gospodarczym oraz zatrudnieniu. Strategia odnosi się głównie do problemu pobudzania rozwoju gospodarczego w UE, bowiem przedstawiciele państw członkowskich uznali za konieczne wzmocnienie pozycji UE jako atrakcyjnego miejsca inwestycji, oparcia wzrostu gospodarczego na innowacjach i wiedzy oraz stworzenie nowych miejsc pracy przez kreowanie dogodnych warunków do rozwoju przedsiębiorczości [Komunikat na wiosenny szczyt Rady Europejskiej… 2005, s. 14]. Stwierdzono, że Europa potrzebuje więcej działań w dziedzinie badań i rozwoju prowadzonych z większą skutecznością i lepszą koordynacją. Określono także dwa główne instrumenty realizacji nowej Strategii Lizbońskiej, tj. wspólnotowy program lizboński, określający, jakie działania powinny być podjęte na szczeblu Wspólnoty, oraz 25 krajowych programów reform, stanowiących odpowiedź każdego z państw członkowskich na określone wyzwania [Komunikat Komisji… 2006, s. 11]. W 2007 r. skończył się trzyletni okres obowiązywania odnowionej Strategii Lizbońskiej i rozpoczął kolejny obejmujący lata 2008-2010. Pierwszym raportem kohezyjnym opublikowanym po rozszerzeniach UE w latach 2004 i 2007 był dokument „Rozwijające się regiony – rozwijająca się Europa. Czwarty raport na temat spójności gospodarczej i społecznej”. Zawierał on ocenę konwergencji w 27 państwach członkowskich UE. Stanowił również wstępną ocenę wpływu programów spójności realizowanych w latach 2000-2006. Ponadto, analizował nowe wyzwania dla rozwoju regionalnego w nadchodzących latach [ibidem, s. iii]. W 2010 r. Komisja Europejska wydała komunikat w sprawie nowej strategii rozwoju Unii Europejskiej Europa 2020: strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu [Europe 2020: A Strategy… 2010]. Bazująca Strategia Europa 2020 zawiera wytyczne dla działań prorozwojowych UE na lata 2010-2020. Obejmuje trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety [http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf]: – rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; – rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; – rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Jednocześnie Strategia wskazuje najważniejsze do osiągnięcia cele, tj.: – wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lat na poziomie 75%; – 3% PKB Unii na inwestycje w badania i rozwój; – w zakresie klimatu i energii cele „20/20/20” (w tym ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30%, jeśli pozwolą na to warunki); 69 Studia 150 - Bronisz 1.indd 69 2013-10-10 08:21:49 – ograniczenie do 10% liczby osób kończących przedwcześnie naukę szkolną, jednocześnie uzyskanie wyższego wykształcenia przez co najmniej 40% osób z młodego pokolenia; – zmniejszenie o 20 mln liczbę osób zagrożonych ubóstwem. Jako podstawowy instrument realizacji wyróżnionych celów wskazano tzw. inicjatywy przewodnie (ang. flagship initiatives), realizowane na poziomie UE, państw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych. Zaproponowano siedem projektów Tabela 18 Cele polityki spójności w latach 2007-2013 Cel Konwergencja – solidarność regionów Założenia Liczba Liczba regionów ludności Kwota (mld Euro) Rodzaj finansowanych projektów ograniczenie dysproporcji regionalnych w Europie przez pomoc tym regionom, których produkt krajowy brutto na mieszkańca wynosi mniej niż 75% PKB UE. 99 170 mln 283, 3 poprawa podstawowej (81,5% budżetu) infrastruktury, pomoc przedsiębiorstwom, uzdatnianie wody i oczyszczanie ścieków, szybkie łącza internetowe, szkolenia, tworzenie miejsc pracy, itp. Konkurencyjność tworzenie miejsc pracy regionalna przez promowanie konkurencyjności i zwiększai zatrudnienie nie atrakcyjności zainteresowanych regionów dla firm i inwestorów, obejmuje wszystkie regiony w Europie nieobjęte celem ‘Konwergencja, zakłada: pomaganie bogatszym regionom w osiąganiu jeszcze lepszych wyników celem stworzenia efektu domina w całej UE. 172 330 mln 55,0 rozwój czystego transportu, (16% budżetu) wsparcie dla ośrodków badawczych, uniwersytetów, małych firm i nowych przedsiębiorstw, szkolenia, tworzenie nowych miejsc pracy, itp. Europejska współpraca terytorialna zachęcanie do współpra- wszystkie 500 mln 8,7 mld cy transgranicznej – tak (2,5% budżetu) między państwami, jak i między regionami – której nie udałoby się realizować bez pomocy ze strony polityki spójności. wspólne zarządzanie zasobami naturalnymi, ochrona przed ryzykiem, poprawa połączeń transportowych, tworzenie sieci uniwersytetów, instytutów badawczych, itp. Żródło: Opracowanie własne na podstawie [www.europa.eu]. 70 Studia 150 - Bronisz 1.indd 70 2013-10-10 08:21:50 przewodnich umożliwiających uzyskanie postępów w ramach każdego z priorytetów tematycznych tj. [http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf]: – „Unia innowacji” – projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji; – „Młodzież w drodze” – projekt na rzecz poprawy wyników systemów kształcenia oraz ułatwiania młodzieży wejścia na rynek pracy; – „Europejska agenda cyfrowa” – projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umożliwienia gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z jednolitego rynku cyfrowego; – „Europa efektywnie korzystająca z zasobów” – projekt na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejścia na gospodarkę niskoemisyjną; – „Polityka przemysłowa w erze globalizacji” – projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MŚP; – „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia” – projekt na rzecz modernizacji rynków pracy; – „Europejski program walki z ubóstwem” – projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej. Ram inwestycyjnych i narzędzi niezbędnych do realizacji założeń i celów określonych w Strategii Europa 2020, dostarcza polityka spójności. W okresie 2007-2013 polityka spójności skupia się na trzech głównych celach (tab. 18). W przyjętym w listopadzie 2010 r. Piątym raporcie na temat spójności, przedstawiono pomysły na reformę polityki spójności i jej kształtu w kolejnym okresie programowania, dotyczące m.in. koncentracji zasobów na kilku priorytetach ściśle związanych ze Strategią Europa 2020, wzmocnienia ram regulacyjnych instytucjonalnych, uproszczenia zasad zarządzania. Wyzwania stojące przed państwami UE mają zarówno wymiar zewnętrzny: rosnąca konkurencja na rynkach światowych, rozwój rynku energetycznego, zmiany klimatyczne, jak i wewnętrzny: starzejące się społeczeństwo Europy, wysoki poziom bezrobocia wraz z niską aktywnością zawodową oraz istotne różnice w rozwoju regionalnym Unii Europejskiej [Kaczmarczyk 2008, s. 18]. 2. Polityka regionalna Polski 2.1. Polityka regionalna w okresie przedakcesyjnym 1999-2004 Na proces kształtowania polskiej polityki regionalnej po 1999 r. wpłynęło wiele czynników i uwarunkowań, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Postępujący proces integracji Polski z Unią Europejską wymusił nowe spojrzenie na zagadnienie polityki regionalnej. Wraz z rozpoczęciem negocjacji 71 Studia 150 - Bronisz 1.indd 71 2013-10-10 08:21:50 i stopniowym przygotowywaniem Polski do akcesji do struktur europejskich, kwestia polskiego uczestnictwa w europejskiej polityce regionalnej nabrała szczególnego znaczenia. Wzrost zainteresowania problematyką spójności wpłynął na powołanie w 1999 r. ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego [Ustawa 1997]. W latach 2000-2001 kwestie polityki regionalnej znajdowały się w gestii ministra ds. rozwoju regionalnego i budownictwa, a w latach 2001-2005 ministra gospodarki. Ponowne wyodrębnienie organizacyjne Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nastąpiło w 2005 r. Zostało ono powołane w celu przygotowania i wdrażania strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, uwzględniającej koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju oraz zarządzania środkami pomocowymi Unii Europejskiej. Za priorytetowe zadania ministerstwa uznano m.in. współpracę z samorządem terytorialnym w zakresie rozwoju regionalnego [http://www.mrr.gov.pl/ministerstwo/ Strony/opinie_i_uwagi_do_mrr.aspx]. Jednym z podstawowych dokumentów regulujących system polityki regionalnej w Polsce była Ustawa z 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego [Ustawa 2000], która definiowała zasady i instrumenty wspierania rozwoju regionalnego przez władze publiczne, a w szczególności sposoby współdziałania administracji rządowej i samorządowej w tym zakresie. Ponadto, określała instytucje wspierające rozwój regionalny, oraz tryb prowadzenia działań z zakresu polityki rozwoju, a także zasady dotyczące zawierania kontraktów wojewódzkich będących głównym krajowym instrumentem polityki regionalnej11. Zgodnie z przepisami Ustawy wspieranie rozwoju regionalnego miało być realizowane na podstawie Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego oraz inicjatyw samorządu województwa. Wspieranie rozwoju regionalnego miało przede wszystkim na celu: – rozwój poszczególnych obszarów kraju, poprawę jakości i warunków życia mieszkańców, oraz poziomu zaspokajania potrzeb wspólnot samorządowych; – stwarzanie warunków do podnoszenia konkurencyjności wspólnot samorządowych, wyrównywanie różnic w poziomie rozwoju poszczególnych obszarów kraju oraz wyrównywanie szans obywateli państwa bez względu na miejsce zamieszkania, a także zmniejszanie zacofania obszarów słabiej rozwiniętych i mających najmniej korzystne warunki rozwoju [zgodnie z art. 3 Ustawy 2000]. W 2000 r. Rada Ministrów przyjęła Narodową Strategię Rozwoju Regionalnego (NSRR) na lata 2001-2006, stanowiącą podstawę programowania średniookresowej polityki rozwoju regionalnego w Polsce. Tworzyła ona ramy programowe dla szesnastu województw, określała cele, priorytety, kryteria wyodrębnienia obszarów wsparcia oraz zasady wsparcia finansowego udzielanego regionom. Zgodnie z założeniami NSRR strategicznym celem polityki regionalnej państwa było tworzenie 11 Ustawa utraciła moc 8 czerwca 2004 r. na podstawie art. 70 Ustawy [20 kwietnia 2004], z wyjątkiem art. 5 ust. 2, art. 13 ust. 3 pkt 1-9 oraz art. 16-23, które utraciły moc z dniem przyjęcia przez Radę Ministrów sprawozdania końcowego z wykonania programu wsparcia na 2004 r. 72 Studia 150 - Bronisz 1.indd 72 2013-10-10 08:21:50 warunków wzrostu konkurencyjności regionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w sposób sprzyjający długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z UE [Narodowa Strategia… 2000, s. 7]. Priorytety polityki regionalnej określone w NSRR to: 1) Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności polskich regionów w celu podnoszenia ich atrakcyjności jako potencjalnego miejsca alokacji kapitałów zewnętrznych. 2) Restrukturyzacja i dywersyfikacja bazy ekonomicznej regionów. 3) Rozwój zasobów ludzkich. 4) Pomoc dla obszarów wymagających aktywizacji i zagrożonych marginalizacją. 5) Rozwój międzynarodowej współpracy regionów, w tym współpracy transgranicznej [ibidem, s. 9]. NSRR tworzyła ramy dla rozwoju polityki regionalnej w nowych uwarunkowaniach związanych z integracją europejską. Jednak jej słabym punktem było to, że definiowała cele rozwoju społeczno-gospodarczego na poziomie ogólnokrajowym, Tabela 19 Szacunkowe środki przedakcesyjne w układzie regionalnym Województwo Ogółem Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Środki przedakcesyjne ogółem Środki przedakcesyjne ogółem na mieszkańca mln zł % zł/os 6 985,9 241,9 446,4 661,7 192,4 435,1 509,7 644,6 174,9 577,5 476,6 308,6 608,6 353,4 458,6 672,7 223,2 100,0 3,5 6,4 9,5 2,8 6,2 7,3 9,2 2,5 8,3 6,8 4,4 8,7 5,1 6,6 9,6 3,2 182,8 83,3 215,5 300,0 190,7 166,6 158,2 126,0 164,9 272,9 393,7 141,7 128,7 270,6 319,9 200,8 131,7 w porównaniu do średniej dla woj. = 100 100,0 45,6 117,9 164,1 104,3 91,1 86,5 68,9 90,2 149,3 215,4 77,5 70,4 148,0 175,0 109,8 72,1 Środki przedakcesyjne (%) Phare SSG SAPARD 36,0 39,1 35,7 46,0 42,1 31,0 30,9 14,5 44,3 47,7 50,8 28,8 48,7 33,7 54,7 10,1 33,3 64,0 60,9 64,3 54,0 57,9 69,0 69,1 85,5 55,7 52,3 49,2 71,2 51,3 66,3 45,3 89,9 66,7 Źródło: [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 121]. 73 Studia 150 - Bronisz 1.indd 73 2013-10-10 08:21:50 nie stanowiła natomiast planu działań, które byłyby ukierunkowane terytorialnie wobec poszczególnych województw. Dokumentem rządowym konkretyzującym wymiar polityki regionalnej dla samorządów był Program Wsparcia [Rozporządzenie… 2000], który uszczegóławiał priorytety zawarte w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego, oraz stanowił odpowiedź rządu na Programy Wojewódzkie opracowane przez regiony [Churski 2008, s. 94]. W wyniku wprowadzania instrumentów pomocy przedakcesyjnej, ukierunkowanej na przygotowanie Polski do członkostwa w UE polskie regiony uzyskały możliwość pozyskiwania środków europejskich. Największe środki trafiły do województw wschodnich, (tab. 19) gdyż pomoc skierowana była przede wszystkim do regionów słabych ekonomicznie. Natomiast relatywnie najmniej środków otrzymały regiony, w których przeprowadzano restrukturyzację przemysłu ciężkiego związanego z górnictwem i hutnictwem. 2.2. Polityka regionalna po akcesji Polski do Unii Europejskiej Przystąpienie Polski do UE w 2004 r. niosło istotne korzyści gospodarcze, społeczne i polityczne, czym przyczyniło się do wzrostu poziomu rozwoju i konkurencyjności kraju. Jednym z rezultatów procesu integracyjnego było umocnienie struktur regionalnych i lokalnych. Dzięki akcesji do struktur europejskich polskie regiony uzyskały szansę na niebywały dotąd rozwój. Jednak obok pozytywnych zmian społeczno-gospodarczych wystąpiły również zjawiska negatywne, pozostały liczne problemy wynikające z zapóźnień rozwojowych oraz niedoinwestowania gospodarki. Akcesja Polski do Unii oznaczała konieczność opracowania ogólnokrajowego dokumentu strategicznego, określającego ramy rozwojowe Polski, stanowiącego podstawę organizacyjno-prawną absorpcji środków Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności. Dokumentem takim był Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 (NPR), który zastąpił wcześniejszą Ustawę o zasadach wspierania rozwoju regionalnego. Program wskazywał główne kierunki rozwoju gospodarki Polski w pierwszych latach po akcesji Polski do struktur europejskich, a także zawierał opis strategii zmierzającej do osiągnięcia spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej z krajami i regionami Wspólnoty. Celem strategicznym NPR było rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego i harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia i poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z Unią Europejską na poziomie regionalnym i krajowym [Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 2003]. NPR był punktem odniesienia dla działań o charakterze rozwojowym podejmowanych z zasobów środków krajowych oraz podstawą przygotowania Podstaw Wsparcia Wspólnoty dla Polski [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 51]. Priorytety określone w NPR i Podstawach Wsparcia Wspólnoty 2004-2006 były następujące: 74 Studia 150 - Bronisz 1.indd 74 2013-10-10 08:21:50 1) Wspomaganie osiągnięcia i utrzymania w dłuższym okresie wysokiego wzrostu PKB. 2) Zwiększenie poziomu zatrudnienia i wykształcenia. 3) Włączenie Polski w europejskie sieci infrastruktury transportowej i informacyjnej. 4) Intensyfikacja procesu zwiększania w strukturze gospodarki udziału sektorów o wysokiej wartości dodanej, rozwój technologii społeczeństwa informacyjnego. 5) Wspomaganie udziału w procesach rozwojowych i modernizacyjnych wszystkich regionów i grup społecznych w Polsce przez prowadzenie aktywnej i kompleksowej polityki regionalnej i wspomaganie procesu integracji zawodowej i społecznej grup zagrożonych marginalizacją, przyczyniające się do zredukowania nierówności społecznych występujących na obszarze całego kraju [Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 2003, s. 10]. W NPR dokonano diagnozy głównych problemów rozwojowych Polski, ponadto zidentyfikowano czynniki decydujące o konkurencyjności przedsiębiorstw i produktów pracy, takie jak: poziom techniczny produktów i usług, elastyczność dostosowań struktury produkcji do struktury popytu, czynniki makroekonomiczne (m.in. stopy oprocentowania kredytów niezbędnych dla modernizacji i rozwoju przedsiębiorstw oraz kurs złotego w stosunku do innych walut), sposób funkcjonowania szeroko rozumianego otoczenia biznesu oraz czynniki wynikające ze wspólnotowych wymagań w zakresie ochrony środowiska [ibidem, s. 34]. Przewidywano, że w latach 20032006 nastąpi intensyfikacja reform strukturalnych, których głównym celem będzie wzrost konkurencyjności gospodarki. Na lata 2004-2006 w ramach pomocy Polska otrzymała ok. 8,6 mld euro ze środków czterech Funduszy Strukturalnych (EFRR, EFS, EFOiG i FIWR) [Nawrocka 2007, s. 83], z których współfinansowano siedem programów operacyjnych12 i dwa programy Inicjatyw Wspólnotowych (Interreg i Equal). Środki finansowe przeznaczone zostały głównie na tworzenie miejsc pracy i zwiększanie ich efektywności, wsparcie przedsiębiorstw w procesach rozszerzania zakresu ich działalności oraz zrównoważony rozwój obszarów miejskich i terenów wiejskich. Słabości NPR wiązały się z dosyć niskim finansowaniem jednego z głównych celów, jakim było rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości. Problemem był także brak kompleksowego podejścia do strukturalnego rozwoju gospodarki, a także słabo zarysowany zakres komplementarności programów sektorowych i Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 52]. Pierwszy polski Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 (KPR) zawierał działania rządu polskiego zmierzające do realizacji podstawowych celów odnowionej 12 Były to: SPO Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, SPO Rozwój zasobów ludzkich, SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, SPO Rybołówstwo i przetwórstwo ryb, SPO Transport, Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego i PO Pomoc techniczna. 75 Studia 150 - Bronisz 1.indd 75 2013-10-10 08:21:50 Tabela 20 Środki pomocowe Unii Europejskiej dla Polski w okresie 2004-2006 (w mld euro) Fundusze Środki Unii Europejskiej Współfinansowanie przez Polskę Fundusze strukturalne Inicjatywy Wspólnoty w tym: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Europejski Fundusz Społeczny Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, Sekcja Orientacji Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa Fundusz Spójności 7,320 0,320 2,760 0,110 4,650 1,750 1,060 0,180 3,730 0,660 11,370 3,530 Razem Źródło: [Churski 2008, s. 125]. Strategii Lizbońskiej. Jego zakres i strukturę oparto na przedstawionym przez Komisję Europejską Zintegrowanym Pakiecie Wytycznych na lata 2005-200813, koncentrującym się na dwóch podstawowych celach: wzroście gospodarczym oraz zatrudnieniu i objęły zakresem tematycznym trzy obszary priorytetowe: makroekonomiczny, mikroekonomiczny oraz rynek pracy [ibidem, s. 54]. Akcesja Polski do UE stworzyła możliwości zwiększenia środków finansowych w zakresie polityki regionalnej (tab. 20). Tabela 21 Fundusze Strukturalne jako źródło finansowania Programów Operacyjnych 2004-2006 Program operacyjny Fundusze Strukturalne finansujące program ZPORR SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw SPO Rozwój Zasobów Ludzkich SPO Transport SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego i Rozwój Obszarów Wiejskich SPO Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb SPO Pomoc Techniczna EFRR, EFS EFOR EFS EFRR EFOGR FIOR EFRR Źródło: [Churski 2008, s. 132]. Połączonych w jednym dokumencie Ogólnych Wytycznych Polityki Gospodarczej (Broad Economic Policy Guidelines) oraz Wytycznych w Sprawie Zatrudnienia (Employment Guidelines). 13 76 Studia 150 - Bronisz 1.indd 76 2013-10-10 08:21:50 Studia 150 - Bronisz 1.indd 77 2013-10-10 08:21:50 24 181 24 632 21 633 16 777 21 641 22 274 20 671 36 636 20 785 16 886 18 056 23 616 27 177 18 714 18 778 26 001 22 494 (rok 2004) % w zł % 50 190 100,0 1 314,8 100,0 9,9 1 724,4 131,2 4 989 4,1 993,4 75,6 2 055 4,4 1 015,1 77,2 2 218 2,4 1 172,2 89,2 1 183 6,9 1 331,3 101,3 3 445 6,0 919,0 69,9 2 996 8 924 17,8 1 734,1 131,9 1,9 929,3 70,7 977 3,6 865,1 65,8 1 815 2,1 889,4 67,6 1 069 6,5 1 489,1 113,3 3 267 5 373 10,7 1 142,9 86,9 2,3 900,0 68,5 1 160 4,4 1 543,3 117,4 2 205 8,5 1 261,6 96,0 4 246 6,2 1 827,6 139,0 3 098 w mln zł 1,0 0,8 0,5 0,7 0,0 0,4 1,6 1,7 0,5 1,2 1,5 0,7 0,8 0,3 0,8 0,6 0,7 41,1 61,0 26,0 11,2 30,6 25,6 39,5 56,0 34,2 22,6 5,7 38,5 53,1 20,7 33,4 47,6 42,2 1,1 2,4 0,0 1,4 9,3 0,0 0,7 0,1 2,1 2,6 4,2 0,5 0,7 0,0 0,8 0,0 2,8 8,8 4,1 16,5 20,9 9,2 9,2 8,4 6,9 12,3 9,4 30,6 5,7 2,3 16,2 13,8 12,9 4,8 % 1,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,2 0,0 0,1 6,2 0,1 0,2 0,4 0,1 8,0 8,5 4,7 9,6 10,0 7,0 6,4 9,3 8,1 7,4 9,7 8,5 7,4 7,1 10,6 7,5 6,0 5,1 7,8 2,1 9,0 17,1 7,9 33,0 2,7 2,7 5,8 3,2 2,2 14,8 3,9 1,6 7,6 7,6 10,7 1) Podsumowuje środki zaangażowane w województwach oraz w ramach kategorii „więcej niż jedno województwo”, „poziom krajowy”. Źródło: [Raport o Rozwoju i Polityce Regionalnej 2007, s. 125]. Polska1) Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Region 8,4 6,1 11,4 5,8 9,2 5,9 9,9 8,6 7,1 11,3 8,7 3,8 10,9 7,6 4,3 7,6 7,5 22,4 18,8 26,8 33,1 26,9 19,3 27,8 15,8 30,3 40,0 38,4 22,3 21,0 42,8 32,4 17,6 18,2 Struktura dofinansowania według programów, Inicjatyw oraz Funduszu Spójności PKB na Wartość Wartość 1 mieszkańca dofinansowania dofinansowania IW Fundusz INTER SPO SPO SPO SPO SPO w zł ogółem na 1 mieszkańca EQUAL Spójności REG ROL RYB RZL TRANSPORT WKP ZPORR Wartość PKB oraz dofinansowania UE w ramach programów operacyjnych, inicjatyw wspólnotowych oraz Funduszu Spójności w układzie regionalnym Tabela 22 78 Studia 150 - Bronisz 1.indd 78 2013-10-10 08:21:50 50 190 4 989 2 055 2 218 1 183 3 445 2 996 8 924 977 1 815 1 069 3 267 5 373 1 160 2 205 4 246 3 098 9,7 4,1 16,7 20,8 9,4 9,1 8,4 6,9 12,5 9,3 30,5 11,8 2,4 16,3 14,1 12,9 12,8 36,5 57,8 18,6 39,6 37,1 51,1 22,1 41,4 16,4 19,5 18,6 46,3 23,2 14,5 46,2 53,0 17,4 12,2 7,4 14,0 15,7 10,1 8,6 13,2 11,9 12,2 16,3 14,7 10,4 10,6 18,0 12,7 8,5 8,2 25,5 18,4 30,1 7,6 21,9 20,5 30,3 25,9 40,1 30,6 13,7 20,3 46,9 32,3 12,9 13,3 46,1 % 2,4 1,5 2,1 3,8 3,4 2,0 2,6 2,0 2,5 4,5 4,1 1,5 2,4 8,2 2,5 2,6 2,3 2,7 1,3 4,4 2,7 2,9 1,9 4,1 4,9 3,0 5,0 2,8 1,4 1,9 1,0 1,6 0,5 3,4 6,4 5,6 10,2 5,0 6,7 4,2 7,3 3,8 6,2 7,1 7,8 3,8 8,2 5,2 4,8 7,4 5,1 Wartość rolnictwo, infrastruktura społeczeństwo infrastruktura zasoby ochrona wsparcie dla dofinansowania leśnictwo, społeczna i ochrony informacyjne, transportowa ludzkie środowiska przedsiębiorstw ogółem rybołówstwo zdrowia publicznego badania i rozwój Źródło: [Raport o Rozwoju i Polityce Regionalnej 2007, s. 135]. Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Region Struktura dofinansowania według grup interwencji Struktura dofinansowania UE w ramach grup interwencji w układzie regionalnym 4,5 3,8 3,9 4,8 8,6 2,5 12,0 3,2 7,1 7,7 7,7 4,5 4,3 4,6 5,3 1,8 4,7 inne Tabela 23 W ramach NPR 2004-2006 nie zostały uruchomione regionalne programy operacyjne, ZPORR był programem zarządzanym centralnie, a jedynie wdrażanym regionalnie przez administrację samorządową [Szczepański 2007, s. 97]. Biorąc pod uwagę pomoc strukturalną uzyskaną z UE już po przystąpieniu Polski do Wspólnot Europejskich dofinansowanie według programów operacyjnych, inicjatyw oraz Funduszu Spójności UE w układzie regionalnym przedstawia tab. 21, kierunki wsparcia udzielonego w ramach funduszy UE prezentuje tab. 22 zaś strukturę dofinansowania UE w ramach grup interwencji tab. 23. 2.3. Polityka regionalna w latach 2007-2013 Zgodnie z wytycznymi polityki spójności Wspólnot Europejskich, cele i priorytety zawarte w najważniejszych dokumentach programowych Polski skupiają się wokół różnorodnych aspektów konkurencyjności regionów. Oznacza to, że głównym celem polityki regionalnej staje się podejmowanie takich działań, które prowadzić będą do wzrostu konkurencyjności wszystkich regionów [Marton-Gadoś 2007, s. 141]. Podstawowym dokumentem strategicznym, określającym cele i priorytety rozwoju społeczno-ekonomicznego Polski oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić jest Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK). Stanowi ona odniesienie dla innych strategii i programów rządowych oraz opracowywanych przez jednostki samorządu terytorialnego, takich jak Narodowa Strategia Spójności (Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia), Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich i Strategia Rozwoju Rybołówstwa oraz wynikających z nich programów operacyjnych. SRK wyznacza cele, a także identyfikuje obszary, na których powinny koncentrować się działania państwa. Ponadto, uwzględnia najważniejsze trendy rozwoju światowej gospodarki oraz cele, jakie stawia Unia Europejska. SRK spaja wszelkie działania rozwojowe podejmowane na rzecz poprawy warunków społeczno-gospodarczych, a także stanowi podstawę do efektywnego wykorzystania przez Polskę środków rozwojowych, zarówno krajowych, jak i z UE [Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 2006, s. 7]. Głównym celem Strategii jest „podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski: poszczególnych obywateli i rodzin” [ibidem, s. 29], którego osiągnięcie będzie możliwe dzięki realizacji najważniejszych priorytetów określonych w dokumencie. Będzie to: – wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, – poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, – wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości, – budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, – rozwój obszarów wiejskich, – rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej [ibidem, s. 30]. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 jest dokumentem przygotowanym wyłącznie na potrzeby krajowe. Zakłada dążenie państwa do zachowania spójności społecz- 79 Studia 150 - Bronisz 1.indd 79 2013-10-10 08:21:50 nej, gospodarczej i terytorialnej, ponadto przewiduje znaczny wzrost konkurencyjności zarówno przedsiębiorstw, jak i poszczególnych regionów kraju [ibidem, s. 30] (tab. 24). Wskaźniki charakteryzujące główny cel Strategii przedstawia tab. 25. Tabela 24 Podstawowe priorytety i działania określone w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 Priorytet Działania Wzrost konkurencyjności ● tworzenie stabilnych podstaw makroekonomicznych rozwoju gospodarczego i innowacyjności ● rozwój przedsiębiorczości gospodarki ● zwiększanie dostępu do zewnętrznego finansowania inwestycji ● podniesienie poziomu technologicznego gospodarki przez wzrost nakładów na badania, rozwój i innowacje ● rozwój społeczeństwa informacyjnego ● ochrona konkurencji ● eksport i współpraca z zagranicą ● rozwój sektora usług ● restrukturyzacja tradycyjnych sektorów przemysłowych ● rybołówstwo Poprawa stanu ● infrastruktura techniczna: infrastruktury technicznej ● infrastruktura transportowa i społecznej ● infrastruktura mieszkaniowa ● infrastruktura teleinformatyczna ● infrastruktura energetyki ● infrastruktura ochrony środowiska ● infrastruktura społeczna: – infrastruktura edukacji – infrastruktura ochrony zdrowia i socjalna – infrastruktura kultury, turystyki i sportu Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości ● tworzenie warunków sprzyjających przedsiębiorczości i zmniejszanie obciążeń pracodawców ● upowszechnienie elastycznych form zatrudnienia oraz wzrost mobilności zasobów pracy ● inicjatywy na rzecz równości i szans na rynku pracy ● dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy ● rozwijanie instytucji dialogu społecznego i wzmacnianie negocjacyjnego systemu stosunków między pracownikami i pracodawcami ● poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy ● wzrost efektywności instytucjonalnej obsługi rynku pracy ● prowadzenie racjonalnej polityki migracyjnej 80 Studia 150 - Bronisz 1.indd 80 2013-10-10 08:21:51 Budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa Zintegrowana wspólnota: ● budowa zasługującej na społeczne zaufanie, sprawnej władzy publicznej oraz przeciwdziałanie korupcji ● wspieranie samoorganizacji społeczności lokalnych ● promocja polityki integracji społecznej, w tym prorodzinnej, zwłaszcza w zakresie funkcji ekonomicznych, opiekuńczych i wychowawczych Bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne: ● zapewnienie bezpieczeństwa narodowego i poczucia bezpieczeństwa ● bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek publiczny Rozwój obszarów wiejskich ● ● ● ● Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej rozwój przedsiębiorczości i aktywności pozarolniczej wzrost konkurencyjności gospodarstw rolnych rozwój i poprawa infrastruktury technicznej i społecznej na obszarach wiejskich wzrost jakości kapitału ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkańców wsi ● podniesienie konkurencyjności polskich regionów ● wyrównywanie szans rozwojowych obszarów problemowych Źródło: Opracowanie na podstawie [Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 2006, s. 31-77]. Zgodnie z założeniami Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 polityka regionalna państwa wobec województw powinna zmierzać do lepszego identyfikowania regionalnych szans i barier rozwojowych, a także inicjowania większej specjalizacji regionalnej. Różnorodność celów polityki regionalnej ma wzbogacić strukturę społeczno-gospodarczą kraju i podwyższyć jego pozycję międzynarodową [ibidem, s. 77] (tab. 26). Akcesja Polski do Unii Europejskiej umożliwiła jej włączenie się w realizację polityk wspólnotowych, w tym bardzo ważną dla Polski politykę spójności, mającą na celu promowanie harmonijnego rozwoju całego terytorium UE. Uwzględniając główne cele i założenia polityki spójności oraz polskie uwarunkowania społeczno-gospodarcze przygotowano dokument Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO), zwany także Narodową Strategią Spójności, określający kierunki wsparcia ze środków finansowych w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności (tab. 27). Celem strategicznym Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia dla Polski jest: „tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej” [Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 2007, s. 40]. Zostanie on osiągany przez realizację horyzontalnych celów szczegółowych. Będą to: – poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa; Studia 150 - Bronisz 1.indd 81 2013-10-10 08:21:51 Tabela 25 Podstawowe wskaźniki realizacji Strategii Rozwoju Kraju UE-25 Wskaźniki 1,7 (2001-05) PKB na mieszkańca według PPS (UE25=100) 100,0 1) zakładana wartość wskaźnika 2010 2015 3,0 (2001-05) 5,1 (2006-10) 5,2(2011-15) 50,0 58,0 66,0 19,7 (2001-05) 18,8(2001-05) 21 (2006-10) 25 (2011-15) Średnia roczna inflacja (%) 2,22) 2,1 2,5 2,5 Deficyt sektora finansów publicznych w % PKB3) 2,3 2,5 2,5 2,0 63,2 42,0 51,7 47,0 732,0 950,0 190,0 Dług publiczny w % PKB Główny cel SRK wartość wskaźnika w roku bazowym (2005) Średnie tempo wzrostu PKB (%) Średnia stopa inwestycji (%) Polska 3) Dochód na osobę (zł) x Struktura pracujących (w wieku powyżej 15 lat) według sektorów gospodarki5 (%) sektor I sektor II sektor III 4,9 27,5 67,6 17,4 29,2 53,4 15,0 27,5 57,5 11,0 26,0 63,0 Udział usług rynkowych w wartości dodanej brutto (%) - 49,6 51,0 55,0 Stopa bezrobocia (%) 8,76) 17,6 12,0 9,0 4) Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po transferach socjalnych (% ludności) 15,0 (2003) 17,0 (2003) 15,0 13,0 Przeciętna długość życia (lata): kobiet mężczyzn 81,2 (2003) 75,1 (2003) 79,4 70,8 80,6 73,3 81,2 74,5 Umieralność niemowląt na 1000 urodzeń żywych 4,5 (2004) 6,4 5,5 5,0 relacja nakładów brutto na środki trwałe do PKB zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych; dla Polski – 2,2 3) według ESA 95 i z założeniem, że w latach 2010-2015 OFE są poza sektorem 4) przeciętny nominalny miesięczny dochód do dyspozycji na osobę w gospodarstwach domowych 5) I – rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, II – przemysł i budownictwo, III – usługi 6) zharmonizowana stopa bezrobocia; dla Polski – 17,7. Źródło: [Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 2006, s.101]. 1) 2) 82 Studia 150 - Bronisz 1.indd 82 2013-10-10 08:21:51 Tabela 26 Kierunki polityki regionalnej państwa wobec województw Dolnośląskie ● zwiększenie międzynarodowej dostępności transportowej regionu, a także powiązań transportowych Wrocławia z Warszawą, Poznaniem oraz Szczecinem, ● współpraca przygraniczna, ● wzmocnienie funkcji metropolitalnych Wrocławia wraz z jego obszarem metropolitalnym, ● poprawa środowiska naturalnego, wykorzystanie walorów przyrodniczych regionu, ● ochrona przeciwpowodziowa oraz przystosowanie Odry do możliwości żeglugowych, ● międzynarodowa promocja regionu jako miejsca atrakcyjnego zarówno dla turystów, jak i dla inwestycji zagranicznych. Kujawsko-Pomorskie ● rozwój układu transportowego w osi A1 oraz poprawa powiązań transportowych z Warszawą, Szczecinem, Poznaniem i Olsztynem, ● integracja duopolu Bydgoszczy i Torunia przez rozwój szybkiej kolei oraz wzmacnianie funkcji metropolitalnych tych miast, ● wykorzystanie duopolu dla rozwoju otaczających go obszarów wiejskich (w tym zwłaszcza obszarów popegeerowskich) przez zwiększenie dostępności ludności wiejskiej do rynku pracy, edukacji (zwłaszcza na poziomie wyższym), usług, otoczenia biznesu, kulturalnych i wyspecjalizowanej opieki zdrowotnej, ● działania zapobiegające katastrofom, skierowane do obszaru zagrożonego, jakim jest dolina Wisły poniżej stopnia wodnego we Włocławku. Lubelskie Kierunki wsparcia ● poprawa infrastruktury transportowej, zwłaszcza międzynarodowych korytarzy transportowych (s12, s17, s19) i lepszego powiązania z najważniejszymi ośrodkami kraju, ● współpraca transgraniczna, ● budowa, rozbudowa i modernizacja przejść granicznych, ● wzmocnienie funkcji metropolitalnych, ● rozwój ośrodków o randze ponadregionalnej, ● wzmocnienie potencjału badawczo-rozwojowego i szkolnictwa wyższego regionu, ● restrukturyzacja rolnictwa w kierunku podniesienia jego efektywności i konkurencyjności oraz realokacji zatrudnionych w rolnictwie do innych sektorów, ● rolnictwo ekologiczne i specjalistyczne, ● zwiększenie udziału sektora kultury i turystyki w gospodarce, ● uzdrowiska oraz zespoły zabytkowe o unikalnej architekturze. Lubuskie Woj. ● integracja dwóch największych miast: Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry (m.in. przez poprawę ich relacji transportowych), ● wzmocnienie potencjału naukowo-badawczego i akademickiego regionu, również w wymiarze transgranicznym – Uniwersytet Viadrina, ● wzmocnienie sieci instytucji wspierających przedsiębiorczość, w tym na obszarach wiejskich, ● poprawa warunków żeglugowych na Dolnej Odrze, ● współpraca przygraniczna i rozwój turystyki, ● utrzymanie wysokiej jakości zasobów przyrodniczych i wykorzystanie ich jako potencjału rozwojowego regionu. 83 Studia 150 - Bronisz 1.indd 83 2013-10-10 08:21:51 Łódzkie ● poprawa dostępności transportowej (drogowej, kolejowej oraz lotniczej – w tym z centralnym lotniskiem Polski), a w szczególności poprawa połączeń z Warszawą oraz innymi metropoliami oraz rozwój Centralnego Węzła Komunikacyjnego (skrzyżowanie autostrad A1, A2, a także dróg ekspresowych S8, S14, S74), ● wzmocnienie funkcji metropolitalnych, ● rewitalizacja materialnej substancji poprzemysłowej i historycznej miast, które posiadają zabytkowe układy architektoniczno-urbanistyczne, ● rozwój regionalnego potencjału akademickiego i naukowo-badawczego, ● wzmocnienie sieci instytucji wspierających przedsiębiorczość, w tym na obszarach wiejskich. Małopolskie ● zwiększenie międzynarodowej dostępności komunikacyjnej regionu oraz do poprawy jego spójności przestrzennej, ● wzmocnienie osi komunikacyjnej zachód-wschód (autostrada A4 wraz z dojazdami, połączenia kolejowe) oraz połączeń Kraków-Zakopane, ● rozwój funkcji metropolitalnych Krakowa wraz z jego obszarem metropolitalnym, ze szczególnym uwzględnieniem potencjału gospodarczego, naukowego i akademickiego, ● wykorzystanie potencjału tkwiącego w bogatych zasobach przyrodniczych, zachowanie walorów krajobrazowych i poprawa stanu środowiska naturalnego w najważniejszych przyrodniczo, kulturowo i turystycznie częściach regionu, ● międzynarodowa promocja regionu. Mazowieckie Kierunki wsparcia ● uzyskanie większej spójności przestrzenno-funkcjonalnej, ● poprawa wewnątrzwojewódzkich powiązań transportowych, ● wzmacnianie powiązań Warszawy z innymi ośrodkami miejskimi o istotnym znaczeniu subregionalnym, zwłaszcza byłymi miastami wojewódzkimi, ● działania, w wyniku których przedsięwzięcia gospodarcze oraz inicjatywy związane z rozwojem przedsiębiorczości lokowane będą poza obszarem metropolitalnym, a w szczególności poza miastem stołecznym Warszawą, ● rozwój komunikacji lotniczej w regionie oraz budowa lotnisk, w tym rozpoczęcie prac przygotowawczych związanych z budową centralnego lotniska międzynarodowego, ● wsparcie rozwoju powiązań transportowych w obszarze metropolitalnym stolicy (komunikacja publiczna, system centralnego sterowania ruchem), ● poprawa dostępności warszawskiego rynku pracy, usług edukacyjnych, kulturalnych i z zakresu opieki zdrowotnej dla otaczających Warszawę obszarów Mazowsza, ● wzmocnienie funkcji metropolitalnych Warszawy, a szczególnie tych, które mają istotne znaczenie dla międzynarodowej roli metropolii i jej relacji w światowej sieci metropolitalnej, ● poprawa stanu środowiska naturalnego województwa w cennych przyrodniczo obszarach o znaczeniu ponadregionalnym. Opolskie Woj. ● poprawa powiązań transportowych województwa w układzie północ-południe (s11) i wschód-zachód, ● modernizacja głównych dróg wojewódzkich i linii kolejowych o znaczeniu regionalnym, w tym szlaków w rejonach górskich i podgórskich, ● realizacja przedsięwzięć w ramach współpracy transgranicznej z Republiką Czeską, 84 Studia 150 - Bronisz 1.indd 84 2013-10-10 08:21:51 Opolskie ● rozwój funkcji metropolitalnych aglomeracji opolskiej w powiązaniu z obszarami wiejskimi i miastami regionu opolskiego, ● przedsięwzięcia na rzecz rozwoju potencjału naukowo-badawczego, turystycznego regionu i jego promocji, ● poprawa infrastruktury ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem działań w zakresie budowy systemu ochrony przeciwpożarowej górnej Odry wraz z przywróceniem rzece funkcji transportowych, ● rewitalizacja terenów zdegradowanych i obszarów popeegerowskich. Podkarpackie ● modernizacja i rozbudowa infrastruktury transportowej, celem poprawienia dostępności zewnętrznej i spójności wewnętrznej województwa (A4, S19, modernizacja linii kolejowych), ● współpraca transgraniczna, ● rozbudowa istniejących oraz budowa nowych przejść granicznych z Ukrainą oraz budowa centrów logistycznych na podstawie istniejących układów komunikacyjnych, ● wzmocnienie małych miast, stanowiących lokalne centra rozwoju, ● zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w regionie, ● rozwój funkcji metropolitalnych Rzeszowa, ● utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych regionu i ich wykorzystanie jako potencjału rozwojowego, w tym wspieranie uzdrowisk, ● budowa systemu ochrony przeciwpowodziowej (rozwój małej i dużej retencji na terenie województwa oraz regulacja rzek i potoków). Podlaskie Kierunki wsparcia ● poprawa dostępności transportowych, szczególnie na ważnym dla międzynarodowych powiązań kierunku litewskim (Via Baltica, Rail Baltica z uwzględnieniem powiązań Warszawa-Białystok oraz drogi krajowej S19), ● rozbudowa i modernizacja przejść granicznych, co pozwoli rozwijać współpracę kulturalną, naukową i gospodarczą z Białorusią, ● rozwój funkcji metropolitalnych Białegostoku oraz wzmocnienie jego powiązań z mniejszymi miastami regionu podlaskiego, ● rozwój obszarów wiejskich, ● przedsiębiorczość i usługi, w tym turystyka bazująca na bogatych zasobach środowiskowych województwa (Zielone Płuca Polski). Pomorskie Woj. ● poprawa dostępności regionu dzięki usprawnieniu krajowej i europejskiej sieci transportowej, zarówno w układzie północ-południe, jak i wschód-zachód, ● wzmacnianie funkcji regionu jako bałtyckiego węzła logistycznego, wiążącego autostrady morskie z zapleczem zespołu portowego Gdańsk-Gdynia i oferującego atrakcyjne warunki rozwoju działalności gospodarczej, ● rozwój funkcji metropolitalnych Trójmiasta i innych biegunów rozwoju z naciskiem na podniesienie europejskiej (bałtyckiej) rangi obszaru metropolitalnego Trójmiasta, ● trwała aktywizacja gospodarcza Żuław, m.in. przez realizację inwestycji infrastrukturalnych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki wodnej w Delcie i dolinie Dolnej Wisły, ● zrównoważone i efektywne wykorzystanie walorów kulturowych i przyrodniczych regionu, jako zasobu turystycznego o znaczeniu międzynarodowym. 85 Studia 150 - Bronisz 1.indd 85 2013-10-10 08:21:51 Śląskie Świętokrzyskie ● poprawa infrastruktury technicznej, w tym transportowej, zwłaszcza w odniesieniu do dwóch głównych szlaków komunikacyjnych przecinających województwo w układzie południkowym (korytarz A1) i równoleżnikowym (korytarz A4), ● zmniejszenie barier w rozwoju nowoczesnych sektorów gospodarki, szczególnie w centralnej części regionu, ● rewitalizacja zdegradowanej przestrzeni poprzemysłowej, ● rozwój funkcji metropolitalnych konurbacji śląskiej, ● rozwój usług wyższego rzędu, w tym naukowo-badawczych, ● poprawa stanu środowiska przyrodniczego oraz rekultywacja terenów pokopalnianych. poprawa dostępności komunikacyjnej, rozwój funkcji metropolitalnych Kielc, rozwój szkolnictwa wyższego oraz rozwój usług tworzących nowe miejsca pracy, utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu oraz wykorzystanie tych zasobów jako potencjału rozwojowego, ● pełniejsze gospodarcze wykorzystanie walorów przyrodniczych i potencjału turystycznego skupionego w Górach Świętokrzyskich – przez promocję ogólnopolską i międzynarodową. Warmińsko-Mazurskie Kierunki wsparcia ● zwiększenie zewnętrznej dostępności komunikacyjnej (w tym w szczególności w relacji z Obwodem Kaliningradzkim) oraz wewnętrznej (m.in. włączenie do głównej sieci infrastruktury transportowej w Polsce, w szczególności S16, S7), ● rozbudowa przejść granicznych w połączeniu z modernizacją dróg dojazdowych, ● rozwój współpracy międzynarodowej województwa w regionie Morza Bałtyckiego, ze szczególnym uwzględnieniem kontaktów kulturalnych i naukowo-badawczych, ● rozwój funkcji metropolitalnych Olsztyna, w tym głównie jego potencjału akademickiego i naukowo-badawczego, ● utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu (Zielone Płuca Polski) m.in. przez konserwację przyrodniczych obszarów funkcjonalnych, ● zachowanie dziedzictwa kulturowego Żuław, a zwłaszcza tworzenie sprawnie działającego systemu hydrotechnicznego, regulującego stosunki wodne, ● międzynarodowa promocja turystyczna regionu (w tym promocja Wielkich Jezior Mazurskich i Kanału Elbląskiego). Wielkopolskie Woj. ● ● ● ● ● rozwój infrastruktury komunikacyjnej zbliżającej obszary peryferyjne do głównych ośrodków wzrostu, ● wsparcie ośrodków subregionalnych, co wzmocni dyfuzję czynników rozwojowych na cały obszar województwa, ● wzmocnienie międzynarodowej roli kształtującej się metropolii poznańskiej, m.in. jako miejsca wystaw i imprez międzynarodowych, ● poprawa układu komunikacyjnego regionu oraz rozbudowa infrastruktury transportowej, w tym kolejowej, ● rozwój potencjału akademickiego Poznania, ● szczególne wsparcie dla obszarów wiejskich, ● poprawa stanu środowiska, z uwzględnieniem sieci Natura 2000, ● poprawa bilansu wodnego, zabezpieczenia przeciwpowodziowego oraz zaopatrzenia w wodę, ● promocja w skali międzynarodowej kultury regionu. 86 Studia 150 - Bronisz 1.indd 86 2013-10-10 08:21:51 Woj. Kierunki wsparcia Zachodniopomorskie ● poprawa skomunikowania transportowego Szczecina w układzie południkowym, a także z Poznaniem i Warszawą (zarówno w układzie drogowym, jak i kolejowym), ● zwiększenie międzynarodowej konkurencyjności zespołu portowego oraz funkcji okołoportowych, głównie usługowych, spedycyjnych i finansowych, ● współpraca przygraniczna z Niemcami oraz w regionie Morza Bałtyckiego, ● umocnienie funkcji metropolitalnych Szczecina, ● wzmocnienie potencjału akademickiego Koszalina, ● wsparcie obszarów wiejskich, ● poprawa środowiska, utrzymanie wysokich walorów przyrodniczych, bazy uzdrowiskowej oraz międzynarodowej promocji turystycznej regionu, ● ochrona przeciwpowodziowa, regulacja stosunków wodnych w dorzeczu Odry oraz przywrócenie funkcji transportowej dolnego biegu tej rzeki. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 2006, s. 78-83]. – poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej; – budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski; – podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej wartości dodanej oraz rozwój sektora usług; – wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej; – wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, są dokumentem, którego przygotowanie wynikało bezpośrednio z regulacji UE. Określa on strategię realizacji polityki spójności w Polsce w odniesieniu do przygotowanych na poziomie całej UE Strategicznych Wytycznych Wspólnoty (SWW). Określone w NSRO cele, priorytety, wskaźniki (ryc. 23) są punktem odniesienia dla wszystkich programów operacyjnych, ponadto umożliwiają prowadzenie stałego monitoringu i postępu realizacji polityki spójności w Polsce. Cel strategiczny i cele horyzontalne wskazują jednoznacznie na promodernizacyjny i proefektywnościowy charakter strategii [Żuber 2007, s. 59-60]. Przy realizacji powyższych celów NSRO obowiązują zasady opisane w tab. 28. W perspektywie finansowej 2007-2013 regiony odgrywają zasadniczą rolę, zarówno na etapie programowania, jak i realizowania polityki regionalnej [Marton-Gadoś 2007, s. 141]: – Następuje decentralizacja rozwoju regionalnego – obok programów operacyjnych istnieje 16 Regionalnych Programów Operacyjnych. Podstawowe cele RPO są związane z podnoszeniem konkurencyjności poszczególnych regionów oraz promowaniem zrównoważonego rozwoju. Cele są osiągane przez zintegrowane oddziaływa- 87 Studia 150 - Bronisz 1.indd 87 2013-10-10 08:21:51 Tabela 27 Wskaźniki dotyczące alokacji środków z funduszy strukturalnych w okresie 2007-2013 (wartości ważone) Wyszczególnienie Liczba ludności Niska gęstość zaludnienia PKB na mieszkańca < 80% średniej krajowej Niski poziom PKB na mieszkańca Liczba ludności w powiatach o poziomie bezrobocia >150% średniej krajowej Liczba bezrobotnych Liczba MŚP Liczba pracowników w rolnictwie na 100 hektarów w stosunku do zatrudnienia w rolnictwie w regionie PO Regionalne Rozwój Polski PO Wschodniej 80% 20% PO Kapitał Ludzki 38,8% (plus kolejne 3% wśród 5 najbiedniejszych regionów) 30% 10% 20% 9,7% 30% 24,3% 14,6% 10% 9,7% Źródło: [Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013, 2007]. nie na tworzenie warunków do wzrostu zatrudnienia oraz wzrostu inwestycji na poziomie regionalnym i lokalnym [Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 20072013 2007, s. 21]. Większość regionów przestrzega wytycznych rządu centralnego, a przygotowane przez nie Regionalne Programy Operacyjne wyraźnie odwołują się do celów lizbońskich – konkurencyjności i tworzenia miejsc pracy. Województwa, takie jak: dolnośląskie, wielkopolskie i małopolskie opracowały RPO koncentrujące się na rozwoju metropolitarnym, połączeniach transportowych, innowacjach i sieci małych i średnich przedsiębiorstw oraz infrastrukturze socjalnej. Jednak większość RPO nie jest dostatecznie dostosowana do konkretnych przewag konkurencyjnych występujących w poszczególnych regionach, regionalnych aktywów, możliwości, wyzwań i potrzeb, a także cech społeczno-demograficznych i geograficznych [Przeglądy Terytorialne… 2008, s. 19.]. – Następuje wzrost kompetencji samorządów wojewódzkich – sprawują one zarząd nad Regionalnymi Programami Operacyjnymi oraz niektórymi priorytetami innych programów operacyjnych. – Uwidoczniona zostaje dbałość o wyrównanie różnic rozwojowych regionów, czego przejawem jest Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej. Krajowy Program Reform (KPR) na lata 2008-2011 został przygotowany w celu realizacji w Polsce odnowionej Strategii Lizbońskiej. Dokument ten jest spójny ze Strategią Rozwoju Kraju 2007-2015, Narodowymi Strategicznymi Ramami Odnie- 88 Studia 150 - Bronisz 1.indd 88 2013-10-10 08:21:51 89 Studia 150 - Bronisz 1.indd 89 2013-10-10 08:21:51 Źródło: [Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia… 2007, s. 103]. Ryc. 23. Cele horyzontalne NSRO i instrumenty ich realizacji Tabela 28 Zasady realizacji celów zawartych w NSRO Zasada Opis Dodatkowość Środki finansowe pochodzące z budżetu UE nie zastępują krajowych środków publicznych, są ich uzupełnieniem, wywołują efekt dźwigni – sprzyjają zaangażowaniu sektora publicznego i prywatnego w realizowaniu działań współfinansowanych ze środków UE Komplementarność i spójność z innymi politykami wspólnotowymi Działania podejmowane przez Polskę zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym, współfinansowane przez fundusze europejskie są spójne z priorytetami wyznaczonymi przez Wspólnotę. Spójność interwencji funduszy unijnych z celami odnowionej Strategii Lizbońskiej, działaniami, politykami i priorytetami Wspólnoty Koncentracja Podejmowane wysiłki regulacyjne i środki finansowe mają być koncentrowane w ograniczonych dziedzinach, a w odniesieniu do przestrzeni na określonych obszarach. Podstawowe obszary wsparcia – te które gwarantują zachowanie wysokiego wzrostu oraz zatrudnienia Koordynacja Komisja Europejska i Polska zapewniają koordynację między pomocą z poszczególnych funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europejskiego Funduszu Rybackiego a interwencjami Europejskiego Banku Inwestycyjnego i innych istniejących instrumentów finansowych, a także między zakresem interwencji instrumentów współfinansowanych przy wykorzystaniu środków UE a priorytetami i działaniami określonymi w Krajowym Programie Reform na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej Ocena Stosowana w celu poprawy jakości, skuteczności spójności interwencji pochodzących z funduszy strukturalnych i Funduszy Spójności oraz poprawy strategii wdrażania programów operacyjnych, z uwzględnieniem specyficznych problemów strukturalnych, z jednoczesnym uwzględnieniem celu zrównoważonego rozwoju i innych właściwych regulacji wspólnotowych w zakresie wpływu na środowisko oraz strategicznej oceny środowiskowej Partnerstwo Cele NSRO realizowane są w ramach ścisłej współpracy Komisji Europejskiej i Polski na zasadzie partnerstwa. Przy opracowaniu, wdrażaniu, monitoringu i ocenie programów operacyjnych kraj współpracuje partnersko z właściwymi organami administracji rządowej i samorządowej i innymi władzami publicznymi, partnerami gospodarczymi i społecznymi oraz innymi właściwymi podmiotami. Partnerstwo realizowane jest z pełnym poszanowaniem uprawnień instytucjonalnych, prawnych i finansowych wskazanych partnerów Poprawa rządzenia Poprawa rządzenia w kraju związana jest z ogólną poprawą jakości tworzenia i wdrażania (good governance) instrumentów regulacyjnych i legislacyjnych, wzmacnianiem standardów i postaw etycznych w życiu publicznym i administracji publicznej, poprawą funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, poprawą jakości kadr administracji rządowej samorządowej oraz promowaniem dialogu i partnerstwa między zainteresowanymi instytucjami Programowanie Cele funduszy strukturalnych realizowane są w ramach systemu wieloletniego programowania, zorganizowanego w kilku etapach obejmujących określenie priorytetów, finansowanie oraz system zarządzania i kontroli. Programowanie ma charakter kompleksowy i komplementarny, co wymusza ścisłą koordynację prowadzenia i osiągania celów polityki spójności UE na szczeblu wspólnotowym oraz w kraju zarówno na szczeblu centralnym, jak i regionalnym 90 Studia 150 - Bronisz 1.indd 90 2013-10-10 08:21:52 Równość szans Zapewnienie wsparcia zasady równości mężczyzn i kobiet oraz uwzględnienie problematyki równości szans na poszczególnych etapach wdrażania funduszy strukturalnych. Wiąże się to z zapobieganiem wszelkim przejawom dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub przynależność etniczną, wyznanie lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną Społeczeństwo obywatelskie Stworzenie trzeciej, poza sferą publiczną i biznesową, przestrzeni dla aktywności obywatelskiej, w której mogą funkcjonować instytucje, organizacje, grupy społeczne i jednostki, które mając poczucie współzależności dobrowolnie współdziałają ze sobą na rzecz realizacji wspólnych interesów, podnoszenia jakości życia poszczególnych ludzi oraz społeczeństwa jako całości Subsydiarność Decentralizacja i dekoncentracja wykonywania zadań związanych z programowaniem i zarządzaniem instrumentami strukturalnymi przez przeniesienie tych kompetencji na szczebel niższy, który zapewnia większą skuteczności i efektywności Trwały Konsensus między efektywnością ekonomiczną podejmowanych działań a wymogami zwiąi zrównoważony zanymi z promocją zasad zrównoważonego rozwoju, z jednoczesnym zachowaniem równorozwój (sustainable ści szans kobiet oraz mężczyzn oraz zachowaniu walorów środowiska przyrodniczego development) Źródło: [Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 2007, s. 38-40]. sienia 2007-2013 oraz Programem Konwergencji. Aktualizacja 2007. Jego celem jest stworzenie w Polsce najlepszych w Europie warunków do prowadzenia działalności gospodarczej, z jednoczesnym zapewnieniem możliwości rozwoju oraz wysokiego standardu życia mieszkańcom. Jedną z najważniejszych zasad uwzględnionych przy konstruowaniu reform realizowanych w ramach KPR jest zrównoważony rozwój w zakresie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, który pozwala na zachowanie bioróżnorodności kraju, ale i sprzyja efektywnemu wykorzystaniu jego zasobów materialnych i kapitału ludzkiego. Reformy realizowane w ramach KPR będą dotyczyć następujących obszarów priorytetowych: aktywne społeczeństwo, innowacyjna gospodarka i sprawne instytucje. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia, kluczowe znaczenie dla efektywnej polityki regionalnej ma [Żuber 2007 s. 50]: – prowadzenie odpowiedniej polityki rozwojowej, – stała modernizacja systemu zarządzania państwem i procesami rozwojowymi, – harmonizacja przepisów prawa krajowego z wymogami wynikającymi z regulacji instrumentów strukturalnych UE, – wola polityczna na wszystkich szczeblach zarządzania państwem (krajowy, regionalny, lokalny) i efektywny system partnerstwa włączający jak największe grupy obywateli w proces realizacji polityki spójności. W ramach polityki spójności Polska powinna wykorzystać szanse rozwojowe do realizacji podstawowego celu, jakim jest tworzenie warunków wpływających na zwiększenie konkurencyjności gospodarki. Przy czym budowa warunków do wzrostu konkurencyjności powinna odbywać się przez odpowiednio ukierunkowane, zin- 91 Studia 150 - Bronisz 1.indd 91 2013-10-10 08:21:52 tegrowane oddziaływanie na infrastrukturę techniczną i społeczną, edukację i sferę zatrudnienia, naukę i sektor naukowo-badawczy oraz przedsiębiorstwa. Udowodniono bowiem, że fundusze strukturalne mają ograniczony wpływ na konwergencję regionalną [Rodriguez-Pose, Fratesi 2004, s. 27]. Wynika to w głównej mierze z niedostosowania priorytetów do warunków rozwojowych wynikających z endogennych czynników. W tym kontekście, istotne jest, aby wzmacnianie konkurencyjności krajowej było oparte na wzmacnianiu zdolności do rozwoju gospodarek regionalnych, przez zapewnienie wykorzystania wszystkich dostępnych aktywów Polski w układzie przestrzennym – przeciwdziałanie zbyt dużemu zróżnicowaniu tempa wzrostu gospodarczego i tworzenia warunków do rozwoju w poszczególnych częściach kraju [Żuber 2007, s. 54]. Ciężar polskiej polityki regionalnej przesuwa się w kierunku budowania konkurencyjności polskich regionów przez skupienie na aktywach niematerialnych, takich jak kapitał ludzki, oraz przez sięgnięcie do niewykorzystanych dotychczas zasobów i aktywów. Obecnie realizowany model polskiej polityki regionalnej powinien uwzględniać dwa główne cele. Pierwszym z nich jest wydajność odnosząca się do założeń teorii rozwoju endogennego, podkreślających szczególne znaczenie wewnętrznych czynników rozwoju. Rolą polityki regionalnej jest więc wspieranie regionów najbardziej konkurencyjnych, tzw. lokomotyw wzrostu, które najefektywniej wykorzystują otrzymane środki finansowe. Drugi cel związany z wyrównywaniem istniejących różnic i dysproporcji rozwojowych, opiera się na założeniach teorii rozwoju egzogennego, podkreślających znacznie czynników zewnętrznych w procesie rozwoju regionów. Jednak tylko połączenie obu celów daje możliwość osiągnięcia wzrostu gospodarczego. Nowoczesny model polityki regionalnej polega na jednoczesnym wspieraniu potencjału poszczególnych regionów oraz zapobieganiu marginalizacji obszarów problemowych, tak więc uwzględnieniu zarówno elementów modelu polityki wyrównawczej, jak i proefektywnościowej [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 6-7]. 2.4. Kontrakty wojewódzkie jako główny element polityki regionalnej państwa Zgodnie z Ustawą z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa [Dz.U. 1998, nr 91, poz. 576 z późn. zm.] na województwa został nałożony obowiązek formułowania strategii rozwoju. Strategie miały stanowić element NSRR, ponadto zgodnie z zapisami Ustawy powinny uwzględniać określony katalog celów, do których zaliczono m.in. pielęgnowanie polskości, pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa oraz kształtowanie ładu przestrzennego [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 53]. Pierwsza edycja strategii powstała w latach 1999-2000. Opracowane dokumenty cechowało zróżnicowanie, zarówno treści, jak i formy. Jako podstawowe słabości strategii wskazywano m.in. [Gorzelak, Jałowiecki 2002]: 92 Studia 150 - Bronisz 1.indd 92 2013-10-10 08:21:52 – rozbieżność stosowanych metodologii: różne definicje strategii, celu, podmiotu na rzecz którego strategia miał być wykonywana; – ogólnikowość zapisów dotyczących celów i strategii; – brak właściwej hierarchii celów; – brak odniesień do krajowych dokumentów planistycznych; – brak systemu monitorowania ich realizacji. Na podstawie strategii rozwoju, województwa opracowywały programy wojewódzkie, zawierające szczegółowe rozstrzygnięcia odnośnie do konkretnych projektów i działań zapisanych w strategiach. Programy stanowiły podstawę do negocjacji z rządem w kwestii wsparcia finansowego, przewidzianego z budżetu państwa, natomiast dla strony rządowej punktem wyjścia był tzw. Program Wsparcia14, którego głównym celem było „wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju oraz poszczególnych jego obszarów dla wzmacniania konkurencyjności, wzrostu poziomu życia i spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej” [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 54]. Program wsparcia zawierał zestawienie środków dostępnych w budżecie państwa oraz innych źródeł finansowania. Wyróżniał następujące możliwości finansowania kontraktów wojewódzkich: ● środki określone w kalkulacji limitów na województwa na rozliczenie inwestycji wieloletnich jednostek samorządu terytorialnego (jst); ● środki określone w kalkulacji limitów na województwa jako dotacje na inwestycje i zakupy inwestycyjne realizowane przez podmioty uprawnione na podstawie porozumień z organami administracji rządowej; ● środki określone w kalkulacji limitów na województwa jako dotacje na inwestycje w zakresie ochrony zdrowia dla jst; ● środki będące w dyspozycji wojewodów na dofinansowanie inwestycji i zakupów inwestycyjnych jst; ● środki z budżetu państwa na współfinansowanie programu spójności społeczno-gospodarczej Phare; ● środki z budżetu państwa na współfinansowanie programów współpracy przygranicznej Phare oraz Zintegrowanego Programu Granica Wschodnia, z wyjątkiem zadań wykonywanych w tym zakresie przez organy administracji rządowej; ● środki Wspólnoty Europejskiej na realizację programu spójności społeczno-gospodarczej Phare; ● środki Wspólnoty Europejskiej na realizację programów współpracy przygranicznej Phare oraz Zintegrowanego Programu Granica Wschodnia, z wyjątkiem zadań wykonywanych w tym zakresie przez organy administracji rządowej. 14 Rozporządzenie [2000], jego nowelizacja z 11 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001, nr 39, poz. 460), oraz Rozporządzenie [2003]. Program wsparcia na 2004 r. został przyjęty Rozporządzeniem z [16 marca 2004]. 93 Studia 150 - Bronisz 1.indd 93 2013-10-10 08:21:52 Program wsparcia był także podstawą zawierania i wdrażania kontraktów wojewódzkich15, które w latach 2001-2006 stały się głównym instrumentem polityki regionalnej państwa w poszczególnych województwach. Miały one na celu zapewnienie finansowania przedsięwzięć rozwojowych, priorytetowych w skali danego województwa lub całego kraju. Ponadto, miały koordynować działania rządu i samorządów województwa w obszarze polityki regionalnej, racjonalizować wydatki publiczne przeznaczone na rozwój regionalny, eliminować nieefektywne użycie środków publicznych oraz przyczyniać się do osiągania wysokiego stopnia realizacji celów rozwoju regionalnego [Gęsicka 2006]. Mechanizm podziału środków pomiędzy poszczególne regiony miał w założeniu premiować regiony najmniej rozwinięte i wyglądał następująco: – 80% środków podzielono między wszystkie regiony proporcjonalnie do liczby ich ludności; – 10% środków podzielono proporcjonalnie do liczby mieszkańców pomiędzy województwa, w których poziom PKB per capita był niższy niż 80% średniego poziomu PKB na mieszkańca w skali kraju; – 10% środków podzielono proporcjonalnie do liczby mieszkańców w powiatach, w których stopa bezrobocia przekraczała w każdym z ostatnich trzech lat 150% średniej krajowej stopy bezrobocia [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 55]. Wzmocnienie konkurencyjności regionów miało dokonywać się głównie przez rozbudowę i modernizację infrastruktury decydującej o jakości warunków do rozwijania przedsiębiorczości w regionie, dostępności komunikacyjnej regionu oraz atrakcyjności inwestycyjnej. Kompleksowa realizacja zadań miała stwarzać w regionie warunki do absorpcji potencjalnych inwestycji tworzących nowe lub zachowujących istniejące miejsca pracy, zachęcać do lokowania w regionie nowych inwestycji, oraz sprzyjać transferowi nowych technologii [Sprawozdanie końcowe… 2004, s. 10]. Mimo że środki, jakie zostały przeznaczone na realizację kontraktów nie były na poziomie pozwalającym na generowanie istotnych zmian w sferze realnej, to jednak doświadczenia związane z kontraktami stanowiły podstawę budowania partnerskich relacji między rządem a jednostkami samorządu terytorialnego w procesie realizacji celów publicznych [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 86]. W latach 2001-2006 z budżetów państwa oraz samorządów wydatkowano łącznie ponad 8,5 mln zł, jednak w ostatniej edycji średnia roczna wartość kontraktu stanowiła niewiele ponad 1/3 wielkości średniego budżetu rocznego kontraktu pierwszej edycji. Zróżnicowany był także podział środków między poszczególne regiony, najwięcej, bo ponad 40% kwoty ogółem otrzymały województwa mazowieckie, małopolskie i śląskie, przy czym aż ¼ środków przypadających na cały okres stała się udziałem woj. mazowieckiego. Najmniej natomiast wydatkowano w lubuskim, opolPodstawę prawną do zawarcie kontraktów wojewódzkich stanowiły: Ustawa [2000] oraz Rozporządzenie [2000]. 15 94 Studia 150 - Bronisz 1.indd 94 2013-10-10 08:21:52 skim i zachodniopomorskim, gdyż łącznie tylko ok. 6%. Podział środków między poszczególne regiony w ramach kolejnych edycji kontraktów przedstawia tab. 29. Priorytety zawarte w Programie Wsparcia, obejmującym lata 2001-2003 były zgodne z celami NSRR głównie w sferze wyrównywania poziomu życia mieszkańców. Kontrakty nie miały jednak ukierunkowania przestrzennego dostosowanego do uwarunkowań regionalnych, bowiem nie zawierały zróżnicowanych priorytetów merytorycznych, charakterystycznych dla poszczególnych województw. Jeśli chodzi o partycypację finansową, to udział strony samorządowej wahał się w przedziale między 15% a 78%. W latach 2001-2006 całkowity poziom realizacji środków zaplanowanych w budżetach kontraktów był bliski 90%. Szczegółowe dane w układzie regionalnym dotyczące realizacji wykonania kontraktów wojewódzkich prezentuje tab. 30. Znaczna część budżetu kontraktów przeznaczona została na inwestycje wieloletnie, zaś najwięcej środków w skali całego kraju wydatkowano na rzecz infrastruktury transportowej, ochrony zdrowia i oświaty, przy czym najbardziej zróżnicowane kierunki wsparcia, uwzględniające udział sektorów o szczególnym znaczeniu dla rozwoju innowacyjności udało się zrealizować w województwach pomorskim, podlaskim, lubelskim i wielkopolskim [ibidem, s. 90-98]. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na zadania objęte obszarami interwencji funduszy strukturalnych zawiera tab. 31. Tabela 29 Środki wydatkowane w ramach poszczególnych edycji kontraktów (w mln zł) Region 2001-2003 5 746,73 Polska 397,33 Dolnośląskie 264,48 Kujawsko-Pomorskie 299,57 Lubelskie 39,30 Lubuskie 241,45 Łódzkie 464,19 Małopolskie 1 528,16 Mazowieckie 120,04 Opolskie 429,67 Podkarpackie 189,02 Podlaskie 318,22 Pomorskie 431,22 Śląskie Świętokrzyskie 284,41 Warmińsko-Mazurskie 243,01 Wielkopolskie 385,73 Zachodniopomorskie 110,92 2004 2005-2006 1 376,96 86,13 47,48 70,80 33,92 59,87 110,34 333,64 46,04 111,10 56,23 90,95 103,35 47,14 73,13 65,58 41,27 1 406,28 111,33 66,78 54,44 29,09 82,88 87,97 336,50 51,89 79,97 38,82 89,51 121,66 41,97 74,41 71,76 67,30 Razem Udział poszczególnych województw (%) 8 529,97 594,79 378,75 434,80 102,30 384,20 662,50 2 198,30 217,97 620,75 284,07 498,68 656,23 373,52 390,56 523,07 219,49 100,00 6,97 4,44 4,98 1,20 4,50 7,77 25,77 2,56 7,28 3,33 5,85 7,69 4,38 4,58 6,13 2,57 Źródło: [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 87]. 95 Studia 150 - Bronisz 1.indd 95 2013-10-10 08:21:52 Zgodnie z modelem polityki regionalnej w nowej edycji Kontraktów Wojewódzkich, przewidzianej na lata 2005-2006, zmieniło się ich znaczenie. Podstawę prawną zawarcia kontraktów stanowiła Ustawa z 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju [Ustawa 2004]. Zdecydowano, że Kontrakty będą określały podział środków budżetu państwa na współfinansowanie działań przewidzianych w Programach Operacyjnych w każdym z województw. Tym samym rząd nie przygotowywał już Programu Wsparcia, tylko negocjował sposób wykorzystania rezerwy celowej z budżetu oraz wielkości udziału środków budżetów jednostek samorządu terytorialnego przeznaczonych na współfinansowanie Programów Operacyjnych. Limity środków finansowych określane były corocznie w ustawie budżetowej państwa oraz uchwałach budżetowych jednostek samorządu terytorialnego [Churski 2008, s. 161]. Podstawą prawną do rozpoczęcia procedury przekazywania samorządom województw środków finansowych na realizację regionalnych programów operacyjnych było podpisanie kontraktu wojewódzkiego. Jego ostateczna wersja stanowiła kompromisowe odzwierciedlenie stanowisk, zarówno strony samorządowej, jak i MiniTabela 30 Wykonanie kontraktów wojewódzkich w latach 2001-2006 Region W przeliczeniu na 1 mieszkańca w zł Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 223,1 204,6 183,0 193,2 101,4 147,0 205,0 429,0 204,7 295,1 235,0 228,8 138,4 287,9 273,4 156,1 129,2 Współfinansowanie kontraktów przez województwo (w %) Polska =100 (w %) 100,0 91,7 82,0 86,6 45,4 65,9 91,9 192,3 91,7 132,2 105,3 102,5 62,0 129,0 122,5 69,9 57,9 44,0 53,4 40,6 46,5 44,1 43,3 49,4 45,2 60,7 58,1 67,2 37,7 25,4 25,2 47,3 29,5 36,0 Poziom wykonania (w %) Udział inwestycji wieloletnich (w %) 88,6 88,0 87,6 86,3 66,4 94,4 87,8 88,7 79,3 94,9 92,4 97,5 80,0 89,8 96,4 93,8 77,5 44,3 29,4 62,1 6,9 0,0 48,1 23,4 73,4 0,0 21,0 2,8 10,9 62,5 56,0 51,4 32,5 38,2 Źródło: [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 99]. 96 Studia 150 - Bronisz 1.indd 96 2013-10-10 08:21:52 Tabela 31 Wydatki jst na zadania objęte obszarami interwencji funduszy strukturalnych według województw (bez środków UE, łącznie z wydatkami samorządowych jednostek gospodarki pozabudżetowej) 1999 Region 2000 2001 2002 Oszacowania IBnGR 2005 2004 Oszacowania Ministerstwa Finansów mln zł Polska 5 096,2 6 090,1 11 181,0 11 225,4 887,8 846,5 521,1 dolnośląskie 427,0 516,3 470,4 216,1 kujawsko-pomorskie 197,4 491,1 472,4 273,6 lubelskie 240,0 323,3 318,7 125,5 lubuskie 87,5 607,5 591,8 314,5 łódzkie 325,4 950,9 522,1 1 010,6 małopolskie 462,1 801,3 1 192,8 2 093,7 2 348,0 mazowieckie 181,4 186,6 74,9 96,4 opolskie 547,9 623,2 291,8 322,4 podkarpackie 312,3 344,3 183,1 173,8 podlaskie 677,8 734,4 454,0 330,4 pomorskie 574,4 708,2 1 288,0 1 372,4 śląskie 346,0 362,3 267,8 208,6 świętokrzyskie 384,7 326,3 160,3 153,6 warmińsko-mazurskie 941,7 905,7 491,7 448,4 wielkopolskie 457,2 485,1 292,3 247,5 zachodniopomorskie Rok 2002=100 (w %) 13 540,0 1 124,6 491,2 424,2 171,8 661,3 1 326,2 2 360,5 243,9 653,8 185,4 727,1 2 320,7 796,9 234,3 1 161,9 656,3 14 883,6 1 123,1 618,3 561,2 459,6 851,0 1 012,8 1 869,9 388,2 828,4 429,9 842,8 2 158,0 372,8 442,4 1 108,9 1 816,1 132,6 132,7 131,4 118,8 144,2 143,8 106,5 79,6 208,0 151,2 137,6 124,3 157,2 107,8 115,0 117,8 397,2 Źródło: [Raport o Rozwoju i Polityce Regionalnej 2007, s. 141]. sterstwa Rozwoju Regionalnego, w ramach obowiązujących przepisów prawnych. Kontrakt wojewódzki zawierał [Podpisanie kontraktów… 2008]: – zasady udzielania, przekazywania i rozliczania dotacji rozwojowej – środków na realizację regionalnych programów operacyjnych; – zobowiązania finansowe strony rządowej oraz strony samorządowej; – postanowienia w zakresie nadzoru Ministra Rozwoju Regionalnego nad prawidłowością wykorzystania środków przez samorząd; – postanowienia dotyczące zadań Ministra Rozwoju Regionalnego w zakresie koordynacji regionalnych programów operacyjnych. Pierwsze kontrakty zawarto w latach 2001-2003. Podstawowym ich celem było przygotowanie administracji publicznej do procedury zarządzania funduszami strukturalnymi. W 2004 r. kontrakty traktowane były przez samorządy jako uzupełnienie inicjatyw podejmowanych w ramach ZPORR, szczególnie w dziedzinach, w których 97 Studia 150 - Bronisz 1.indd 97 2013-10-10 08:21:53 Tabela 32 Alokacje dla regionów ogółem w PO ze składnikami regionalnymi 2007-2013 (w euro) Region RPO Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 1 213 144 879 951 003 820 1 155 854 549 439 173 096 863 852 363 1 147 745 855 1 831 496 698 427 144 813 1 136 307 823 636 207 883 885 065 762 1 570 451 756 725 807 266 1 036 542 041 1 130 264 097 835 437 299 Polska PO Kapitał Ludzki 386 422 417 318 820 490 407 588 703 142 376 126 401 335 573 470 199 141 722 159 516 138 795 744 344 181 419 207 316 890 298 952 885 587 600 752 252 767 246 249 026 866 482 406 270 244 029 227 15 985 500 000 5 653 979 265 PO Rozwój Polski Wschodniej Środki wyrównawcze dla pozostałych regionów Ogółem Ogółem udział (%) 1 599 567 296 1 269 824 310 2 072 013 252 581 549 222 1 407 686 936 1 760 444 996 2 553 656 214 565 940 557 1 967 969 242 1 230 384 773 1 184 018 647 2 300 552 508 1 353 874 512 1 732 938 907 1 755 170 367 1 079 466 526 6,55 5,20 8,49 2,38 5,77 7,21 10,46 2,32 8,06 5,04 4,85 9,42 5,55 7,09 7,19 4,42 2 775 580 000 24 415 059 265 100,00 508 570 000 142 500 000 142 500 000 487 480 000 386 860 000 142 500 000 375 300 000 447 370 000 142 500 000 Źródło: [Małecka 2007]. pomoc wspólnotowa była bardziej skomplikowana [ibidem, s. 172]. Kontrakty wojewódzkie stanowiły podstawę działań operacyjnych strategii rozwoju regionalnego do 2007 r., gdy powstały Regionalne Programy Operacyjne. Wielkość środków przyznanych regionom w ramach Programów Operacyjnych w okresie 2007-2013 prezentuje tab. 32. Decyzja o wdrożeniu 16 programów regionalnych była odzwierciedleniem nowego podejścia do polityki regionalnej opartego na zasadzie decentralizacji programowania rozwoju. Celem było wzmocnienie efektywności podejmowanych działań, większe zaangażowanie społeczności lokalnych oraz bardziej precyzyjna identyfikacja potrzeb rozwojowych poszczególnych regionów. 98 Studia 150 - Bronisz 1.indd 98 2013-10-10 08:21:53 Rozdział IV KONKURENCYJNOŚĆ POLSKICH REGIONÓW 1. Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności polskich regionów Obecny poziom rozwoju szesnastu polskich województw jest w znacznej mierze zdeterminowany uwarunkowaniami historycznymi i politycznymi. Przynależność ziem polskich do odmiennych struktur państwowych cechujących się zróżnicowaniem rozwoju, a także zniszczenia wojenne oraz system gospodarki centralnie planowanej powojennego okresu wpłynęły na poziom rozwoju poszczególnych województw. Regionalne dysproporcje nasiliły się od połowy lat 90. XX w. Były efektem przemian społeczno-ekonomicznych, w wyniku których nastąpił relatywnie dynamiczny rozwój regionów bardziej zaawansowanych ekonomicznie, przy jednoczesnym niskim wzroście pozostałych województw. Wielopłaszczyznowa transformacja polskiej gospodarki ujawniła pogłębiający się proces polaryzacji polskiej przestrzeni, zaś system gospodarki wolnorynkowej obnażył najsłabiej rozwinięte regiony. Istotny wpływ na konkurencyjność polskich województw miały także zmiany zachodzące na poziomie państwowym, europejskim i międzynarodowym. Szczególnie istotna w tym kontekście była akcesja Polski do struktur Unii Europejskiej, w wyniku której rozwój regionalny stał się priorytetowym aspektem prowadzonej w Polsce polityki, mającej na celu m.in. wzrost konkurencyjności regionów. 1.1. Uwarunkowania historyczne Poziom rozwoju polskich regionów jest znacznie zróżnicowany. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać m.in. w uwarunkowaniach historycznych. Splot wydarzeń historycznych sprawił, że polskie regiony utraciły wiele szans i możliwości rozwojowych. Jednym z nich były rozbiory dokonane w latach 1772, 1793 i 1795, w wyniku których terytorium Polski zostało podzielone, a następnie włączone w obszar oddziaływań różnych państw. Rosja zajęła 62% obszaru i 45% ludności, ziemie 99 Studia 150 - Bronisz 1.indd 99 2013-10-10 08:21:53 wschodnie i litewsko-ruskie, Prusy – 20% ziem, obszar najbardziej rozwinięty gospodarczo obejmujący Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę i Mazowsze, natomiast Austria – 18% terytorium, część południowych i centralnych ziem Polski z Krakowem, Kielcami, Radomiem i Siedlcami oraz 32% ludności. W wyniku prowadzonych przez zaborców polityk eksploatacyjnych i asymilacyjnych, na terytorium Polski wykształciły się poważne różnice społeczno-gospodarcze. Rozwój stosunków agrarnych, odmienny w trzech zaborach, pogłębiał w kolejnych latach różnice rozwojowe. Poddanie ziem polskich różnym kierunkom polityki gospodarczej, przez włączenie ich do trzech, nieraz walczących ze sobą organizmów gospodarczych miało niezwykle negatywne skutki, znacznie utrudniające cywilizacyjny rozwój ziem polskich [Topolski 1994, s. 215]. Postępowała nieharmonijność rozwoju, do czego przyczyniały się dokonywane w różnym tempie reformy agrarne, znoszące anachroniczny system folwarczno-pańszczyźniany, hamujący wzrost gospodarczy i przemiany społeczne. Ustawa uwłaszczeniowa została ogłoszona w zaborze pruskim w 1823 r., austriackim w 1848 r., a w rosyjskim dopiero w latach 1863/1864, czego różnice znalazły odbicie m.in. w stopie przyrostu ludności. W latach 1816-1865 liczba ludności Pomorza oraz Górnego Śląska uległa podwojeniu, w Królestwie wzrosła o 36%, natomiast w Galicji tylko o 20% [Kieniewicz 1983, s. 118]. Istotny wpływ na rozwój gospodarczy miała także sieć połączeń komunikacyjnych. W zaborze pruskim przebieg linii kolejowych dostosowywano nie tylko do potrzeb ekonomicznych, ale również militarno-strategicznych i politycznych. Chodziło o jak największe zespolenie ziem polskich z prowincjami niemieckimi. W zaborze austriackim rozwój kolei wpłynął na ożywienie pewnych gałęzi przemysłu, takich jak górnictwo węglowe i naftowe. Natomiast w Królestwie rozwój handlu rozpoczął się wraz z uruchomieniem połączenia kolejowego z centralną Rosją i Ukrainą [Zgórnik, Buszko 2001, s. 367]. System komunikacyjny dostosowany był przede wszystkim do potrzeb i celów państw zaborczych, czego konsekwencją była daleko idąca dezintegracja społeczno-gospodarcza całego terytorium Polski. Rozwój stosunków społeczno-ekonomicznych ziem polskich zdeterminowany był głównie uwarunkowaniami politycznymi. Granice państw zaborczych stały się jednocześnie granicami prowincji polskich, charakteryzujących się znacznym zróżnicowaniem poziomu rozwoju cywilizacji, kultury i świadomości społecznej. Wyrazem różnic gospodarczych między zaborami była wielkość PKB per capita. W 1913 r. szacowało się go na 113 ówczesnych dolarów w zaborze pruskim, 63 w Kongresówce i tylko 38 w Galicji [Kieniewicz 1983, s. 412]. Okres zaborów to czas pogłębiania różnic poziomu życia, mający odzwierciedlenie w strukturze społeczno-zawodowej ludności poszczególnych zaborów. Do regionów najbardziej zaawansowanych ekonomicznie można było zaliczyć Górny Śląsk i Śląsk Cieszyński, natomiast terytoria najsłabiej rozwinięte to wschodnia część Lubelszczyzny oraz środkowa Galicja. 100 Studia 150 - Bronisz 1.indd 100 2013-10-10 08:21:53 Po odzyskaniu niepodległości i ukształtowanych w latach 1918-1921 granicach, państwo polskie zajmowało obszar o powierzchni 388,4 tys. km2. W 1921 r. teren ten zamieszkiwało 27,2 mln osób. Gęstość zaludnienia, przy przeciętnej dla kraju wynoszącej 70 osób na km2 wahała się od 34 w regionach wschodnich do 96 w południowych [Kozłowski 1989, s. 33]. Ludność miejska w zachodnich województwach Polski stanowiła 27% w 1921 r. oraz 35% w 1931 r., w województwach południowych odpowiednio: 20% i 22%, zaś w województwach wschodnich tylko 11% w 1921 r. i 14% w 1931 r. [Jonca 2001, s. 185]. Większe miasta skupiały się na zachodzie i południu kraju, natomiast na wschodzie były rzadkością. W początkowym okresie II RP była krajem zróżnicowanym pod względem rozwoju gospodarczego, wyniszczonym przez wojnę oraz w przeważającej mierze rolniczym, czego ilustracją jest struktura zawodowa ludności (tab. 33). 64% ogółu ludności utrzymywało się z rolnictwa, a tylko 17% z przemysłu. W 1924 r. miało miejsce załamanie gospodarcze kraju, wynikiem którego był wzrost bezrobocia w kolejnych latach (ryc. 24). Odradzające się państwo nie tworzyło spójnej całości, dlatego też podejmowano wiele wysiłków zmierzających do scalenia polskich ziem w jedność. Biorąc pod uwagę różnice polityczne, problemy narodowościowe, oraz zróżnicowany poziom rozwoju cywilizacji poszczególnych obszarów można stwierdzić, że było to przedsięwzięcie niezwykle trudne i skomplikowane. Niezbędne stało się przeprowadzenie reformy administracyjnej, unifikującej ustrój terytorialny kraju. Podstawowym celem było dostosowanie terytorialnych struktur działania administracji do jej nowych zadań [Lemańska 2006, s. 81]. Początkowo, administracja zarówno szczebla państwowego, jak i samorządowego funkcjonowała na bazie prawodawstwa państw zaborczych. Podstawy do ujednolicenia ustroju miała stworzyć Konstytucja z 17 marca 1921 r. [Ustawa 1921]. Przewidywała trójszczeblowy system samorządu terytorialnego, obejmujący województwa, powiaty, oraz gminy wiejskie i miejskie. Ponadto, Konstytucja gwarantowała jednostkom samorządu terytorialnego własne źródła dochodów, odrębne Tabela 33 Struktura zawodowa ludności II Rzeczypospolitej w 1920 r. Struktura zawodowa ludności Wielkość (%) Chłopi Robotnicy Drobnomieszczaństwo Inteligencja i pracownicy umysłowi Burżuazja Wielcy właściciele ziemscy 53 27 11 5,1 1,1 0,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Kozłowski 1989, s. 33]. 101 Studia 150 - Bronisz 1.indd 101 2013-10-10 08:21:53 Ryc. 24. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w II Rzeczypospolitej Źródło: Opracowanie na podstawie [Mały Rocznik Statystyczny 1939, s. 276]. od dochodów państwa. Jednak ramy prawne, jakie zapisy konstytucyjne nadały samorządowi były zbyt szerokie, poza tym ustawa zasadnicza pozostawiała zbyt wiele możliwości interpretacyjnych, skutkujących osłabieniem pozycji samorządu terytorialnego [Jaroszyński 1923, s. 10]. Podział administracyjny odrodzonego państwa polskiego odpowiadał granicom dawnych krain historycznych, ale jednocześnie uwzględniał także podziały rozbiorowe. W 1919 r. Sejm uchwałą podzielił terytorium byłego Królestwa Polskiego na pięć województw (białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie, warszawskie), a w ciągu kolejnych lat utworzono jedenaście kolejnych. Ostatecznie II Rzeczypospolita obejmowała szesnaście województw (tab. 34). W 1923 r. określono tymczasowy system finansów komunalnych, jednak mimo zakładanego przejściowego charakteru obowiązywał on aż do końca okresu międzywojennego. Przyjęta ustawa ujednolicała finanse komunalne w całym kraju, jak również określała źródła dochodów związków samorządowych, takie jak: dodatki do podatków państwowych, podatki komunalne, udział w państwowym podatku dochodowym, opłaty, zapomogi, pożyczki i dotacje [Zawadzki 1971, s. 55]. W odrodzonym państwie, konieczne stało się także ujednolicenie systemu ustawodawstwa cywilnego, handlowego, monetarnego i podatkowego. Inicjowano również działania zmierzające do zatarcia i zniwelowania dysproporcji rozwojowych, było to jednak utrudnione m.in. brakiem należytej sieci komunikacyjnej oraz wspólnej waluty. Jeszcze w 1919 r. w obiegu znajdowały się marka niemiecka, korona austriacka i tzw. marka polska, ponadto w niektórych częściach kraju posługiwano się również rublami. Dopiero w 1920 r. marka polska stała się walutą ogólnopolską. Różnice między dawnymi zaborami były widoczne niemal na każdej płaszczyźnie życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Trudności pogłębiały problemy narodowościowe, silnie zróżnicowany poziom oświaty i kultury, różne zwyczaje i nawyki ludności. Według danych z 1921 r. na ziemiach dawnych zaborów rosyjskiego i austriackiego domy były w większości drewniane, natomiast na terenie byłego zaboru pruskiego murowane. Ponadto, poziom wyposażenia domostw był zróżnicowany jakościowo. Na początku 102 Studia 150 - Bronisz 1.indd 102 2013-10-10 08:21:53 Tabela 34 Podział administracyjny II Rzeczypospolitej w kwietniu 1939 r. Województwo Siedziba władz M St Warszawa Białostockie Kieleckie Krakowskie Lubelskie Lwowskie Łódzkie Nowogródzkie Poleskie Pomorskie Poznańskie Stanisławowskie Śląskie Tarnopolskie Warszawskie Wileńskie Wołyńskie Warszawa Białystok Kielce Kraków Lublin Lwów Łódź Nowogródek Brześć nad Bugiem Toruń Poznań Stanisławów Katowice Tarnopol Warszawa Wilno Łuck Ogółem – Liczba jednostek administracji powiaty gromady Powierzchnia (w tys. km2) miasta gminy wiejskie 4 10 18 18 16 27 15 8 9 28 29 12 11 17 22 9 11 1 35 37 47 29 58 39 10 12 64 100 28 25 36 53 15 22 – 128 275 195 228 252 237 87 79 234 237 119 463 169 293 96 103 – 3 477 3 668 1 797 3 259 2 237 3 920 1 717 1 785 2 872 3 644 911 – 1 215 6 411 880 2 740 0,14 26,00 22,20 17,6 26,60 28,4 20,4 23,0 36,7 25,7 28,1 16,9 5,1 16,5 31,7 29,0 35,7 264 611 3 195 40 533 389,7* * Wraz z odzyskanym w 1938 r. Zaolziem. Źródło: [Mały rocznik statystyczny Polski, wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1941, s. 2, za: [Wendt 2001, s. 29]. 1930 r. większość mieszkań w miastach byłego zaboru pruskiego miała wodociąg i kanalizację, podczas gdy na terenie pozostałych zaborów poziom tego wyposażenia nie przekraczał 1/3 budynków. Widoczne były także dysproporcje w poziomie wykształcenia, sytuacja lepiej kształtowała się na terenie byłego zaboru pruskiego, co uwidaczniało się również w dostępności do bibliotek i książek. Najniższy rozwój czytelnictwa cechował Galicję i Królestwo [Bartkowski 2003, s. 226]. Poważne obciążenia dla gospodarki polskiej w pierwszych latach odbudowy stanowiły również zobowiązania finansowe, wynikające z likwidacji stosunków z państwami rozbiorowymi. W 1933 r. uchwalono Ustawę o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, zwanej Ustawą scaleniową, która znosiła ostatecznie obowiązujące dotychczas prawodawstwo byłych państw zaborczych16 oraz regulowała m.in. takie kwestie, jak: prawo wyborcze, kadencję organów wybieralnych, ustrój gminy wiejskiej Wyjątek stanowiły województwa poznańskie i pomorskie, gdzie w dalszym ciągu obowiązywało ustawodawstwo pruskie. 16 103 Studia 150 - Bronisz 1.indd 103 2013-10-10 08:21:53 Ryc. 25. Podział administracyjny II Rzeczypospolitej w 1937 r. Źródło: [Kallas 2006, s. 332]. i gromady, ustrój organów miejskich, zadania i kompetencje samorządu miejskiego i gminnego [Sługocki 1997, s. 108-109]. Zagadnienia dotyczące problematyki samorządu terytorialnego zostały również zawarte w Konstytucji z 23 kwietnia 1935 r. Przy czym w celu wzmocnienia spójności i integralności Polski konstytucja zapoczątkowała proces zdecydowanej centralizacji administracji [Wójcik 1999, s. 144-145]. Jednym z najważniejszych nierozwiązanych w latach 1918-1939 problemów było głębokie ekonomiczne zróżnicowanie między wschodnimi a zachodnimi obszarami kraju. Pojawiło się pojęcie Polski A, obejmującej bogatsze i bardziej rozwinięte ziemie zachodnie i Polski B, będącej synonimem słabiej rozwiniętych, ubogich regionów części wschodniej. Niwelowanie dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów zakładał plan reform E. Kwiatkowskiego, dotyczący m.in. utworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), programu industrializacji Polski, zakładającego połączenie koncepcji realizacji inwestycji cywilnych i wojskowych. Jego efektem miało być zarówno zwiększenie siły obronnej, jak i wzrostu gospodarczego państwa, „łącząc zagadnienia obrony i gospodarstwa w jeden system osiąga się spotęgowanie skutków ogólnogospodarczych, gdyż w ramach planu generalnego gospodarstwo służy obronie, a inwestycje obrony mogą wzmocnić wiele procesów gospodarczych” [cyt. za: Garbacz 2002, s. 18]. Ponadto, plan COP zakładał aktywizację okręgów gospodarczych, likwidację bezrobocia oraz zacieranie różnic między tzw. Polską A i B W tym celu wyznaczono trzy strefy gospodarki narodowej: strefę A – obszar najbar- 104 Studia 150 - Bronisz 1.indd 104 2013-10-10 08:21:53 dziej rozwinięty, obejmujący zachodnią część kraju, strefę B – obejmującą wschodnią część państwa, tereny zacofane, o niewielkim udziale przemysłu, za to z przewagą nisko wydajnego rolnictwa, oraz strefę C – obejmującą pas ziem centralnych, obszar przejściowy między strefą A i B [Kozłowski 1989, s. 331]. Idea budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego zakładała przekształcenie demograficzne i gospodarcze Polski. COP obejmował trzy rejony: tzw. surowcowy rejon A (kielecki), aprowizacyjny rejon B (lubelski) i przemysłu przetwórczego rejon C (sandomierski). Do września 1939 r. zrealizowano wiele inwestycji17, a wielkość nakładów poniesionych na COP kształtowała się na poziomie 400 mln zł. [Skodlarski 2000, s. 295]. Twórca planu E. Kwiatkowski twierdził, że „utrwalenie polskości na Kresach Wschodnich możliwe jedynie przez ich wielki awans cywilizacyjno-gospodarczy inspirowany i organizowany przez polski aparat państwowy” [Garbacz 2002, s. 17]. Jednak COP nie był w stanie sprostać wszelkim wyzwaniom związanym z rozwojem gospodarczym Polski, poza tym starania dotyczące wyrównywania poziomu rozwoju słabszych ekonomicznie regionów zawarte w 15-letnim planie Kwiatkowskiego, opracowanym na lata 1939-1954 przerwał wybuch II wojny światowej. Po II wojnie światowej Polska znalazła się w nowych granicach, tracąc ok. 20% ziem (tab. 35). Nowy układ terytorialny oraz masowe przesiedlenia ludności naruszyły istniejące związki społeczno-gospodarcze, co niekorzystnie wpłynęło na kształtowanie się procesów rozwojowych. Kraj był wyniszczony w wyniku działań wojennych, zniszczeniu uległo 63% mostów, 33% torów kolejowych, zabudowania mieszkalne i gospodarcze [Sowa 2001, s. 28]. Ludność Polski zmniejszyła się o ok. 6 mln Powyższe czynniki, a także to, że Polska znalazła się w strefie wpływów ZSRR oraz wybuch tzw. zimnej wojny znacznie ograniczały możliwość powojennego rozwoju Polski. Tabela 35 Bilans zysków i strat terytorialnych Polski po 1945 r. Przedmiot Straty Zyski Terytorium Ludność Grunty użytkowe Lasy 181 tys. km 12 mln 10,5 mln ha 4,1 mln ha 2 101 tys. km 8,2 mln 6 mln ha 2,3 mln ha Różnica 2 -80 tys. km2 -3,8 mln -4,5 mln ha -1,8 mln ha Źródło: [Raczyński, Wendt 1999, s. 23], za: [Wendt 2001, s. 33]. W ramach COP zrealizowano wiele projektów i inwestycji. Uruchomiono elektrownie w Rożnowie, Stalowej Woli, Mościcach. Porąbce, Starachowicach, Lublinie. Zbudowano 1300 km nowych połączeń telekomunikacyjnych, rozbudowano fabrykę produkcji dział artyleryjskich i amunicji w Starachowicach, fabrykę broni w Radomiu. W Rzeszowie powstała Wytwórnia Silników Lotniczych, w Mielcu Wytwórnia Płatowców, w Dębicy wytwórnia opon „Stomil” i wiele innych. 17 105 Studia 150 - Bronisz 1.indd 105 2013-10-10 08:21:54 Zgodnie z przyjętą Ustawą o planie odbudowy gospodarczej, przewidzianym na lata 1947-1949 celem priorytetowym było podniesienie stopy życiowej pracującej ludności. Założenia planu miały zostać zrealizowane przez [Ustawa 1947]: – utrwalenie ustroju i przebudowy struktury społeczno-gospodarczej kraju, – wyrównanie szkód wojennych, – scalenie Ziem Odzyskanych z resztą kraju, – rozszerzenie udziału kraju w gospodarce światowej, – powrót do kraju Polaków, którzy znaleźli się poza jego granicami w wyniku działań wojennych, – obniżenie kosztów własnych produkcji dóbr i usług oraz wzrostu wydajności czynników produkcji. W okresie Polski Ludowej szansą na przezwyciężenie znacznych różnic międzyregionalnych miała być realizacja kolejnych planów gospodarczych. Nie przyniosły one jednak większych efektów, bowiem o lokalizacji i charakterze wszelkich inwestycji decydowały głównie względy polityczne, co w konsekwencji doprowadziło do koncentracji działalności inwestycyjnej w wybranych regionach. Wprowadzona w Polsce po II wojnie światowej gospodarka centralnie planowana wpłynęła na proces kształtowania struktur regionalnych i na założenia polityki regionalnej. Preferowano wielką skalę produkcji w układzie branżowo-regionalnym, jednocześnie regiony nie posiadały podmiotowości co znacznie ograniczało ich możliwości rozwojowe. W ramach struktury RWPG poszczególnym państwom członkowskim zostały narzucone rodzaje produkcji, w której miały i mogły się specjalizować, co skutkowało ograniczoną liczbą powiązań gospodarczych [Szlachta 1993, s. 8-9]. W kolejnych latach okresu powojennego głównym celem polityki regionalnej było „dążenie do jak najszybszego rozwoju społeczno-ekonomicznego” [Leszczyński 1978, s. 20]. Dominowało przekonanie o potrzebie wyrównywania istniejących dysproporcji między regionami, głównie przez rozwój przemysłu. Przy formułowaniu założeń polityki regionalnej pominięto jednak istotne elementy, bowiem nie odnoszono się do rzeczywistych walorów i potencjałów poszczególnych obszarów, nie dostosowywano planów przestrzennego zagospodarowania do struktur i specjalizacji regionów. Istotnym problemem był także brak podmiotowości regionów. Społeczności regionalne pozbawione zostały możliwości decydowania o kierunkach rozwoju zamieszkałego terytorium. Skutkiem podejmowanych działań był proces głębokiej polaryzacji polskiej przestrzeni [Stawasz 2000, s. 62]. W 1987 r. podstawowe kategorie ekonomiczne, takie jak: dochód narodowy, spożycie czy dochody realne ludności odpowiadały poziomowi lat 1976-1977, tak więc gospodarka polska „cofnęła się” o ok. dziesięć lat [Gorzelak 1989, s. 9]. W 1989 r., tuż przed rozpoczęciem transformacji systemowej PKB na 1 mieszkańca w Polsce stanowił tylko jedną trzecią poziomu Europy Zachodniej. Jednocześnie tempo wzrostu gospodarczego w Polsce było znacznie wolniejsze od występującego w słabiej rozwiniętych krajach Europy Południowej (tab. 36). 106 Studia 150 - Bronisz 1.indd 106 2013-10-10 08:21:54 Tabela 36 Dysproporcje rozwojowe państw Europy w latach 1950-1989 Państwo PKB na 1 mieszkańca według parytety siły nabywczej, Polska = 100 1950 1980 1989 237 226 234 201 159 164 174 122 215 (46,5) 279 274 268 256 199 195 178 159 262 (38) Europa Zachodnia Niemcy Włochy Francja Wielka Brytania Hiszpania Irlandia Grecja Portugalia Średni poziom dla UE 15 167 106 204 243 57 134 80 69 – Europa Środkowa i Wschodnia Czechy Węgry Słowacja Słowenia Estonia Litwa Łotwa Bułgaria Rumunia 141 101 141 – – – – – – 160 122 131 193 113 116 108 90 81 197 146 155 194 142 145 137 122 89 Rosja Polska – 100 104 100 132 100 Źródło: [Matkowski, Rapacki 2007, s. 18]. Z powodu negatywnych tendencji występujących w polskiej gospodarce na przełomie lat 70. i 80. XX w., a także ze względu na słabe wyniki gospodarcze w całej dekadzie lat 80. międzynarodowa pozycja konkurencyjna Polski uległa znacznemu pogorszeniu. W latach 1979-1982 Polska, jako jedyny kraj socjalistyczny zanotowała głęboki spadek produkcji sięgający 25%. Było to symptomem rosnącej niewydolności gospodarki centralnie planowanej. Dodatkowo, negatywny wpływ miały sankcje nałożone na Polskę przez większość państw zachodnich związane z wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981 r. W rezultacie nie tylko powiększył się dystans rozwojowy między Polską a relatywnie lepiej rozwiniętymi gospodarczo państwami bloku socjalistycznego, ale Polskę wyprzedziły także państwa słabiej rozwinięte, m.in. Bułgaria i Ukraina [Matkowski, Rapacki 2007, s. 19]. 107 Studia 150 - Bronisz 1.indd 107 2013-10-10 08:21:54 1.2. Uwarunkowania związane z transformacją społeczno-gospodarczą Lata 90. XX w. stanowiły okres szybkiej, realnej konwergencji, tzn. odrabiania przez gospodarkę polską dystansu rozwojowego, zarówno w stosunku do państw UE, jak i wszystkich innych krajów transformacji. W Polsce, do 1989 r. polityka regionalna kształtowana była pod wpływem obowiązującej wówczas doktryny politycznej. Warunkowana była dwoma głównymi czynnikami różnicującymi polską przestrzeń pod względem społecznym i gospodarczym. Po pierwsze, poziomem urbanizacji, stopniem uprzemysłowienia i zamożności regionalnych społeczności, po drugie, uwarunkowaniami historycznymi, zmianą granic terytorium Polski po II wojnie światowej [Stawasz 2000, s. 59]. Od 1990 r. polska gospodarka rozpoczęła proces transformacji systemu gospodarczego z socjalistycznego na kapitalistyczny, wprowadzono demokratyczne zasady funkcjonowania państwa i gospodarkę rynkową. Jako najskuteczniejszy sposób nadrabiania zapóźnień rozwojowych uznano włączenie Polski do zachodnich struktur i instytucji gospodarczych [Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006 2003, s. 54]. Lata 90. XX w. to przede wszystkim okres zmniejszania dysproporcji rozwojowych zarówno w stosunku do Unii Europejskiej, jak i wszystkich krajów transformacji18. Symbolem polskich zmian ekonomicznych był tzw. Plan Balcerowicza19, jedno z najważniejszych wydarzeń w historii gospodarczej Polski XX w. Zlikwidowano wówczas pozostałości centralnego planowania, wprowadzono pakiet środków polityki makroekonomicznej stabilizujących gospodarkę. Ponadto, zniesiono kontrolę państwa nad handlem zagranicznym, oraz wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego i jednolity kurs walutowy, stworzono także warunki do konkurencji wewnętrznej [ibidem]. Celem procesu transformacji było dostosowanie gospodarki do warunków, w których dominującą rolę odgrywa sektor prywatny, jako bardziej efektywny, elastyczny, potrafiący sprostać trudnym warunkom konkurencji [Polska… 2007, s. 165]. Transformacja umożliwiła więc postęp i zmniejszenie luki cywilizacyjnej wobec bogatszych państw Europy Zachodniej (tab. 37), jakkolwiek uruchomiła tak niekorzystne zjawiska, jak postępujący proces rozwarstwienia społecznego czy wysokie bezrobocie [Mączyńska 2006, s.]. Jedną z najdotkliwszych społecznych konsekwencji przemian gospodarczych było wysokie bezrobocie [por. Kabaj 2004; Kwiatkowski 2002], które jeszcze w 1989 r. Po względem gospodarczym Polska pozostawała daleko w tyle nie tylko za wszystkimi państwami zachodnimi, ale też była gorzej rozwinięta niż połowa całej grupy byłych państw socjalistycznych [Por. Weresa 2008, s. 17]. 19 Jego pełna nazwa brzmi: Program gospodarczy, Główne założenia i kierunki, Warszawa 1989; L. Balcerowicz – wiceprezes Rady Ministrów i minister finansów w latach 1990-1991 dysponował kluczowymi elementami oddziaływania na gospodarkę, [por. Balcerowicz 1992]. 18 108 Studia 150 - Bronisz 1.indd 108 2013-10-10 08:21:54 formalnie nie istniało, miało formę bezrobocia ukrytego. Początkowo zjawisko to, jako wynik przerostu zatrudnienia i likwidacji nierentownych zakładów państwowych wystąpiło najsilniej w województwach, w których likwidowano PGR-y oraz w regionach koncentrujących przemysły tradycyjne i schyłkowe [Szlachta, Pyszkowski 1999, s. 16]. Na początku transformacji systemowej nie istniała w Polsce polityka regionalna, która mogła przeciwdziałać dysproporcjom regionalnym czy sprzyjać budowaniu Tabela 37 Sytuacja w Polsce przed i po transformacji gospodarczej Obszar zmian Sytuacja przed wprowadzeniem reform Sytuacja po reformie Pieniądz Inflacja sięgająca 251% w 1989 r. Brak wymienialności pieniądza. Stabilny poziom cen (inflacja w 2003 r. 1,7%) Zakres rynku W 1989 r. usunięto bariery przedsiębiorczości prywatnej. Rynek skrajnie ograniczony do szarego i czarnego rynku. Ceny w większości kontrolowane Większość przedsiębiorstw jest prywatna. Zdecydowanie przeważają wolne ceny. Udział sektora prywatnego w PKB w 1989 r. 23,1%. Struktura Udział sektora prywatnego własności w zatrudnieniu ogółem w 1989 r. 29,6%. Sektor bankowy Udział sektora prywatnego w PKB w 2001 r. 76,2%. Udział sektora prywatnego w zatrudnieniu ogółem w 2001 r. 74,8%. Brak banków prywatnych, 100% udział W 2003 r. sektor prywatny: 51 z 57 banków, 74,8% państwa w sektorze. aktywów, 78,4% kredytów netto dla przedsiębiorstw. Otwarcie na świat Ograniczony handel zagraniczny, uzależniony od RWPG. Niewielki udział bezpośrednich inwestycji zagranicznych w PKB. Wysoki udział surowców i żywności w całości eksportu (36% w 1990 r.) Szerokie otwarcie na świat zgodnie z rachunkiem ekonomicznym (w 2002 r. prawie 70% handlu zagranicznego stanowił handel z krajami UE). Duży napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych – w latach 1989-2002 38,6 mld dolarów (najwyższy wśród krajów posocjalistycznych), tj. prawie 1000 dolarów na mieszkańca. Znaczny wzrost udziału produktów przemysłowych w całości eksportu (do 79 % w 2001 r.) Ochrona zdrowia Brak prywatnych placówek ochrony zdrowia. Oczekiwana długość życia kobiet – 75,5 lat, mężczyzn – 66,7 lat Niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej stanowiły w 2002 r. 60%. Oczekiwana długość życia kobiet – 78,4 lata, mężczyzn – 70,2 lat (2002 r.) Źródło: [Balcerowicz 2004, s. 39-40]. 109 Studia 150 - Bronisz 1.indd 109 2013-10-10 08:21:54 konkurencyjności regionalnej [Grosse 2004, s. 201]. Niski udział środków publicznych znacznie ograniczał wspieranie idei rozwoju regionalnego przez państwo. Nowe spojrzenie na politykę regionalną pojawiło się dopiero po 1989 r. Trzeba podkreślić jednak, że zasady gospodarki wolnorynkowej także nie sprzyjały usuwaniu historycznie powstałych dysproporcji. Przed rozpoczęciem procesów przemian systemowych w 1989 r. PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej w Polsce stanowił 38% przeciętnego poziomu w krajach UE 15, natomiast biorąc pod uwagę byłe państwa socjalistyczne to wyłączając Rumunię, PKB był o 20-100% wyższy niż w Polsce. Relatywny poziom rozwoju wybranych państw w 1989 r. przedstawia ryc. 26. Na początku lat 90. XX w. polityka regionalna nie była postrzegana jako ważny instrument wyrównywania przestrzennych zróżnicowań rozwojowych, służący wzmocnieniu konkurencyjności regionów. Działania rządowe w sferze regionalnej były doraźne i rozproszone między inicjatywami branżowymi lub sektorowymi. Przykładem takich działań mogą być specjalne strefy ekonomiczne (SSE) postrzegane jako istotny instrument wspierania regionów słabiej rozwiniętych ekonomicznie i społecznie. Specjalna strefa ekonomiczna (SSE) to wyodrębniona administracyjnie, niezamieszkała część terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na terenie której może być prowadzona działalność gospodarcza na warunkach określonych Ustawą [Ustawa 1994]. W latach 1995-1998 w Polsce utworzono, w znacznej mierze na terenach mało atrakcyjnych inwestycyjnie, 17 specjalnych stref ekonomicznych. SSE miały przyczynić się do przyspieszenia rozwoju gospodarczego, w szczególności przez: rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej, tworzenie nowych miejsc pracy, zagospodarowanie majątku poprzemysłowego oraz zwiększenie konkurencyjności wyrobów i usług [por. Przewodnik… 2009]. W ramach tzw. pomocy regionalnej inwestorzy otrzymali możliwość zwolnienia z podatku dochodowego z tytułu poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Oferowane preferencyjne warunki prowadzenia działalności gospodarczej to także zwolnienia z podatku od nieruchomości czy pro- Ryc. 26. PKB na 1 mieszkańca według parytetu siły nabywczej w 1989 r. (Polska =100) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych [World Economic Outlook… 2005]. 110 Studia 150 - Bronisz 1.indd 110 2013-10-10 08:21:54 fesjonalna pomoc prawna przy załatwianiu niezbędnych formalności związanych z rozpoczęciem działalności w SSE. Maksymalna wysokość udzielonej pomocy regionalnej została uzależniona od takich czynników, jak: lokalizacja inwestycji, wysokość ponoszonych nakładów lub kosztów zatrudnienia nowych pracowników oraz wielkość przedsiębiorstwa ubiegającego się o zwolnienie podatkowe. Ponadto, dopuszczalną wysokość pomocy regionalnej wyznaczyła Mapa Pomocy Regionalnej, która określa procentowy udział pomocy w kosztach kwalifikujących się do objęcia tą pomocą. Znowelizowana w 2008 r. Ustawa o SSE [Ustawa 2008] zwiększyła dostępny w ramach SSE obszar do 20 tys. ha, zdefiniowała także ogólne zasady włączania do stref gruntów prywatnych. Ponadto, wydłużyła okres funkcjonowania stref do końca 2020 r. Obecnie na terytorium Polski funkcjonuje 14 SSE (tab. 38). Powierzchnia wszystkich stref wynosi 15,0 tys. ha, natomiast ich średni stopień zagospodarowania to 61%. Na koniec grudnia 2011 łączna liczba zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej we wszystkich strefach r. wyniosła 1466, z czego w 2011 r. wydano ich 188. Wartość zainwestowanego kapitału przekroczyła 79,68 mld zł, w 2011 r. przedsiębiorcy zainwestowali 6,45 mld zł. Zainwestowany w strefach kapitał pochodzi w 75,0% z 6 krajów: Polski, Niemiec, USA, Japonii, Holandii i Włoch. Największe nakłady inwestycyjne poniosły firmy z branży motoryzacyjnej (25,0% wydatków inwestycyjnych), producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (10,0%) oraz przedsiębiorstwa produkujące wyroby z surowców niemetalicznych (9,4%). Biorąc pod uwagę poniesione nakłady inwestycyjne, największy udział w łącznej kwocie inwestycji miały strefy: katowicka, wałbrzyska i łódzka, zaś najmniejszy strefa słupska (ryc. 27). Aby zwiększyć konkurencyjność polskiej gospodarki w 1995 r. Ministerstwo Gospodarki i Handlu opracowało dokument Międzynarodowa Konkurencyjność Polskiej Gospodarki. Program Polityki Przemysłowej na lata 1995-1997. Przewidywał on zarówno restrukturyzację i modernizację tradycyjnych gałęzi przemysłu, jak również rozwój nowoczesnego przemysłu, głównym celem było przyspieszenie procesu przebudowy struktury gospodarczej kraju [Bossak, Bieńkowski 2004, s. 392]. Już w początkowym okresie transformacji widoczny był wzrost procesów polaryzacji regionów. Do regionów – liderów rozwoju – należały przede wszystkim województwa związane z wielkimi aglomeracjami miejskimi: Warszawą, Poznaniem, Krakowem, Wrocławiem, Gdańskiem czy Szczecinem. Regiony słabiej rozwinięte to obszary północno-wschodniej i wschodniej Polski [Lodkowska-Skoneczna, Szlachta 1996, s. 12]. Zróżnicowania regionalne uwidoczniły się zarówno na płaszczyźnie ekonomicznej (wzrost rozpiętości PKB na mieszkańca), społecznej (wzrost stopy bezrobocia) jak i przestrzennej (utrzymywanie się peryferyjności przestrzennej). Transformacja społeczno-ustrojowa okazała się najbardziej korzystna dla wielofunkcyjnych regionów związanych z dużymi aglomeracjami miejskimi oraz dla obszarów położonych w zachodniej części kraju [Szlachta, Pyszkowski 1999, s. 43]. 111 Studia 150 - Bronisz 1.indd 111 2013-10-10 08:21:54 Tabela 38 Specjalne Strefy Ekonomiczne w Polsce Lp. Strefa Województwo 1 Kamiennogórska dolnośląskie, wielkopolskie Obszar strefy Stopień Liczba (w ha) zagospodarowania wydanych 31.12.2011 gruntów (w %) zezwoleń Branże kluczowe 367,14 51,74 50 Usługi związane z działalnością wydawniczą, motoryzacja 2 Katowicka śląskie, małopolskie, opolskie 1 929,15 54,45 211 Motoryzacja, wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 3 Kostrzyńsko-Słubicka lubuskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie 1 454,47 59,86 124 Drzewna, motoryzacja 558,72 60,40 66 Usługi związane z działalnością wydawniczą, motoryzacja 5 Legnicka dolnośląskie 1 041,84 27,05 49 Motoryzacja, wyroby metalowe 6 Łódzka łódzkie, wielkopolskie, mazowieckie 1 276,63 67,68 154 Wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych, wyroby metalowe 7 Mielecka podkarpackie, małopolskie, lubelskie, zachodniopomorskie 1 246,00 68,03 162 Drzewna, meblarska 8 Pomorska pomorskie, kujawskopomorskie, zachodniopomorskie 1 314,63 74,32 85 Elektroniczna, papiernicza 9 Słupska pomorskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie 401,09 60,64 52 Wyroby z drewna, usługi magazynowania i wspomagające transport 612,91 62,78 73 Wyroby chemiczne, wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 4 Krakowska małopolskie, podkarpackie 10 Starachowicka świętokrzyskie, mazowieckie, opolskie, łódzkie, lubelskie 112 Studia 150 - Bronisz 1.indd 112 2013-10-10 08:21:54 11 Suwalska podlaskie, warmińsko-mazurskie, mazowieckie 342,77 71,16 60 Wyroby z drewna, wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 12 Tarnobrzeska podkarpackie, mazowieckie, świętokrzyskie, lubelskie, dolnośląskie 1 587,78 64,64 135 Wyroby elektroniczne i optyczne, maszyny i urządzenia, gdzie indziej niesklasyfikowane 13 Wałbrzyska dolnośląskie, opolskie, wielkopolskie, lubuskie 2 073,72 60,98 174 Motoryzacja, spożywcza 838,94 71,75 71 Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych, wyroby elektroniczne i optyczne 15 045,79 61,04 1 466 14 Warmińsko-Mazurska warmińsko-mazurskie, mazowieckie Razem Źródło: Opracowanie na podstawie [Informacja… 2012]. Do końca 1998 r. politykę regionalną cechował: nadmierny centralizm, unifikacja rozwiązań, brak instrumentów i instytucji umożliwiających realizację skoordynowanych działań oraz brak środków finansowych [Pyszkowski 1995, s. 1-2]. Najważniejsze zjawiska, jakie pojawiły się w aspekcie regionalnym to [Szlachta, Pyszkowski 1999, s. 10]: Ryc. 27. Udział poszczególnych specjalnych stref ekonomicznych w łącznych nakładach inwestycyjnych. Stan na 31.12 2011 (w %) Źródło: Opracowanie na podstawie [Informacja… 2012[. 113 Studia 150 - Bronisz 1.indd 113 2013-10-10 08:21:54 – – – – zmiany na rynku pracy i związane z tym bezrobocie, zmiany w strukturze podmiotowej gospodarki, inwestycje zagraniczne, rozwój środowiska sprzyjającego działalności gospodarczej (business environment). Jako najważniejsze środki budowania siły konkurencyjnej polskich regionów wyróżniono [Szlachta, Pyszkowski 1999, s. 42]: – dokończenie reformy ustrojowej państwa, przede wszystkim w aspekcie decentralizacji systemu finansów publicznych; – wspieranie rozwoju infrastruktury technicznej i otoczenia biznesowego, umożliwiające kształtowanie sprzyjających warunków działalności gospodarczej w regionach; – wspieranie w regionach umiejętności generowania innowacji; – kreowanie instrumentów służących budowaniu siły konkurencyjnej regionów dostosowanych do specyfiki różnych typów obszarów kraju. Podjęte działania spowodowały, że Polska jako pierwsza spośród krajów postkomunistycznych, wyszła z recesji wynikającej ze zmiany ustroju, a następnie rozpoczęła dynamiczny wzrost i mimo niestabilnych warunków politycznych uniknęła poważnego kryzysu gospodarczego. Polska jest jedynym większym krajem świata posocjalistycznego, który nie przeżywał kryzysu i załamania gospodarki w trakcie swojej transformacji [Balcerowicz 1999, s. 14]. Mimo że w latach 1990-1991 miała miejsce recesja, nastąpiło załamanie koniunktury oraz odnotowano spadek PKB, to jednak pierwsze korzyści z przemian rynkowych zaczęły być widoczne już w latach 1992-1993. Konsekwentnie realizowane reformy instytucjonalne sprzyjały przyspieszeniu wzrostu gospodarczego. Restrukturyzacja, a także znaczny wzrost sektora prywatnego wpływały na zwiększenie zdolności adaptacyjnych całej gospodarki. Przemiany polityczno-gospodarcze w Polsce po 1989 r. dotyczyły także stosunków traktatowych z partnerami zagranicznymi. W 1990 r. zostały podjęte oficjalne rozmowy w sprawie zawarcia ze Wspólnotami Europejskimi układu o stowarzyszeniu (tzw. Układu Europejskiego). Z punktu widzenia Polski układ ten miał przede wszystkim: – ułatwić wzrost wymiany handlowej oraz przyspieszyć restrukturyzację gospodarki, – zwiększyć stabilność reguł gospodarczych, – zapewnić bezpieczeństwo polityczne kraju [Kawecka-Wyrzykowska, Synowiec 2001, s. 617]. 16 grudnia 1991 r. Polska podpisała Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczypospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi [Dz.U. 1994, nr 11, poz. 38 z późn. zm.], zaś 31 marca w Brukseli ogłoszono rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych między Unią Europejską a Polską. Proces negocjacyjny podzielono na 29 podstawowych obszarów tematycznych, prze- 114 Studia 150 - Bronisz 1.indd 114 2013-10-10 08:21:55 Tabela 39 Etapy negocjacji Polski w UE Etapy Unia Europejska Formalna płaszczyzna negocjacji Polska Etap I (kwiecień 1998-listopad 1999) przegląd prawa; przegląd prawodawstwa polskiego pod względem zgodKomisja ności z dorobkiem prawnym Wspólnot Europejskich. Europejska odbywa się w 29 z 31 obszarów negocjacyjnych (dwa obszary: „Instytucje” oraz „Inne” nie podlegały przeglądowi prawa). międzyresortowy zespół do spraw przygotowania sesje przeglądu negocjacji prawa w Brukseli akcesyjnych z UE – zespół negocjacyjny Etap II (czerwiec 1998-czerwiec 2000) opracowanie stanowisk negocjacyjnych po stronie polskiej zespół negocjacyjny Etap V: ratyfikaopracowuje, a Rada Ministrów akceptuje, stanowiska cja traktatu negocjacyjne we wszystkich obszarach negocjacyjakcesyjnego nych. Po stronie UE wspólne stanowiska opracowuje rada w porozumieniu z państwami członkowskimi UE na podstawie propozycji KE. spotkania międzynarodowej konfe- Rada Ministrów rencji akcesyjnej RP – zespół w Brukseli lub negocjacyjny Luksemburgu Etap III (październik 1998-grudzień 2002) negocjacje na podstawie stanowisk negocjacyjnych, negocjacje odbywają się w drodze spotkań wyjaśniających i eksperckich oraz pisemnej wymiany informacji i wyjaśnień (dotyczących problemów negocjacyjnych i interpretacji dorobku Wspólnot Europejskich oraz postępu kandydata w dostosowaniu się do wymogów UE). Wynikiem tego jest zbliżenie stanowisk negocjacyjnych stron aż do uzyskania porozumienia. Rada Unii Europejskiej (państwa członkowskie) spotkania międzynarodowej konfe- Rada Ministrów rencji akcesyjnej RP – zespół w Brukseli lub negocjacyjny Luksemburgu Etap IV uzgodnienie treści traktatu akcesyjnego uzgodnienie ostatnich, najtrudniejszych kwestii zebranych, ostateczny pakiet negocjacyjny oraz zatwierdzenie wyników negocjacji akcesyjnych w postaci traktatu akcesyjnego. Rada Unii Europejskiej (państwa członkowskie) ostatnie spotkania Rada Ministrów międzynarodowej RP – zespół konferencji akcenegocjacyjny syjnej Etap V ratyfikacja traktatu akcesyjnego parlamenty narodowe państw członkowskich UE Parlament Europejski Parlament RP społeczeństwo polskie w referendum Źródło: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.ukie.gov.pl/www/source.nsf/0/F318448CD3B1FD2DC1256E85004B6A98. 115 Studia 150 - Bronisz 1.indd 115 2013-10-10 08:21:55 widziano także możliwość utworzenia obszaru 30 – „Instytucje” oraz 31 – „Inne” [Dynia 2006, s. 21] (tab. 39). 1.3. Uwarunkowania instytucjonalne Od 1989 r. następowała stopniowa rekonstrukcja państwowości na gruncie zasad demokratycznego państwa prawnego, gospodarki rynkowej i prawa własności oraz poszanowania wolności jednostki [Izdebski, Kulesza 1998, s. 271]. Jedną z najistotniejszych kwestii było reaktywowanie samorządu terytorialnego, bowiem istniejący do 1989 r. układ sił poszczególnych regionów uległ zachwianiu. W 1990 r. zapoczątkowany został proces zasadniczych zmian polskiej administracji publicznej, jednak z kompleksową reformą samorządową zwlekano aż do 1998 r. W konsekwencji, do tego czasu obowiązywał wprowadzony w 1975 r. dwustopniowy system organizacji terytorialnej, oparty na 49 małych, wysoko zróżnicowanych pod względem potencjału społeczno-ekonomicznego województwach [Miszczuk 2003, s. 61]. Podział terytorialny kraju był nieracjonalny i nieefektywny. Większość spośród 49 ówczesnych polskich województw była jednostkami zbyt słabymi, aby przejąć od rządu odpowiedzialność za sprawy rozwoju regionalnego i polityki regionalnej. Ponadto, brak podmiotowości prawnej województw uniemożliwiał decentralizację uprawnień administracji rządowej. Istniejący podział Polski ograniczał zarówno możliwość rozwoju poszczególnych obszarów, jak i całego kraju. Był on szczególnie kwestionowany pod względem zdolności do spełniania zadań, zwłaszcza tych w sferze gospodarczej [Gilowska 1998, s. 39]. W początkowym okresie transformacji polityka regionalna została praktycznie zredukowana do prób niwelowania skutków przestrzennej koncentracji bezrobocia. Czynnikiem, który także wpływał negatywnie na rozwój regionalny był istniejący model zarządzania. Brakowało podmiotu odpowiedzialnego za realizację polityki regionalnej. Województwa (regiony) do końca 1998 r. nie posiadały osobowości prawnej i materialnej. Wojewoda był jedynie urzędnikiem państwowym dysponującym ograniczonymi kompetencjami i możliwościami finansowymi. Natomiast wojewódzki sejmik samorządowy pełnił tylko funkcje opiniotwórcze i doradcze [Stawasz 2000, s. 64-65]. Wprowadzenie nowego podziału terytorialnego Polski i jego decentralizacja miała stworzyć optymalne warunki rozwoju, zgodne z oczekiwaniami społeczności lokalnych. Ponadto, budowa nowoczesnego i silnego państwa wymagała samorządnych regionów [Stępień 2001, s. 8]. Konsekwencją podjętych działań reformatorskich w 1998 r. było stworzenie nowoczesnego modelu aktywnej administracji kooperatywnej, który stał się szansą dla rozwoju systemu polityki regionalnej [Raport o polityce regionalnej 2004, s. 4]. Powołano podmioty polityki regionalnej, zmianie uległ podział terytorialny kraju, powstała nowa struktura [Ustawa z 1998 weszła w życie 1 stycznia 1999 r.]: 116 Studia 150 - Bronisz 1.indd 116 2013-10-10 08:21:55 – na poziomie lokalnym wyróżniono 2489 gmin (NUTS 4) oraz 308 powiatów i 65 miast na prawach powiatu (NUTS 3), – na poziomie regionalnym 16 województw (NUTS 2). Reforma przestrzennej organizacji kraju wprowadziła podział Polski na szesnaście województw, co stanowiło kontynuację procesów decentralizacji państwa zapoczątkowanych w Ustawie z 1990 r. [Ustawa 1990]. Od 1 stycznia 1999 r. zaczął obowiązywać nowy podział administracyjny kraju. W trakcie dyskusji dotyczącej reformy samorządu terytorialnego, pojawił się problem wyboru optymalnej struktury terytorialnej organizacji kraju. Projekt rządowy dotyczący wprowadzenia reformy administracji publicznej zakładał powołanie tylko dwunastu województw, o utworzeniu szesnastu jednostek zadecydowały względy polityczne. Województwo stało się podmiotem odpowiedzialnym za realizację procesów rozwoju na danym terytorium. Zgodnie z przepisami Ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa [Ustawa 1998], województwo oznaczało jednocześnie jednostkę samorządu terytorialnego oraz administracyjną jednostkę podziału kraju. Jednym z założeń reformy przestrzennej organizacji kraju był znaczny wzrost uprawnień samorządów w sferze programowania i realizacji polityki tzw. intraregionalnej, prowadzonej na własny rachunek i na własną odpowiedzialność prawną i polityczną. Gwarantem faktycznej samodzielności samorządów miało być oparcie ich działań głównie na środkach własnych, jedynie wspieranych środkami zewnętrznymi na zasadach pomocniczości i montażu finansowego [Szlachta, Pyszkowski 1999, s. 28]. Reforma administracyjna uruchomiła wiele przemian sektorowych w różnych dziedzinach, m.in. oświacie, systemie pomocy społecznej itp. Był to także początek przeobrażeń na polu polityki rozwoju regionalnego. Potencjał ludnościowy nowych województw oraz ich organizację przestrzenną prezentuje tab. 40. W myśl założeń przyjętych zapisów władze regionalne miały realizować zadania w zakresie polityki regionalnej obejmujące m.in.: pobudzanie aktywności gospodarczej, podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, a także tworzenie warunków rozwoju gospodarczego [Raport o rozwoju i polityce regionalnej 2007, s. 43]. Zgodnie z zasadą subsydiarności samorząd regionalny przejął w tym zakresie większość zadań i kompetencji należących przed reformą do administracji centralnej [Ponikowski 1999, s. 50-51]. Polityka rozwoju prowadzona przez samorząd województwa miała się koncentrować na: – kreowaniu warunków rozwoju gospodarczego, – modernizacji i utrzymywaniu infrastruktury o znaczeniu regionalnym, – racjonalnym korzystaniu z bogactw przyrody i racjonalnym kształtowaniu środowiska naturalnego, – promocji walorów i szans rozwoju województwa, 117 Studia 150 - Bronisz 1.indd 117 2013-10-10 08:21:55 – zabieganiu o źródła i możliwości uzyskania środków finansowych w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej, – wspieraniu i prowadzeniu działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli [Klasik 2001, s. 184]. Województwa kreując politykę regionalną wykonują zadania z zakresu: – programowania rozwoju regionalnego, stosowania różnych instrumentów: finansowych, instytucjonalnych na rzecz tego rozwoju; – podejmowania własnych inicjatyw i przedsięwzięć stymulujących rozwój gospodarczy, w tym szczególnie w zakresie regionalnej strategii rozwoju; – budowy i rozbudowy oraz utrzymania infrastruktury techniczno-ekonomicznej o znaczeniu regionalnym; – krajowej i zagranicznej promocji regionu, stosowania zachęt i ułatwień dla inwestorów; – kreowania pozytywnego wizerunku w celu przyciągnięcia inwestorów; – inicjowania przedsięwzięć i współpracy z uczelniami, instytucjami i organizacjami na rzecz wzrostu konkurencyjności regionu; – współpracy z innymi jednostkami samorządu terytorialnego za granicą [Jastrzębska 1999, s. 16]. Tabela 40 Województwa według liczby ludności i powierzchni w 1998 r. Województwo Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska Ludność w tys. Powierzchnia w km 2 2 982,1 2 100,1 2 239,5 1 022,5 2 663,6 3 215,9 5 066,6 1 089,6 2 122,2 1 223,8 2 185,7 4 882,4 1 326,3 1 463,5 3 351,4 1 731,8 38 667,0 19 948 17 970 25 114 13 984 18 219 15 144 35 598 9 412 17 926 20 180 18 293 12 294 11 672 24 203 29 826 22 902 312 685 Źródło: [RS 1999]. 118 Studia 150 - Bronisz 1.indd 118 2013-10-10 08:21:55 Powołanie w ramach reformy ustrojowej państwa z 1998 r. samorządu na poziomie województwa oznaczało utworzenie regionów, a tym samym dostosowanie struktur Polski do standardów Unii Europejskiej, w której podstawową jednostkę rozwoju stanowi właśnie region [Stahl 2002, s. 320]. Jednak, poza koniecznością dostosowania organizacji terytorialnej Polski do standardów Unii Europejskiej, celem wprowadzonych zmian była także reforma systemu finansów publicznych prowadząca w kierunku większej decentralizacji i samodzielności finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Do zalet nowego podziału administracyjnego zaliczono [Miszczuk 2003, s. 137]: – otwarcie nowych możliwości rozwojowych regionów, – wymuszenie stymulowania aktywności gospodarczej regionów słabszych, – przyczynienie się do mobilizacji zasobów lokalnych, – odbudowanie tożsamości regionalnej i przyczynienie się do wzrostu upodmiotowienia politycznego społeczeństwa, – zindywidualizowanie – odpowiednio do potrzeb regionów – polityki socjalnej. Likwidacja dwustopniowego podziału administracyjnego w Polsce z końcem 1998 r. nie oznaczała, że jednostki zbliżone wielkością i kształtem do zlikwidowanych województw przestały funkcjonować. W 2000 r., zgodnie z zaleceniami UE wprowadzono w Polsce hierarchiczną, pięciopoziomową Nomenklaturę Jednostek Terytorialnych dla Celów Statystycznych. W ramach poziomu trzeciego utworzono podregiony, których siatka jest zbieżna z niektórymi propozycjami korekty podziału na województwa w systemie dwustopniowym20. Jednak faktycznie podregiony te nie stanowią struktury administracji publicznej, a służą tylko do agregowania danych statystycznych [ibidem, s. 81-83]. 2. Analiza konkurencyjności polskich regionów z wykorzystaniem metody Roberta Hugginsa Przestrzenne zróżnicowanie rozwojowe 16 polskich województw, obserwowane na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej czy instytucjonalnej znajduje odzwierciedlenie w poziomie ich konkurencyjności [por. Gawlikowska-Hueckel 1999, 2000, 2003].Niewątpliwie, konkurencyjność nie powinna być oceniana przez pryzmat pojedynczego wskaźnika, jest bowiem wynikiem oddziaływań i interakcji różnorodnych grup czynników. Aby możliwa była kompleksowa ocena kondycji polskich regionów niezbędne jest zastosowanie zintegrowanego podejścia badawczego. Dlatego też zastosowano metodę autorstwa Hugginsa ujmującą całościowo regionalny aspekt 20 Jedna z możliwych alternatyw terytorialnej organizacji kraju zakładała utrzymanie lub restrukturyzację podziału dwustopniowego [zob. por. Kołodziejski 1991; Kukliński, Swianiewicz 1990; Miszczuk 2003; Sobczak 1991]. 119 Studia 150 - Bronisz 1.indd 119 2013-10-10 08:21:55 Tabela 41 Zestawienie jednostek podziału terytorialnego Polski Wyszczególnienie Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Jednostki podziału terytorialnego Miasta ogółem powiaty miasta na prawach powiatu gminy ogółem 314 26 19 20 12 21 19 37 11 21 14 16 17 13 19 31 18 65 3 4 4 2 3 3 5 1 4 3 4 19 1 2 4 3 2 479 169 144 213 83 177 182 314 71 160 118 123 167 102 116 226 114 908 91 52 42 42 44 61 85 35 50 40 42 71 31 49 109 64 Źródło: GUS, stan na 09.05.2012. konkurencyjności. Pozwoliło to na stworzenie rankingu konkurencyjności polskich regionów oraz przedstawienie 16 województw (tab. 41) w układzie porównawczym na tle kraju. 2.1. Metodologia badania Aby określić poziom konkurencyjności 16 polskich województw wykorzystano metodę badawczą opracowaną przez Roberta Hugginsa21. Metoda ta ujmuje całościowo regionalny aspekt konkurencyjności, oraz umożliwia porównanie różnych jej komponentów. Warto podkreślić, że nie była ona dotychczas stosowana do oceny polskich regionów. Głównym zamierzeniem Hugginsa było opracowanie wskaźnika odzwierciedlającego w możliwie największym stopniu porównywalne, mierzalne kryteria składające się na tzw. obszar konkurencyjności. Pozwoliło to na bardziej szczegółową ocenę czynników kluczowych dla wzrostu konkurencyjności oraz obserwację zmia21 Badacze z Instytutu Hugginsa stworzyli wiele narzędzi umożliwiających porównanie czynników wpływających na konkurencyjność państw i regionów. W 2005 r. Huggins opublikował artykuł dotyczący konkurencyjności regionów w Wielkiej Brytanii, w którym opisał metodę [por. Huggins 2003]. 120 Studia 150 - Bronisz 1.indd 120 2013-10-10 08:21:55 ny jej poziomu w czasie. W rezultacie opracowano 3-czynnikowy model (ryc. 28) służący do pomiaru konkurencyjności regionów, składający się z nakładów (inputs), procesów (outputs) i wyników (outcomes). Związek między tymi czynnikami jest złożony i kompleksowy. Nakłady konkurencyjności (inputs) stanowiły: aktywność ekonomiczna, gospodarka oparta na wiedzy oraz gęstość regionalnego biznesu. Jako procesy (outputs) konkurencyjności potraktowano produktywność. Jest ona bowiem w znacznej mierze uzależniona od struktury regionalnej gospodarki, efektywności wykorzystania czynników produkcji, wiedzy oraz technologii. Jako wyniki regionalnego poziomu konkurencyjności określono bezrobocie i płace stanowiące o jakości życia mieszkańców. Nakłady konkurencyjności (inputs) stanowiły punkt odniesienia dla dalszych badań. Uznano, że to właśnie gęstość biznesu, gospodarka oparta na wiedzy oraz aktywność ekonomiczna wpływają w największym stopniu na wydajność regionalnej gospodarki, mierzoną wartością PKB per capita. Z kolei wydajność – produktywność przekłada się na poziom regionalnego bezrobocia i płac, które są ostatecznym wyrazem konkurencyjności. Konkurencyjność wynika bowiem z produktywności, zaś jej celem jest wzrost warunków życia mieszkańców oraz utrzymanie bezrobocia na względnie niskim poziomie [Huggins, Davies 2006, s. 1]. Przeprowadzona szczegółowa analiza porównawcza objęła ewaluację następujących zmiennych: – gęstość biznesu, na którą składają się: podmioty wpisane do REGON, jednostki nowo zarejestrowane w REGON, nowo powstałe spółki z kapitałem zagranicznym, zatrudnieni w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób; Ryc. 28. Trzyczynnikowy model do oceny konkurencyjności lokalnej i regionalnej Źródło: Opracowanie na podstawie [Huggins 2003]. 121 Studia 150 - Bronisz 1.indd 121 2013-10-10 08:21:55 Tabela 42 Potencjalne scenariusze budowy indeksu konkurencyjności Wyszczególnienie Gęstość Gospodarka Aktywność Wydajność Płace Bezrobocie biznesu oparta na wiedzy ekonomiczna Model 3-czynnikowy Równe wagi Gospodarka oparta na wiedzy Wyniki (outcomes) Nakłady (inputs) Procesy (outputs) Aktywność ekonomiczna Płace Gęstość biznesu 1 1 1 1 3 1 1 1 3 1 1 3 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 3 1 3 1 1 3 1 1 3 1 1 1 1 1 1·5 1 1 1 1 3 1 3 1 1·5 1 1 1 1 3 1 1 1 Źródło: [Huggins 2003]. – gospodarka oparta na wiedzy: patenty zgłoszone oraz udzielone, nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach usługowych, nakłady na działalność badawczo-rozwojową; – aktywność ekonomiczna: współczynnik aktywności ekonomicznej, liczba uczniów szkół średnich, studenci szkół wyższych, słuchacze studiów podyplomowych, uczestnicy studiów doktoranckich; – PKB per capita; – Bezrobocie; – płace. Uwzględniając najbardziej dostępne, aktualne dane statystyczne GUS i Eurostat przeanalizowano sytuację szesnastu polskich województw pod względem ww. zmiennych. Dokonano standaryzacji danych, a następnie wykorzystując scenariusz budowy wskaźnika konkurencyjności, opracowany przez Hugginsa (tab. 42) oszacowano znaczenie każdego elementu, uznanego za kluczowy w ramach trzech głównych czynników konkurencyjności. Istotne było bowiem zbadanie, jak zróżnicowane wagi wyróżnionych elementów tj.: gęstości biznesu, gospodarki opartej na wiedzy, aktywności ekonomicznej, wydajności gospodarki, bezrobocia i płac będą oddziaływały na wartość wskaźnika i ostateczny ranking konkurencyjności województw. Przeprowadzone działania pozwoliły na obliczenie cząstkowych wskaźników konkurencyjności, a następnie na ich podstawie opracowanie sumarycznego indeksu konkurencyjności badanych szesnastu regionów. W artykule Hugginsa dotyczącym konkurencyjności regionów Wielkiej Brytanii22 stworzony ranking odnosił się, zarówno do poziomu regionalnego, jak i lokalne22 Zob. [Huggins 2003]. 122 Studia 150 - Bronisz 1.indd 122 2013-10-10 08:21:56 go. Ze względu na brak danych statycznych konieczne było ograniczenie się tylko do regionalnego poziomu konkurencyjności polskich województw. 2.2. Nakłady konkurencyjności (inputs) Trwały, dynamiczny i efektywny rozwój gospodarczy oraz wzrost konkurencyjności regionów możliwy jest tylko wówczas, gdy w gospodarce dominującą rolę odgrywają nowoczesne czynniki wzrostu. Regiony są bowiem na tyle konkurencyjne, na ile przedsiębiorcze i konkurencyjne są ich regionalne gospodarki oraz społeczności lokalne. Zgodnie z założeniami metody Hugginsa jako kluczowe dla wzrostu i konkrecyjności oraz produktywności regionalnej gospodarki uznano: gęstość biznesu, gospodarkę opartą na wiedzy oraz aktywność ekonomiczną. Analiza regionalnej gęstości biznesu odzwierciedla możliwości trwałego wzrostu gospodarczego, aktywność ekonomiczna ukazuje poziom nieprzetworzonego kapitału ludzkiego w danym regionie, zaś gospodarka oparta na wiedzy, uznana za trzeci fundamentalny element wzrostu konkurencyjności, dotyczy szeroko rozumianej innowacyjności. Rozwój badań naukowych, postęp technologiczny i innowacyjność mają decydujące znaczenie dla wysokiej konkurencyjności. Wiedza, jej jakość i aktualność są istotnymi czynnikami wzrostu gospodarczego, poprawy jakości życia i regionalnej konkurencyjności. Zaawansowaniu nauki sprzyja wykorzystanie technik informacyjnych i komunikacyjnych, które są filarem gospodarki opartej na wiedzy. „Gospodarka ery wiedzy oferuje nieograniczone zasoby, gdyż zdolność człowieka do tworzenia wiedzy jest nieskończona” [Edvinsson, Malone 2001, s. 37]. Zarządzanie wiedzą coraz częściej postrzegane jest jako warunek prawidłowego rozwoju społeczno-gospodarczego. Niewątpliwie, regionalna gęstość biznesu, aktywność ekonomiczna oraz gospodarka oparta na wiedzy są istotnie ze sobą powiązane. Sukces w gospodarce ery nazwanej „nową ekonomią” czy nową „erą informacji” jest mierzony głównie umiejętnościami wykorzystania kapitału intelektualnego oraz zarządzania wiedzą [Grudzewski, Hejduk 2003, s. 12]. W wyścigu konkurencyjnym wygrywają zaś przede wszystkim firmy inteligentne, zdolne do nowatorskich działań, nastawione na innowacyjność. Z perspektywy celów opracowania niezbędne wydaje się przedstawienie nie tylko syntetycznego wskaźnika konkurencyjności polskich regionów składającego się z nakładów procesów i wyników konkurencyjności, ważne jest również ukazanie stopnia zróżnicowania ich rozwoju. Dlatego też, obok wskaźnika finalnego będącego wyrazem całościowej, regionalnej konkurencyjności polskich województw przeanalizowano poszczególne wskaźniki cząstkowe. Niewątpliwie, siłą sprawczą rozwoju jest efektywne wykorzystanie czynników endogenicznych, regionalna konkurencyjność w znacznej mierze zależy od rozwoju lokalnej gospodarki, przedsiębiorczości i innowacyjności. Ważna jest ilość i jakość podmiotów działających na rynku. Aby ocenić regionalną gęstość biznesu przeprowadzono analizę obejmującą następujące wskaźniki: podmioty gospodarki narodo- 123 Studia 150 - Bronisz 1.indd 123 2013-10-10 08:21:56 wej wpisane do rejestru REGON na 1000 mieszkańców, jednostki nowo wpisane do rejestru REGON na 1000 mieszkańców, nowo powstałe spółki z udziałem kapitału zagranicznego na 1000 mieszkańców, zatrudnienie w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących do 49 osób na 1000 mieszkańców. Biorąc pod uwagę poziom zaawansowania szesnastu polskich regionów pod względem regionalnej gęstości biznesu (ryc. 29) najbardziej konkurencyjne okazały się województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie i wielkopolskie. Są to regiony charakteryzujące się najwyższym stopniem uprzemysłowienia, oraz znaczną dynamiką liczby podmiotów działających w gospodarce. Z kolei na przeciwległym biegunie znalazły się województwa podlaskie, świętokrzyskie i opolskie. Wskaźnik niskiej regionalnej gęstości biznesu może świadczyć o braku przedsiębiorczości oraz niewystarczającej aktywności mieszkańców danych województw. Stagnacja, a także słabe tempo rozwoju gospodarczego są istotną barierą wzrostu konkurencyjności. Dynamiczny rozwój uwarunkowany jest głównie wewnętrznymi czynnikami. W tym kontekście kluczowa dla wzrostu konkurencyjności wydaje się być szeroko rozumiana aktywność ekonomiczna, wyrażająca się nie tylko współczynnikiem aktywności ekonomicznej, ale również liczbą uczniów szkół średnich, studentów szkół wyższych, uczestników studiów doktoranckich i słuchaczy studiów podyplomowych. Zmienne te świadczą bowiem nie tylko o teraźniejszej aktywności zawodowej regionalnej społeczności, ale ukazują również jej potencjalne możliwości rozwojowe w dłuższej perspektywie czasu. Są one bowiem składnikiem regionalnych zasobów ludzkich. Kapitał ludzki stanowi zaś zmienną wyjaśniającą poziom zróżnicowań regionalnych [Przeglądy Terytorialne…, s. 15]. Ryc. 29. Wskaźnik regionalnej gęstości biznesu 16 województw Źródło: Opracowanie własne zgodnie z założeniami metody Instytutu R. Hugginsa, na podstawie danych GUS (ryc. 29, 30). 124 Studia 150 - Bronisz 1.indd 124 2013-10-10 08:21:56 Jest także jednym z najważniejszych czynników decydujących o podażowej stronie rynku pracy, a tym samym o możliwościach rozwojowych i konkurencyjności danego regionu. W Polsce relatywnie wysoką aktywność ekonomiczną (ryc. 30) wykazują mieszkańcy województw: mazowieckiego, wielkopolskiego oraz łódzkiego. Badając aktywność zawodową społeczności regionalnych, nie sposób nie zauważyć, że we wszystkich 16 regionach jest ona niższa w przypadku kobiet (ryc. 31). Aktywności ekonomicznej nie można utożsamiać tylko z aktywnością zawodową, istotny bowiem wpływ na poziom skonstruowanego wskaźnika miały zmienne związane z wykształceniem mieszkańców danego regionu. Odzwierciedlają one sumę potencjalnych wytwórczych kwalifikacji w procesach kształcenia, zaś dobrze wykształcone zasoby pracy są nie tylko środkiem realizacji innowacji, ale i same są innowacyjnym potencjałem [Proniewski 1996, s. 34]. Osoby wykształcone wykazują wyższą aktywność przestrzenną. Dlatego też regiony słabiej rozwinięte cechuje niższy poziom kapitału ludzkiego, który jest jednocześnie silnie związany miejscem przebywania [Chądzyński et al. 2007, s. 117]. Deficyt kapitału ludzkiego może stać się barierą dla potencjalnych inwestorów i hamulcem rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Funkcjonuje przekonanie, że występowanie dysproporcji rozwojowych związane jest z cechami niematerialnymi społeczności, takimi jak: wykształcenie, zdrowie, przedsiębiorczość, zaufanie, czy skłonność do współpracy danej wspólnoty23. Z tego punktu widzenia kapitał ludzki traktuje się jako efekt inwestycji w naukę, rozwój i kształcenie, co przekłada się na jakość zasobów pracy [Michalczyk, Musioł 2008, s. 62]. Kapitał ludzki jest kategorią dynamiczną oraz jakościową. Wiedza nie jest bowiem skończonym zasobem. Staje się społecznym procesem nabywania i rozwija- Ryc. 30. Wskaźnik aktywności ekonomicznej 23 Na szczególną uwagę zasługują prace P. Bourdieu, J. Colemana, R. Putnama. 125 Studia 150 - Bronisz 1.indd 125 2013-10-10 08:21:56 Ryc. 31. Współczynnik aktywności ekonomicznej ludności w 16 województwach w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. nia nowych kompetencji, który zakłada szeroką dystrybucję wiedzy. Kreatywność, interdyscyplinaroność, samodzielność, a także umiejętność globalnego postrzegania zjawisk i zdolność współpracy stają się najważniejszymi cechami współcześnie wykształconego człowieka [Szulc 2007, s. 9]. Poziom i jakość kształcenia, badania naukowe, postęp technologiczny, ilość i jakość kapitału ludzkiego uznaje się za najważniejsze czynniki rozwoju. Wzrost roli kapitału ludzkiego związany jest z procesem integracji nauki, techniki i edukacji z produkcją, usługami, wzrostem potencjału naukowo-technicznego nowoczesnych gospodarek oraz nasileniem się wzajemnych oddziaływań wiedzy, ludzi i rozwoju wszystkich sfer życia [Obrębski 2002, s. 44]. Kapitał ludzki nie jest bezpośrednio związany z liczbą mieszkańców danego województwa, stanowi raczej wypadkową określonego procesu inwestycyjnego. Niewątpliwie jednak jest on w pewnym sensie ucieleśniony w ludziach i dotyczy zasobów ludzkich [Mokrogulski 2008, s. 129]. Ponadto, zmiany demograficzne zachodzące w poszczególnych regionach są jednym z istotnych czynników warunkujących poziom zatrudnienia i bezrobocia w kolejnych latach (tab. 43). Zgodnie z długookresową prognozą ludności Polski na lata 2008-2035 w perspektywie kolejnych lat będzie widoczny systematyczny spadek ludności Polski, przy czym tempo spadku będzie coraz wyższe. Przewiduje się, że w 2020 r. liczba ludności wyniesie ok. 37 830 tys., zaś w 2035 r. ok. 35 993 tys. Przewiduje się również, że w początkowym okresie nastąpi niewielki spadek liczby ludności (poniżej 10 tys. osób rocznie), istotne zmiany nastąpią po 2015 r. Zmianie ulegnie również struktura ludności według wieku. Systematycznemu zmniejszeniu ulegać będzie przede wszystkim liczba osób w wieku produkcyjnym co wpłynie na zmniejszenie się i starzenie zasobów pracy, a w konsekwencji na pogorszenie się podaży siły roboczej na polskim rynku pracy [Prognoza Ludności Polski 2008]. 126 Studia 150 - Bronisz 1.indd 126 2013-10-10 08:21:56 Regionalna konkurencyjność w dużej mierze zależy od jakości zasobów ludzkich, a więc potencjału edukacyjnego regionu. Wykształcona i dobrze wykwalifikowana siła robocza jest ważnym elementem konkurencyjnej, opartej na wiedzy gospodarki. Dominującą siłę napędową rozwoju gospodarczego stanowi zdolność ciągłego podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowych umiejętności przez wszystkich członków społeczeństwa. Pojęcie kapitału ludzkiego24 dotyczy umiejętności oraz potencjału zawartego w każdym człowieku oraz społeczeństwie jako całości [Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013 2007, s. 5] obejmuje wszystkie cechy wpływające na produktywność jednostki, w tym zarówno formalne wykształcenie, jak i inteligencję oraz wrodzone zdolności i cechy charakteru [Herbst 2007, s. 11]. Tabela 43 Ludność w regionach Polski w 2010 r. Ludność Województwo Polska Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie ŚWiętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie w wieku (w % ogółem) Ogółem w tys. przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym 38 200 037 2 877 840 2 069 543 2 151 895 1 011 024 2 534 357 3 310 094 5 242 911 1 028 585 2 103 505 1 188 329 2 240 319 4 635 882 1 266 014 1 427 241 3 419 426 1 693 072 18,7 17,4 19,3 19,2 19,1 17,4 19,7 18,6 16,8 19,9 18,8 20,1 17,2 18,2 20,0 19,8 18,5 64,4 65,6 64,6 63,2 65,7 63,8 63,7 63,6 65,8 64,1 63,6 64,4 65,2 63,6 65,2 64,9 65,7 16,9 17,0 16,0 17,7 15,2 18,8 16,6 17,8 17,4 16,0 17,6 15,5 17,7 18,3 14,8 15,3 15,8 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS. 24 Rozwój kapitału ludzkiego jest kwestią priorytetową, państwa rozwinięte przeznaczają ok. 20% PKB na tworzenie i szerzenie wiedzy, w tym na sformalizowane kształcenia ok. 10% PKB, z kolei pracodawcy przeznaczają ok. 5% wartości całkowitej produkcji narodowej na stałe dokształcanie swoich pracowników, a państwa OECD od 3-5% PKB na badania i rozwój (B+R) [zob. Drucker 1999, s. 151-152]. 127 Studia 150 - Bronisz 1.indd 127 2013-10-10 08:21:56 Kapitał intelektualny społeczeństwa obejmuje, zatem wiedzę, umiejętności, wysoki poziom szkolnictwa na wszystkich szczeblach, nasycenie społeczeństwa nowymi technologiami, wysoki poziom zarządzania oraz wysoki poziom partycypacji jednostek w życiu społecznym [Mirski 2008, s. 133]. Domański [1993] definiuje kapitał ludzki jako zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia, energii witalnej zawartej w społeczeństwie. Wraz z rozwojem wiedzy, rozpowszechnianiem się informacji zmienia się zarówno rzeczywistość gospodarcza, jak i społeczna [Chądzyński et al. 2007, s. 110]. Rozwój kapitału ludzkiego przyczynia się do pełniejszego wykorzystania zasobów pracy oraz wzrostu konkurencyjności gospodarki [Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007, s. 7]. Zasadnicze cechy odróżniające kapitał ludzki25 od kapitału rzeczowego wyrażają się tym, że [Szlachta 1997, s. 8]: – nie staje się on własnością producenta, – inwestycje w kapitał ludzki wymagają długiego horyzontu czasu, – inwestycje w wiedzę, które pobudzają rozwój specyficznego sektora wysokiej techniki wymagają zupełnie innego kontekstu społecznego niż orientacja gospodarki kapitalistycznej. Wiedza, jej jakość i aktualność są istotnymi czynnikami konkurencyjności. Dlatego też nowoczesny system edukacji powinien uwzględniać nauczanie ustawiczne26, będące niezbędnym środkiem budowania gospodarki opartej na wiedzy Udział osób w wieku 25-64 lata uczących się i dokształcających w ludności ogółem w tej samej grupie wiekowej w 16 województwach w 2011 r. przedstawia ryc. 32. Niewątpliwie zjawiskiem negatywnym jest spadek odsetka osób zwiększających swoje kompetencje w 2011 r. w stosunku do 2010 r. odnotowany we wszystkich 16 regionach. W Polsce brakuje świadomości konieczności stałego aktualizowania kwalifikacji. Ponadto, w procesie edukacji ustawicznej uczestniczą przede wszystkim osoby posiadające wyższe wykształcenie. Problem polega zaś na małym udziale osób o niskich kwalifikacjach, bezrobotnych lub zagrożonych bezrobociem [Matysiak 2003, s. 43]. Z przeprowadzonych symulacji wynika, że w 2011 r. największy udział osób uczących się i dokształcających odnotowano w woj. mazowieckim, pomorskim i lu25 Podstawowym narzędziem kształtowania wartości tego kapitału jest system edukacji. Według Banku Światowego, w kontekście gospodarki wiedzy, system edukacji ma do spełnienia następujące cele: pozwolić nabyć umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie, stymulować zainteresowanie młodych ludzi nauką i techniką, wykształcić zróżnicowaną siłę roboczą, rozwijać umiejętności niezbędne w gospodarce opartej na wiedzy, umożliwić badania i szkolenia, prowadzące do wykształcenia wysoko wyspecjalizowanych ekspertów, będących w stanie rozwijać naukę i technologię w przyszłości [zob. Radzimińska 2002]. 26 Kształcenie ustawiczne (lifelong learning) – inaczej: kształcenie permanentne, ciągłe, nieustające. Jest to „proces ciągłego doskonalenia zasobu wykształcenia i kwalifikacji oraz ciągłej adaptacji intelektualnej, psychicznej i profesjonalnej do przyspieszonego rytmu zmienności, który jest znamieniem współczesnej cywilizacji” [zob. Symela 1998]. 128 Studia 150 - Bronisz 1.indd 128 2013-10-10 08:21:57 Ryc. 32. Kształcenie ustawiczne osób w wieku 25-64 lata w 16 województwach w 2011 r. (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. belskim. Najsłabiej pod tym względem wyglądała sytuacja w regionach: warmińsko-mazurskim, podkarpackim i lubuskim. Niewątpliwie proces stałego uczenia się przyczynia się do rozwoju kapitału ludzkiego. Wpływa bowiem na wzrost zatrudnienia w regionach, wyższy standard życia, oraz większą oraz bardziej świadomą aktywność społeczną i polityczną. Rozwój kwalifikacji zasobów pracy to także wyższa innowacyjność, produktywność, a tym samym konkurencyjność regionalnej gospodarki. Kształcenie ustawiczne przyczynia się do zmniejszenia problemu ubóstwa, marginalizacji czy wykluczenia społecznego. Niższy poziom wykształcenia ogranicza mobilność siły roboczej i przyczynia się do niewłaściwej dywersyfikacji gospodarczej. Dlatego też obecnie, na płaszczyźnie działań podejmowanych w ramach polityki regionalnej, rozwój kapitału ludzkiego traktowany jest priorytetowo. Postrzegany jest bowiem jako niezbędny warunek wzrostu konkurencyjności regionów, czego wyrazem jest Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Cel PO Kapitał Ludzki zdefiniowano jako: „umożliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcia budowy struktur administracyjnych państwa” [Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007, s. 5]. Zgodnie z założeniami Programu, działania wspierające rozwój zasobów ludzkich, w kontekście podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki, powinny koncentrować się wokół takich zagadnień, jak [ibidem, s. 5]: – efektywniejsze wykorzystanie zasobów pracy, – zwiększenie elastyczności rynku pracy i adaptacyjności pracowników, – zwiększenie poziomu spójności społecznej, 129 Studia 150 - Bronisz 1.indd 129 2013-10-10 08:21:57 – budowa społeczeństwa opartego na wiedzy przez rozwój wykształcenia i kwalifikacji, – poprawa efektywności zarządzania w administracji publicznej oraz jakości świadczonych usług publicznych, – rozwój opieki zdrowotnej jako czynnika determinującego jakość zasobów pracy, – zapewnienie spójności stopnia rozwoju zasobów ludzkich w wymiarze przestrzennym. Program Operacyjny Kapitał Ludzki zbudowany jest z dziewięciu priorytetów, realizowanych równolegle na poziomie centralnym i regionalnym. Przy czym, ok. 60% alokowanych środków zostało przeznaczonych na wsparcie dla regionów (wsparcie dla osób i grup społecznych), zaś pozostałe 40% na działania wdrażane sektorowo przez odpowiednie resorty (wsparcie struktur i systemów). Priorytety realizowane centralnie to [ibidem, s. 6-7]: – Priorytet I: Zatrudnienie i integracja społeczna, – Priorytet II: Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących, – Priorytet III: Wysoka jakość systemu oświaty, – Priorytet IV: Szkolnictwo wyższe i nauka, – Priorytet V: Dobre rządzenie. Priorytety realizowane na szczeblu regionalnym to: – Priorytet VI: Rynek pracy otwarty dla wszystkich, – Priorytet VII: Promocja integracji społecznej, – Priorytet VIII: Regionalne kadry gospodarki, – Priorytet IX: Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Dodatkowo jest realizowany Priorytet X: Pomoc techniczna, którego cel sprowadza się do zapewnienia właściwego zarządzania PO KL. Z kategorią kapitału ludzkiego ściśle związane jest pojęcie kapitału społecznego27, postrzegane jako rodzaj spoiwa, utrzymujący społeczeństwo w całości [Fine 2001, za: Gardocka-Jałowiec 2007, s. 177]. Kapitał społeczny jest wynikiem współzależności i wzajemnego oddziaływania zjawisk ekonomicznych i społecznych, jego źródłem są więzi społeczne, w jakich uczestniczą i którymi dysponują jednostki i grupy aktywne na polu ekonomii. Konstytuują go czynniki kształtujące jakość ludzkich interakcji w dziedzinach: polityki, Teoria kapitału społecznego znajduje się w kręgu zainteresowania badaczy z dziedziny ekonomii, socjologii, politologii czy psychologii społecznej. Pojęcie kapitału społecznego pojawiło się po raz pierwszy już w 1916 r., użyła je Hanifan definiując jako „namacalną substancję, która ma znaczenie dla przeważającej części codziennego życia ludzi: życzliwość, koleżeństwo, sympatię i stosunki społeczne pomiędzy jednostkami i rodzinami stanowiącymi społeczną całość.” [zob. Hanifan 1916]. Zagadnienie kapitału społecznego znacznie zyskało na popularności dopiero w latach 70. i 80. XX w. Szczególnie przyczynili się do tego Bordieu, Coleman oraz Putnam. Natomiast początek szerszego zainteresowania problematyką kapitału społecznego w Polsce datuje się na drugą połowę lat 90. XX w. Główną rolę w tym procesie przypisuje się pracom Putnama i Colemana. 27 130 Studia 150 - Bronisz 1.indd 130 2013-10-10 08:21:57 życia społecznego i ekonomii [Bartkowski 2007, s. 55]. Kapitał społeczny tworzony jest spontanicznie, oddolnie. Istotne są nieformalne normy, uruchamiane automatycznie, a nie narzucone. Według Bourdieu kapitał społeczny jest „produktem strategii inwestycyjnej, indywidualnej lub zbiorowej, świadomie lub nieświadomie dążącej do ustanowienia lub reprodukcji stosunków społecznych, które są bezpośrednio użyteczne w krótszym lub dłuższym okresie (…), tj. na przekształceniu przypadkowych relacji, takich jakie zachodzą w sąsiedztwie, pracy, w stosunki, które są od razu konieczne i nadobowiązkowe, implikując trwałe zobowiązania odczuwane subiektywnie lub zapewnione instytucjonalnie” [Bourdieu 1986, s. 249-250]. Z kolei zdaniem Colemana [1988, s. 101] „wartość pojęcia kapitału społecznego leży przede wszystkim w tym, iż identyfikuje ono pewne aspekty struktury społecznej poprzez ich funkcje, (…) funkcją jest wartość tych aspektów struktury społecznej, które mogą być traktowane przez aktorów społecznych jako zasoby, których mogą oni używać dla realizacji swoich własnych interesów” . Podobnie do zagadnienia podchodzi Putnam [s. 258], zdaniem którego kapitał społeczny „odnosi się do cech społecznego zorganizowania, takich jak sieci, normy i społeczne zaufanie, ułatwiających ku obopólnej korzyści koordynację i współpracę”. Fukuyama utożsamia kapitał społeczny z zaufaniem, twierdząc, że jest to „zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy, umożliwiający im skuteczne współdziałanie” [Fukuyama 2003, s. 169; por. Mayor, Bonfield, Social Capital Value http://jhunix.hcf.jhu.edu/soccap.html; Measuring Social Capital http://Globenet.org/archives/social-banking/msg00044.html]. Podkreśla także znaczenie kapitału społecznego w budowaniu dobrobytu społeczeństw i zdolności do rywalizacji ekonomicznej. Pojęcia, do których najczęściej odwołują się autorzy poszczególnych koncepcji kapitału społecznego to przede wszystkim zaufanie oraz normy wzajemności. Jednak różnice między sposobami konceptualizacji kapitału społecznego czynią ich ujęcia znacznie odmiennymi [Zagała 2008, s. 32]. Kapitał społeczny został włączony do programów stymulacji rozwoju lokalnego i regionalnego. Departament Zrównoważonego Rozwoju Banku Światowego [http://www1.worldbank.org/prem/poverty/scapital/whatsc.htm] uznał go, obok poziomu dochodu narodowego, zasobów naturalnych i kapitału ludzkiego za czwartą podstawę całkowitego bogactwa (zasobów zbiorowych) [Bartkowski 2007, s. 59]. Badacze związani z Bankiem Światowym, w licznych analizach empirycznych poświęconych kapitałowi społecznemu opierają się na definicji, która wlicza do kapitału społecznego „instytucje, społeczne relacje, sieci i normy kształtujące ilość i jakość społecznych interakcji w społeczeństwie” [Bank Światowy, http://www.worldbank.org/prem/poverty/scapital/whatsc.htm]. Cox definiuje kapitał społeczny jako zespół procesów społecznych zachodzących, między jednostkami i organizacjami społecznymi. Odpowiednia ich częstotliwość i jakość buduje sieć społeczną wraz ze wszystkimi jej własnościami, zaś 131 Studia 150 - Bronisz 1.indd 131 2013-10-10 08:21:57 podstawowym celem działania jednostek i grup społecznych w sieci jest osiągnięcie zadowolenia [Cox, A Truly Civil Society, http://www.ldb.org/boyer12.htm]. Kapitał społeczny przyczynia się do wzrostu wartości wszystkich pozostałych rodzajów kapitałów. Jest także podstawą budowy społeczeństwa obywatelskiego, dlatego też powinien być szczególnie wyróżniony i ceniony [Putnam 1995, s. 268]. Poziom kapitału społecznego w dużym stopniu decyduje o autonomicznym rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym ludzkich grup, wspólnot regionalnych oraz określa ich zdolność do przystosowania się do zmian wywołanych przez czynniki lokalne. Nasuwa się więc pytanie, w jaki sposób można zbadać poziom kapitału społecznego, jego rozwój czy deprecjację. Analizy kapitału społecznego prowadzone są za pomocą różnych metod, technik i narzędzi badawczych. Wyróżnić można Social Capital Index, skonstruowany przez Putnama, dotyczący aż czternastu różnych wymiarów kapitału społecznego, pozwalający badać zarówno aktywność społeczną, obywatelską, jak i towarzyską danej społeczności. Biorąc pod uwagę wielowymiarowość kapitału społecznego, oraz to, że dotyczy on w głównej mierze takich kategorii, jak: wartości, normy społeczne i zaufanie niezmiernie trudno jest go zmierzyć, a jeszcze trudniej udowodnić wpływ kapitału społecznego na rozwój i wzrost konkurencyjności. Niewątpliwie jednak wzrost zainteresowania problematyką kapitału społecznego wiąże się z próbami zastosowania tej kategorii do opisu zjawisk gospodarczych. Koncepcja kapitału społecznego utożsamianego z wynikami ekonomicznymi, które dzięki stosowaniu w sieciach zasady wzajemności polegają na wzajemnych korzyściach oraz zbiorowym dobrobycie jest obecnie przedmiotem szczególnej analizy. Istnieją badania potwierdzające występowanie korelacji między kapitałem społecznym a wysokim rozwojem cywilizacyjnym, jednak zależność ta nie zawsze jest jednoznaczna. Niektórzy badacze dosyć sceptycznie odnoszą się do teorii zakładającej wpływ kapitału społecznego na rozwój gospodarczy [por. Zak, Knack 2001; Sabatini, Social Capital, Public Spending and the Quality of Economic Development, www.socialcapitalgateway.org]. Putnam w jednej ze swoich prac dowodził, że mimo że kapitał społeczny w Stanach Zjednoczonych wykazuje długookresową tendencję zniżkową, to jednak możliwe jest przy tym uzyskanie pozycji światowego hegemona w sferze politycznej, kulturalnej czy gospodarczej. Podobnie, zdaniem Czapińskiego sytuacja kształtuje się w Polsce, gdzie kapitał społeczny pozostaje od lat na bardzo niskim poziomie [Czapiński 2005, www.diagnozaspoleczna.pl]. Kapitał społeczny inaczej niż kapitał ludzki może gromadzić się w miarę użytkowania oraz jako efekt tego użytkowania. Jest zatem jednocześnie nakładem oraz wynikiem działań zbiorowych [Pogonowska 2004, s. 17]. Stanowi także pewną strukturą relacji społecznych, warunkując możliwość osiągnięcia sukcesu zbiorowych przedsięwzięć, w tym również w sferze gospodarczej. Ponadto, jest nie tylko warunkiem rozwoju społeczno-gospodarczego, ale także pożądanym stanem struktury społecznej wnoszącym do życia społecznego wysoko cenione wartości [Przymeński 2004, s. 44]. 132 Studia 150 - Bronisz 1.indd 132 2013-10-10 08:21:57 Można stwierdzić, że kapitał społeczny zwiększa ogólną efektywność społeczności oraz ułatwia osiąganie celów tak grupie, jak i jednostkom (tab. 44). Kapitał społeczny kształtuje uczenie się, korzystanie z wiedzy oraz zdolność do innowacji, przyczyniając się do zwiększenia konkurencyjności i zapobiegając wykluczeniu społecznemu [Runiewicz 2006, s. 15] (ryc. 33). Wzmacnianie konkurencyjności regionu powinno odbywać się przez rozwój wiedzy i zdolności uczenia się. Podstawą jest koncentracja działań na rozwoju endogenicznym danego regionu. Model regionu uczącego się zakłada, że czynniki konkurencyjności, takie jak: innowacyjność, elastyczność, strategie sieciowe czy otwartość na zmiany będą głęboko zakorzenione w środowisku i staną się jednocześnie podstawową grupą czynników rozwoju [Leszczyński 2008, s. 382]. Regiony uczące się funkcjonują jako magazyny wiedzy i pomysłów, zapewniając przy tym środowisko oraz infrastrukturę wspomagającą ich przepływ. Tym samym stają się coraz ważniejszym źródłem innowacji i czynnikiem wzrostu gospodarczego [Florida 1995, s. 5]. Wiedza – zarówno zdobywana w wyniku badań naukowych, jak i przekazywana w procesie edukacji jest kluczowym czynnikiem rozwoju, poprawy jakości życia i bogactwa. Zdolności do konkurowania zależą od umiejętności wykorzystania aktywów niematerialnych, przy czym tradycyjne czynniki produkcji nie zniknęły, stały się jednak zasobami drugorzędnymi. Zgodnie z założeniami metody Hugginsa trzecim fundamentalnym elementem czynnika wpływającego na konkurencyjność – nakładów konkurencyjności jest gospodarka oparta na wiedzy. Obejmuje ona: liczbę patentów w dziedzinie wysoko rozwiniętych technologii, technologii informacyjno-komunikacyjnych i biotechnologii, udział zatrudnionych w wysoko rozwiniętych przedsiębiorstwach usługowych oraz w średnio i wysoko technologicznie rozwiniętym przemyśle wytwórczym, wydatki na działalność innowacyjną i badawczo-rozwojową. Tabela 44 Korzyści kapitału społecznego Korzyści dla jednostek – pozwala osiągnąć cele, które w innym przypadku nie byłyby zrealizowane w ogóle lub po wyższych kosztach, – dzięki współpracy, jednostki nabywają nowe umiejętności i doświadczenia, – zwiększa dostępność do nowych zasobów (m.in. wiedzy, kapitału finansowego) Korzyści dla społeczności – ułatwia koordynację i współpracę przez zwiększanie społecznego zaufania, – ułatwia rozwiązywanie dylematów kolektywnego działania, – zwiększa zaangażowanie mieszkańców w sprawy publiczne, wolontariat, uczestnictwo w organizacjach społecznych Źródło: [Sawicka, s. 67]. 133 Studia 150 - Bronisz 1.indd 133 2013-10-10 08:21:57 Ryc. 33. Model regionu uczącego się Źródło: [Cities and Regions… 2001]. Analizując poziom konkurencyjności polskich regionów pod względem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy (ryc. 34) należy zwrócić uwagę na występujące dysproporcje regionalne między regionem stołecznym i resztą kraju. Wysokość wskaźnika woj. mazowieckiego będącego niekwestionowanym liderem rankingu znacznie różni się od pozostałych. Niewątpliwie przyczyną tego stanu rzeczy jest lokalizacja w regionie Warszawy – stolicy kraju, a zarazem centrum wszelkich innowacyjnych procesów rozwojowych. Wartość wskaźnika dla kolejnych w zestawieniu województw, tj. śląskiego, dolnośląskiego i małopolskiego kształtuje się na zbliżonym poziomie. Na ostatnich miejscach uplasowały się woj. lubuskie, podlaskie i opolskie. Niewątpliwie ograniczony dostęp do szeroko rozumianej innowacyjności zmniejsza szanse tych regionów na przyspieszenie procesów regionalnej konwergencji. Niezbędne jest więc propagowanie działań mających na celu wzmacnianie świadomości dotyczącej konieczności podejmowania inicjatyw stanowiących o innowacyjności. Priorytetowym kierunkiem powinno więc stać się budowanie konkurencyjności regionów przez wzmacnianie i rozwijanie tych czynników, które będą stanowić o ich przewadze. Powszechnie wiadomo, że słabiej rozwinięte regiony Ryc. 34. Wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy 16 polskich województw Źródło: Opracowanie własne zgodnie z założeniami metody Instytutu R. Hugginsa, na podstawie danych GUS. 134 Studia 150 - Bronisz 1.indd 134 2013-10-10 08:21:57 borykają się z problemami związanymi z pozyskiwaniem i dyfuzją innowacyjności. Szczególnie więc w tych województwach powinien być położony nacisk na mobilne inwestycje oraz tworzenie środowiska, gdzie wysoko rozwinięty biznes mógłby funkcjonować [Turok 2004, s. 1069-1083]. W dobie globalizacji, integracji rynków i społeczeństw, zdolność do kreowania i dyfuzji innowacji uważana jest za jeden z najważniejszych czynników warunkujących długotrwałe powodzenie i przewagę ekonomiczną. Zgodnie z definicją Oslo Manual, stosowaną również przez GUS, za działalność innowacyjną uznaje się wiele działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i komercyjnym (handlowym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Innowacja jest „obrazem środowiska, kultury, zasobu wiedzy i doświadczenia (…), celowo zaprojektowana przez człowieka zmiana dotycząca produktu, metod wytwarzania, organizacji pracy i produkcji lub metod zarządzania zastosowana po raz pierwszy w danej społeczności celem osiągnięcia określonych korzyści społeczno-gospodarczych, spełniająca określone kryteria techniczne, ekonomiczne i społeczne” [Burak 2002, s. 78-94]. Natomiast innowacyjność regionu to „zdolność regionu do zmian, ulepszeń, do wprowadzania reform i nowatorskich rozwiązań w różnych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego regionu w celu poprawy efektywności funkcjonowania mechanizmów wspierających rozwój w regionie [Chądzyński et al. 2007, s. 144]. Uznano, że to właśnie szeroko definiowana innowacyjność określa pozycję konkurencyjną państw czy regionów. Innowacje są wyrazem poziomu konkurencyjności, stanowią siłę napędową postępu, a także uznawane są za niezbędny element kreowania społeczeństwa informacyjnego, charakteryzującego się kompatybilnością oraz zdolnością szeroko rozumianej współpracy. Podejmowanie działań innowacyjnych jest kluczowe dla uzyskania przewagi konkurencyjnej regionu w dłuższym czasie. Innowacyjność łączy bowiem naukę, wiedzę, technologię, produkcję, rynek i ekonomię w jeden dynamiczny i ciągły system [Wójcik, Sierotowicz 2007, s. 55]. Występowanie sprawnego systemu innowacyjnego w danym regionie, czyli układu podmiotów generujących wiedzę i innowacje określa możliwości budowania konkurencyjnej gospodarki. W ciągu ostatnich kilku lat nastąpił znaczny wzrost zainteresowania polityką innowacyjną i jej wpływem na gospodarkę, zarówno na płaszczyźnie Unii Europejskiej, państw członkowskich, jak i poszczególnych regionów. W konsekwencji na wszystkich tych poziomach zainicjowano wiele działań prowadzących do zdefiniowania polityki innowacyjnej, a także mechanizmów jej wdrażania i wsparcia. W 2006 r. rząd Polski przyjął strategiczny dokument Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013. Jest on programową kontynuacją dokumentu z 2000 r. Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r. Strategiczny cel polityki innowacyjnej na lata 200-2013 zdefiniowany został jako wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i do tworzenia nowych, lepszych 135 Studia 150 - Bronisz 1.indd 135 2013-10-10 08:21:57 miejsc pracy. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r. to dokument, który zawiera ocenę stanu innowacycjności polskiej gospodarki, a także rekomenduje kierunki działań, których wdrożenie umożliwi stworzenie gospodarki opartej na wiedzy, w której siłą przedsiębiorców na konkurencyjnych rynkach będzie ich wysoka innowacyjność [Kierunki… 2006]. Realizacja wskazanych działań ma przyczynić się do wzmocnienia Narodowego Systemu Innowacji, m.in. przez zwiększenie spójności rozproszonych dotychczas działań wspierających innowacyjność oraz wprowadzenie nowych mechanizmów. W celu wsparcia szeroko rozumianej innowacyjności, obejmującej działania o charakterze naukowym, technicznym, organizacyjnym, finansowym czy handlowym opracowano Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG). Jest to jeden z instrumentów realizacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO)28. Został ukierunkowany zarówno na bezpośrednie wsparcie dla przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu oraz jednostek naukowych świadczących przedsiębiorstwom usługi o wysokiej jakości, jak również na wsparcie systemowe zapewniające rozwój środowiska instytucjonalnego innowacyjnych przedsiębiorstw. Łączna wielkość publicznych środków finansowych zaangażowanych w realizację PO IG w latach 2007-2013 jest szacowana na ok. 8241 mln EUR [Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka… 2006, s. 6, 102]. Dla zapewnienia trwałej konkurencyjności danego regionu tworzone są regionalne sieci innowacji, tj. celowo zorganizowane platformy współpracy jednostek samorządu terytorialnego, instytucji edukacyjnych i naukowych, przedsiębiorców, a także instytucji i organizacji wsparcia biznesu. Przez wzmacnianie mechanizmów współpracy między sektorem naukowo-badawczym a gospodarką możliwe staje się osiągnięcie głównego celu tworzenia regionalnych sieci współpracy, jakim jest podniesienie potencjału regionów w sferze innowacji oraz zwiększanie ich konkurencyjności. Działania te powinny uwzględniać nowe mechanizmy rozwoju, a także znaczenie sieciowych powiązań między regionami w postaci zarówno interregionalnych, jak i intraregionalnych relacji między jednostkami gospodarczymi znajdującymi się na ich terenie [Gorzelak 2004, s. 23]. Funkcjonująca w ramach sieci platforma współpracy powinna umożliwiać sukcesywne podnoszenie zdolności firm regionalnych do konkurowania z przedsiębiorstwami z państw wysoko rozwiniętych oraz kształtować skutecznie działający system transferu technologii. Powinna również przez zapewnianie mechanizmów dostępu do instrumentów finansowania innowacji wzmacniać zdolności innowacyjne firm, a także wpływać na rozwój kultury innowacyjnej w regionie. 28 Wstępny projekt Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 wspierających wzrost gospodarczy i zatrudnienie został przyjęty przez Radę Ministrów 14 lutego 2006 r. Dokument Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, 2007-2013 jest również określany jako Narodowa Strategia Spójności 2007-2013 (NSS). 136 Studia 150 - Bronisz 1.indd 136 2013-10-10 08:21:58 Do zbudowania regionalnych sieci innowacji oraz ich sprawnego funkcjonowania konieczna jest aktywna polityka państwa, prowadzona zarówno na szczeblu rządowym, jak i samorządowym. Od kilku lat zauważalny jest wzrost zainteresowania państwa wspieraniem innowacyjności. Przyjmując za słuszne stanowisko Komisji Europejskiej, która uznała podejście regionalne jako główny mechanizm wspierania innowacji, z inicjatywy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji29 regiony zostały zobowiązane do opracowania Regionalnych Strategii Innowacji (RSI)30. Tworzone jako dokumenty programowe wskazujące m.in. na najbardziej przyszłościowe kierunki rozwoju i formy interwencji najistotniejsze z punktu widzenia potrzeb rozwoju danego regionu. Zawarte są w nich działania o charakterze regionalnym, dostosowane zarówno do istniejącego, jak i przyszłego potencjału oraz możliwości rozwoju regionu. Zapisy RSI miały być zgodne, a także ściśle powiązane z innymi dokumentami programowymi, realizującymi odpowiednie elementy polityki państwa oraz polityki Unii Europejskiej. Regionalne strategie miały na celu wspomaganie władz lokalnych oraz innych organizacji rozwoju regionalnego w zdefiniowaniu i wdrożeniu efektywnego systemu wspierania innowacyjności w regionie. Tworzone na podstawie analizy potrzeb technologicznych, możliwości i potencjału sektora badawczego i naukowego oraz przedsiębiorstw, w zakresie zarządzania, finansów, organizacji oraz technologii. Regionalne Strategie powinny określać kierunki polityki innowacyjnej, sposoby budowy i optymalizacji regionalnej infrastruktury wspomagającej innowacyjność [http://www.parp.gov.pl/innowacje_ris.html]. Celem RSI było budowanie w regionach trwałego partnerstwa między jednostkami naukowymi a przemysłem, podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) przez wprowadzanie nowych technologii oraz rozwijanie umiejętności pracowników w zakresie badań i innowacji. RSI identyfikują problemy związane ze współpracą między jednostkami naukowymi i przedsiębiorstwami oraz upatrują w nich jedną z głównych przyczyn niskiej innowacyjności gospodarek regionalnych [Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2006, s. 40-41]. Zintegrowane Regionalne Strategie Innowacji tworzą Narodowy System Innowacji, definiowany jako kompleks wyodrębnionych instytucji, które wspólnie lub indywidualnie wnoszą wkład do rozwoju i dyfuzji nowych technologii, a także tworzą bazę, w ramach której rządy formułują i realizują politykę mającą za zadanie oddziaływanie na procesy innowacyjne. Narodowy System Innowacji jest to więc system wzajemnie powiązanych instytucji mających tworzyć, przechowywać i przekazywać Rząd pod przewodnictwem K. Marcinkiewicza zlikwidował Ministerstwo Nauki i Informatyzacji. Zagadnienia związane z nauką zostały włączone w zakres obowiązków nowo powstałego Ministerstwa Edukacji i Nauki, jednocześnie dział informatyzacja został przeniesiony do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. 5 maja 2006 r. premier Marcinkiewicz powołał Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które powstało w wyniku podziału Ministerstwa Edukacji i Nauki. 30 Metodologia tworzenia Regionalnych Strategii Innowacji została wypracowana w Unii Europejskiej w ramach programów RIS (Regional Innovation Strategies) oraz RITTS (Regional Innovation and Technology Transfer Strategies). Pierwsze edycje tych programów rozpoczęto w 1994 r. 29 137 Studia 150 - Bronisz 1.indd 137 2013-10-10 08:21:58 wiedzę oraz umiejętności leżące u podstaw nowych technologii [Proposed Guidelines… 1997]. Instytucje, mechanizmy rozwoju i wsparcia regionalnych sieci innowacji to różnorodne działania, które koncentrują aktywność na obszarach propagowania przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych, newralgicznych dla procesów rozwojowych danego regionu. W celu wspierania innowacyjności, a tym samym konkurencyjności gospodarki, wykorzystując mocne strony danego regionu, a jednocześnie eliminując istniejące bariery, należy stworzyć na poziomie regionu system bodźców oraz szeroko rozumianego wsparcia działalności proinnowacyjnej. Formy tego wsparcia mogą mieć różnorodną postać. Do regionalnych instytucji, które powinny być wykorzystywane w regionie do budowania sieci innowacji można zaliczyć: parki technologiczne, inkubatory technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, centra doskonałości, organizacje otoczenia biznesowego, centra edukacyjno-wdrożeniowe, regionalne i lokalne fundusze pożyczkowo-poręczeniowe, fundusze venture capital oraz specjalne strefy ekonomiczne. Sprawne funkcjonowanie systemu innowacyjnego wymaga zbudowania regionalnej sieci innowacji, ale też wykorzystania potencjału oraz wdrożenia mechanizmów pomocy ponadregionalnej. W obrębie otoczenia instytucjonalnego ważną rolę proinnowacyjną odgrywają instytucje rządowe, takie jak: instytucje stanowiące prawo, urzędy administracji państwowej. Istotne znaczenie mają również ośrodki naukowe oraz badawcze i rozwojowe: uczelnie wyższe, placówki PAN, firmy konsultingowe, fundacje naukowe czy portale internetowe. Nie można pominąć także instytucji wspierania biznesu, do których należy zaliczyć: urzędy administracji samorządowej, agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, izby gospodarcze, inkubatory przedsiębiorczości, centra informacji europejskiej, centra transferu technologii, parki technologiczne, fundusze pożyczkowo-poręczeniowe, regionalne instytucje finansujące. Dzięki interaktywnym relacjom całego systemu możliwy jest systematyczny rozwój potencjału innowacyjnego regionu, a także intensyfikacja sprawności realizowanych procesów tworzenia, komercjalizacji i dyfuzji innowacji [Haffer 2004, s. 345]. Proces stałego uczenia się, dostęp do usług ICT oraz rozwój społeczeństwa informacyjnego są szczególnie ważne w kontekście wzrostu regionalnej konkurencyjności. Społeczeństwo informacyjne31, uważane za jeden z kluczowych elementów cywilizacji opartej na wiedzy, jest niewątpliwie nową jakością w procesie rozwoju społecznego. Podstawę jego rozwoju stanowią techniki cyfrowe oraz technologie informacyjne. Kształtowanie się społeczeństwa wiedzy jest złożonym procesem społecznym, gospodarczym i naukowo-technicznym. Społeczeństwo informacyjne jest „produk31 Uważa się, że hasłem społeczeństwo informacyjne jako pierwszy posłużył się Tadao Umesao, dziennikarz japońskiego dziennika Hoso Ashai. Termin ten użyty został w jego wizjonerskim artykule, poświęconym ewolucyjnej teorii społeczeństwa opartego na przetwarzaniu informacji [zob. Tadeusiewicz 2002]. 138 Studia 150 - Bronisz 1.indd 138 2013-10-10 08:21:58 tem” rewolucji informacyjnej, systemem społecznym, którego sposób funkcjonowania został radykalnie zmieniony przez nowe technologie informacyjne i komunikacyjne. Kluczową charakterystyką jego funkcjonowania, swoistym jądrem życia społecznego staje się informacja, jej przetwarzanie i upowszechnianie. Dlatego też im bardziej centralną pozycję w życiu społecznym zajmuje informacja i procesy z nią związane, tym bardziej staje się uzasadnione operowanie pojęciem społeczeństwa informacyjnego. Według Sienkiewicza i Świebody, społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, „gdy osiąga stopień rozwoju oraz skali i skomplikowania procesów społecznych i gospodarczych, wymagający zastosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania olbrzymiej masy informacji generowanych przez owe procesy. W takim społeczeństwie informacja i wynikające z niej wiedza oraz technologie są podstawowym czynnikiem wytwórczym, a wszechstronnym czynnikiem rozwoju jest wykorzystywanie teleinformatyki” [Sienkiewicz, Świeboda 2004, s. 97]. Czynnikiem determinującym rozwój społeczeństwa globalnej informacji jest poziom zdolności do adaptacji i wykorzystania współczesnej technologii informacyjnej, systemów informatycznych, nowoczesnych środków telekomunikacji. Ważnym elementem jest także dostępność odpowiednich środków działania, czyli istnienie rozwiniętej infrastruktury technicznej i usługowej oraz implementacja metod ustalania racjonalnego i efektywnego jej użytkowania. Nie bez znaczenia są również uwarunkowania prawne oznaczające m.in. równorzędność operacji przeprowadzanych elektronicznie i zdalnie z działaniami realizowanymi tradycyjnie [Sroka 2002, s. 59]. Rozważając kwestie oceny poziomu zaawansowania społeczeństwa informacyjnego należy wskazać zakres możliwych zastosowań nowoczesnych technologii informacyjnych. Wśród najważniejszych dziedzin można wymienić: organizację działalności gospodarczej opartej na systemach informatyczno-komunikacyjnych, zwiększające się obroty w handlu elektronicznym czy informatyzację działalności administracji publicznej [Barczak 2004, s. 80]. Do innych cech społeczeństwa, które są zbieżne z uznawanymi przejawami „społeczeństwa informacyjnego” należą: przewaga sektora usług w gospodarce, dominacja specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej, priorytetowe znaczenie wiedzy jako źródła innowacji i polityki, stworzenie nowych „technologii intelektualnych” jako podstaw podejmowania decyzji politycznych i społecznych [ibidem, s. 81]. Warto podkreślić, że cechy charakterystyczne społeczeństwa informacyjnego są następujące: – kreowanie nowych rodzajów usług i zastosowań o życiowym znaczeniu dla społeczeństwa, opartych na nowoczesnych technologiach; – wpływanie na zmiany we wszystkich sektorach gospodarki i administracji publicznej; – modernizowanie i ekspansja podstawowej infrastruktury informacyjnej i telekomunikacyjnej w skali międzynarodowej i globalnej oraz jej daleko idąca prywatyzacja, jako środek zwiększania inwestycji w tę infrastrukturę; 139 Studia 150 - Bronisz 1.indd 139 2013-10-10 08:21:58 – czynienie bardziej ścisłymi powiązań środowisk naukowych z przemysłowymi drogą wirtualizacji struktur przedsiębiorstw, organizacji, instytutów i uniwersytetów; – ustanawianie nowych form współpracy naukowej oraz w sferze postępu technicznego między sektorem publicznym i prywatnym w układzie krajowym i międzynarodowym w celu zapewnienia wzrostu innowacyjności i konkurencyjności gospodarki oraz jakości życia; – upowszechnianie metod i zastosowań właściwych zaawansowanym technologiom informacyjnym oraz tworzenie i udostępnianie zasobów tzw. najlepszej praktyki [Frankowicz 2000, s. 37-38]. W społeczeństwie informacyjnym priorytetem jest podnoszenie znaczenia nauki i edukacji, zarówno w życiu gospodarczym, jak i codziennym [ibidem, s. 38]. Ten rodzaj społeczeństwa nie może bowiem powstać bez rozwiniętej, nowoczesnej oświaty zapewniającej m.in. powszechną edukację, system kształcenia ustawicznego, oraz prace badawczo-rozwojowe. Warunkiem jego rozwoju są wysoko wykwalifikowani pracownicy, posługujący się technikami informacyjno-komunikacyjnymi i stale podnoszący swoje umiejętności, zdolni także nabywać kompetencje w nowych dziedzinach [Polowczyk 2001, s. 131]. Społeczeństwo informacyjne charakteryzuje układ stosunków opartych na gospodarce informacyjnej (information economy), w którym ponad 50% dochodu narodowego brutto powstaje w obrębie szeroko rozumianego sektora informacyjnego [Rogińska, Łojewski 2002, s. 71]. Ważnym elementem oceny poziomu zaawansowania społeczeństwa informacyjnego jest zakres zastosowań nowoczesnych technologii informacyjnych w różnych dziedzinach życia. Do najważniejszych dziedzin zastosowań należą: – organizacja działalności gospodarczej opartej na systemach informatyczno-komunikacyjnych, w tym przedsiębiorstw wirtualnych; – zwiększający się w szybkim tempie zakres zastosowań i obroty w handlu elektronicznym; – informatyzacja działalności administracji państwowej; – powstanie i szybkie rozszerzanie się zakresu zastosowań zdalnej edukacji [Barczak 2004, s. 80]. Inne cechy społeczeństwa, które są zbieżne z uznawanymi obecnie przejawami „społeczeństwa informacyjnego” to: – dominacja sektora usług w gospodarce, – dominacja specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej, – priorytetowe znaczenie wiedzy jako źródła innowacji i polityki, – nastawienie na sprawowanie kontroli nad techniką, – stworzenie nowych „technologii intelektualnych” jako podstaw podejmowania decyzji politycznych i społecznych [ibidem, s. 81. Analiza zmian prowadzących do powstania i rozwoju społeczeństwa informacyjnego pozwala na sformułowanie następujących hipotez: 140 Studia 150 - Bronisz 1.indd 140 2013-10-10 08:21:58 – zasadniczą przyczyną powstania „społeczeństwa informacyjnego” jest wysoka dynamika rozwoju sieci komunikacji społecznej; – wzrost efektywności systemów informacyjnych wzmacnia zmiany ilościowe i jakościowe w społecznej sieci komunikacji oraz polityce informacyjnej w systemie społecznym; – zmiany sieci komunikacyjnej implikują zmiany pozostałych komponentów struktury społecznej; – kierunek zmian społecznych oraz kierunek rozwoju technologii informacyjnych są ściśle skorelowane; – wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym, aby powstało społeczeństwo informacyjne [ibidem, s. 81]. Dla rozwoju społeczeństwa globalnej informacji szczególnie istotne są decyzje kierunkowe kształtowania przyszłości społeczeństw. W społeczeństwie informacyjnym przetwarzanie informacji, jej jakość i szybkość przekazywania są kluczowym czynnikiem wydajności i konkurencyjności przemysłu oraz usług dla konsumentów, warunkiem rozwoju i przyrostu zatrudnienia. Sprawniejsze docieranie do pełnych, wiarygodnych informacji sprzyja podejmowaniu lepszych decyzji oraz pełniejszemu zaspokajaniu potrzeb społecznych [Sienkiewicz, Świeboda 2004, s. 98]. W analizie istotnych przestrzennie przejawów społeczeństwa informacyjnego bierze się pod uwagę różne wymiary. W ramach jednolitej koncepcji społeczeństwa informacyjnego wyodrębnione zostały jego trzy wymiary: technologiczny, ekonomiczny i społeczny (ryc. 35), przy czym pierwszy z nich obejmuje dostępność i wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (TIT) w przedsiębiorstwach oraz gospodarstwach domowych. Wymiar ekonomiczny związany jest z rozwojem istotnych sektorów (przemysłu związanego z TIT, B+R, czy usług wiedzochłonnych), wartością dodaną w tych sektorach oraz stopniem intensywności prowadzenia badań i ich produktami. Natomiast wymiar społeczny dotyczy roli edukacji i TIT w życiu obywateli, obejmuje również e-administrację (tab. 45). Społeczeństwo, aby mogło być określone mianem informacyjnego musi mieć zagwarantowany dostęp do usług informacyjnych. Elementem niezmiernie istotnym jest więc rozwinięta infrastruktura sieciowa, dzięki której możliwe staje się obniżenie cen usług o charakterze informacyjnym. Niewątpliwie poziom rozwoju infrastruktury w Polsce kształtuje się na bardzo niskim poziomie. Zauważalne są także dysproporcje między poszczególnymi regionami. Ze względu na znacznie wyższe koszty dostępu do nowoczesnych technologii komunikacyjnych, mieszkańcy terenów słabiej rozwiniętych zostają praktycznie wykluczeni ze struktur społeczeństwa informacyjnego. Syntetycznego obrazu poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego w polskich regionach dostarczają wyniki badań prowadzonych w ramach projektu ESPON 1.2.3. Skonstruowany wskaźnik uwzględniał trzy fazy rozwoju społeczeństwa określanego mianem informacyjne: 141 Studia 150 - Bronisz 1.indd 141 2013-10-10 08:21:58 Ryc. 35. Koncepcja Społeczeństwa Informacyjnego Źródło: [Projekt ESPON… 2007, s. 71]. – gotowość (IS readiness) oznaczającą zasoby i umiejętności konieczne do rozwoju społeczeństwa informacyjnego (wykorzystane w badaniu wskaźniki to: zasoby ludzkie w nauce i technice, gospodarstwa domowe wyposażone w telefon stacjonarny, dochód gospodarstw domowych); – rozwój/wzrost (IS growth) – oznaczające dostępność i wykorzystanie technologii informacyjnych (wykorzystane wskaźniki: gospodarstwa domowe z komputerem osobistym, gospodarstwa domowe z przynajmniej jednym telefonem komórkowym, gospodarstwa domowe mające dostęp do Internetu, dostępność sieci światłowodowej, firmy z dostępem do Internetu); – wpływ (IS impact) – oznaczające wpływ na gospodarkę (wykorzystane wskaźniki: zatrudnienie w sektorze wysokiej techniki, aplikacje patentowe w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych). Polskie regiony cechuje niska (dolnośląskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie i wielkopolskie) lub bardzo niska (kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie) wartość wskaźnika. W 2005 r. w Polsce średnio co 4-5 gospodarstwo dysponowało dostępem do Internetu. Najlepiej pod tym względem wyglądała sytuacja w woj. mazowieckim, małopolskim i śląskim (co 3-4 gospodarstwo domowe miało dostęp do Internetu). Natomiast najmniej korzystnie w woj. lubelskim, świętokrzyskim i kujawsko-pomorskim. Dlatego też konieczne jest podejmowanie wielopłaszczyznowych działań na rzecz rozwoju różnych aspektów społeczeństwa informacyjnego, 142 Studia 150 - Bronisz 1.indd 142 2013-10-10 08:21:58 Tabela 45 Wymiary i wskaźniki społeczeństwa informacyjnego Wymiar Wskaźniki Technologiczny – dostępność Digital Subscriber Lines (DSL) – odsetek przedsiębiorstw posiadających własną stronę internetową – odsetek przedsiębiorstw korzystających z: ● Internetu ● DSL – odsetek gospodarstw domowych korzystających z: ● Internetu ● DSL Ekonomiczny – – – – – – Społeczny – regionalne uczestnictwo w e-administracji – wykorzystanie Internetu przez ludność do celów edukacyjnych lub szkoleń – uczestnictwo ludności w działaniach e-handlu udział wydatków na B+R w regionalnym PKB liczba patentów w regionie udział wartości dodanej sektora TIT w całkowitej wartości dodanej zatrudnienie w sektorze TIT udział zatrudnienia w B+R w ogóle regionalnej siły roboczej odsetek populacji z wykształceniem wyższym/średnim Źródło: [Projekt ESPON… 2007, s. 73]. zarówno na poziomie rządowym, jak i samorządowym. Szczególne znaczenie ma podejmowanie inicjatyw i realizowanie własnych przedsięwzięć przez organy samorządu terytorialnego. W dobie budowania społeczeństwa wiedzy niezmiernie ważne jest konsekwentne realizowanie przyjętych założeń dotyczących budowy oraz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Dynamiczny rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych prowadzi do głębokich przeobrażeń gospodarczych i społecznych. Ich konsekwencją jest powstanie nowej struktury organizacji społeczno-gospodarczej, jaką jest społeczeństwo informacyjne. 2.3. Procesy konkurencyjności (outputs) Zgodnie z założeniami metody opracowanej przez Hugginsa nakłady konkurencyjności (gęstość biznesu, aktywność ekonomiczna i gospodarka oparta na wiedzy) wpływają na wydajność regionalnej gospodarki, mierzonej poziomem PKB na 1 mieszkańca. Dynamika PKB jest najczęściej używanym miernikiem służącym oce- 143 Studia 150 - Bronisz 1.indd 143 2013-10-10 08:21:58 nie zaawansowania zmian gospodarczych. Lata 2006-2008 były okresem dynamicznego wzrostu gospodarczego. Średnie roczne tempo wzrostu PKB wyniosło ponad 6%. W 2009 r. odnotowano znacznie niższe tempo wzrostu PKB czego powodem było przede wszystkim światowe spowolnienie gospodarcze. W 2010 r. tempo wzrostu PKB było już ponad dwa razy większe niż w 2009 r. i wyniosło 3,8%. Polska znalazła się w grupie państw Unii Europejskiej o najwyższym wzroście gospodarczym w 2010 r., tempo wzrostu polskiej gospodarki nadal przewyższało średnie unijne, ale różnica była mniejsza niż w latach poprzednich. W relacji do średniej krajowej, w 2009 r. najwyższy poziom rozwoju mierzony PKB per capita osiągnęło woj. mazowieckie (160% średniej krajowej), a różnica między nim a pozostałymi regionami ulega systematycznemu zwiększeniu. PKB per capita powyżej średniej krajowej wygenerowały także woj. śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Najniższym poziomem PKB na 1 mieszkańca charakteryzowało się 5 województw tzw. Polski Wschodniej, tj. lubelskie, podkarpackie, podlaskie, warmińsko-mazurskie i świętokrzyskie. Regiony odznaczające się wysokim stopniem zaawansowania ekonomicznego rozwijały się znacznie szybciej, niż pozostałe. W okresie po transformacji ustrojowej stały się relatywnie silnymi ośrodkami gospodarczymi, kulturalnymi i naukowymi. Jednocześnie można je uznać za obszary z najważniejszymi ośrodkami badań i rozwoju, innowacji oraz tworzenia miejsc pracy, skupiające gałęzie gospodarki generujące wysoką wartość dodaną [Raporty EoRPA 2008, s. 115]. W ostatnich latach polskie regiony doświadczały szybkiego tempa wzrostu gospodarczego, jednak wzrost ten nie rozkłada się równomiernie (ryc. 36), nadal aktualny jest historyczny podział kraju na Polskę A i B. W 2009 r., podobnie jak w latach poprzednich udział poszczególnych województw w tworzeniu PKB był znacznie zróżnicowany. Na przestrzeni ostatnich lat Ryc. 36. PKB według regionów i województw w 2009 r. Źródło: Opracowanie na podstawie danych GUS (ryc. 36, 37). 144 Studia 150 - Bronisz 1.indd 144 2013-10-10 08:21:59 4 województwa tj. mazowieckie, wielkopolskie, śląskie i podkarpackie zwiększyły swoje udziały w tworzeniu PKB, 5 województw tj. kujawsko-pomorskie, lubelskie, łódzkie i opolskie zmniejszyły swoje udziały, w przypadku pozostałych 7 regionów sytuacja pozostała bez zmian. Wartość PKB wytworzonego w woj. mazowieckim była prawie 10 razy wyższa niż w opolskim. Jednocześnie w 2009 r. 2 województwa tj. mazowieckie i śląskie wytworzyły 35% krajowej wartości produktu krajowego brutto (ryc. 37). Z kolei najmniejszym udziałem w tworzeniu PKB, nie przekraczającym 3% odznaczały się woj. opolskie, lubuskie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Łączny ich udział w generowaniu PKB wyniósł 12,2%. Niewątpliwie na rozwój Polski oddziałują odziedziczone tendencje w zakresie specjalizacji sektorów przemysłowych, rozwoju instytucjonalnego, poziomu wykształcenia czy budowy kapitału społecznego [Przeglądy Terytorialne OECD… 2008, s. 35]. Przepaść rozwojowa między zachodnią a wschodnią częścią kraju jest istotną cechą rozwoju terytorialnego kraju. W ciągu ostatniego dziesięciolecia podział na wschodnie województwa peryferyjne i bardziej zaawansowaną ekonomicznie zachodnią część kraju pogłębiał się. Najbiedniejsze tereny południowego wschodu, ze swoją słabo rozwiniętą infrastrukturą i większą odległością do rynków zachodnich odnotowują niższy PKB na mieszkańca. Dlatego też w celu zdynamizowania rozwoju Polski Wschodniej, opracowano program operacyjny [Program Operacyjny Ryc. 37. Udział województw w tworzeniu PKB w 2009 r. (w %) 145 Studia 150 - Bronisz 1.indd 145 2013-10-10 08:21:59 Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 2006], mający stworzyć warunki do zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej regionów, rozwoju funkcji metropolitalnych miast wojewódzkich oraz poprawy dostępności komunikacyjnej tego obszaru [Proniewski 2006, s. 127]. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej o wartości 9,1 mld PLN realizowany jest na terenie woj. lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego finansuje inwestycje dot. m.in. uczelni wyższych, parków technologicznych i terenów inwestycyjnych, budowy dróg, promocji gospodarczej regionu oraz sieci Internetu szerokopasmowego. Do końca 2011 r. w ramach PO RPW podpisano 128 umów o dofinansowanie projektów, a wartość zakontraktowanych środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) wyniosła 6320 mln PLN, co stanowiło 69% środków w ramach Programu [Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej… 2006] (ryc. 38). Jednym z czynników decydujących o tempie i poziomie rozwoju poszczególnych regionów, a w konsekwencji o zróżnicowaniu regionalnym kraju jest struktura gospodarki [Gawlikowska-Hueckel 1999; 2000; 2000a; 2003]. Przekształcenia polskiej gospodarki doprowadziły do znacznych zmian. W generowaniu wartości dodanej brutto zmniejszył się udział sektorów rolnictwa i przemysłu, a zwiększył udział usług rynkowych. W 2009 r. 30,1% krajowej wartości dodanej brutto wygenerowały podmioty prowadzące działalność w usługach, jednostki prowadzące działalność w przemyśle wytworzyły 24,6%, jednostki prowadzące działalność w zakresie pozostałych usług 24,2%, podmioty prowadzące działalność finansową i ubezpieczeniową oraz obsługę rynku nieruchomości wypracowały 9,7%, zaś jednostki prowadzące działalność w budownictwie wytworzyły 7,8% krajowej wartości dodanej brutto. Jednocześnie udział rolnictwa, leśnictwa i rybactwa w tworzeniu krajowej wartości dodanej brutto wyniósł 3,6%. Regionalne zróżnicowanie poziomu wydajności pracy, mierzonego wartością dodaną brutto na 1 pracującego * Wartość EFRR podpisanych umów (mln PLN). Ryc. 38. Liczba i wartość podpisanych umów o dofinansowanie projektów w ramach PO RPW, stan na 31.12.2011 r. Źródło: [Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 w liczbach, MRR]. 146 Studia 150 - Bronisz 1.indd 146 2013-10-10 08:21:59 Ryc. 39. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w 2009 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (ryc. 39-43). jest znaczne (ryc. 39). Najwyższy poziom wydajności cechował woj. mazowieckie, dolnośląskie, pomorskie i śląskie, natomiast najniższy lubelskie, podkarpackie, podlaskie i świętokrzyskie. Poziom wydajności zależał w dużej mierze od regionalnej struktury społeczno-gospodarczej. W województwach, w których obserwowano wysoki udział pracujących w rolnictwie, zaś niski w usługach występował najniższy poziom wydajności. Niewątpliwie rozwój regionów będzie uwarunkowany maksymalnym wykorzystaniem znacznych zasobów pracy w najbardziej efektywnych sektorach gospodarki. 2.4. Wyniki konkurencyjności (outcomes) Zgodnie z przyjętą metodą badawczą, trzecim kluczowym czynnikiem konkurencyjności, są wyniki (outcomes), czyli poziom bezrobocia i płace. Stanowią one ostateczny wyraz, miarę poziomu regionalnej konkurencyjności. Bezrobocie jest jedną z podstawowych kategorii rynku pracy, a zarazem immanentną cechą gospodarki wolnorynkowej. Definiowane jako nadwyżka podaży pracy nad popytem na pracę jest istotnym czynnikiem warunkującym rozwój regionów. Ponieważ zwykle bezrobocie przekracza akceptowany społecznie i ekonomicznie poziom 3,5% zasobów siły roboczej uznawane jest za jeden z głównych czynników wpływających negatywnie na rozwój społeczno-gospodarczy. Pozytywna tendencja spadku bezrobocia, zapoczątkowana w 2002 r., utrzymała się do końca 2008 r. Począwszy od 2009 r. obserwowany jest wzrost liczby osób pozostających bez pracy, co niewątpliwie jest odzwierciedleniem niekorzystnych globalnych procesów rynkowych i kryzysu gospodarczego. W końcu 2011 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Polsce wyniosła 1982,7 tys., jednocześnie 34,6% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych stanowili bezrobotni pozostający bez pracy dłużej niż rok. Stopa bez- 147 Studia 150 - Bronisz 1.indd 147 2013-10-10 08:21:59 robocia rejestrowanego wyrażająca stosunek liczby zarejestrowanych bezrobotnych do ogółu cywilnej ludności czynnej zawodowo w końcu 2011 r. wyniosła 12,5%, przy czym w zależności od poziomu rozwoju i kondycji regionalnych gospodarek kształtowała się w przedziale od 9,2% w woj. wielkopolskim do 20,1% w warmińsko-mazurskim. Stopa bezrobocia rejestrowanego była o 0,1 pkt proc. wyższa niż przed rokiem, jednocześnie w końcu 2011 r. odnotowany został wzrost poziomu bezrobocia rejestrowanego w porównaniu do stanu z końca 2010 r. w 10 województwach (spadek zarejestrowano w 5, w woj. wielkopolskim stopa bezrobocia pozostała na tym samym poziomie). Wysoki poziom terytorialnego zróżnicowania zjawiska jest wynikiem nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego regionów. Województwa odznaczające się wysokim stopniem urbanizacji i zaawansowania ekonomicznego charakteryzują się mniejszą stopą bezrobocia, z kolei regiony peryferyjne cechuje niższy poziom rozwoju zasobów ludzkich, społecznych i ekonomicznych, mający odzwierciedlenie w wysokiej liczbie bezrobotnych (ryc. 40). Kluczowe czynniki determinujące sytuację osób na rynku pracy to przede wszystkim płeć, wiek, wykształcenie oraz miejsce zamieszkania. Analizując strukturę bezrobotnych zarejestrowanych ze względu na płeć (ryc. 41) zjawiskiem charakterystycznym jest przewaga liczebna kobiet. W 2011 r. kobiety stanowiły 53,5% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych. Jedynie w 2 województwach odnotowano większy udział bezrobotnych mężczyzn, tj. w mazowieckim i podlaskim. Regionalna konkurencyjność w znacznej mierze warunkowana jest jakością zasobów ludzkich, a więc potencjałem edukacyjnym regionu. Wykształcona, wykwalifikowana siła robocza jest istotnym elementem konkurencyjnej, opartej na wiedzy gospodarki. Siłę napędową rozwoju gospodarczego stanowi zdolność ciągłego podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowych umiejętności. Proces stałego uczenia przyczynia się do rozwoju kapitału ludzkiego, wpływa na wzrost zatrudnienia w regionach, wyższy standard życia. Rozwój kwalifikacji zasobów pracy to także Ryc. 40. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach Polski w końcu 2011 r. 148 Studia 150 - Bronisz 1.indd 148 2013-10-10 08:21:59 Ryc. 41. Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w Polsce według płci w latach 2007-2011, stan na 31.12 wyższa innowacyjność, produktywność, a tym samym konkurencyjność regionalnej gospodarki. W 2011 r. wśród zarejestrowanych bezrobotnych (ryc. 42) najwięcej osób legitymowało się wykształceniem zasadniczym zawodowym (28,0%) oraz gimnazjalnym i poniżej (27,5%) (ryc. 42) Niewątpliwie bezrobotni tej grupy zazwyczaj najdotkliwiej odczuwają skutki i wahania koniunktury oraz spowolnienia gospodarczego. Relatywnie nowym, szczególnie negatywnym zjawiskiem jest wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym w strukturze osób pozostających bez pracy. W 2007 r. bezrobotni z tej grupy stanowili 6,9% ogółu zarejestrowanych w kraju, podczas gdy w 2011 r. nastąpił wzrost ich udziału do poziomu 11,4%. Jednocześnie w 2011 r. w stosunku do roku poprzedniego największy wzrost liczby bezrobotnych zaobserwowano właśnie wśród osób z wykształceniem wyższym. Miarą wydajności regionalnego rynku pracy jest także wskaźnik liczby bezrobotnych przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym. W 2010 r. na tle kraju najmniejszą wartością wskaźnika wyróżniało się woj. śląskie i wielkopolskie (ryc. 43). Ponadto 4 województwa, tj. mazowieckie, małopolskie, opolskie i pomorskie odnotowały wskaźnik poniżej średniej krajowej wynoszącej 7,9. Sytuacja na rynku pracy charakteryzuje się istotnym zróżnicowaniem regionalnym, jednak można wymienić pewne wspólne kluczowe problemy. Będą to: – niska aktywność zawodowa osób starszych, Ryc. 42. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych w Polsce według poziomu wykształcenia w latach 2007-2011, stan na 31.12 149 Studia 150 - Bronisz 1.indd 149 2013-10-10 08:21:59 Ryc. 43. Wskaźnik liczby bezrobotnych przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2010 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. – – istotny udział bezrobocia długotrwałego, niski poziom wykształcenia większości osób bezrobotnych i/ lub niedopasowanie ich kwalifikacji do wymagań rynku pracy, – istotny poziom zróżnicowania regionalnego sytuacji na rynku pracy przy bardzo niskiej mobilności przestrzennej (w szczególności osób bezrobotnych). Wskaźnikiem charakteryzującym potencjał społeczno-ekonomiczny regionów a jednocześnie odzwierciedlającym poziom ich rozwoju, konkurencyjności oraz jakości życia mieszkańców jest wielkość wynagrodzeń brutto w gospodarce. Zróżnicowanie przestrzenne płac jest pochodną oddziaływania różnych czynników, ogólnie jednak dysproporcje są konsekwencją różnic w poziomie rozwoju poszczególnych regionów. W 2011 r. w Polsce przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw wyniosło 3625,21 zł i było o 5,2% wyższe niż przed rokiem. Wzrost wynagrodzeń wystąpił we wszystkich województwach. Zdecydowanie najwyższym poziomem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia charakteryzowało się woj. mazowieckie. Wynagrodzenia powyżej przeciętnej krajowej odnotowano także w woj. śląskim. Najniższym poziomem wynagrodzeń charakteryzowały się woj. podkarpackie i warmińsko-mazurskie. Podsumowując, w czołówce skonstruowanego syntetycznego wskaźnika konkurencyjności polskich regionów (tab. 46) znalazły się woj. mazowieckie, śląskie, małopolskie i dolnośląskie. Niewątpliwie, niekwestionowanym liderem wśród polskich regionów jest woj. mazowieckie, które bez względu na zastosowany scenariusz badań zajmuje pierwsze miejsce. Jest to region stołeczny, gdzie znaczna koncentracja gospodarcza występuje w centrum politycznym kraju. Swoją pozycję zawdzięcza niezmiernie dynamicznemu rozwojowi, zarówno gospodarczemu, jak i rozwojowi kapitału ludzkiego. Sukces gospodarczy w woj. mazowieckim spowodował napływ dużej liczby wykwalifikowanej, innowacyjnej i kreatywnej ludności, czego skutkiem 150 Studia 150 - Bronisz 1.indd 150 2013-10-10 08:22:00 Studia 150 - Bronisz 1.indd 151 2013-10-10 08:22:00 3 czynniki Gospodarka Wyniki oparta (Outcomes) na wiedzy Nakłady (Inputs) Procesy (Outputs) Aktywność ekonomiczna Płace Gęstość biznesu. 2 4 3 6 7 2 129,5 117,9 113,1 118,1 88,9 84,2 81,4 10 75,8 12 78,3 11 75,1 14 74,1 15 75,6 13 69,6 16 3 5 6 102,4 98,6 4 7 8 9 134,2 118,9 119,1 117,7 99,9 97,5 86,5 85,0 76,7 10 73,8 11 70,8 12 69,0 13 68,3 14 67,1 15 64,3 16 2 3 4 5 6 7 8 9 132,0 117,4 116,8 114,9 98,3 95,8 85,8 83,3 75,7 10 72,5 11 69,2 12 67,7 13 66,7 14 65,9 15 63,6 16 Śląskie Dolnośląskie Małopolskie Wielkopolskie Pomorskie Łódzkie Zachodniopomorskie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Podkarpackie Opolskie Świętokrzyskie Podlaskie Lubuskie Warmińsko-Mazurskie 113,2 11 9 8 7 6 5 4 55,2 15 54,2 16 56,4 14 60,1 12 60,0 13 8 7 6 4 9 60,0 15 62,7 12 59,3 16 61,9 14 62,7 13 63,3 11 70,7 5 3 6 119,0 5 120,7 99,6 96,4 88,3 81,0 4 6 7 8 9 114,2 112,8 89,4 88,0 5 7 101,5 97,3 3 6 9 8 10 11 13 14 128,1 118,4 98,3 99,0 83,4 89,6 76,2 72,6 66,3 66,0 4 3 6 7 9 8 117,4 9 8 7 80,5 11 56,6 15 55,0 16 56,9 14 58,7 12 58,0 13 68,6 11 70,2 16 76,4 15 79,3 13 78,0 14 82,5 10 79,8 12 91,0 87,2 99,4 6 103,3 63,1 60,8 66,8 4 3 120,1 115,9 4 120,4 5 114,6 5 120,0 3 4 76,2 10 72,0 11 66,9 13 65,4 14 64,6 15 68,2 12 63,1 16 80,4 10 77,9 11 77,4 12 75,1 13 74,9 14 73,3 15 70,8 16 12 16 15 9 8 7 2 2 130,3 2 139,7 1 1 268,2 1 231,4 2 129,0 269,4 131,2 1 2 1 212,8 70,8 10 81,8 84,3 95,4 95,9 116,0 5 124,7 3 122,3 2 140,2 1 320,9 69,3 10 79,2 84,7 87,8 98,9 96,6 3 105,4 2 1 224,5 69,1 10 68,9 79,7 84,6 94,1 95,7 111,5 118,5 121,4 140,8 339,3 Źródło: Opracowanie własne zgodnie z założeniami metody Hugginsa, na podstawie danych GUS i Eurostatu. 9 8 5 1 1 230,0 263,7 1 262,3 wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. wskaź. poz. Równe wagi Mazowieckie Region Wskaźnik sumaryczny Syntetyczny wskaźnik konkurencyjności polskich regionów Tabela 46 był wzrost poziomu wiedzy i aktywności społecznej w regionie. Efektem tych procesów jest także wysoka pozycja regionu pod względem kapitału ludzkiego. Województwa, które uplasowały się w czołówce opracowanego rankingu: mazowieckie, śląskie, małopolskie i dolnośląskie, to regiony posiadające świadomość dotyczącą konieczności podejmowania działań ukierunkowanych na wzmacnianie i rozwijanie tych czynników i trendów, które stanowią o ich innowacyjności, nowoczesności i konkurencyjności. Bez wątpienia są to więc regiony charakteryzujące się znaczną gęstością jednostek gospodarczych, największą liczbą rozwiniętych, innowacyjnych, przedsiębiorstw, a także najwyższym poziomem aktywności ekonomicznej. Czynniki korzystnie wpływające na konkurencyjność ww. regionów to także względna bliskość granic wysoko rozwiniętych państw Unii Europejskiej, odpowiednia infrastruktura i niskie koszty pracy przy jednoczesnych wysokich kwalifikacjach. Wszystko to stymuluje rynek i zachęca inwestorów do podejmowania aktywności w tych województwach [Gorzelak 2000, s. 127]. Spośród szesnastu polskich województw najsłabiej w rankingu konkurencyjności wypadły regiony: warmińsko-mazurski, lubuski, podlaski i świętokrzyski. W stosunku do pozostałych regionów odznaczają się niższym poziomem zatrudnienia, inwestycji, a także gorszą infrastrukturą. Poza tym cechuje je znacznie niższy w stosunku do średniej krajowej dochód per capita. Ich niekorzystna sytuacja ekonomiczna może być spowodowana przewagą znacznego udziału rolnictwa w regionalnych gospodarkach, jak również relatywnie niekorzystnym położeniem geograficznym. Graniczą z mniej rozwiniętą i borykającą się z problemami gospodarczo-politycznymi Białorusią, Ukrainą i Rosją, co utrudnia nowe inicjatywy ekonomiczne oraz ogranicza możliwości współpracy transgranicznej [Sadowska-Snarska 2002, s. 131-165]. Obszary te charakteryzują się niskim poziomem życia mieszkańców, małą dynamiką rozwoju gospodarczego, słabo rozwiniętą i niewłaściwie ukierunkowaną infrastrukturą komunikacyjną oraz niedostatkiem czynników wzrostu [Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej… 2006, s. 4]. Do czynników hamujących ich rozwój można zaliczyć nieefektywną strukturę zatrudnienia w tych regionach, mało produktywne rolnictwo, niski poziom rozwoju usług i przemysłu oraz niski wskaźnik urbanizacji i zaangażowania kapitału zagranicznego [ibidem, s. 6]. Przeprowadzona próba analizy uwarunkowań rozwoju i konkurencyjności polskich regionów pozwala na sformułowanie następujących wniosków. Bezsporne są znaczne różnice społeczno-ekonomiczne występujące między szesnastoma polskimi województwami. Wpływ na to mają zarówno warunki ekonomiczne, społeczne i kulturowe charakteryzujące dany region, jak również brak odpowiedniej świadomości decydentów. Niewątpliwie zróżnicowanie regionalne w ciągu najbliższych lat utrzyma się. O tempie rozwoju poszczególnych regionów w największym stopniu zadecydują: atrakcyjność inwestycyjna regionu, dostępność wykwalifikowanej siły roboczej i wysoki poziom szkolnictwa wyższego. 152 Studia 150 - Bronisz 1.indd 152 2013-10-10 08:22:00 Priorytetem dla wszelkich działań podejmowanych w ramach polityki regionalnej powinno stać się wspieranie przedsięwzięć, które pozwoliłyby na tworzenie i rozwój konkurencyjnych i innowacyjnych regionów. Konieczne staje się zwiększenie wydatków na badania i rozwój, rozwijanie kapitału ludzkiego i edukacji oraz tworzenie kapitału społecznego w regionach. Niezwykle ważne są zatem wszelkie inicjatywy poświęcone rozwojowi, zarówno gospodarki opartej na wiedzy, jak i społeczeństwa wiedzy mające na celu podniesienie świadomości społecznej, jak również optymalizację korzyści społeczno-ekonomicznych. Polskie regiony powinny przyspieszyć przejście do gospodarki opartej na wiedzy, koncentrując się na rozwoju kapitału ludzkiego i innowacjach. Wyzwania w zakresie wiedzy są szczególnie istotne w przypadku pięciu wschodnich województw zlokalizowanych wzdłuż wschodnich i północnych granic Polski, ponieważ notują najmniejsze stopy wzrostu i posiadają najmniejszy wkład w PKB. Przy urzeczywistnianiu postulatów przyczyniających się do wzrostu konkurencyjności regionów równie istotna jest współpraca między instytucjami władzy szczebla centralnego i lokalnego, środowiskiem biznesu czy organizacjami pozarządowymi. 153 Studia 150 - Bronisz 1.indd 153 2013-10-10 08:22:00 ZAKOŃCZENIE Przemiany cywilizacyjne związane z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych dowiodły, że konkurencyjność stanowi fundament dla trwałego i zrównoważonego rozwoju. „Era konkurencyjności” wyłoniła się wraz z nasileniem procesów globalizacji, liberalizacją międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz deregulacją rynków. Analiza konkurencyjności znajduje coraz szersze zastosowanie w prowadzonych badaniach nad rozwojem państw i regionów. Ponadto, konkurencyjność zajmuje istotne miejsce w studiach nad strategią rozwoju regionalnego i polityką poszczególnych państw. Jest także jednym z kluczowych pojęć wyznaczających kierunek trwającej dyskusji nad przyszłością Unii Europejskiej. Coraz częściej konkurencyjność uważa się za parametr równie ważny, jak efektywność czy produktywność. Postępujący proces decentralizacji przyczynił się do uznania regionu jako podmiotu kreującego rozwój i wzrost gospodarczy. Źródłem tego procesu jest przeniesienie akcentu na kryterium konkurencyjności samego regionu. Stanowi ona wskaźnik jakościowy jego rozwoju społeczno-gospodarczego, ocenianego na tle innych jednostek, z punktu widzenia zdolności do skutecznej rywalizacji. Przeprowadzona analiza pozwoliła na sformułowanie pewnych wniosków. Niewątpliwie, wzrost konkurencyjności jest niezbędny do osiągnięcia wysokiego, trwałego wzrostu gospodarczego, wzrostu zatrudnienia oraz zamożności obywateli. Jedynie na obszarach odznaczających się wysokim poziomem konkurencyjności, zwłaszcza w głównych ośrodkach metropolitalnych, w których skoncentrowany jest kapitał ludzki i technologiczny, następuje wzrost jakości życia mieszkańców. Jednocześnie o konkurencyjności danego regionu przesądzają długookresowe perspektywy rozwojowe. Kluczowym warunkiem wzrostu konkurencyjności jest wykorzystanie potencjału endogenicznego regionu. Priorytetowym zadaniem jest więc pełniejsze wykorzystanie potencjału województw, tworzenie warunków do pobudzenia i wykorzystania wewnętrznych źródeł wzrostu dla rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności. Każdy region ma bowiem określoną specyfikę. Dostrzeżenie i stymulowanie jego sił wewnętrznych leży zarówno w interesie mieszkańców, jak i organów władz regionu. Sukcesy we wzroście gospodarczym w warunkach pogłębiania międzynarodowej integracji regionalnej i globalnej odnoszą te regiony, które mają oparcie w rodzimych gospodarkach, społecznościach i władzy publicznej. Konieczne są zatem działania zmierzające do podniesienia poziomu życia, czyli wzrostu dochodów w sektorze go- 154 Studia 150 - Bronisz 1.indd 154 2013-10-10 08:22:00 spodarstw domowych, wzrostu zatrudnienia i wydajności pracy, skutkujące zarówno obniżeniem bezrobocia, jak i zwiększeniem poziomu aktywności zawodowej. Empiryczna weryfikacja poziomu konkurencyjności polskich regionów pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków. Po pierwsze, poziom konkurencyjności poszczególnych regionów jest bardzo zróżnicowany. Jest to konsekwencją zróżnicowań rozwoju społeczno-gospodarczego województw. Istotny czynnik wyjaśniający strukturalne dysproporcje rozwojowe Polski stanowią uwarunkowania historyczne. Podział Polski na rozwiniętą część zachodnią (Polskę A) i zacofaną wschodnią (Polskę B) nadal funkcjonuje. Jest to konsekwencją przynależności ziem polskich do trzech państw, cechujących się zróżnicowanym poziomem rozwoju, a także zmianą granic państwa polskiego po II wojnie światowej. Drugim czynnikiem wywierającym istotny wpływ na zróżnicowanie rozwoju polskich województw był system gospodarki centralnie planowanej powojennego okresu komunistycznego. Koncentracja zasobów przemysłowych w określonych obszarach oraz brak polityki zrównoważonego wzrostu pogłębił istniejące podziały. Możliwości rozwoju poszczególnych regionów, zaistniałe w wyniku przemian polityczno-gospodarczych stworzyły zarówno szanse, jak i zagrożenia w przestrzennym przebiegu tych procesów. Wielopłaszczyznowa transformacja polskiej gospodarki ujawniła pogłębiający się proces polaryzacji polskiej przestrzeni, rozwój gospodarczy był obserwowany tylko w ograniczonej liczbie województw. Było to konsekwencją istniejącego zróżnicowania regionalnych struktur gospodarczych, w różnym stopniu przygotowanych do nowej rzeczywistości. Funkcjonowanie wolnego rynku obnażyło najsłabiej rozwinięte regiony. Natomiast województwa, w których procesy innowacyjne oraz zmiany na rynku pracy wykazywały większą dynamikę wzmocniły swoją pozycję. Konkurencyjność polskich regionów kształtuje się także pod wpływem czynników zewnętrznych. Duże znaczenie mają procesy globalizacji, ogólna koniunktura światowej gospodarki, oraz poziom rozwoju państw członkowskich Unii Europejskiej. W rankingu konkurencyjności polskich regionów, opracowanym zgodnie z założeniami metody badawczej autorstwa Hugginsa najbardziej konkurencyjne okazały się woj. mazowieckie, śląskie, dolnośląskie i małopolskie. Województwa, które uplasowały się w czołówce opracowanego rankingu to regiony posiadające świadomość dotyczącą konieczności podejmowania działań ukierunkowanych na wzmacnianie i rozwijanie tych czynników i trendów, które stanowią o ich innowacyjności, nowoczesności oraz konkurencyjności. Nie ulega wątpliwości, że są to regiony charakteryzujące się znaczną gęstością jednostek gospodarczych, największą liczbą rozwiniętych, innowacyjnych przedsiębiorstw, a także najwyższym poziomem aktywności ekonomicznej. Czynniki korzystnie wpływające na konkurencyjność ww. regionów to także względna bliskość granic wysoko rozwiniętych państw Unii Europejskiej, odpowiednia infrastruktura i niskie koszty pracy przy jednoczesnych wysokich kwalifikacjach pracowników. 155 Studia 150 - Bronisz 1.indd 155 2013-10-10 08:22:00 Regionami najsłabiej rozwiniętymi w Polsce są woj. warmińsko-mazurskie, lubuskie, podlaskie i świętokrzyskie. W stosunku do pozostałych regionów odznaczają się niższym poziomem aktywności ekonomicznej, zatrudnienia i inwestycji. Poza tym cechuje je znacznie niższy w stosunku do średniej krajowej dochód per capita. Przeprowadzona próba analizy uwarunkowań rozwoju i konkurencyjności polskich regionów pozwala na sformułowanie następujących konstatacji: 1. Nie budzą wątpliwości znaczne różnice społeczno-ekonomiczne występujące między szesnastoma polskimi województwami. Mają na to wpływ zarówno warunki ekonomiczne, społeczne i kulturowe charakteryzujące dany region, jak również brak odpowiedniej świadomości decydentów lokalnych ośrodków władzy. 2. O tempie rozwoju poszczególnych regionów w największym stopniu decydują takie czynniki, jak: atrakcyjność inwestycyjna regionu, dostępność wykwalifikowanej siły roboczej i wysoki poziom szkolnictwa wyższego, a więc endogeniczne czynniki rozwoju. 3. Konkurencyjność w Polsce w znacznym stopniu traktowana jest nadal „werbalnie.” W praktyce widoczny jest deficyt strategicznego podejścia do planowania i zarządzania rozwojem regionalnym. Brakuje kompleksowego ujęcia zjawiska konkurencyjności, uwzględniającego całościowo jego wymiary i aspekty. Niewątpliwie, polityka regionalna zapewnia możliwość zintegrowanego oddziaływania na wzrost konkurencyjności regionów. Jednak niezmiernie trudno jest skoordynować działania regionalne w kontekście wszystkich strategicznych dokumentów rządowych, zwłaszcza tych, które przekraczają czteroletnią perspektywę. Współczesna polska polityka regionalna przechodzi okres transformacji z tradycyjnego podejścia opierającego się na interwencjach centralnych w określone „trudne” regiony w stronę strategicznych i zintegrowanych ram programowania z perspektywą ogólnokrajową i zwiększeniem nacisku na konkurencyjność i produktywność. W rozważaniach na temat optymalnego modelu polskiej polityki regionalnej istotną rolę odgrywają dwa główne cele: wydajność i równość. Pierwszy nawiązuje do założeń teorii rozwoju endogennego i podkreśla znaczenie wewnętrznych czynników rozwoju. Drugi natomiast związany jest z wyrównywaniem różnic, kładzie nacisk na czynniki zewnętrzne, tworzące impulsy rozwojowe i pobudzające regiony. Kwestią kluczową jest osiągnięcie równowagi między wsparciem dla biegunów wzrostu a rozwojem regionów pozostających w tyle, przede wszystkim wschodnich regionów peryferyjnych, które są jednymi z najbiedniejszych, najmniej konkurencyjnych w Unii Europejskiej. 4. Wyzwania polskiej polityki regionalnej dotyczą podziału obowiązków administracyjnych i wdrożeniowych między centralnym a niższymi szczeblami administracji. Istotne są także praktyczne aspekty funkcjonowanie polityki w regionach, oraz wyzwania, przed którymi stoją słabiej rozwinięte regiony. Głównym zadaniem organów władz regionalnych powinno być więc identyfikowanie i eliminowanie ograniczeń rozwoju. W świetle działań polityki rozwoju regionalnego wyłania się nowy paradygmat zarządzania rozwojem regionalnym. Dotyczy on procesów społecznych, 156 Studia 150 - Bronisz 1.indd 156 2013-10-10 08:22:00 gospodarczych i instytucjonalnych. Jego wyznacznikiem jest pobudzanie ducha regionalnej przedsiębiorczości oraz aktywizacja ludności. Główną barierą rozwoju konkurencyjności jest stagnacja. Dlatego też w kontekście wzrostu konkurencyjności kluczowe są elastyczne struktury zarządzania rozwojem oraz dobór instrumentów polityki inter- i intraregionalnej do aktualnej sytuacji w regionie. Bardzo ważna jest również dynamiczna adaptacja do nowych warunków, zmian zachodzących na zewnątrz regionu, oraz antycypowanie szans i możliwości rozwoju. Zróżnicowanie regionów sprawia, że konkurencyjność nie musi być postrzegana jedynie w kategoriach „wygranych” jednych i „przegranych” innych regionów. Wzrost konkurencyjności to przede wszystkim oddziaływanie na zmianę struktury gospodarczej regionów. Bez dynamicznego przyspieszenia przemian strukturalnych nie można bowiem liczyć na zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Powinno to znaleźć odzwierciedlenie w zakresie produktywności gospodarki, wydajności pracy, tworzeniu i absorpcji innowacji, oraz wykształceniu i dochodach ludności. Wskazane czynniki decydują o sile gospodarek regionów, przyczyniając się do przeciwdziałania marginalizacji niektórych obszarów. Są to elementy, które sprzyjają długofalowemu rozwojowi gospodarczemu, jego spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej. Konieczne jest więc zintensyfikowanie działań ukierunkowanych na wzmacnianie endogennych zasobów poszczególnych regionów. Są to zasoby, na których w głównej mierze powinien opierać się rozwój. Strategia budowy konkurencyjności poszczególnych regionów powinna uwzględniać specyficzne warunki społeczno-gospodarcze poszczególnych województw, oraz koncentrować się na wspieraniu ich mocnych stron, np. zasobów, które nie występują w innych województwach. Najlepszym rozwiązaniem byłoby zatem dostosowanie kombinacji różnych polityk do specyficznych potrzeb różnych terytoriów, lepsza koordynacja strategii rozwoju regionalnego i strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz opracowanie spójnej koncepcji dla dużych miast. Poprawa konkurencyjności regionów odbywa się przez zmiany zachodzące na różnych, determinujących rozwój regionalny płaszczyznach. Wśród wyzwań związanych ze wzrostem konkurencyjności polskich regionów można wskazać następujące: – wdrożenie strategii określającej, gdzie interwencje polityki spójności będą najbardziej właściwe i pożądane; – lepsze zróżnicowanie regionalnych programów operacyjnych zgodnie ze specyficznymi, regionalnymi potrzebami; – koncentracja na zasobach endogenicznych regionu; – promowanie podejścia do gospodarki opartej na wiedzy; – przyspieszenie rozwoju Polski Wschodniej; – wzmocnienie strategicznej roli regionów; – usprawnienie współpracy pomiędzy regionami; – lepsze wykorzystanie roli kontraktów dla regionalnego rozwoju gospodarczego, oraz ich koncentracja na proaktywnym rozwoju i konkurencyjności; 157 Studia 150 - Bronisz 1.indd 157 2013-10-10 08:22:00 – tworzenie wiedzy oraz doskonalenie kompetencji (produkcja i dystrybucja wiedzy jest bowiem głównym czynnikiem konkurencyjności). Biorąc pod uwagę powyższe wyzwania, najbliższe lata powinny zostać wykorzystane na dokonanie transformacji świadomości społecznej, w wyniku której wzrost konkurencyjności regionów będzie postrzegany jako najważniejsza szansa rozwoju Polski. Ponadto, środki przewidziane na lata 2007-2013 są jednymi z największych w ramach unijnej polityki spójności i mają kluczowe znaczenie dla realizacji planów rozwoju regionalnego w Polsce. Jako priorytet potraktowano wzmocnienie pięciu najsłabiej rozwiniętych polskich regionów. Stworzenie odrębnego Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej miało na celu włączenie „słabszych” obszarów do procesu nowego rozwoju. W tym kontekście niezwykle istotne wydaje się przeprowadzenie ponownego badania poziomu konkurencyjności polskich regionów po zakończeniu obecnego okresu programowania. Możliwe będzie wówczas zaobserwowanie zmiany poziomu konkurencyjności poszczególnych regionów, a także uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy regiony zaliczane do tzw. obszaru Polski Wschodniej wykorzystały szansę na nadrobienie dysproporcji rozwojowych oraz poprawę konkurencyjności. 158 Studia 150 - Bronisz 1.indd 158 2013-10-10 08:22:00 BIBLIOGRAFIA Akty prawne Decyzja Rady z 6 października 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójności (Dz.U. WE 2006/702). Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 grudnia 2000 r. w sprawie przyjęcia Programu Wsparcia na lata 2001-2002 (Dz.U. 2000, nr 122, poz. 1326). Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 kwietnia 2001 r. w sprawie nowelizacji Programu Wsparcia na lata 2001-2004 (Dz.U. 2001, nr 39, poz. 460). Rozporządzenie z 27 maja 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przyjęcia programu wsparcia na lata 2001-2003 (Dz.U. 2003, nr 104, poz. 963). Rozporządzenie z 16 marca 2004 r. w sprawie przyjęcia Programu Wsparcia na rok 2004 (Dz.U. 2004, nr 56, poz. 542). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie WE w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów statystycznych, Dz.U. WE 2005, L309. Traktat o Unii Europejskiej i Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską z 29 grudnia 2006 r. (Dz.U. WE 2006, C321E). Traktaty Rzymskie z 24 grudnia 2002 r. (Dz.U. WE 2002, C325). Ustawa z 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1921, nr 44, poz. 267). Ustawa z 2 lipca 1947 r. o planie odbudowy gospodarczej (Dz.U. 1947, nr 53, poz. 258). Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 2001, nr 142, poz. 1591 z późn zm.). Ustawa z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600 z późn. zm.). Ustawa z 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. 1997, nr.141, poz. 943). oraz jej nowelizacja z 24 lipca 1999 r. (Dz. U 1999, nr 70, poz. 778). Ustawa z 5 czerwca 1998 o samorządzie województwa (Dz.U.nr 91, poz. 576 z późn. zm.). Ustawa z 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. 2000, nr 48, poz. 550, z późn. zm.). Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. 2004, nr 116, poz. 1206). Ustawa z 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki (Dz.U. 2004, nr 238, poz. 2390. z późn. zm.). Ustawa z 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej (Dz.U. 2005, nr 179, poz. 1484. z późń. zm.). Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. 2006, nr 227, poz. 1658). 159 Studia 150 - Bronisz 1.indd 159 2013-10-10 08:22:00 Ustawa z 30 maja 2008 r. o zmianie Ustawy o Specjalnych Strefach Ekonomicznych. Dz.U. nr 118, poz. 746. Dokumenty A new Partnership for Cohesion: Convergence, Competitiveness and Cooperation, European Commission, Brussels, 2004. Agenda 2000 – Unia Europejska Rozszerzona i Silniejsza, Monitor Integracji Europejskiej – Wydanie Specjalne, Komitet Integracji Europejskiej, 1997. Analiza ekonomiczna i prawna, Kolegium Europejskie, Natolin, 1999. Benchmarking the Competitiveness of European Industry, Commission of the European Communities, Com. 96/463, Brussels, 1996. Cities and Regions in the New Learning Economy, Organisation for Economic Cooperation and Development, Washington 2001. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament – Common Actions for Growth and Employment: The Community Lisbon Programme, Commission of the European Communities, SEC 2005 981, Brussels, 2005. Communication from the Commission, Economic Reform and Competitiveness: Key Messages from the European Competitiveness Report 2006, Commission of the European Communities, SEC 2006 1467/2, Brussels, 2006. Community Support Framework, Promoting Economic Growth and Environment for Job Creation, CCI 2003 PL 161CC001, Brussels–Warsaw, 2003. Enhancing European Competitiveness, First Report to the President of the Commission, the Prime Ministers and the Heads of State, Competitiveness Advisory Group (Ciampi Group), Brussels, 1995. Europe 2000 Outlook for the Development of the Community’s Territory, Commission of the European Communities, Brussels, 1991. Europe 2020. A Strategy for Sustainable and Inclusive Growth COM(2010), Brussels, 03.03.2010. European Competitiveness Report 2006, Commission Staff Working Paper. European Innovation Scoreboard 2007 Comparative Analysis of Innovation Performance, “PRO INNO Europe Paper” 2008, nr 6. Globalizacja gospodarki – wybrane cechy procesu, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007. Human Development Report, United Nations Development Programme, 2011. Index of Economic Freedom, Heritage Foundation, Wall Street Journal, New York, 2008. Index of Economic Freedom, Heritage Foundation 2012. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Wnioski z piątego sprawozdania w sprawie spójności gospodarczej i społecznej: przyszłość polityki spójności, COM (2010)642/3. Komunikat Komisji na wiosenny szczyt Rady Europejskiej, Czas wrzucić na wyższy bieg, Nowe partnerstwo na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, Bruksela, 2006. Komunikat na wiosenny szczyt Rady Europejskiej. Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej, Luksemburg, 2005, s. 14. Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2007. 160 Studia 150 - Bronisz 1.indd 160 2013-10-10 08:22:01 Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001-2006, MRR, Warszawa, 2000. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Narodowa Strategia Spójności, MRR, Warszawa, 2007. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2003. Ocena postępów Polski w konwergencji z krajami UE oraz wpływ funduszy unijnych na gospodarkę w latach 2004-2007, MRR, Warszawa, 2008. Ocena postępów Polski w zakresie spójności z Unią Europejską. Raport 2007, MRR, Warszawa, 2007. Piąte sprawozdanie w sprawie postępów w dziedzinie spójności gospodarczej i społecznej Rozwijające się regiony, wzrost gospodarczy w Europie, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, 2008. Podpisanie kontraktów wojewódzkich – informacja prasowa, MRR, 6 lutego, 2008. Polska. Raport o konkurencyjności, 2008. Polska 2007 raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2007. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Warszawa, 2006. Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, MRR, Warszawa, 2007. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, MRR, Warszawa, 2006. Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa, 2004. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data – Oslo Manual, OECD/EC/Eurostat, 1997. Przewodnik po specjalnych strefach ekonomicznych w Polsce, KPMG w Polsce, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych, Warszawa, 2009. Raport o polityce regionalnej, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, 2004. Raport o rozwoju i polityce regionalnej, MRR, Warszawa, 2007. Raporty EoRPA, Wzrost czy Równość, MRR, Warszawa, 2008. Regiony, gminy Europy, „Biuletyn Informacyjny Komitetu Regionów”, 2009, nr 63. Rozwijające się regiony – rozwijająca się Europa, Czwarty raport na temat spójności gospodarczej i społecznej, Komisja Europejska, 2007. Sectoral Operational Programme Improvement of the Competitiveness of Enterprises Years 2004-2006, MRR, Warszawa. Sixth Periodic Report on the Social and Economic Situation and Development of the Region of the European Union, Luxemburg, 1999. Sprawozdanie końcowe z realizacji Programu Wsparcia na lata 2001-2003, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa, 2004. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, MRR, Warszawa, 2006. The Global Competitiveness Report 2004-2005, World Economic Forum, Genewa, 2004. The Global Competitiveness Report 2007 -2008, World Economic Forum, Genewa, 2008. The Lisbon Strategy – Making Change Happen, Commission Staff Working Paper, SEC 29/2, Brussels, 2002. 161 Studia 150 - Bronisz 1.indd 161 2013-10-10 08:22:01 The World Competitiveness Yearbook 1999, International Institute for Management Development, Lausanne, 2005. Treaty on European Union. The European Community, 1997. Unity, Solidarity, Diversity for Europe, Its People and Its Territory, Second report on Economic and Social Cohesion, European Commission, Bruksela-Luksemburg, 2001. World Competitiveness Report 2012, International Institute for Management Development, Lausanne, 2012. World Economic Outlook Database, International Monetary Fund, Washington, D.C., 2005. World Economic Forum, Genewa, 2011. World Investment Report, UNCTAD, Genewa. Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej, Komunikat na wiosenny szczyt Rady Europejskiej, Luksemburg, 2005. Roczniki statystyczne Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej województw 2006, nr 4, GUS, Warszawa, 2007. Mały rocznik statystyczny Polski, wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn, 1941. Produkt Krajowy Brutto – rachunki regionalne w 2005 r., GUS, Katowice, 2007. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa, 1999. Strony Internetowe: http://europa.eu.int. http://Globenet.org. http://jhunix.hcf.jhu.edu. http://www.biuletyn.ukie.gov.p. http://www.bzfe.uw.gda.pl. http://www.diagnozaspoleczna.pl. http://www.euroinfo.org.pl. http://www.ey.com. http://www.kbn.gov.pl. http://www.ldb.org/boyer12.htm. http://www.money.pl. http://www.mrr.gov.pl. http://www.nauka.gov.pl. http://www.paiz.gov.pl. http://www.parp.gov.pl. http://www.socialcapitalgateway.org. http://www.ukie.gov.pl/. http://www.worldbank.org. 162 Studia 150 - Bronisz 1.indd 162 2013-10-10 08:22:01 Monografie i artykuły Adamkiewicz-Drwiłło H. G., 2003, Wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw, [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w warunkach integracji z Unią Europejską i globalizacji, J. Staszewski (red.). Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Adams R., 2003, Economic Growth, Inequality and Poverty: Findings form a New Data Set. World Bank Policy Research Working Paper 2972, Washington D.C. Altenburg T., Meyer-Stamer J., 1999, How to Promote Clusters: Policy Experiences from Latin America. “World Development”, t. 27, nr 9. Ambroziak A. A., 2007, Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w obliczu zmian warunków udzielania pomocy regionalnej, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004-2006, H. Bąk, G. Wojtkowska-Łodej (red.). SGH, Warszawa. Anioł W., 2002, „Mędrcy” Zachodu o globalizacji. „Przegląd Europejski”, nr 2. Axford B., 1995, The Global System. Economics, Politics and Culture. Policy Press, Cambridge. Bagdziński S. L., 1994, Lokalna polityka gospodarcza w okresie transformacji systemowej. UMK, Toruń. Bakier B., Medyk K., 2000, Istota i mechanizm konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, H. Podedworny, I. Grabowski, H. Wronowski (red.). Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Balcerowicz L., 1992, 800 dni. Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa. Balcerowicz L., 1999, Państwo w przebudowie. Kraków, s. 14. Balcerowicz L., 2004, Sukcesy i porażki w nadrabianiu gospodarczego dystansu. Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, Lublin. Baran M., 2007, Wpływ gron na konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Bernat (red.). Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Barcik A., 2008, Rozwój regionalny na tle polityki Unii Europejskiej w dobie globalizacji, [w:] Nowoczesne kierunki w rozwoju lokalnym i regionalnym, R. Barcik (red.). Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała. Barcik R. (red.), 2008, Nowoczesne kierunki w rozwoju regionalnym i lokalnym. Akademia Techniczno-Humanistyczna, Bielsko-Biała. Barcz J., Michoński A., 2003, Traktat Akcesyjny. Traktaty stanowiące podstawę Unii. Prawo polskie. Dokumenty. Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa. Barczak A., 2004, Technologie informacyjne a rynek pracy, [w:] Badania operacyjne i systemowe, na drodze społeczeństwa wiedzy, A. Straszak, J. W. Owsiński (red.). Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. Bardecka W., 2003, Systemy wspierania innowacji i transferu technologii w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Poradnik przedsiębiorcy. PARP, Warszawa. Bartelson J., 2000, Three Concepts of Globalization. International Sociology t. 15, nr 2. Bartkowski J., 2003, Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne. Wyd. Akademickie UW „Żak”, Warszawa. 163 Studia 150 - Bronisz 1.indd 163 2013-10-10 08:22:01 Bartkowski J., 2007, Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym, [w:] Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, M. Herbst (red.). Scholar, Warszawa. Bauman Z., 1997, Globalizacja, czyli komu globalizacja a komu lokalizacja. Studia Socjologiczne, nr 3. Bauman Z., 2000, Globalizacja. PIW, Warszawa. Bauman Z., 2006, Społeczeństwo w stanie oblężenia. PIW, Warszawa. Bąk H., Wojtkowska-Łodej G. (red.), 2007, Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004-2006. SGH, Warszawa. Bednarski A., 1998, Pułapy i pułapki globalizacji. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń. Bernat T. (red.), 2007, Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Białoń L., Pietras C., Obrębski T., Marciniak S. (red.), 2002, Perspektywy kapitału ludzkiego jako czynnika wzrostu gospodarczego Polski. Politechnika Warszawska, Warszawa. Bieńkowski W., 1993, Oddziaływanie rządu USA na rozwój zdolności konkurencyjnej gospodarki amerykańskiej w latach 1981-1998. SGH, Warszawa. Bochańczyk-Kupka D., 2007, Konkurencyjność systemowa – wybrane aspekty teoretyczne, [w:] Problemy współczesnej gospodarki światowej, H. Treder (red.). UGd, Sopot. Bocian A. F. (red.), 2006, Rozwój regionalny a rozwój społeczny. Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Boeckhout S., 2004, Regional Innovation Strategies in Poland: Lessons and Recommendations. ECORYS Research and Consulting, Rotterdam. Boekema F., Morgan K., Bakkers S., Rutten R. (red.), 2000, Knowledge, Innovation and Economic Growth. The Theory and Practice of Learning Regions. Edward Elgar Publishing Inc., Cheltenham. Boekholt P., Thuriaux B., 1999, Overview of Clusters Policies in International Perspective: A Report for the Dutch Ministry of Economic Affairs. Technopolis, The Hague. Borowiec J., 2005, Wpływ integracji europejskiej na rozwój regionalny i konkurencyjność regionów, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, Z. Zioło, (red.). Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków–Rzeszów. Borowiecki R., Kwieciński M. (red.), 2001, Zarządzanie zasobami informacji w przedsiębiorstwie, ku przedsiębiorstwu przyszłości. WNT, Warszawa. Bosma N., Stam E., Schutjens V., 2006, Creative Destruction and Regional Competitiveness: Scientific Analysis of Entrepreneurship and SMEs. EIM Business and Policy Research, Zoetermeer. Bossak J. W., 2006, Teoria i metodologia. Krytyczna ocena stosowanych metod analizy, [w:] Polska: Raport o konkurencyjności. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, M. A. Weresa (red.). SGH, Warszawa. Bossak J. W., 2008a, Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie. SGH, Warszawa. Bossak J. W., 2008b, Konkurencyjność gospodarki Polski a proces integracji europejskiej i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, T. Michalski, K. Piech (red.). SGH, Warszawa. 164 Studia 150 - Bronisz 1.indd 164 2013-10-10 08:22:01 Bossak J. W., Bieńkowski W., 2004, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw, wyzwania dla Polski na progu XXI wieku. SGH, Warszawa. Bourdieu P., 1986, The Forms of Capital, [w:] Handbook of Socjology, J. G. Richardson (red.). Newbury Park. Brilman J., 2002, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania. PWE, Warszawa. Brodecki Z. (red.), 2005, Regiony. LexisNexis, Warszawa. Brown R., 2000, Cluster Dynamics in Theory and Practice with Application to Scotland. Regional and Industrial Policy Research Paper, European Policies Research Centre, 38. Brylska J., 2002, Strefy wpływów w stosunkach międzynarodowych. UAM, Poznań. Buczkowski P., Bondyra K., Śliwa P. (red.), 1998, Jaka Europa? Regionalizacja a integracja. Wyższa Szkoła Bankowa. Poznań. Budd L., Hirmis A. K., 2004, Conceptual Framework for Regional Competitiveness. Regional Studies, t. 38.9. Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E., 1996, Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Burak J., 2001, Wiedza i innowacje jako źródło przewagi konkurencyjnej. Gospodarka Narodowa, nr 4. Burak J., 2002, Innowacje, kultura innowacyjna i poziom innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych. „Gospodarka Narodowa”, nr 11-12, s. 78-94. Cesarz Z., Stadtmuller E., 1998, Problemy polityczne współczesnego świata. Wyd. Naukowe PWN, Wrocław. Chądzyński J., Nowakowska A., Przygodzki Z., 2007, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji. CEDEWU, Warszawa. Chmielewski R., Trojanek M., 1999, Czynniki określające konkurencyjność układów przestrzennych (regionów i miast), [w:] Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania – część II, R. Domański (red.). Biuletyn KPZK, z. 187, Warszawa. Cho D., Moon H., 2000, National Competitiveness: A Nine Factors Approach and Its Empirical Application. Journal of International Business and Economy. Churski P., 2004, Obszary problemowe w Polsce. Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Włocławek. Churski P., 2008, Czynniki rozwoju regionalnego i polityka regionalna w Polsce w okresie integracji z Unią Europejską. UAM, Poznań. Cieplewska M., 2001, Polityka regionalna i strukturalna Wspólnoty Europejskiej, [w:] Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkostwa, E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec (red.). ELIPSA, Warszawa. Clyde V., Prestowitz J., 1994, Playing to Win. Foreign Affairs t. 73, nr 4. Cohen S., 1994, Speaking Freely. „Foreign Affairs” t. 74, nr 4. Coleman J. S., 1988, Social Capital in the Creation of Human Capital. „American Journal of Sociology”, nr 94. Czapiński J., 2005, Kapitał społeczny, [w:] Diagnoza społeczna, J. Czapiński, T. Panek (red.). VizjaPress & IT. Czyżewski A. B., Orłowski W. M., Zienkowski L., 2003, Macroeconomic Costs and Benefits of Poland’s Membership in the EU: Analysis and Evaluation in Cost and Benefits of Poland’s Membership in the European Union. Centrum Europejskie Natolin, Warszawa. 165 Studia 150 - Bronisz 1.indd 165 2013-10-10 08:22:01 Daszkiewicz N. (red.), 2008, Konkurencyjność, Poziom makro, mezo i mikro. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Dołęgowski T., 2006, Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki globalnej: implikacje dla sektora usług. PWE, Warszawa. Domański R., 1993, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Domański R., 2000, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność. „Gospodarka Narodowa”, nr 7-8. Domański R (red.), 2000, Nowe problemy rozwoju wielkich miast i regionów. KPZK PAN, Warszawa. Drucker P. F., 1999, Społeczeństwo pokapitalistyczne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Dunning J., 1993/1992, Internationalising Porter’s Diamond. „Management International Review”, special issue. Dunning J., Bannerman E., Lundan S. M., 1998, Competitiveness and Industrial Policy in Northern Ireland. Monography. Northern Ireland Research Council. Dutkowski M., 2001, Typologia polskich regionów, [w:] Polityka regionalna państwa pośród uwikłań instytucjonalno-regulacyjnych, J. Szomburg (red.). IBnGR, Gdańsk. Dynia E., 2006, Integracja Europejska. LexisNexis, Warszawa. Dziuba R., 2005, Kontrakt wojewódzki jako forma wsparcia rozwoju regionalnego w Polsce, [w:] Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce, J. Kaja, K. Piech (red.). SGH, Warszawa. Edvinsson L., Malone M. S., 2001, Kapitał intelektualny. Poznaj prawdziwą wartość swego przedsiębiorstwa odnajdując jego ukryte korzenie. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Enright M. J., 2001, Regional Clusters: What we Know and what We Should Know. Paper prepared for the Kiel Institute International Workshop on Innovation Clusters and International Competition, 12-13 November. Erecińska I., 2005, Dokumenty planowania strategicznego, [w:] Regiony, Z. Brodecki (red.). C. H. Beck, Warszawa. Esser K., Hillebrand W., Messer D., Meyer-Stammer J., 1999, Systemic Competitiveness – New Challenge to Business Politics. „Economics”, t. 59. Falkowski K., 2006, Czynniki i ograniczenia konkurencyjnego rozwoju regionów przygranicznych. Ujęcie teoretyczne, [w:] Wschodnie pogranicze rozszerzonej Unii Europejskiej. Czynniki konkurencyjności, E. Teichmann (red.). SGH, Warszawa. Fine B., 2007, Social Capital versus Social Theory. Political Economy and Social Science at the Turn of the Millenium. London–New York. Florida R., 1995, Toward the Learning Regions. „Futures”, nr 27. Frankowicz Z., 2000, Koncepcja systemu kształcenia menedżerów dla współczesnej organizacji, [w:] Menedżer w dobie informacyjnej – postindustrialnej, Z. Frankowicz (red.). Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”, Wrocław. Frankowicz Z. (red.), 2000, Menedżer w dobie informacyjnej – postindustrialnej. Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”, Wrocław. Friedman T. L., 2001, Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań. Fuentes C., 2005, Contra Bush. Świat Książki, Warszawa. Fukuyama F., 1997, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław. 166 Studia 150 - Bronisz 1.indd 166 2013-10-10 08:22:01 Fukuyama F., 2003, Kapitał społeczny, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają na rozwój społeczeństwa, L. E. Harrison, S. P. Huntington (red.). Zysk i S-ka, Poznań. Gaczek W. M., Rykiel Z., 2000, Konkurencyjność regionów a regionalizm ekonomiczny, [w:] Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów, M. Klamut, L. Cybulski (red.). AE, Wrocław. Gajda A., 2003, Spójność gospodarcza i społeczna, [w:] Prawo Unii Europejskiej, Prawo materialne i polityki, J. Barcz (red.). Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa. Garbacz D., 2002, Eugeniusz Kwiatkowski w Stalowej Woli. Stalowa Wola. Gardocka-Jałowiec, 2007, Kapitał społeczny jako deskryptor przewagi komkurenyjnej, [w:] Przedsiębiorstwo a państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Biernat (red.). Szczecin, s. 177. Gawlikowska-Hueckel K., 1999, Ocena konkurencyjności województw, struktura handlu zagranicznego. IBnGR, Gdańsk. Gawlikowska-Hueckel K., 2000, Ocena konkurencyjności województw. IBnGR, Gdańsk. Gawlikowska-Hueckel K., 2000a, Polska regionów. IBnGR, Gdańsk. Gawlikowska-Hueckel K., 2003, Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej. Konwergencja czy polaryzacja. IBnGR, Gdańsk. Gęsicka G., 2006, Kontrakty wojewódzkie instrumenty rządowej polityki regionalnej w systemie wdrażania nowej polityki spójności, [w:] Okres Programowania 2007-2013. Ekspertyzy, t. 1. MRR, Warszawa. Gierszewska G., 2003, Strategie przedsiębiorstw w dobie globalizacji. WSHiP, Warszawa. Gierszewska G., Wawrzyniak B. (red.), 2001, Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania strategicznego. Poltex, Warszawa. Gilowska Z., 1998, Kierunki polityki regionalnej Polski. „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 24 (57). Glębicka K., Brewiński M., 2003, Europejska polityka regionalna. Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa. Głębocka-Zielińska A., 2003, Potencjał konkurencyjny polskiego przemysłu eksportowego w warunkach integracji z Unią Europejską. Wyd. UG, Gdańsk. Gorynia M., 1999, Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia. AE, Poznań. Gorynia M., 2000, Polityka prokonkurencyjna w warunkach integracji z Unią Europejską i globalizacji. „Gospodarka Narodowa”, nr 11-12. Gorzelak G., 1989, Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy. MRR, Warszawa. Gorzelak G., 1993, Czy Polska będzie państwem regionalnym. UW, Warszawa. Gorzelak G., 2000, Transition, Cohesion and Regional Policy in Central and Eastern Europe. UK, s. 131-165. Gorzelak G., 2004, Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni. „Studia Regionalne i Lokalne” z. 4. Gorzelak G., Jałowiecki B., 1998, Dylematy europejskie, [w:] Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, P. Buczkowski, K. Bondyra, P. Śliwa (red.). Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań. Gorzelak G., Jałowiecki B., 2000, Konkurencyjność regionów. „Studia regionalne i Lokalne”, nr 1. 167 Studia 150 - Bronisz 1.indd 167 2013-10-10 08:22:01 Gorzelak G., Jałowiecki B., 2002, Strategie rozwoju regionalnego województw, analiza problemowa, ocena. Scholar, Warszawa. Governor A., 2002, Guide to Cluster-Based Economic Development. NGA, Washington. Górzyński M., 2006, Systemy wspierania gron na obszarach słabo zurbanizowanych i charakteryzujących się niższym poziomem rozwoju gospodarczego, [w:] Analizy – wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, E. Wojnicka (red.) „Studia Europejskie”, nr 1. Górzyński, M. Woodward R., 2004, Innowacyjność polskiej gospodarki. „Zeszyty Innowacyjne”, nr 2. Gradziuk A., 2003, Proces Lizboński – konsekwencje dla Polski. „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, nr 21 (125). Granice konkurencji, Grupa Lizbońska, Euromanagement, 1996. Poltext, Warszawa. Grosse T. G., 2004, Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Grosse T. G., 2006, Euro-Commentary: An Evaluation of the Regional Policy System in Poland: Challenges and Threats Emerging from Participation in the EU’s Cohesion Policy. „European Urban and Regional Studies” t. 13, nr 2. Grosse T. G., Olbrycht J., 2004, Trzeci raport kohezyjny Komisji Europejskiej – wnioski dla Polski. „Analizy i Opinie”, nr 23. Grudzewski W. M., Hejduk I. K. (red.), 2002, Przedsiębiorstwo przyszłości – wizja strategiczna. Diffin, Warszawa. Grudzewski W., Hejduk I. (red.), 2002, Projektowanie systemów zarządzania. Diffin, Warszawa. Grudzewski W. M., Hejduk I. K. (red.), 2003, Przedsiębiorstwo przyszłości, nowe paradygmaty zarządzania europejskiego. Warszawa, s. 12 Grzywak A. (red.), 2004, Internet w społeczeństwie informacyjnym. Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa. Haffer M., 2004, Innowacyjność przedsiębiorstw jako czynnik wzrostu gospodarczego, [w:] Czynniki wzrostu gospodarczego, M. Haffer, W. Karaszewski (red.). UMK, Toruń. Hanifan L. J., 1916, The Rural School Community Center. „Annals of the American Academy of Political and Social Science”, nr 67. Harrison L. E., Huntington S. P. (red.), 2003, Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają na rozwój społeczeństwa. Zysk i S-ka, Poznań. Hejduk I. K. (red.), 2003, Przedsiębiorstwo przyszłości nowe paradygmaty zarządzania europejskiego. Wyd. Instytutu Organizacji i Zarządzania, Warszawa. Helios J., Jedlecka W., 2004, Suwerenność w dobie procesów integracyjnych i globalizacyjnych. WUW, Wrocław. Herbst M. (red.), 2007, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny. Scholar, Warszawa. Hübner D., 2004, Impact of the Membership in the European Union on Economic Growth in Poland. Transformation, Integration and Globalization Economic Research. TIGER. Huggins R., 2003, Debates and Surveys Creating a UK Competitiveness Index: Regional and Local Benchmarking. “Regional Studies”, t. 37.1. Huggins R., Davies W., 2006, European Competitiveness Index 2006-2007. Palgrave Macmillan, London. 168 Studia 150 - Bronisz 1.indd 168 2013-10-10 08:22:01 Huggins R., Izushi H., Davies W., 2005, World Knowledge Competitiveness Index 2005. Palgrave Macmillan, London. Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2011. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2012. Izdebski H., Kulesza M., 1998, Administracja publiczna-zagadnienia ogólne. Liber, Warszawa. Jagiełło M., 2003, Wskaźniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. „Studia i Materiały”, nr 80. Jałowiecki B., 1989, Rozwój lokalny, Rozwój regionalny, rozwój lokalny, samorząd terytorialny. UW, Warszawa. Januszkiewicz W., 2000, Konkurencyjność sfery usług a rola państwa przed akcesją Polski do Unii Europejskiej, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, H. Podedworny, J. Grabowski, H. Wnorowski (red.). Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Jaroszyński M. Z., 1923, Samorząd terytorialny w Polsce, Stan obecny. Wnioski do reformy. Warszawa. Jastrzębska M., 1999, Nowy model samorządu terytorialnego. „Samorząd Terytorialny”, nr 1-2. Jeliński B., 2007, Wpływ konkurencyjności międzynarodowej na kształt zagranicznej polityki ekonomicznej, [w:] Problemy współczesnej gospodarki światowej, H. Treder (red.). Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego UGd, nr 30, Sopot. Johansson B., 2007, The Lisbon Agenda from 2000 to 2010. Jonkoping International Business School and the Royal Institute of Technology. Jonca K., 2001, Rozwój gospodarczy Polski do 1939 roku. UWr, Wrocław. Kabaj M., 2004, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce. Scholar, Warszawa. Kaczmarczyk Ł., 2008, Polityka spójności i jednolity rynek europejski w świetle strategii lizbońskiej, [w:] Polityka spójności – ocena i wyzwania. Materiały z konferencji, MRR, Warszawa. Kaja J., Piech K. (red.), 2005, Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce. SGH, Warszawa. Kallas M., 2006, Historia ustroju Poski. Warszawa. Kamiński W. A., 2000, Globalne społeczeństwo informacyjne: nadzieje, szanse, zagrożenia. Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Zamość. Karaszewski W., 2004, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Polski na tle świata. Wyd. „Dom Organizatora, Toruń. Kasprzak T., 2000, Ewolucja przedsiębiorstw ery informacji. Nowy Dziennik, Warszawa. Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E., 2001, Układ europejski i ocena jego funkcjonowania, [w:] Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkostwa, E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec (red.). Instytut Koniunktury i Cen handlu Zagranicznego, Warszawa. Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E. (red.), 2001a, Unia Europejska…, op. cit. Kearney A. T., 2007, Global Services Location Index. Deloitte. Ketels Ch. M., 2003, The Development of the Cluster Concept – Present Experiences and Further Development. Harvard University Press, Harvard. 169 Studia 150 - Bronisz 1.indd 169 2013-10-10 08:22:01 Kieniewicz S., 1983, Historia Polski 1795-1918. PWN, Warszawa. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2006. Kisiel-Łowczyc A. B. (red.), 2000, Współczesna Gospodarka Światowa. UGd, Gdańsk. Kitson M., Martin R., Tyler P., 2004, Regional Competitiveness: An Elusive Yet Key Concept, „Regional Studies”, t. 38, nr 9. Klamut M. (red.), 1999, Konkurencyjność regionów. AE, Wrocław. Klamut M., Passella E., 1999, Podnoszenie poziomu konkurencyjności regionów, [w:] Konkurencyjność regionów, M. Klamut (red.). AE, Wrocław. Klamut M., Cybulski L. (red.), 2000, Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności regionów. AE, Wrocław. Klasik A., 2001, Międzynarodowa konkurencyjność regionu transgranicznego Górnego Śląska i Północnych Moraw, [w:] Górny Śląsk i Północne Morawy jako silne region transgraniczny Europy Środkowej, A. Klasik, O. Milewski (red.). AE, Katowice. Klasik A., 2001a, Strategia konkurencyjna regionu, [w:] Zarządzanie strategiczne rozwojem lokalnym i regionalnym, A. Klasik, F. Kuźnik (red.). Górnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości, Katowice. Klasik A., 2001b, Uwarunkowania instytucjonalne polityki regionalnej państwa i polityki rozwoju regionalnego województw, [w:] Polityka regionalna państwa pośród uwikłań instytucjonalno-regulacyjnych, J. Szomburg (red.). IBnGR, Gdańsk. Klasik A., 2006, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny. AE, Katowice. Klasik A., Kuźnik F., 2001, Konkurencyjny rozwój regionów w Europie, [w:] Konkurencyjność miast i regionów, Z. Szymala (red.). AE, Kraków Klasik A., Milewski O. (red.), 2001, Górny Śląsk i Północne Morawy jako silny region transgraniczny Europy Środkowej. AE, Katowice. Klasik A., Kuźnik F. (red.), 2001, Zarządzanie strategiczne rozwojem lokalnym i regionalnym. AE, Katowice. Klich J. (red.), 2001, Globalizacja. Instytut Studiów Strategicznych, Kraków. Kluszczyński R. W., 2001, Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura, sztuka multimediów. Rabid, Kraków. Kłosiński K. (red.), 2004, Konkurencyjność oraz rozwój w gospodarce. KUL, Lublin. Kochanowski J. (red), 2008, Społeczeństwo, wiedza, demokracja. Łódź. Kołodko G., 2001, Globalizacja a transformacja. Iluzje i rzeczywistość. Referat wygłoszony na seminarium, SGH, 20 lutego. Kołodko G., 2003, Globalizacja a odrabianie zaległości rozwojowych, [w:] Globalizacja, marginalizacja, rozwój, G. Kołodko (red.). WSPiZ. Warszawa. Kołodko G. (red.) 2003a, Globalizacja, marginalizacja, rozwój. WSPiZ, Warszawa. Kotarski H., 2008, Kapitał ludzki a rozwój regionu peryferyjnego. Podkarpacie na tle kraju, [w:] Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, M. S. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki (red.). UŚl, Katowice. Kozłowski S., 1989, Problemy gospodarcze Drugiej Rzeczypospolitej. PWE, Warszawa. Krugman P., 1994, Competitiveness – A Dangerous Obsession, [w:] Competitiveness – An International Economic Leader. „Foreign Affairs” t. 73, nr 2. Kuciński K., 1998, Konkurencyjność jako zagadnienie regionalne. SGH, Warszawa. 170 Studia 150 - Bronisz 1.indd 170 2013-10-10 08:22:02 Kuczewska J., Ropela E., 2008, Strategia Lizbońska a konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej, M. Noga, M. K. Stawicka (red.). CEDEWU, Warszawa. Kudełko J., 2005, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, Z. Zioło (red.). Akademia Pedagogiczna, Kraków-Rzeszów. Kukliński A. (red.), 2001, Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Kuźniar R., 2000, Globalizacja, geopolityka, polityka zagraniczna. „Sprawy Międzynarodowe”, nr 1. Kwaśnicki W., 2006, Wolności gospodarcze – jak pozostaliśmy w tyle za większością „nowej Europy”, [w:] Dlaczego inne kraje nas przeganiają? Instytucjonalne zniekształcenia polskiej gospodarki, J. Winiecki (red.). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Kwiatkowski E., 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne. PWE, Warszawa. Landabaso M., 2000, Innovation and Regional Development Policy, [w:] Knowledge, Innovation and Economic Growth. The Theory and Practice of Learning Regions, F. Boekema, K. Morgan, S. Bakkers, R. Rutten (red.). MRR, Cheltenham. Lech A., 2001, Definicje i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. „Gospodarka w teorii i praktyce”, nr 2(9). Lemańska J., 2006, Koncepcja samorządu województwa na tle porównawczym. UJ, Kraków. Leszczyński S., 1978, Przeszłość i przyszłość badań Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, [w:] Badania regionalne w Polsce. Doświadczenia i perspektywy, Biuletyn KPZK PAN, z. 85, Warszawa. Leszczyński M., 2008, Otwarte systemy edukacyjne w budowaniu regionów uczących się, [w:] Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, M. S. Szczepański, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki (red.). UŚ, Katowice. Liberska B. (red.), 2002, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania. PWE, Warszawa. Lipiec-Zajchowska M., 2000, Metody i modele oceny konkurencyjności gospodarki, [w:] Międzynarodowa konkurencyjność Polski i Rosji, M. Lipiec-Zajchowska (red.). UW, Warszawa. Lipiec-Zajchowska M. (red.), 2000, Międzynarodowa konkurencyjność Polski i Rosji. UW, Warszawa. Lobatch A. I., 2004, EU Membership and Growing Regional Disparities: Poland’s Strategy Options to Optimize Structural Transfers from the Union. International Area Studies Review. Lodkowska-Skoneczna G., Szlachta J., 1996, Przebieg skutków transformacji w przekroju regionalnym w latach 1990-1995. Wyd Naukowe, Poznań. Lubacz J. (red.), 1999, W drodze do społeczeństwa informacyjnego. Oficyna Wyd. PW, Warszawa. Luttwak E., 2000, Zwycięzcy i przegrani światowej gospodarki. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław. Łuczak T., 2000, Mikro i makroekonomiczne aspekty globalizacji, [w:] Współczesne problemy ekonomiczne jako wzywania dla polskiej gospodarki, E. Skawińska (red.). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa–Poznań. 171 Studia 150 - Bronisz 1.indd 171 2013-10-10 08:22:02 Łuszczuk M., 2001, Elektroniczna demokracja czy wirtualna biurokracja? Wykorzystanie Internetu w działalności Unii Europejskiej, [w:] Internet – fenomen społeczeństwa informacyjnego, T. Zasępa (red.). Edycja Świętego Pawła, Częstochowa. Małachowski A. (red.), 2000, Komunikacja gospodarcza. Rynek transakcji elektronicznych. AE, Wrocław. Małecka T., 2007, Unijne Fundusze 2007-2015 szansą na rozwój polskich regionów. Ogólnopolskie Forum Skarbników Powiatów i Miast, Warszawa. Manikowski A., Psyk A. (red.), 2004, Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia. UW, Warszawa. Markowski T., 2000, Stymulowanie i regulowanie konkurencyjności regionów w świetle procesów globalizacji gospodarki. „Samorząd Terytorialny”, nr 3. Martin R. L., 2004, A Study on the Factors of Regional Competitiveness. A Draft Final Report for the European Commission Directorate-General Regional Policy. Cambridge. Marton-Gadoś K., 2007, Polski sektor bankowy w budowaniu konkurencyjności regionów, [w:] Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Bernat (red.). USzcz, Szczecin. Matera R., 2004, Gospodarka światowa, geneza i rozwój. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Matkowski Z., Rapacki Z., 2007, Rozwój gospodarczy i jego konwergencja, [w:] Polska Raport o konkurencyjności 2007. Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, M. A. Weresa (red.). SGH, Warszawa Matysiak A., 2003, Kształcenie ustawiczne w Polsce: korzyści i bariery rozwoju. IBnGR, Gdańsk. Mazur-Wierzbicka E., 2007, Wpływ zachowań proekologicznych na konkurencyjność przedsiębiorstw, [w:] Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Bernat (red.). US, Szczecin. Mączyńska E., 2006, Nie psuć. „Nowe życie gospodarcze”, s. 9. Mączka L., Kudełko J., 2005, Polityka regionalna Polski w aspekcie integracji z Unią Europejską. AE, Kraków. McNulty P. J., 1968, Economic Theory and the Meaning of Competition. “Quartely Journal of Economics”, nr 4. Megier M., 2009, Modne słowo globalizacja. Krytyczny przegląd definicji. „Athenaeum Polskie Studia Politologiczne”, nr 21. Meyer-Stamer J., 1996, Konkurencyjność systemowa. „Gospodarka Narodowa”, nr 3. Michalczyk T., Musioł S., 2008, Kapitał ludzki i społeczny a rozwój społeczno-ekonomiczny w świetle nowej analizy instytucjonalnej, [w:] Kapitały ludzkie…, op. cit. Michalski T., Piech K., 2008, Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej budowy gospodarki opartej na wiedzy. SGH, Warszawa. Michałowski S., Kuć K. A., 2002, Regiony wschodniego pogranicza w procesie integracji Polski z Unią Europejską – uwarunkowania społeczno-polityczne i historyczne, [w:] Konkurencja i koegzystencja regionów w procesie integracji Europejskiej. Zróżnicowanie i współpraca regionów w integracji europejskiej (ze szczególnym uwzględnieniem roli władz lokalnych i regionalnych), E. Bojar, J. Kurys (red.). UMCS, Lublin. Mikołajewicz Z., 2004, Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z UE. UOp, Opole. Mikołajewicz Z., 2004a, Społeczne i regionalne aspekty przemian strukturalnych w polskiej gospodarce okresu transformacji. UOp, Opole. 172 Studia 150 - Bronisz 1.indd 172 2013-10-10 08:22:02 Mindur M., 2005, Polityka regionalna w Polsce wobec członkostwa w Unii Europejskiej, [w:] Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce, J. Kaja, K. Piech (red.). SGH, Warszawa. Mirski A., 2008, Społeczeństwo innowacyjne – społeczeństwo oparte na wiedzy i twórczości, [w:] Społeczeństwo, wiedza, demokracja, J. Kochanowski (red.). Wyd. Wschód-Zachód, Łódź. Misiala J., 2003, Mierniki i konkurencyjność gospodarki; aspekty teoretyczne i wnioski dla Polski. SGH, Warszawa. Miszczuk A., 2003, Regionalizacja administracyjna III Rzeczypospolitej. Koncepcje teoretyczne a rzeczywistość. UMCS, Lublin. Misztal P., 2008, Wykorzystanie rankingów konkurencyjności do oceny konkurencyjności międzynarodowych gospodarek, [w:] Globalizacja a konkurencyjność…, op. cit. Mojsiewicz C., 1998, Globalne problemy ludzkości. Zysk i S-ka, Poznań. Mokrogulski M., 2008, Zasoby i ich produktywność, [w:] Polska Raport o konkurencyjności 2008, konkurencyjność sektora usług, M. A. Weresa (red.). SGH, Warszawa. Muszyński J., 2001, Megatrendy a polityka. Atla2, Wrocław. Narożny M., 2006, High Unemployment in Poland – not only a Labour Market Problem. Economic analysis from the European Commission’s Directorate-General for Economic and Financial Affairs, t. 3. Nawrocka I., 2007, Program Operacyjny – Rozwój Polski Wschodniej jako instrument wsparcia rozwoju regionalnego, [w:] Problemy współczesnej gospodarki światowej, H. Treder (red.). Fundacja Rozwoju UGd, Sopot. Niedzielska E., Perechuda K. (red.), 2004, Koncepcje i narzędzia zarządzania informacją i wiedzą. AE, Wrocław. Niesporek A., 2008, Miejsce i funkcja pojęcia kapitału społecznego w teorii socjologicznej, [w:] Kapitały ludzkie…, op. cit. Nizard B., 1998, Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu organizacji. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Noga M., Stawicka M. K. (red.), 2008, Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej. Cedewu, Warszawa. Nowakowska A., Sokołowicz M. E., 2006, Zdolności innowacyjne polskich regionów, [w:] Innowacje i przedsiębiorczość dla przyszłości, G. Gromada, M. Matusiak, M. Nowak (red.). SOOIPP, Łódź-Poznań-Warszawa-Wrocław. Nowakowski M., 2000, Biznes międzynarodowy – obszary decyzji strategicznych. SGH, Warszawa. Obrębski T., 2002, Kapitał ludzki w Polsce, [w:] Perspektywy kapitału ludzkiego jako czynnika wzrostu gospodarczego Polski, L. Białoń, C. Pietras, T. Obrębski, S. Marciniak (red.). Politechnika Warszawska, Warszawa. Okoń-Horodyńska E., Piech K. (red.), 2005, Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – wnioski i rekomendacje. PTE, Warszawa. Olczyk M., 2008, Konkurencyjność. Teoria i praktyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Osoba J. B., 2004, Konkurencyjność gospodarki Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Konkurencyjność oraz rozwój w gospodarce, K. Kłosiński (red.). KUL, Lublin. Pangsy-Kania S., 2004, Konkurencyjność polskiej gospodarki przez pryzmat międzynarodowych rankingów, [w:] Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, A. Manikowski, A. Psyk (red.). UW, Warszawa. 173 Studia 150 - Bronisz 1.indd 173 2013-10-10 08:22:02 Panjarinen M., Rouvinen P., Yla-Antilla P., 1998, Small Country Strategies in Global Competition. Benchmarking the Finnish Case. Taloustieto Oy, Helsinki. Pańskowska M., Sroka H. (red.), 2002, Systemy informatyczne organizacji wirtualnych. AE, Katowice. Pawłowska A., 1995, Władza i uczestnictwo polityczne w społeczeństwie informacyjnym studium amerykańskie. UMCS, Lublin. Pawłowska A. (red.), 1999, Administracja publiczna. Zagadnienia wstępne. UMCS, Lublin. Pawłowska A. (red.), 1999a, Programowanie rozwoju regionalnego, [w:] Administracja publiczna. Zagadnienia wstępne. UMCS, Lublin. Penc J., 2003, Zarządzanie w warunkach globalizacji. Diffin, Warszawa. Perło D., Piątkowski P. (red.), 2002, Zarządzanie w warunkach społeczeństwa informacyjnego. Fundacja promocji rozwoju Podlasia, Białystok. Piasecki R., 2003, Rozwój gospodarczy a globalizacja. PWE, Warszawa. Pierścionek Z., 2000, Determinanty międzynarodowej konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Referat na konferencji Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, SGH, Warszawa. Pierścionek Z., 2003, Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Pietraś M. (red.), 2002, Oblicza procesów globalizacji. UMCS, Lublin. Pietraś Z. J., 2005, Prawo wspólnotowe i integracja europejska. UMCS, Lublin. Pietrzyk I., 2000, Nowa polityka regionalna, [w:] Nowe problemy rozwoju wielkich miast i regionów, R. Domański (red.). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Pietrzyk I., 2001, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Podedworny H., Grabowski J., Wnorowski H. (red.), 2000, Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej. Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Pogonowska B., 2004, Kapitał społeczny – próba rekonstrukcji kategorii pojęciowej, [w:] Kapitał społeczny-aspekty teoretyczne i praktyczne, H. Januszek (red.). „Zeszyty Naukowe”, nr 42. AE, Poznań. Polowczyk Z., 2001, Internet – media – edukacja – polityka. Poznań, s. 171. Polska 2000 Plus, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” 2000, nr 2. Drukarnia Naukowa PAN, Warszawa. Ponikowski H., 1999, Programowanie rozwoju regionalnego, [w:] Administracja publiczna. Zagadnienia wstępne, A. Pawłowska (red.). UMCS, Lublin. Popiuk-Rysińska I., 1993, Suwerenność w rozwoju stosunków międzynarodowych. Elipsa, Warszawa. Porter M. E., 1992, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurencji. PWE, Warszawa. Porter M. E., 1998a, Clusters and Competition; New Agendas for Companies, Governments and Institutions, [w:] On Competition, M. E. Porter (red.). Free Press, Cambridge. Porter M. E., 1998b, Clusters and the New Economics of Competition. „Harvard Business Review”, t. 76, nr 6. Porter M. E., 1998c, The Competitive Advantage of Nations. „Harvard Business Review”, s. 71 174 Studia 150 - Bronisz 1.indd 174 2013-10-10 08:22:02 Porter M. E., 2000, Location, Competition and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy. „Economic Development Quarterly”, t. 14. Porter M. E., 2001, Porter o konkurencji. PWE, Warszawa. Porter M. E., 2003, The Economic Performance of Regions. „Regional Studies”, t. 37. 6-7. The Journal of the Regional Studies Association. Porter M. E., Ketels C. H. M., 2003, UK Competitiveness: Moving to the Next Stage, “DTI Economic Paper”, nr 3. Prognoza Ludności Polski na lata 2008-2035, GUS 2008. Projekt ESPON 1.2.3 Identyfikacja istotnych przestrzennie aspektów Społeczeństwa Informacyjnego, Raport końcowy, UW, EUROREG, 2007. Proniewski M., 1996, Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego. Na przykładzie Niemiec. Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Proniewski M., 2006, Narodowa Strategia Spójności 2007-2013 jako instrument rozwoju regionalnego, [w:] Rozwój regionalny a rozwój społeczny, A. Bocian (red.). Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Prusek A., 2001, Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego, [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, A. Prusek (red.). „Studia Mieleckie”, nr 1. Przeglądy Terytorialne OECD Polska, MRR, OECD, 2008, b.m.w., s. 15. Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tefelska E., 1999, Dokumenty Europejskie, t. 3, UMCS, Lublin. Przybyciński T., 1997, Wprowadzenie do teorii i polityki konkurencji. SGH, Warszawa. Przybyciński T., 2005, Konkurencja i ład rynkowy – przyczynek do teorii i polityki konkurencji. SGH, Warszawa. Przybylska K., 2001, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej w Czechach, Polsce i na Węgrzech. AE, Kraków. Przymeński A., 2004, Rozwój kapitału społecznego i jego czynniki, [w:] Kapitał społeczny – aspekty teoretyczne i praktyczne, H. Januszek (red.). „Zeszyty Naukowe”, nr 42. AE, Poznań. Putnam R., 1995, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. Znak, Kraków-Warszawa. Pyszkowski A., 1995, Zasady polityki regionalnej państwa. „Gospodarka Narodowa”, nr 2-3. Raczyński M., Wendt J., 1999, Granice Polski w XX wieku. „Kwartalnik Geograficzny”, nr 11. Radzimińska T., 2002, W stronę gospodarki opartej na wiedzy. „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 6. Raines P., 2001, The ClusterAapproach and the Dynamics of Regional Policy-making. „European Policies Research Centre”, nr 47. Regiony, gminy Europy, „Biuletyn Informacyjny Komitetu Regionów” 2009, nr 63. Richardson J. G. (red.), 1986, Handbook of Socjology. Sage Publications, Newbury Park, CA. Richert-Kaźmierska A., 2007, Partnerstwo na rzecz rozwoju regionalnego a konkurencyjność regionalna, [w:] Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Bernat (red.). USzcz, Szczecin. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa, 1999. Rodriguez-Pose A., Fratesi U., 2004, Między rozwojem a polityką społeczną – europejskie fundusze strukturalne w regionach Celu 1. „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 3 (17), s. 27. 175 Studia 150 - Bronisz 1.indd 175 2013-10-10 08:22:02 Rogińska A., Łojewski B., 2002, Bankowość w dobie społeczeństwa informacyjnego, [w:] Zarządzanie w warunkach społeczeństwa informacyjnego, D. Perło, P. Piątkowski (red.). Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Rosenfeld S. A., 2002, Creating Smart Systems. A guide to cluster strategies in less favoured regions. European Union – Regional Innovation Strategies. European Commission. Rothert A., 2003, Technopolis. Wirtualne sieci polityczne. Elipsa, Warszawa. Runiewicz M. (red.), 2006, Konkurencyjność regionów. Rola technologii informacyjno-telekomunikacyjnych. WSiP, Warszawa. Runiewicz M., 2006, Znaczenie ICT w generowaniu zdolności konkurencyjnej regionu, [w:] Konkurencyjność regionów. Rola technologii informacyjno – telekomunikacyjnych, M. Runiewicz (red.). WSPiZ, Warszawa. Rymarczyk J., 2004, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa. PWE, Warszawa. Sadowska-Snarska C., 2002, Struktura gospodarki a poziom rozwoju regionów Wschodniej Polski, [w:] Problemy rozwoju przygranicznych regionów Wschodniej Polski, C. Sadowska-Snarska (red.). WSE, Białystok. Sadowski M., 2005, Poland. Regional Economic Forecasts 2005-2008. PMR, Kraków. Sawicka A., 2009, Kapitał społeczny, http://filantropia.org.pl/wiedza/teoria/nr3/anna_sawicka_spoleczny.pdf (stan na 08.02.2009). Sawicka B., Mazurkiewicz D., 2004, Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego. Innowacyjna Lubelszczyzna – przeobrażanie pomysłów w działanie. Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, Lublin. Sienkiewicz P., Świeboda H., 2004, Kryteria oceny skutków rozwoju społeczeństwa informacyjnego, [w:] Badania operacyjne i systemowe 2004, na drodze społeczeństwa wiedzy, A. Straszak, J. W. Owsiński (red.). EXIT, Warszawa. Skawińska E. (red.), 2000, Współczesne problemy ekonomiczne jako wzywania dla polskiej gospodarki. UE, Poznań. Skawińska E. (red.), 2002, Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa–Poznań. Skodlarski J., 2000, Zarys historii gospodarczej Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Słomińska B., 2008, Debata nad Strategią Lizbońską po 2010 roku. „Biuletyn Analiz UKIE”, nr 21, Warszawa. Sługocki J., 1997, Pozycja prawno-ustrojowa regionu, Dylematy regionalizacji w Polsce. UWM, Olsztyn. Sokołowicz M. E., 2008, W kierunku nowej polityki regionalnej? Rozważania nad przyszłym kształtem polityki regionalnej w Polsce, [w:] Polityka spójności ocena i wyzwania. Materiały z konferencji, MRR, Warszawa. Solvell O., Lindqvist G., Ketels Ch., 2003, The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm. Sowa A. L., 2001, Wielka historia Polski, t. 10, 1945-2001, Fogra, Kraków. Sroka H., 2002, Rozwój społeczeństwa globalnej informacji, [w:] Systemy informatyczne organizacji wirtualnych, M. Pańskowska, H. Sroka (red.). AE, Katowice. Stahl M., 2002, Prawo Administracyjne. Pojęcie, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie. Diffin, Warszawa. Stankiewicz M. J., 2002, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji. Wyd. UMK, Toruń. 176 Studia 150 - Bronisz 1.indd 176 2013-10-10 08:22:02 Stawasz D., 2000, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów. Wyd. UŁ, Łódź. Stępień J., 2001, Regionalizm a integracja „Przegląd Politologiczny”, nr 12. Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T. (red.), 2001, Globalizacja. Strategia i zarządzanie. Felberg SJA, Warszawa. Straszak A., Owsiński J. W. (red.), 2004, Badania operacyjne i systemowe 2004, na drodze społeczeństwa wiedzy. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. Strojny M., 2001, Zarządzanie wiedzą. Wstęp do dyskusji. „Personel”. Stryjek J., 2008, Innowacyjność jako impuls prowzrostowy w gospodarce światowej, [w:] Zróżnicowanie rozwoju jako impuls prowzrostowy w gospodarce światowej, K. Żukrowska (red.). SGH, Warszawa. Symela K., 1997, Zasady wdrażania i oceny modułowych programów szkolenia dorosłych. MPIPS, Warszawa. Symela K., (red.), 1998, Wdrażanie i ewaluacja treści kształcenia zawodowego. MEN, Warszawa. Szczepański M., 2007, Wybrane elementy systemu wdrażania polityki spójności w Polsce w latach 2007-2013, [w:] Fundusze UE dla jednostek samorządu terytorialnego w latach 2007-2013, M. Szczepański (red.). TWIGGER, Warszawa. Szczepański M. (red.), 2007a, Fundusze UE dla jednostek samorządu terytorialnego w latach 2007-2013. TWIGER, Warszawa. Szczepański M. S, Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (red.), 2008, Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów. Wyd. UŚl, Katowice. Szlachta J., 1993, Rozwój regionalny Polski w warunkach transformacji gospodarczej. MG, Warszawa. Szlachta J., 1996, Strategiczne wyzwania dla polityki rozwoju regionalnego Polski. Zysk i S-ka, Warszawa. Szlachta J., 1997, Programowanie rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Szlachta J., 2003, Propozycje dotyczące stanowiska Polski w sprawie polityki spójności UE w latach 2007-2013. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, MGPiPS, Warszawa. Szlachta J., 2004, Wnioski dla Polski wynikające z raportu kohezyjnego Komisji Europejskiej „Nowe partnerstwo dla spójności. Konwergencja, konkurencyjność, współpraca. Trzeci raport na temat spójności gospodarczej i społecznej”. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, MGiP, Warszawa. Szlachta J., Polityka regionalna Unii Europejskiej, http://www.bzfe.uw.gda.pl/download/ polityka%20regionalna%20UE.pdf. Szlachta J., Pyszkowski A., 1999, Rozwój regionalny jako element strategii społeczno-gospodarczej Polski w latach 2000-2006. „Polska Regionów”, nr 6. Szomburg J. (red)., 2001, Polityka regionalna państwa pośród uwikłań instytucjonalno-regulacyjnych. IBnGR, Gdańsk. Szulc T., 2007, Jakość kształcenia w szkołach wyższych. Politechnika Wrocławska, Wrocław. Szultka S., 2004, Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski. IBnGR, Gdańsk. Szymala Z., 2000, Determinanty rozwoju regionalnego. Ossolineum, Wrocław. Szymala Z. (red.), 2001, Konkurencyjność miast i regionów. AE, Kraków. Szymański W., 2001, Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia. Difin, Warszawa. 177 Studia 150 - Bronisz 1.indd 177 2013-10-10 08:22:02 Tadeusiewicz R., 2002, Społeczność Internetu. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa. Tapscott D., 1998, Gospodarka cyfrowa nadzieje i niepokoje Ery Świadomości Cyfrowej. Business Press, Warszawa. Teichmann E. (red.), 2006, Wschodnie pogranicze rozszerzonej Unii Europejskiej. Czynniki konkurencyjności. SGH, Warszawa. Teluk T., 2002, E-biznes Nowa Gospodarka. OnePress, Gliwice. Thurow L., 1994, Microchips, not Potato Chips. „Foreign Affairs”, t. 73, nr 4. Tkaczyk T. P., 1999, Rynek, konkurencja i jej wspieranie. „MiO”, nr 445. Toffler A., 1997, Trzecia fala. PIW, Warszawa. Tomaszewski K., 2007, Regiony w procesie integracji europejskiej. Oficyna Wolters Kluwer, Kraków. Tomczonek Z., 2006, Szanse i zagrożenia płynące z globalizacji i regionalizacji, [w:] Ekonomia. Aspekty konkurencji na rynku w procesie globalizacji. Konkurencyjność podmiotów, cz. 2 J. Żyra, (red.). Kraków. Topolski J., 1994, Historia Polski. Wyd. Kopia, Warszawa. Treder H. (red.), 2007, Problemy współczesnej gospodarki światowej. UG, Sopot. Truskolaski T., 2006, Transport drogowy a warunki życia mieszkańców w regionie podlaskim, [w:] Rozwój regionalny a rozwój społeczny, A. F. Bocian (red.). Uniwersytet w Białymstoku, Białystok. Turok I., 2004, Cities, Regions and Competitiveness. „Regional Studies” t. 38.9. Unia wobec procesów integracyjnych, materiały z konferencji międzynarodowej z 25 listopada 1999, Warszawa, s. 95. Vickers J., 1994, Concepts of Competition. An Inaugural lecture delivered before the University of Oxford on 2 November 1993, Clarendon Press, Oxford. Wendt J., 2001, Geografia władzy w Polsce. UGd, Gdańsk. Weresa M. A. (red.), 2006, Poland Competitiveness Report 2006. The Role of Innovation. SGH, Warszawa. Weresa M. A. (red.), 2007, Polska. Raport o konkurencyjności 2007. Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w kształtowaniu przewag konkurencyjnych. SGH, Warszawa. Weresa M. A. (red.), 2008, Polska. Raport o konkurencyjności 2008. Konkurencyjność sektora usług. SGH, Warszawa. Winiarski B., 1999, Czynniki konkurencyjności regionów, [w:] Konkurencyjność regionów, M. Klamut (red.). AE, Wrocław. Winiarski B., 2004, Polityka gospodarcza. SGH, Warszawa. Winiecki J. (red.), 2006, Dlaczego inne kraje nas przeganiają? Instytucjonalne zniekształcenia polskiej gospodarki. SGH, Warszawa. Włodarczyk-Śpiewak K., 2008, Konkurencyjność przedsiębiorstwa a współczesne zachowania konsumpcyjne, [w:] Co decyduje o konkurencyjności polskiej gospodarki, M. Noga, M. K. Stawicka (red.). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Wojnicka E. (red.), 2006, Analizy – wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu. „Studia Europejskie”, nr 1. Woś B., 2005, Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce. Politechnika Wrocławska, Wrocław. Wójcik S., 1999, Samorząd terytorialny w Polsce w XX wieku. KUL, Lublin. 178 Studia 150 - Bronisz 1.indd 178 2013-10-10 08:22:02 Wójcik K., Sierotowicz T., 2007, Potencjał innowacyjny organizacji jako determinant konkurencyjności, [w:] Przedsiębiorstwo i państwo – wybrane problemy konkurencyjności, T. Bernat (red.). Szczecin. Wysocka E., 2001, Przestrzenne aspekty konkurencyjności w świetle integracji z Unią Europejską. „Człowiek i Środowisko”, nr 25(1). Yip G. S., 2003, Strategia Globalna. Światowa przewaga konkurencyjna. PWE, Warszawa. Zacher L. W. (red.), 1997, Rewolucja informacyjna i społeczeństwo. Fundacja Edukacyjna Transformacje, Warszawa. Zagała Z., 2008, Kapitał społeczny: jedna kategoria pojęciowa – wiele kontrowersji, [w:] Kapitały ludzkie…, op. cit. Zak P. J., Knack S., 2001, Trust and Growth. „The Economic Jurnal”, nr 111. Zasępa T. (red.), 2001, Internet – fenomen społeczeństwa informacyjnego. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa. Zawadzki A. W., 1971, Finanse samorządu terytorialnego w latach 1918-1939. PWE, Warszawa. Zgórnik Z., J. Buszko, 2001, Wielka historia Polski, t. 4, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Zioło Z. (red.), 2005, Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Kraków-Rzeszów. Złotowski K., 2001, Sejm a społeczeństwo informacyjne, [w:] Internet – fenomen społeczeństwa informacyjnego, T. Zasępa (red.). Edycja Świętego Pawła, Częstochowa. Zorska A., 2000, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Żebrowska-Cielek J., 2001, NUTS – Nomenklatura jednostek terytorialnych dla celów statystycznych. PARR, Warszawa. Żuber P., 2007, Zmiany w polityce spójności UE i ich wpływ na sposób wykorzystania środków z UE, [w:] Fundusze UE dla jednostek samorządu terytorialnego w latach 20072013, część I, Przewodnik po funduszach UE dla jst, M. Szczepański (red). TWIGGER, Warszawa. Żukrowska K. (red.), 2008, Zróżnicowanie rozwoju jako impuls prowzrostowy w gospodarce światowej. SGH, Warszawa. Żyra J. (red.), 2006, Ekonomia. Aspekty konkurencji na rynku w procesie globalizacji. Konkurencyjność podmiotów, cz. 2, Politechnika Radomska, Kraków. 179 Studia 150 - Bronisz 1.indd 179 2013-10-10 08:22:02 SPIS TABEL Tab. 1. Rodzaje korzyści uzyskiwanych przez firmy grona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 2. Dwie kluczowe idee konkurencyjności regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 3. Wybrane czynniki kształtujące konkurencyjność regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 4. Miary pozycji i zdolności konkurencyjnej gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 5. Podział państw według sposobów budowania przewagi konkurencyjnej . . . . . . . Tab. 6. Wskaźniki konkurencyjności gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 7. Zestawienie podstawowych, najczęściej używanych miar konkurencyjności międzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 8. Czynniki determinujące konkurencyjność według Międzynarodowego Instytutu Rozwoju Zarządzania w Lozannie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 9. Ranking państw w 2012 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 10. Konkurencyjność Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 11. Wagi przypisane trzem podgrupom na każdym etapie rozwoju . . . . . . . . . . . . . Tab. 12. Ranking Global Competitiveness Index 2011-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 13. Indeks Swobody Ekonomicznej w latach 2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 14. Indeks Swobody Ekonomicznej. Wynik dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 15. Human Development Index 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 16. Komponenty Human Development Index dla Polski w latach 1995-2011 . . . . . Tab. 17. Cele Strategii Lizbońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 18. Cele polityki spójności w latach 2007-2013 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 19. Szacunkowe środki przedakcesyjne w układzie regionalnym . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 20. Środki pomocowe Unii Europejskiej dla Polski w okresie 2004-2006 76 (w mld euro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 21. Fundusze Strukturalne jako źródło finansowania Programów Operacyjnych 2004-2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 22. Wartość PKB oraz dofinansowania UE w ramach programów operacyjnych, inicjatyw wspólnotowych oraz Funduszu Spójności w układzie regionalnym . . Tab. 23. Struktura dofinansowania UE w ramach grup interwencji w układzie regionalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 24. Podstawowe priorytety i działania określone w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 25. Podstawowe wskaźniki realizacji Strategii Rozwoju Kraju. . . . . . . . . . . . . . . . . 28 33 34 38 40 43 44 46 47 47 49 49 52 53 54 55 64 70 73 76 76 77 78 80 82 180 Studia 150 - Bronisz 1.indd 180 2013-10-10 08:22:02 Tab. 26. Kierunki polityki regionalnej państwa wobec województw . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 27. Wskaźniki dotyczące alokacji środków z funduszy strukturalnych w okresie 2007-2013 (wartości ważone) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 28. Zasady realizacji celów zawartych w NSRO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 29. Środki wydatkowane w ramach poszczególnych edycji kontraktów (w mln zł). Tab. 30. Wykonanie kontraktów wojewódzkich w latach 2001-2006 . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 31. Wydatki jst na zadania objęte obszarami interwencji funduszy strukturalnych według województw (bez środków UE, łącznie z wydatkami samorządowych jednostek gospodarki pozabudżetowej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 32. Alokacje dla regionów ogółem w PO ze składnikami regionalnymi 2007-2013 (w euro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 33. Struktura zawodowa ludności II Rzeczypospolitej w 1920 r. . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 34. Podział administracyjny II Rzeczypospolitej w kwietniu 1939 r. . . . . . . . . . . . . Tab. 35. Bilans zysków i strat terytorialnych Polski po 1945 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 36. Dysproporcje rozwojowe państw Europy w latach 1950-1989 . . . . . . . . . . . . . . Tab. 37. Sytuacja w Polsce przed i po transformacji gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 38. Specjalne Strefy Ekonomiczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 39. Etapy negocjacji Polski w UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 40. Województwa według liczby ludności i powierzchni w 1998 r. . . . . . . . . . . . . . Tab. 41. Zestawienie jednostek podziału terytorialnego Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 42. Potencjalne scenariusze budowy indeksu konkurencyjności . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 43. Ludność w regionach Polski w 2010 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 44. Korzyści kapitału społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 45. Wymiary i wskaźniki społeczeństwa informacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tab. 46. Syntetyczny wskaźnik konkurencyjności polskich regionów . . . . . . . . . . . . . . . 83 88 90 96 96 97 98 101 103 105 107 109 112 115 118 120 122 127 133 143 151 181 Studia 150 - Bronisz 1.indd 181 2013-10-10 08:22:03 SPIS RYCIN Ryc. 1. Ryc. 2. Ryc. 3. Ryc. 4. Ryc. 5. Ryc. 6. Ryc. 7. Ryc. 8. Ryc. 9. Ryc. 10. Ryc. 11. Ryc. 12. Ryc. 13. Ryc. 14. Ryc. 15. Ryc. 16. Ryc. 17. Ryc. 18. Ryc. 19. Ryc. 20. Ryc. 21. Ryc. 22. Ryc. 23. Ryc. 24. Ryc. 25. Ryc. 26. Ryc. 27. Systemowe ujęcie konkurencyjności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obszary globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Determinanty konkurencyjności gospodarki według M. E. Portera . . . . . . . . . . Piramida konkurencyjności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czynniki konkurencyjności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zależności przyczynowo-skutkowe konkurencyjności przedsiębiorstwa. . . . . . Eklektyczna definicja konkurencyjności przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . Grona a przewaga konkurencyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedsiębiorczość i konkurencyjność jako determinanty rozwoju regionu . . . . Romb przewagi konkurencyjnej regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Międzynarodowa konkurencyjność regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elementy składowe międzynarodowej konkurencyjności . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła międzynarodowej przewagi konkurencyjnej kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła przewagi konkurencyjnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czynniki konkurencyjności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dwanaście filarów konkurencyjności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poziom rozwoju polskiej gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks Swobody Ekonomicznej w 2012 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wskaźnik Rozwoju Społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komponenty Human Development Index dla Polski w 2011 r. . . . . . . . . . . . . . Schemat regionalnej gospodarki opartej na wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model European Competitiveness Index. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cele horyzontalne NSRO i instrumenty ich realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . Podział administracyjny II Rzeczypospolitej w 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PKB na 1 mieszkańca według parytetu siły nabywczej w 1989 r. (Polska=100) Udział poszczególnych specjalnych stref ekonomicznych w łącznych nakładach inwestycyjnych. Stan na 31.12.2011 (w %). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 28. Trzyczynnikowy model do oceny konkurencyjności lokalnej i regionalnej . . . Ryc. 29. Wskaźnik regionalnej gęstości biznesu 16 województw . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 30. Wskaźnik aktywności ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 17 21 23 23 26 26 27 31 32 33 36 39 41 46 48 50 52 54 55 56 57 89 102 104 110 113 121 124 125 182 Studia 150 - Bronisz 1.indd 182 2013-10-10 08:22:03 Ryc. 31. Współczynnik aktywności ekonomicznej ludności w 16 województwach w 2011 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 32. Kształcenie ustawiczne osób w wieku 25-64 lata w 16 województwach w 2011 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 33. Model regionu uczącego się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 34. Wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy 16 województw Polski . . . . . . . . . . . . Ryc. 35. Koncepcja społeczeństwa informacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 36. PKB według regionów i województw w 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 37. Udział województw w tworzeniu PKB w 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 38. Liczba i wartość umów o dofinansowanie projektów w ramach PO RPW. Stan na 31.12.2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 39. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w 2009 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 40. Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwach w końcu 2011 r. . . . . . . . Ryc. 41. Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w Polsce według płci w latach 2007-2011. Stan na 31.12.2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 42. Struktura zarejestrowanych bezrobotnych w Polsce według poziomu wykształcenia w latach 2007-2011. Stan na 31.12.2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryc. 43. Wskaźnik liczby bezrobotnych przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym w 2010 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 129 133 134 142 144 145 146 147 148 149 149 150 183 Studia 150 - Bronisz 1.indd 183 2013-10-10 08:22:03 INFORMACJA O AUTORCE Urszula Bronisz, doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Geografii Społeczno-Ekonomicznej Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Specjalizuje się w polityce regionalnej, rozwoju i konkurencyjności regionów; Al. Kraśnicka 2 cd, 20-718 Lublin. 184 Studia 150 - Bronisz 1.indd 184 2013-10-10 08:22:03
