Spis treści - Fundacja Dla Zwierząt Animalia
advertisement
XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Spis treści Absalon Damian, Ruman Marek, Matysik Magdalena CIĄGŁY MONITORING AUTOMATYCZNY – NOWE NARZĘDZIE OCENY ZMIAN JAKOŚCI WODY 7 Antonowicz Józef Piotr, Machula Sylwia, Kubiak Jacek WPŁYW AGLOMERACJI MIEJSKIEJ NA STĘŻENIE METALI CIĘŻKICH ORAZ SUBSTANCJI BIOGENICZNYCH W WODACH STAWÓW (PÓŁNOCNA POLSKA) 10 Bańkowska Agnieszka, Struzik Katarzyna, Popek Zbigniew WPŁYW TUBIFICIDAE NA WYMIANĘ FOSFORU NA GRANICY FAZ OSAD-WODA I CZYNNIKI Z NIĄ ZWIĄZANE 12 Biernaczyk Marcin, Machula Sylwia, Kubiak Jacek, Stepanowska Katarzyna STAN ICHTIOFAUNY JAKO WSKAŹNIK POZIOMU TROFII JEZIOR POMORZA ZACHODNIEGO 14 Brzozowska Renata, Dunalska Julita, Grochowska Jolanta, Szymański Daniel, Neugebauer Maciej FRAKCJE FOSFORU W OSADACH DWÓCH PŁYTKICH JEZIOR MIEJSKICH 15 Choiński Adam, Ptak Mariusz , Strzelczak Agnieszka ZARASTANIE NAJWIĘKSZYCH JEZIOR W POLSCE (WYBRANE PRZYKŁADY) 16 Cieśliński Roman WYPŁYWY WÓD PODZIEMNYCH W DNIE MISY JEZIORA RADUŃSKIEGO GÓRNEGO 17 Czerniawski Robert, Domagała Józef, Pilecka-Rapacz Małgorzata WPŁYW ZRÓŻNICOWANYCH ŚRODOWISKOWO JEZIOR NA ZMIANY PARAMETRÓW FIZYKO-CHEMICZNYCH W RZEKACH DRAWIEŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO 19 Dondajewska Renata OSADY DENNE DWÓCH PRZEPŁYWOWYCH JEZIOR W DOLINIE RZEKI OBRY JAKO ŹRÓDŁO FOSFORU DLA TONI WODNEJ 20 Ficek Dariusz, Cieśluciński Marek, Pawlik Magda, Zapadka Tomasz, Majchrowski Roman MONITORING SATELITARNY WÓD DRUGIEGO RODZAJU 21 Kowalska-Góralska Monika, Senze Magdalena BIOAKUMULACJA GLINU W HYDROMAKROFITACH JEZIOR ŚRODKOWEGO WYBRZEŻA POLSKI 23 Jakubiak Marta, Trojanowska- Olichwer Adriana ZMIANY W ROZPRZESTRZENIENIU WĘGLA W ZBIORNIKU SULEJOWSKIM 24 Karpuk Michał, Biernaczyk Marcin, Wrzecionkowski Konrad, Stepanowska Katarzyna, Kwiatkowski Artur BIOMONITORING PODWODNY JAKO NARZĘDZIE OCENY STANU JEZIOR NA PRZYKŁADZIE JEZIORA TURKUSOWE (WOLIŃSKI PARK NARODOWY) 25 Kitowicz Kornelia, Matusiak Adriana, Kużel Ewa, Kubiak Jacek, Machula Sylwia WARUNKI TERMICZNO- TLENOWE W JEZIORACH WOLIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO 26 Klajbor Joanna ZMIANY STANU WÓD JEZIORA STELCHNO 27 Klimaszyk Piotr, Joniak Tomasz, Rzymski Piotr KOLONIA NOCLEGOWA KORMORANÓW (Phalacrocorax carbo sinensis L.) JAKO ŹRÓDŁO PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH DLA JEZIORA 28 Klimaszyk Piotr, Plavan Gabriel TRANSPORT SUBSTANCJI CHEMICZNYCH ZE ZLEWNI DO ŚRÓDLEŚNEGO ZBIORNIKA WODNEGO. SPŁYW POWIERZCHNIOWY JAKO CZYNNIK KSZTAŁTUJĄCY STAN TROFICZNY WODY 29 Kornaś Marika, Marszelewski Włodzimierz ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIOR PODPIĘTRZONYCH NA PRZYKŁADZIE JEZIORA MORZYCKO 30 Kornaś Marika, Sobiech Marcin, Marszelewski Włodzimierz ZMIANY ZASOBÓW WODNYCH JEZIOR PODPIĘTRZONYCH NA PRZYKŁADZIE JEZIORA DZIERZGOŃ 32 Kowalczewska-Madura Katarzyna, Dondajewska Renata, Gołdyn Ryszard, Rosińska Joanna ZASILANIE WEWNĘTRZNE W FOSFOR Z OSADÓW DENNYCH W JEZIORZE SWARZĘDZKIM W LATACH 20012003 I 2011-2013 34 Kowalska-Góralska Monika, Senze Magdalena BIOAKUMULACJA GLINU W HYDROMAKROFITACH JEZIOR ŚRODKOWEGO WYBRZEŻA POLSKI 35 Kozak Anna, Kowalczewska-Madura Katarzyna, Dondajewska Renata, Gołdyn Ryszard JEZIORO SŁAWSKIE (POJEZIERZE LESZCZYŃSKIE, POLSKA ZACHODNIA) – REAKCJA EKOSYSTEMU NA OGRANICZENIE ZASILANIA ZEWNĘTRZNEGO 36 5 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Kubiak Jacek, Machula Sylwia, Sroczyński Szymon, Biernaczyk Marcin WARUNKI HYDROCHEMICZNE JEZIORA IŃSKO DUŻE JAKO WSKAŹNIK JEGO OLIGOTROFIZACJI (POMORZE ZACHODNIE) 38 Kubiak Jacek, Oszkinis Dorota, Machula Sylwia WPŁYW ZLEWNI NA POZIOM TROFII NAJWIĘKSZYCH JEZIOR ZLEWNI RZEKI TYWY 39 Kubiak-Wójcicka Katarzyna, Lewandowska Izabela ZMIANY POWIERZCHNI JEZIOR W ZLEWNI GWDY 40 Kwiatkowski Artur, Wrzecionkowski Konrad, Karpuk Michał, Biernaczyk Marcin, Stepanowska Ktarzyna MONITORING ICHTIOLOGICZNY JEZIORA GARDNO, WOLIŃSKI PARK NARODOWY 42 Łopata Michał, Wiśniewski Grzegorz, Brzozowska Renata, Grochowska Jolanta SPECJACJA FOSFORU W OSADACH DENNYCH WYBRANYCH ZEUTROFIZOWANYCH JEZIOR O CECHACH DYSTROFII 43 Machowski Robert, Noculak Marek ANTROPOGENICZNE PRZEMIANY ZBIORNIKÓW WODNYCH W POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI WYŻYNY ŚLĄSKIEJ 44 Miąsik Małgorzata, Koszelnik Piotr, Bartoszek Lilianna OCENA STANU TROFICZNEGO WÓD ZBIORNIKÓW WODNYCH MAŁEJ RETENCJI BLIZNE I CIERPISZ NA PODKARPACIU 45 Rafacz Edyta, Siwek Hanna, Włodarczyk Małgorzata STAN TROFICZNY WYBRANYCH JEZIOR WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO 46 Rokicki Dominik, Kubiak Jacek, Machula Sylwia WARUNKI TERMICZNE WÓD JEZIOR SZCZECIŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO 47 Rzepa Jarosław GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO W RAMACH REALIZOWANYCH PRZEZ ZZMIUW ZADAŃ W LATACH 2008-2014 49 Rzepa Jarosław, Michałowski Tomasz, Pawlos Dorota ROLA SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA W PROWADZENIU RACJONALNEJ GOSPODARKI RYBACKIEJ I ZARZĄDZANIU ZASOBAMI ICHTIOFAUNY W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM 52 Polkowska Żaneta, Ruman Marek KSZTAŁTOWANIE SIĘ CHEMIZMU WÓD JEZIOR WULKANICZNYCH NA PRZYKŁADZIE DWÓCH RÓŻNYCH KALDER POŁOŻONYCH NA WYSPIE BALI (INDONEZJA) 54 Skowron Rajmund, Piasecki Adam TEMPERATURA WODY W NAJGŁĘBSZYCH JEZIORACH POJEZIERZA KASZUBSKIEGO, BRODNICKIEGO I BORÓW TUCHOLSKICH ORAZ JEJ ZRÓŻNICOWANIE 56 Sługocki Łukasz, Czerniawski Robert, Domagała Józef ZOOPLANKTON JAKO WSKAŹNIK TROFII JEZIORA MORZYCKO 57 Sobiech Marcin, Kornaś Marika, Marszelewski Włodzimierz ZASOBY WODNE JEZIORA DZIERZGOŃ W ŚWIETLE ANALIZ GEOPRZESTRZENNYCH 58 Trojanowska-Olichwer Adriana BAKTERIE W OSADACH WYBRANYCH ZBIORNIKÓW ZAPOROWYCH POLSCE 59 Tiukało Andrzej, Pasiecznik-Dominiak Anna ANALIZA WRAŻLIWOŚCI JEZIOR POLSKICH NA NIEBEZPIECZEŃSTWO POWODZI 60 Wrzecionkowski Konrad, Karpuk Michał, Kwiatkowski Artur MONITORING ICHTIOLOGICZNY JAKO KLUCZOWY ELEMENT MONITORINGU PRZYRODNICZEGO 61 6 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. CIĄGŁY MONITORING AUTOMATYCZNY – NOWE NARZĘDZIE OCENY ZMIAN JAKOŚCI WODY Absalon Damian, Ruman Marek, Matysik Magdalena Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi Urządzenia przenośne pozwalające na pomiar parametrów fizycznych i chemicznych wody zaczęły pojawiać się już w latach 1960. Rozwój mierników przenośnych rozpoczął się wraz z miniaturyzacją układów elektronicznych, a po upowszechnieniu telefonii komórkowej i Internetu od lat 90. XX wieku pojawiła się możliwość zdalnej obsługi tych urządzeń (Glasgow i in. 2004). W roku 2010 roku Konsorcjum, którego liderem jest Uniwersytet Śląski, rozpoczęło realizację projektu pt. „Zintegrowany system wspomagający zarządzaniem i ochroną zbiornika zaporowego (ZiZOZap)” wykonywanego ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka1. Projekt umożliwił stworzenie pierwszego w Polsce systemu ciągłego monitoringu wybranych parametrów fizycznych i chemicznych wód limnicznych i potamicznych. Obiektem badań i wdrożenia jest zbiornik wodny „Goczałkowice”, piętrzący wody rzeki Wisły. Podstawową funkcją tego wielozadaniowego akwenu jest zaopatrzenie w wodę konurbacji górnośląskiej. Poprzez wodociąg grupowy Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. w Katowicach, ze zbiornika „Goczałkowice” oraz innych zbiorników jest zaopatrywany w wodę obszar o łącznej powierzchni około 4300 km2. Dostarcza on wodę do 66 gmin województwa śląskiego i 3 gmin województwa małopolskiego, czyli do około 3,4 mln mieszkańców (Siudy i in. 2005). Pozostałe funkcje zbiornika, to: ochrona przeciwpowodziowa, wyrównanie odpływów niżówkowych, gospodarka rybacka, ochrona przyrody i rekreacja (Absalon i in. 2011). Celem opracowania jest prezentacja możliwości oraz zalet i wad monitoringu ciągłego prowadzonego za pomocą urządzeń automatycznych. Ciągły monitoring własności fizycznych i chemicznych wody wykonywany był przy użyciu trzech automatycznych sond wieloparametrowych DS5X (HYDROLAB) firmy OTT Messtechnik GmbH umożliwiających pomiar parametrów takich, jak: temperatura wody, tlen rozpuszczony, głębokość, odczyn pH, potencjał REDOX, przewodnictwo elektrolityczne właściwe, chlorofil, mętność, zawartość gazów, amoniak, azotany, chlorki. Sondy posiadają centralny system samoczyszczący, który zmywa zanieczyszczenia przylegające do czujników przed każdym pomiarem, zapewniając maksymalną wiarygodność prowadzonych badań. Wyniki gromadzone są w pamięci sondy, a interwał pomiarów może być dowolnie zaprogramowany. Budowa sytemu monitoringu ciągłego wymagała instalacji trzech sond. Pierwszą zlokalizowano na wpływie do Zbiornika Goczałkowickiego, w korycie rzeki Wisły, w celu 1 Prace prowadzące do tych wyników uzyskały finansowanie ze środków ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na podstawie umowy POIG 01.01.02-24-078/09 7 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. prowadzenie badań jakości wody dopływającej do zbiornika, drugą na wypływie Wisły ze zbiornika w celu oceny wpływu akwenu na jakość rzeki poniżej obiektu. Trzecia sonda została umieszczona na w pełni autonomicznej pławie (boi) pomiarowej umieszczonej w toni zbiornika (rys. 1). Pława ta, poza monitoringiem parametrów fizycznych i chemicznych wody, realizuje pomiar podstawowych parametrów meteorologicznych: temperatury powietrza, jego wilgotności względnej oraz siły i kierunku wiatru. Posiada ona również własny system zasilania oparty o panele słoneczne. Transmisja danych z sytemu prowadzona jest zdalnie dzięki modemom GSM-GPRS i przesyle do serwera. Umożliwia to nie tylko natychmiastowy dostęp do gromadzonych pomiarów, ale także zdalną konfigurację wybranych parametrów. Parametry mierzone przez urządzenia automatyczne pozwalają nie tylko na monitoring zbiornika, ale dostarczają informacji o jakości wód do niego dopływających i z niego wypływających. Jest to szczególnie ważne dla użytkowników zbiornika i Wisły poniżej obiektu, ponieważ przerwanie kontinuum rzeki stopniem wodnym wpływa na warunki hydrologiczne, które w istotny sposób mogą kształtować procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne determinujące jakość wód w zbiorniku wodnym, a tym samym w rzece poniżej zapory (Ward, Stanford 1983; Kajak 1984; Penczak i in. 1994; Galicka i in. 2007). Monitoring ciągły parametrów fizycznych i chemicznych wody pokazuje sezonową i dobową dynamikę obserwowanych wskaźników. Poprawia to możliwości właściwej interpretacji otrzymywanych wartości i szybkość reakcji na zagrożenia. Istotną innowacją monitoringu ciągłego jest możliwość obserwowania aktualnych zmian termiki wód akwenu, co nie jest możliwe przy tradycyjnych pomiarach. Już w początkowym okresie prowadzenia pomiarów (czerwiec-listopad 2010) dowiedziono, że w zbiorniku występuje okresowa stratyfikacja termiczna pomimo niewielkiej głębokości maksymalnej akwenu. Rys. 1. Lokalizacja punktów pomiarowo-badawczych automatycznego monitoringu ciągłego i monitoringu okresowego na tle ortofotomapy wygenerowana na stronie geoportalu projektu ZiZOZap (http://geoportal.zizozap.pl/ - dostęp po zalogowaniu) 8 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Monitoring wskaźników fizycznych i chemicznych jakości wody z wykorzystaniem sond wieloparametrowych wskazuje nowe możliwości w zakresie oceny jakości wód. Tradycyjny monitoring oparty na rzadkich pomiarach w cyklu rocznym w specyficznych warunkach może prowadzić do błędnych wniosków na temat stanu obiektu badań. Dotyczy to szczególnie wskaźników o dużej zmienności dobowej, takich jak: mętność, stężenie chlorofilu oraz tlenu rozpuszczonego. Lepsze odwzorowanie zjawisk hydrochemicznych w modelach zbiornika, daje szanse na wykrycie chwilowych i szybkozmiennych zjawisk o charakterze incydentów chemicznych i awarii (Storey i in. 2011). Monitoring ciągły wykonywany przy użyciu automatycznych sond pomiarowych jest bardzo przydatny do pozyskiwania danych umożliwiających optymalizację pracy ujęć wody. Pomiary wykonywane z wyprzedzeniem przez automatyczną boję pomiarową dają czas stacji uzdatniania na reakcję stosownie do sygnalizowanych zmian jakości wody, np. zmianę dawki bądź rodzaju koagulanta, zmianę parametrów urządzeń do filtracji itp. Przy realizacji ciągłego monitoringu za pomocą automatycznych urządzeń pomiarowych należy zwrócić uwagę na ścisłe przestrzeganie procedur takich, jak: kalibracja czujników, okresowe czyszczenie sondy pomiarowej, okresowa, zgodna z instrukcją wymiana czujników. Literatura ABSALON D., MATYSIK M., RUMAN M., 2011, Location, hydrological conditions and factors influencing water quality of Goczałkowice Reservoir and its catchment [w:] Anthropogenic and natural transformations of lakes, 5, 7–15. GALICKA W., KRUK A., ZIĘBA G., 2007, Bilans azotu i fosforu w Zbiorniku Jeziorsko, T. 1, z. 2., Wyd. Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego, Poznań, 1-9. GLASGOW H.B., BURKHOLDER J.M., REED R.E., LEWITUS A.J., KLEINMAN J.E., 2004, Real-time remote monitoring of water quality: a review of current applications, and advancements in sensor, telemetry, and computing technologies, Journal of Experimental Marine Biology and Ecology, 300, 409–448. KAJAK Z., 1984, Changes in river water quality in reservoirs, exemplified by studies in Poland, [w:] A. LILLEHAMER, S.J. SALTVEIT (red.), Regulated rivers, Publ. Universitetsforlanget AS, Oslo, 521-531. PENCZAK T., GALICKA W., GRZYBKOWSKA M., KOSZALIŃSKI H., JANISZEWSKA M., TEMECH A., ZACZYŃSKI A., GŁOWACKI L., MARSZAŁ L., 1994, Wpływ Zbiornika Jeziorsko na jakość wody w Warcie, populacje ryb i ich bazę pokarmową (1985-1992), Rocz. Nauk. PZW, 6, 79-114. SIUDY A., BILNIK A., ŚWIERCZ T., SZLĘK Z., 2005, Wielofunkcyjny zbiornik retencyjny Goczałkowice na Małej Wiśle i jego znaczenie dla gospodarki wodnej Górnego Śląska, Konferencja Naukowo-Techniczna z okazji Jubileuszu 50-lecia budowy Zbiornika Wodnego na Małej Wiśle w Goczałkowicach, GPW, Pszczyna. STOREY M.V., VAN DER GAAG B., BURNS B.P., 2011, Advances in on-line drinking water quality monitoring and early warning systems, Water Research 45, 741-747. WARD J.S., STANFORD J.A., 1983, The intermediate - disturbance hypothesis: an explanation for biotic diversity patterns in lotic ecosystems, [w:] T.D. FONTANIE, S.M. BARTELL, (red.), Dynamic of lotic ecosystems, Publ. Ann. Arbor Sci., The Butterworth Group. Michigan, 347-356. 9 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WPŁYW AGLOMERACJI MIEJSKIEJ NA STĘŻENIE METALI CIĘŻKICH ORAZ SUBSTANCJI BIOGENICZNYCH W WODACH STAWÓW (PÓŁNOCNA POLSKA) Antonowicz Józef Piotr 1, Machula Sylwia 2, Kubiak Jacek 2 1 Akademia Pomorska w Słupsku Zakład Chemii Środowiskowej, Słupsk, e-mail: [email protected] 2 Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin Stawy stanowią niewielkie obiekty, zwykle z wodami stojącymi. Hydrobiologicznie staw porównywalny jest w całości litoralem jeziornym, ponieważ praktycznie na całym dnie stawu może rozwijać się makrofauna denna. Cechą wspólną stawów jest również nieduża głębokość oraz przenikanie promieni słonecznych aż do samego dna. Korzystnie to sprzyja intensyfikacji produkcji biologicznej. Jest to niestabilne środowisko w porównaniu z typowymi jeziorami, ponieważ występują tu duże dobowe amplitudy temperatury, a działalność wiatrów sięga z reguły dna zbiornika. Stawy również podlegają intensywnej dynamice sezonowej, a w przypadku stawów zlokalizowanych w granicach miasta również wpływom związanym z działalnością człowieka. W aglomeracjach miejskich stawy stanowią miejsca rekreacji ludności miejskiej i są schronieniem dla ptactwa wodnego. Bliskość tych obiektów z zabudowaniami miejskimi i pasmami ruchu drogowego naraża je na depozycję zanieczyszczeń antropogenicznych transportowanych do nich drogą spływu powierzchniowego, opadu atmosferycznego oraz poprzez przesiąk z gleby. W prezentowanej pracy wybrano cztery stawy zlokalizowane w granicach aglomeracji miasta Słupsk. Miasto to liczy około 100 tys. mieszkańców i zajmuję powierzchnię 43 km². Trzy z wybranych stawów zlokalizowane są równolegle do biegu rzeki Słupia w niedalekiej odległości od zabudowań miejskich. Czwarty ze stawów znajduje się poza typową zabudową miejską w otulinie miejskiej. Próbki wody do analiz pobierano z warstwy wody podpowierzchniowej z głębokości 15 cm za pomocą czerpaka w okresie od października 2007 r. do września 2008 r. Analizę stężenia metali ciężkich przeprowadzono za pomocą spektrometru masowego ELAN DRC Perkin Elmer (Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie). W analizowanych próbkach wody określono stężenie Pb, Cd, Co, Ni, Mn, Zn, Cu. Próbki wody do analiz na metale ciężkie były mineralizowane w kwasie azotowym V trace pure za pomocą mineralizatora mikrofalowego Prolabo. W pozyskanych próbkach wody oznaczono w laboratorium Akademii Pomorskiej w Słupsku stężenie jonów chlorkowych metodą argentometryczną, przewodności elektrolitycznej i pH metodą potencjometryczną, stężenia wapnia i magnezu metodą kompleksometryczną. Stężenie azotu amonowego i fosforu fosforanowego określano za pomocą spektrofotometru UV-VIS Shimadzu. Obliczenia statystyczne obejmujące test t i analizę regresji liniowej wykonano przy użyciu pakietu Statistica. 10 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Ryc. 1. Rozmieszczenie analizowanych stawów miejskich w obszarze aglomeracji miejskiej Słupska (www.zumi.pl, zmodyfikowane). Z uzyskanych wyników zaobserwowano, że w okresach silnych opadów, po których spływ powierzchniowy z chodników i ulic wpływał na aktualny skład chemiczny analizowanych stawów. Szczególnie widoczne było to w przypadku chlorków, które są składnikiem soli stosowanej do posypywania chodników zimą. Zaobserwowano również dynamikę sezonową analizowanych substancji biogenicznych oraz metali ciężkich. 11 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WPŁYW TUBIFICIDAE NA WYMIANĘ FOSFORU NA GRANICY FAZ OSADWODA I CZYNNIKI Z NIĄ ZWIĄZANE Bańkowska Agnieszka, Struzik Katarzyna, Popek Zbigniew Katedra Inżynierii Wodnej, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Organizmy bentosowe poprzez swoją aktywność, taką jak żerowanie, oddychanie czy poruszanie się w osadach, mogą w sposób istotny modyfikować warunki panujące na granicy faz osad-woda, jak i w samych osadach. Dlatego też określane są jako tzw. ecosystem engineers. W jeziorach o zaawansowanej trofii bentosowa fauna bezkręgowa zdominowana jest przez Chironomidae i Tubificidae, występujące w znacznych zagęszczeniach. Tubificidae, żerujące w osadach na określonej głębokości i wydalające resztki pokarmowe na granicy faz osad-woda, sprzyjają transportowi substancji między tymi dwoma systemami geochemicznymi. Dlatego też zaliczane są do tzw. conveyror belt feeders. Ich aktywność związana z drążeniem w sedymentach tuneli zwiększa porowatość i uwodnienie osadów, co sprzyja wymianie substancji między osadami a wodą jeziorną. Ponadto, w obecności tych zwierząt obserwuje się nasilenie aktywności mikroorganizmów i dekompozycji materii organicznej. Wydaje się zatem, że Tubificidae mogą w znacznym stopniu wpływać na przemiany związków biogennych w osadach i ich wymianę na granicy faz. Jednak opinie badaczy o roli tych zwierząt w zasilaniu wewnętrznym w fosfor nie są jednoznaczne i nadal wywołują pewne kontrowersje. Dlatego też w pracy badano wpływ Tubificidae na wymianę fosforu na granicy faz, a także na wybrane czynniki związane z dynamiką tego pierwiastka w osadach, tj. odczyn pH, potencjał redox, warunki tlenowe, stężenie siarczanów, azotanów i żelaza zredukowanego. Do badań wykorzystano rureczniki (Tubifex sp) i osady denne eutroficznego Jeziora Zdworskiego. Przeprowadzono doświadczenie polegające na inkubacji osadów z rurecznikami (w zagęszczeniu 2500 os.·m-2) i monitorowaniu właściwości fizyko-chemicznych wody nadosadowej w okresie 100 dni inkubacji, po której zakończeniu dalszym analizom poddano wodę śródosadową. Wyniki doświadczenia wykazały, że Tubificidae znacząco modyfikują warunki panujące zarówno w wodzie nadosadowej, jak i śródosadowej. W ich obecności stwierdzono istotny wzrost stężenia fosforanów w wodzie nadosadowej, choć ich nasilone wydzielanie obserwowano jedynie w początkowym okresie inkubacji, a także istotny spadek pH i stężenia tlenu. Konsumpcja tlenu przez osady wzrosła 3–6-krotnie w porównaniu do osadów nie zamieszkałych przez te organizmy. Jednocześnie rureczniki stymulowały wydzielanie z osadów siarczanów, nie modyfikowały jednak wymiany związków azotowych. W wodzie śródosadowej zwierzęta powodowały istotny wzrost potencjału redox oraz stężenia azotanów, a także zmniejszenie zawartości siarczanów i żelaza zredukowanego. Uzyskane wyniki wskazują, że Tubificidae wyraźnie modyfikują warunki fizykochemiczne na granicy faz osad-woda i w wodzie śródosadowej, istotne dla dynamiki fosforu, a także stymulują jego uwalnianie z osadów. Ich obecność może być zatem ważnym czynni- 12 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. kiem wpływającym na proces zasilania wewnętrznego, szczególnie w zbiornikach eutroficznych, gdzie zwierzęta te występują w ogromnych zagęszczeniach. 13 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. STAN ICHTIOFAUNY JAKO WSKAŹNIK POZIOMU TROFII JEZIOR POMORZA ZACHODNIEGO Biernaczyk Marcin, Machula Sylwia, Kubiak Jacek, Stepanowska Katarzyna Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Ichtiofauna jezior Pomorza Zachodniego jest zróżnicowana w zależności od typu zarówno rybackiego jak i troficznego jeziora. Zmiany stanu trofii jezior eutroficznych wpływają na zmianę stosunków ryb drapieżnych do ryb spokojnego żeru a w sytuacjach skrajnych powodują powstawanie monokultur ryb małocennych (np. karaś, ciernik). W jeziorach mezo i oligotroficznych gatunkami wskaźnikowymi jakości wody są ryby z gatunków sieja i sielawa. Badaniami objęto jeziora: Miedwie, Ińsko i Woświn. Próby wody pobierano w latach 1970-2012r. Natomiast badania struktury połowów rybackich obejmowały lata 2003-2012. Na podstawie warunków hydrochemicznych jezioro Miedwie wykazywało cechy z pogranicza mezoeutrofii i eutrofii. Odzwierciedleniem tego stanu był niewielki (poniżej 1%) udział sielawy w połowach rybackich, natomiast połowy ryb karpiowatych stanowiły średnio ok. 70 % całej masy połowów rybackich. Z tego powodu utrzymywanie dotychczasowego typu rybackiego jeziora sielawowego stoi pod znakiem zapytania. Jezioro Ińsko Duże w całym okresie badań wykazywało wahania stany trofii. Początkowo było zbiornikiem mezotroficznym (lata 1980-1995) aby w wyniku intensywnego rozwoju rolnictwa, w latach 90-tych, przejść do stanu eutrofii, a następnie dzięki zmianie w użytkowaniu gleb w zlewni, a także na skutek uporządkowania gospodarki ściekowej m. Ińsko powrócić do stanu mezotrofii. Pomimo poprawy jakości wód w pierwszych latach XXI wieku sielawa stanowiła poniżej 10% całkowitej masy połowów. W kolejnych latach dalsza poprawa jakości wód oraz systematyczne zarybienia spowodowały znaczny wzrost udziału tego gatunku w połowach rybackich aby w roku 2010 przekroczyć poziom 50% całkowitej masy połowów a w latach następnych 70% całkowitej masy połowów. Jezioro Woświn także cechowało się wahaniami poziomu trofii. Podobnie jak jezioro Ińsko Duże w latach 90-tych cechowało się wysoką żyznością. Następnie nastąpiła poprawa jakości by w połowie pierwszej dekady XXI wieku osiągnąć stan mezotrofii. Wysoka trofia jeziora spowodowała praktycznie wyginięcie sielawy. W początkowym okresie poprawy jakości wody sielawa stanowiła zaledwie 0,1% całkowitej masy połowów. Natomiast znaczny udział w połowach stanowiły ryby karpiowate (ponad 90%). Pomimo poprawy jakości wód populacja sielawy pozostawała na bardzo niskim poziomie (ok.1%). Przyczyną takiego stanu mogły być pojawiające się okresowo deficyty tlenowe w hipolimnionie stanowiącym naturalne środowisko bytowania tego gatunku. 14 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. FRAKCJE FOSFORU W OSADACH DWÓCH PŁYTKICH JEZIOR MIEJSKICH Brzozowska Renata 1, Dunalska Julita 1, Grochowska Jolanta 1, Szymański Daniel 1, Neugebauer Maciej 2 Uniwersytet Warmińsko- Mazurski w Olsztynie 1 Katedra Inżynierii Ochrony Wód 2 Katedra Elektrotechniki, Energetyki, Elektroniki i Automatyki Badania przeprowadzono na dwóch miejskich jeziorach, położonych w Olsztynie – jeziorze Track (powierzchnia 52,8 ha, maksymalna głębokość 3,8 m) i jeziorze Podkówka (powierzchnia 6,9 ha, maksymalna głębokość 6,0 m.). Z każdego zbiornika pobrano niezaburzone rdzenie osadów dennych na dwóch stanowiskach, zlokalizowanych w litoralu i profundalu. Rdzenie podzielono na dwie warstwy o miąższości 5 cm (0-5 cm i 6-10 cm). W pobranych osadach wykonano sekwencyjne frakcjonowanie fosforu osadowego wg metodyki van Hullebusha et al. (2003). Wyniki badań wykazały, osady profundalowe obydwu jezior były bardziej zasobne w fosfor niż osady litoralowe, a wyższe ilości fosforu ogólnego zanotowano w jeziorze Podkówka (średnio 1,419 ± 0,121 mg P g-1 s.m. w osadach litoralu i 3,543 ± 0,158 mg P g-1 s.m.). Dominującą ilościowo frakcją fosforu osadowego w osadach obydwu jezior był fosfor związany z materią organiczną (NaOH-nrP), która stanowiła we wszystkich badanych osadach litoralowych i profundalowych ponad 50% TP. Wskazuje to na ważną rolę tego komponentu osadów w magazynowaniu fosforu zarówno w osadach litoralu, jak i profundalu badanych jezior. Natomiast drugą pod względem ilościowym frakcją fosforu była frakcja res-P, której udział w fosforze ogólnym wahał się od 10% TP do powyżej 33% TP. Przewaga ilościowa frakcji trudno mobilnych (NaOH-nrP, HCl-P) i trwale związanej z osadem (res-P) nad frakcjami łatwo biodostępnymi (NH4Cl-P, BD-P) świadczy o dość skutecznym zatrzymywaniu fosforu w osadach badanych jezior. Podziękowania: Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/ST10/06569. Autorzy dziękują dr inż. G. Wiśniewskiemu za pomoc w poborze próbek. 15 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZARASTANIE NAJWIĘKSZYCH JEZIOR W POLSCE (WYBRANE PRZYKŁADY) Choiński Adam1, Ptak Mariusz 1, Strzelczak Agnieszka 2 1 - Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań 2 - Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Papieża Pawła VI 371-459 Szczecin Powszechny jest pogląd, iż sukcesja roślinności brzegowej wpływa na zmniejszanie powierzchni a w konsekwencji na zanik jezior. Uwzględniając cykl ewolucyjny jezior, jest to fakt niepodważalny, jednakże w badaniach limnologicznych wyjątkowo słabo udokumentowany. Wynika to bezsprzecznie z braku danych porównawczych na podstawie, których można oszacować tempo sukcesji. W przypadku powyższej analizy tempo zarastania zostało ustalone w oparciu o porównanie danych dotyczących udziału roślinności wynurzonej w powierzchni danego akwenu zebranych przez IRŚ w Olsztynie (przełom lat 50 i 60 XX) oraz sytuacją obecną, zobrazowaną na ortofotomapach (pierwsza dekada XXI wieku). Analizę odniesiono do roślinności wynurzonej, czyli sytuacja oddaje stan w którym roślinność bez względu na wahania poziomu wody zawsze znajdowała się ponad jej lustrem. Weryfikacji powyższych źródeł informacji dokonano w oparciu o zdjęcia lotnicze i własne pomiary terenowe. W ujęciu makroskalowym najbardziej istotne są procesy i przemiany kształtujące jeziora największe, np. te o powierzchni 1000 ha i większe. W Polsce jest takich akwenów zaledwie 28, lecz stanowią one ponad 25 % powierzchni wszystkich (spośród ponad 7000) jezior. Ich zróżnicowanie genetyczne i różne relacje ze zlewnią sprawiają, iż w odmienny sposób odbywają się w nich proces i zjawiska. W związku z powyższym na przykładzie wybranych jezior (dla których dysponowano materiałami porównawczymi) dokonano oceny skali ich zarastania w okresie blisko pół wieku. W tym świetle podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, jak zaistniałe zmiany morfometryczne jezior w układzie horyzontalnym mogą modyfikować funkcjonowanie całego ekosystemu. Przeanalizowano m.in. zmiany długości jezior (która jest wielkością kluczową dla rozbiegu fal, a te z kolei decydują o miksji), zmiany w powierzchni trzcin a tym samym inną wielkość parowania w odniesieniu do otwartej powierzchni wody. Ponadto w oparciu o metody statystyczne (analiza wieloczynnikowa) starano się określić jakie czynniki są kluczowe w przebiegu tego procesu. Uwzględniono m.in. powierzchnię jeziora, wskaźnik rozwinięcia linii brzegowej, głębokość średnią, udział najpłytszych stref jezior do głębokości 5m. 16 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WYPŁYWY WÓD PODZIEMNYCH W DNIE MISY JEZIORA RADUŃSKIEGO GÓRNEGO Cieśliński Roman Uniwersytet Gdański Katedra Hydrologii Bażyńskiego 4, 80-952 Gdańsk Jeziora stanowią niezwykle cenne i istotne obiekty w przestrzeni geograficznej, które decydują o obiegu wody w zlewni, będąc naturalnymi zbiornikami retencyjnymi. Są one obiektami, które jednocześnie mogą mieć charakter drenujący jak i alimentujący. Niestety przy próbie ich bilansowania napotkać można na wiele problemów, wynikających z braku informacji na temat ich zasilania drogą podziemną. Wynika to z niezbyt dokładnej analizy hydrogeologicznej obszarów, na których są one zlokalizowane, a także z braku sieci monitoringowej. Jedną z dróg zasilania jezior drogą podziemną jest skoncentrowany dopływ powierzchniowy, powstały z połączenia kilku strug wypływających ze źródeł lub dopływ ze źródeł zlokalizowanych bezpośrednio przy misie jeziornej (niektóre z nich przy wysokich stanach wody mogą być zanurzone). Drugą formą zasilania może być zasilanie z dna mis jeziornych (przecięcie warstw wodonośnych, źródła) (Shanks, Callender, 1992). Na temat ilości i wydajności wypływów wód podziemnych istnieje niewiele literatury fachowej, a dotyczącej źródeł na dnie jezior w zasadzie w ogóle. Wypływy wód podziemnych stanowią istotny element krążenia wody w przyrodzie. Pełnią funkcję łącznika między wodami podziemnymi i powierzchniowymi. Ich występowanie jest ściśle skorelowane z określonymi warunkami budowy geologicznej, rzeźby terenu i warunkami klimatycznymi. Sprzyjającymi warunkami do występowania licznych wypływów są: zróżnicowana rzeźba terenu, naprzemianległe ułożenie warstw przepuszczalnych i słabo przepuszczalnych, a także relatywnie wysokie zasilanie atmosferyczne. Za wypływ wody podziemnej rozumiano w pracy miejsce, w którym w sposób naturalny, samoczynny, skoncentrowany bądź nieskoncentrowany występuje wypływ wody podpowierzchniowej na powierzchnię terenu lub znajduje się w dnie zbiornika wodnego bądź cieku. Ważnym typem źródeł bezpośrednio związanym z tematem pracy jest źródło zatopione. W tym przypadku miejsce wypływu znajduje się poniżej zwierciadła wód powierzchniowych. Przeważnie wypływ zlokalizowany jest w dnie koryta rzecznego, które nacina warstwę wodonośną lub odkrywa prowadzącą do niej szczelinę. Kolejnym z rodzajów źródeł podwodnych jest źródło basenowe. Powstaje ono w dnie niewielkiego zbiornika utworzonego w miejscu utrudnionego odpływu wody. Najważniejszym typem ze względu na tematykę pracy jest źródło podjeziorne. Występuje ono w dnach jezior, których głęboka misa rozcina warstwę wodonośną (Moniewski, 2007). Celem pracy było odnalezienie, lokalizacja oraz opis wypływów wód podziemnych w wybranej misie jeziornej. W pracy postawiono hipotezę zakładającą, iż w literaturze przedmiotu można znaleźć informacje, że jedną z form zasilania jezior jest dopływ z wypływów wód podziemnych. Założono, że jeziora Pojezierza Kaszubskiego charakteryzują się taką formą zasilania. 17 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Zakres czasowy pracy obejmował okres od stycznia 2011 roku do września 2012 roku. Zakres przestrzenny pracy obejmował obszar jeziora Raduńskiego Górnego położone w Polsce Północnej na Pojezierzu Kaszubskim. Jako poligon badawczy wybrano fragment północno wschodniej części jeziora. Próba znalezienia potencjalnych miejsc, gdzie zlokalizowane byłyby źródła podjeziorne wymagała przede wszystkim kwerendy wszelkich możliwych źródeł kartograficznych i literaturowych oraz konsultacje naukowe z pracownikami m.in. Instytutu Geologicznego w Gdańsku i Wydziału Biologii Uniwersytetu Gdańskiego. Celem prac terenowych było znalezienie wypływów wód podziemnych w jeziorze Raduńskim Górnym. Podczas tych badań terenowych dokonano nurkowania w jeziorze Raduńskim Górnym. Podczas zanurzenia była prowadzona dokumentacja audiowizualna przy użyciu aparatu Nikon D90 z obudową podwodną Ikelite Nikon D90 oraz lampą Ikelite DS 161 movie oraz kamery GoPro HD HERO 2 Outdoor. Pierwsze nurkowanie wykonano w dniach 28 - 29 stycznia 2012 roku. Kolejne odbyły się 23 marca 2012 roku, 18 kwietnia 2012 roku oraz 6 września 2012 roku. Szereg przeprowadzonych badań podczas realizacji pracy pozwoliło na potwierdzenie postawionej hipotezy badawczej. W trakcie realizacji tematu pracy odnaleziono cztery wypływy wód podziemnych. Dla usystematyzowania typologii odkrytych źródeł zaproponowano nowe nazewnictwo, w której wymieniono m.in. źródła podjeziorze, z podtypami: źródło podjeziorne stokowe oraz źródło podjeziorne przybrzeżne. Literatura: MONIEWSKI P., 2007, Podstawowe pojęcia, typologie i klasyfikacje współczesnej krenologii, [w:] Jokiel P., Moniewski P., Ziułkiewicz M. (red.), Źródła Polski - wybrane problemy krenologiczne, Wyd. UŁ, Łódź, s. 15 29. SHANKS III W.C., CALLENDER E., 1992, Thermal springs in Lake Baikal, Geology, 20, 495-497. 18 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WPŁYW ZRÓŻNICOWANYCH ŚRODOWISKOWO JEZIOR NA ZMIANY PARAMETRÓW FIZYKO-CHEMICZNYCH W RZEKACH DRAWIEŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO Czerniawski Robert, Domagała Józef, Pilecka-Rapacz Małgorzata Katedra zoologii Ogólnej, Uniwersytet Szczeciński e-mail. [email protected] Jeziora przepływowe leżące w biegu rzek płynących przez obszar otuliny Drawieńskiego Parku Narodowego (DPN) narażone są na niekorzystny wpływ antropogeniczny prowadzący do ich degradacji oraz do degradacji rzek, poniżej ich odpływów. W związku z tym ważne jest określenie stopnia w jakim te jeziora radzą sobie z zatrzymaniem materii organicznej oraz odpowiedź na pytanie jaki to może mieć wpływ na stan ekologiczny rzek DPN? Badaniom poddano dopływy i odpływy wszystkich jezior przepływowych znajdujących się przed DPN, w którym sprawdzano stan fizyko-chemiczny wód. Analiza wyników wykazała, że jeziora Dubie, na cieku Cieszynka, Korytnica na cieku Korytnica i Adamowo, na cieku Drawa stanowią realne zagrożenie dla wód DPN. Natomiast jezioro Tuczno obecnie zagrożenia nie stanowi, ale niektóre wskaźniki świadczą o jego zwiększającej się trofii mogącej w przyszłości negatywnie oddziaływać na wody DPN. Jezioro Dominikowo. ze względu na korzystne warunki morfologiczne i zlewniowe nie stanowi dla wód DPN zagrożenia. Obecny niekorzystny stan jakości wód trzech najgorszych jezior jest zapewne wynikiem działalności ludzkiej trwającej przez okres kilkudziesięciu lat w okresie PRL. Stąd, wszelkie próby ochrony tych jezior w sensie wykorzystania ich jako odstojników materii organicznej, spowodowane są przez działalność prowadzoną głównie w przeszłości, a nie w obecnym czasie. Nie należy jednak, zaprzestawać stosowania właściwych zabiegów ochronnych w celu odnowy tych wód i minimalizowania obecnych zagrożeń. 19 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. OSADY DENNE DWÓCH PRZEPŁYWOWYCH JEZIOR W DOLINIE RZEKI OBRY JAKO ŹRÓDŁO FOSFORU DLA TONI WODNEJ Dondajewska Renata Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań [email protected] Rzeka Obra stanowi oś Bruzdy Zbąszyńskiej, będącej szerokim obniżeniem terenu, położonym we wschodniej części Pojezierza Lubuskiego. Łączy ze sobą liczne jeziora o charakterze rynnowym, w tym dwa będące obiektem badań prowadzonych w roku 2013 tj. Jezioro Nowowiejskie oraz Jezioro Błędno, zwane Zbąszyńskim. Zbiorniki te, położone obok siebie, różnią się cechami morfometrycznymi. Jezioro Nowowiejskie jest niewielkie (28,5 ha), płytkie (głębokość maks. 2,0 m), zaś Błędno znacznie większe (742,5 ha), głębsze (głębokość maks. 9,6 m), jednakże oba jeziora stanowią akweny polimiktyczne. Wybrane właściwości osadu dennego (zawartość fosforu i jego frakcji oraz materii organicznej, stężenie fosforu w wodzie interstycjalnej) a także intensywność zasilania wewnętrznego, ocenianą na podstawie eksperymentu ex-situ z wykorzystaniem niezaburzonych rdzeni osadu dennego badano na jednym stanowisku na Jeziorze Nowowiejskim oraz na dwóch stanowiskach na Jeziorze Błędno (3,5 m oraz 9 m głębokości). Zawartość fosforu w osadach dennych wahała się od 0,88 do 1,53 mgP/g s.m. Na wszystkich stanowiskach wśród frakcji fosforu dominował fosfor trwale związany w osadzie dennym (Res-P, średnio ponad 63%), a drugą pod względem zasobności frakcją był fosfor związany z materią organiczną (średnio ponad 14%), przy czym nieco wyższe zawartości tej frakcji cechowały osad pochodzący z Jeziora Błędno z głębokości 9 m (średnio 19,3%). Trzecią w kolejności frakcją fosforu był HCl-P, czyli fosfor związany z wapniem (średnio blisko 12%), z nieco wyższymi wynikami dla głębokości 3,5 m z Jeziora Błędno (średnio 16,1%). Procentowy udział materii organicznej w osadzie był zbliżony na wszystkich stanowiskach, wynosząc od 15,4 do 18,7%. W zakresie zasilania wewnętrznego z osadów dennych stwierdzono stałe uwalnianie fosforu z osadów dennych Jeziora Nowowiejskiego na poziomie od 9,4 do 12,8 mgP/m2*d, co wiązać można z najniższą ilością fosforu w wodzie interstycjalnej (średnio 1,4 mgP/l). W przypadku płytszego stanowiska w Jeziorze Błędno wysoką intensywność zasilania toni wodnej w fosfor z osadów dennych stwierdzono jedynie w czerwcu (blisko 10 mgP/m2*d), natomiast na stanowisku głębszym podobne ilości fosforu powracały do wody zarówno w czerwcu, jak i w sierpniu, obniżając się dopiero w październiku. Zawartość fosforu w wodzie interstycjalnej osadów Jeziora Błędno wahała się od 0,82 do 4,6 mgP/l. 20 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. MONITORING SATELITARNY WÓD DRUGIEGO RODZAJU Ficek Dariusz, Cieśluciński Marek, Pawlik Magda, Zapadka Tomasz, Majchrowski Roman Instytut Fizyki Akademia Pomorska w Słupsku Zdalne szacowanie koncentracji optycznie aktywnych składników (OAC) w wodach przybrzeżnych morza i jeziorach (np. z satelity, z samolotu, z drona) w ostatnich latach nabiera szczególnego znaczenia. Realizacja Ramowej Dyrektywy Wodnej (DYREKTYWA 2000/60/WE), wg której ocenie ma podlegać stan całego ekosystemu wodnego, wymusza zmianę podejścia do monitoringu wód powierzchniowych. Szczególnego znaczenia nabierają metody teledetekcyjne umożliwiające jednoczesny pomiar wielu zbiorników rozmieszczonych na dużym obszarze i na całej powierzchni akwenu. Algorytmy do zdalnego monitorowania wód pierwszego rodzaju (wg optycznej klasyfikacji Morel i Prieur 1977*) są już dosyć dobrze opracowane i z powodzeniem wykorzystywane od wielu lat, natomiast dla wód drugiego rodzaju takich jak morza zamknięte, wody przybrzeżne, rzeki i jeziora, dotychczas opracowane ogólne algorytmy są mało dokładne. Przyczyną tego jest występowanie w tych wodach złożonej kompozycji różnego rodzaju składników OAC tj. zawiesin organicznych i mineralnych, rozpuszczonych substancji organicznych, pigmentów roślinnych i in., z których znaczna część nie jest wynikiem funkcjonowania miejscowego ekosystemu wodnego lecz jest wprowadzana z zewnątrz - przez wody spływające z lądu, opady atmosferyczne i wiatry. Skład i właściwości tych substancji w wodzie zależą od lokalnych warunków środowiskowych. Większość algorytmów do zdalnego szacowania koncentracji zawartych w wodzie składników OAC wykorzystuje fakt, że odziaływanie światła słonecznego z materią zawieszoną (komórki fitoplanktonu i zawiesiny nie-fitoplanktonowe) oraz materią rozpuszczoną modyfikuje podwodne pole światła w stopniu zależnym od rodzaju i koncentracji tych składników. Ze względu na wspomnianą wyżej złożoność źródeł i natury składników OAC, wody przybrzeżne, morza oraz wody jeziorne i rzek stanowią poważne wyzwanie dla interpretacji widma światła trafiających do detektora po wyjściu ze zbiornika wodnego. Dlatego też, cały czas są prowadzone prace nad konstruowaniem algorytmów i modeli pozwalających wyznaczyć koncentracje OAC w wodach drugiego rodzaju w oparciu o widma zdalnej reflektancji Rrs(λ). Realizacja takich modeli wymaga odpowiednich danych z pomiarów zrealizowanych bezpośrednio w akwenach badanego rejonu. W niniejszej pracy zaprezentowano kilka algorytmów wziętych z literatury opracowanych dla wód innych rejonów (O’Reilly i in. 1998, Thiemann i Kaufmann 2002, D’Sa i Miller 2003, Dall’Olmo i in. 2003, Kutser i in. 2005, in.) oraz autorskich algorytmów opracowanych dla wód Polski (Ficek i in. 2011, Ficek 2013). Algorytmy te umożliwiają wyznaczenie koncentracji chlorofilu a, Ca, koncentracji materii zawieszonej CSPM oraz współczynnika absorpcji światła przez CDOM aCDOM(440) w wodach badanych wód w oparciu o widma Rrs(λ). Zostały one * Morel i Pieur (1977) zaproponowali podział wód Oceanu Światowego na dwie główne grupy: Water case 1 i Water case 2. Do pierwszej grupy zaliczyli wody, których właściwości optyczne są determinowane głównie przez składniki pochodzenia autogenicznego, natomiast do drugiej wody, na których właściwości silny wpływ mają także składniki pochodzenia allogenicznego. 21 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. przetestowane na materiale eksperymentalnym zgromadzonym w wyniku badań przeprowadzonych w jeziorach Polski oraz Morzu Bałtyckim. Rezultaty tych analiz pokazały, że niektóre półempiryczne modele i algorytmy, stworzone dla wód innych regionów, po odpowiedniej modyfikacji można także stosować do akwenów Polski. Niezbędne ich dopasowanie do wód naszego regionu polegać musi głównie na ustaleniu i wprowadzeniu do równań innych wartości współczynników, specyficznych dla wód Polski. Takiego dopasowania nie wymagają formuły oryginalne, specjalnie opracowane na podstawie badań in situ w polskich akwenach. Dodatkowo wyniki uzyskane przy użyciu tych modeli obarczone są mniejszymi błędami niż te uzyskane na podstawie formuł opracowanych dla wód innych rejonów. Literatura: MOREL A., PRIEUR L., 1977, Analysis of variations in ocean color, Limnol. Oceanogr., 22 (4), 709–722. O’REILLY J.E., MARITORENA S., SIEGEL D.A., O’BRIEN M.C., TOOLE D., MITCHELL B.G., KAHRU M., CHAVEZ F.P., STRUTTON P., COTA G.F., HOOKER S.B., MCCLAIN C.R., CARDER K.L., MÜLLERKARGER F., HARDING L., MAGNUSON A., PHINNEY D., MOORE G.F., AIKEN J., ARRIGO K.R., LETELIER R., CULVER M., 2000, Ocean color chlorophyll algorithms for SeaWiFS, OC2, and OC4: Version 4., [w:] SeaWiFS Postlaunch Calibration and Validation Analyses, Part 3, Hooker S. B., Firestone E. R. (red.), NASA Technical Memorandum 206892, 11, 9 – 27. THIEMANN S., KAUFMANN H., 2002, Lake water quality monitoring using hyperspectral airborne data – a semiempirical multisensor and multitemporal approach for the Mecklenburg Lake District, Germany, Remote Sensing of Environment, 81, 228- 237. D’SA E.J., MILLER R.L., 2003, Bio-optical properties in waters influenced by the Mississippi River during low flow conditions, Remote Sensing of the Environment, 84, 538-549. Dall’ Olmo G., Gitelson A.A., Rundquist D.C., 2003, Towards a unified approach for remote estimation of chlorophyll-a in both terrestrial vegetation and turbid productive waters, Geophysical Research Letters, 30, 19381941. KUTSER T., PIERSON D., KALLIO K., REINART A., SOBEK S., 2005, Mapping lake CDOM by satellite remote sensing, Remote Sensing of Environment, 94(4), 535-540. 22 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. BIOAKUMULACJA GLINU W HYDROMAKROFITACH JEZIOR ŚRODKOWEGO WYBRZEŻA POLSKI Kowalska-Góralska Monika, Senze Magdalena Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Zakład Hydrobiologii i Akwakultury ul. Chełmońskiego 38c, 51-630 Wrocław tel. +48 713205870, fax: +48 713205876, e-mail: [email protected] Przeprowadzono badania zawartości glinu w wodzie i roślinności wodnej jezior polskiego pasa nadmorskiego. Badaniami objęto jeziora Sarbsko, Choczewskie, Białe, Kłodno, Dąbrze i Salino latem 2013 roku. Większość z badanych jezior należy do zlewni bezpośredniej Morza Bałtyckiego. Każdorazowo pobierano próbki roślin wodnych i wody przybrzeżnej. W wodzie dokonano pomiarów odczynu i przewodnictwa elektrolitycznego. Zawartość glinu określono w wodzie oraz roślinach wodnych. Spośród hydromakrofitów zanurzonych badaniami objęto rdestnicę pływającą (Potamogeton natans), wywłócznik okółkowy (Myriophyllum verticillatum), wywłócznik kłosowym (Myriophyllum spicatum), rdestnicę przeszytą (Potamogeton perfoliatus). Wśród hydrofitów wynurzonych badaniami objęto trzcinę pospolitą (Phragmites australis), strzałkę wodną (Sagittaria sagittifolia), mozgę trzcinowatą (Phalaris arundinacea), mannę jadalną (Glyceria fluitans), mannę mielec (Glyceria maxima), jeżogłówkę pojedynczą (Sparganium emersum), jeżogłówkę gałęzistą (Sparganium erectum), ponikło błotne (Eleocharis palustris), miętę wodną (Mentha aquatica), sit rozpierzchły (Juncus effusus), tatarak zwyczajny (Acorus calamus), turzycę pospolitą (Carex nigra) i kosaciec żółty (Iris pseudoacorus). Celem pracy było określenie zawartości glinu w hydromakrofitach oraz określenie współczynnika bioakumulacji. Średnie stężenie glinu w wodzie wynosiło 0,002 mgAl·dm-3 przy zakresie wynoszącym od 0,0009 mgAl·dm-3 do 0,0066 mgAl·dm-3. Średnia zawartość glinu w roślinach wynosiła 2,8015 mgAl·kg-1, przy zakresie od 0,0429 mgAl·kg-1 do 33,2399 mgAl·kg-1. Współczynnik bioakumulacji wahał się od BCF= 19,74 do BCF=16619,95, przy średniej wynoszącej BCF=1582,85. Na podstawie wykonanej analizy zawartości glinu w wodzie i roślinach wodnych pobieranych z jezior wnioskować można, że zarówno woda, jak i rośliny charakteryzowały się umiarkowanym poziomem glinu. Zanotowane stężenia plasują się w średnim zakresie wartości i są znacznie niższe niż te, które przytaczane są dla różnorodnych zbiorników wód powierzchniowych w Europie i na świecie. 23 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZMIANY W ROZPRZESTRZENIENIU WĘGLA W ZBIORNIKU SULEJOWSKIM Jakubiak Marta, Trojanowska- Olichwer Adriana Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych, Zakład Geologii Stosowanej i Geochemii Zbiorniki zaporowe pełnią istotne funkcje w gospodarowaniu wodą, takie jak zaopatrzenie w wodę wielkich aglomeracji miejskich, zapobieganie powodziom, czy też zapewniają obszar rekreacyjny dla okolicznych mieszkańców. Ze względu na niezmiernie istotne funkcje zbiorników zaporowych, jakość ich wód stanowi istotne zagadnienie ekologiczne, społeczne i gospodarcze. Prezentowane wyniki badań dotyczą zmian w rozkładzie węgla organicznego (Organic Matter) zawartego w osadzie dennym w eutroficznym Zbiorniku Sulejowskim. Zmiany w zawartości węgla oraz składu izotopowego węgla δ13C(OM) w dwóch różniących się charakterystyką hydrologiczną częściach zbiornika zostały powiązane min. z sezonowością. Badania w Zbiorniku Sulejowskim prowadzono w pięciu seriach (wiosną i latem 2005 oraz zimą, wiosną i latem 2006 roku). Oznaczenia zawartości materii organicznej w osadach dokonano za pomocą metody Tiurina. Skład izotopowy węgla z materii organicznej wykonano na linii preparacyjnej podłączonej do rotacyjnej pompy olejowej, δ13C(OM) oznaczono po uprzednim przeprowadzeniu całego węgla zawartego w materii organicznej do gazowego CO2 a następnie analizowano na spektrometrze mas. Zawartość węgla w materii organicznej w osadach wahała się od około 0,5% do 14% w zależności od miejsca oraz sezonu poboru prób (niższą zawartość materii organicznej zanotowano zimą oraz w części rzecznej zbiornika). Zaobserwowano również różnice w składzie izotopowym węgla (δ13C) z osadów. Zakres wartości waha się w granicach od około -21‰ do około –28‰ w zależności od miejsca i czasu poboru prób. Wyniki uzyskane z badań wskazują na duży wpływ warunków hydrologicznych oraz morfologicznych na rozprzestrzenienie się węgla organicznego zawartego w osadach zbiornika. 24 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. BIOMONITORING PODWODNY JAKO NARZĘDZIE OCENY STANU JEZIOR NA PRZYKŁADZIE JEZIORA TURKUSOWE (WOLIŃSKI PARK NARODOWY) Karpuk Michał, Biernaczyk Marcin, Wrzecionkowski Konrad, Stepanowska Katarzyna, Kwiatkowski Artur Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Jezioro Turkusowe (53o18,14`N 14o52,51`E) jest sztucznym zbiornikiem położonym na południe od wioski Wapnica na wysokości 2,6 m n.p.m. Zbiornik ten powstał w wyniku zalania kopalni kredy i margli. Powierzchnia tego zbiornika to 5,57 ha, a głębokość maksymalna i średnia odpowiednio 21,2m i 9,2 m. Monitoring podwodny w jeziorze Turkusowym przeprowadzono z wykorzystaniem nurków wyposażonych w sprzęt do dokumentacji fotograficznej oraz filmowej. Obserwacji podwodnych dokonano przy użyciu aparatów: Olympus Tough TG-810, Nikon Coolpix E4100, Sony NEX-5N, Nikon E4100, oraz kamery Overmax. Stwierdzono występowanie takich gatunków ryb jak płoć (Rutilus rutilus L.), okoń (Perca fluviatilis L.), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus L.), szczupak (Esox lucius L.), ukleja (Alburnus alburnus L.), lin (Tinca tinca L.), węgorz (Anguilla anguilla L.), leszcz (Abramis brama L.), krąp (Blicca bjoerkna L.). Stwierdzono również występowanie dwóch gatunków obcych bezkręgowców: racicznicy zmiennej (Driessena polymorpha Pall.) i raka pręgowanego (Orconectes limosus Raf.). Ponadto podczas obserwacji podwodnych zaobserwowano na głębokości poniżej 8 m dużą ilość nieopadającej zawiesiny wapiennej uniemożliwiającej prowadzenia obserwacji podwodnych w głębszych warstwach zbiornika. Pomimo młodego wieku zbiornika struktura ichtiofauny nie odbiegała w sposób znaczący od struktury ichtiofauny w zbiornikach naturalnych o podobnej jakości wody. Jednakże stwierdzona bioróżnorodność cechowała się niewielką biomasą. Badania biomonitoringowe z wykorzystaniem obserwacji podwodnych ze względu na ich małą ingerencję w środowisko naturalne wydają się najlepszym narzędziem do badań inwentaryzacyjnych organizmów wodnych. Jednakże badania te ograniczone są tylko do zbiorników o dużej przeźroczystości. Kolejną wadą tego typu badań jest czasochłonność i zastosowanie tej metody przy dużych obszarach badawczych wymaga jednoczesnego udziału dużej liczby osób i sprzętu. 25 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WARUNKI TERMICZNO- TLENOWE W JEZIORACH WOLIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO Kitowicz Kornelia, Matusiak Adriana, Kużel Ewa, Kubiak Jacek, Machula Sylwia Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Woliński Park Narodowy położony jest w województwie Zachodniopomorskim, u ujścia rzeki Odry w północno- zachodniej części Polski. Obecnie obejmuje on powierzchnię 10943 ha, w tym ekosystemy leśne zajmują 4648,53 ha (42,50% powierzchni Parku), ekosystemy wodne 4681,41 ha (42,80%) i ekosystemy lądowe nieleśne 1607,46 ha (14,70%). Szczególnym zagrożeniem dla wód Wolińskiego Parku Narodowego są urbanizacja i uprzemysłowienie regionu, intensywna produkcja rolna na obszarach bezpośrednio graniczących z Parkiem, znaczny rozwój turystyki na obszarze Parku. Punktem wyjściowym do badań jest zarówno chęć ochrony cennych zasobów środowiskowych Wolińskiego Parku Narodowego, jak i akty prawne, dotyczące specjalnych programów ochrony i poprawy stanu jakości wód powierzchniowych, wprowadzone w życie przez Unię Europejską. W aspektach postępującej eutrofizacji ekosystemów wodnych, oraz problemu wzrastającego zanieczyszczenia wód, od wiosny 2012 roku przeprowadza się sukcesywne badania wód wybranych jezior Wolińskiego Parku Narodowego. Do celów badawczych wyselekcjonowano następujące akweny: J. Warnowo, J. Rabiąż, J. Domysłowskie, J. Czajcze, J. Grodno, J. Turkusowe wraz z J. Turkusowym Górnym, J. Stara Kredownia. Pomiary temperatury oraz tlenu rozpuszczonego dokonywano sondą wieloparametrowej YSI ProODO w sześciotygodniowych cyklach. Jeziora: Warnowo, Rabiąż, Czajcze i Domysłowskie z uwagi na niewielką głębokość są zbiornikami, w których mieszanie wód zachodzi od powierzchni do dna. Średnia temperatura wody w tych jeziorach wiosną i jesienią wynosi 11,5°C, latem natomiast oscyluje wokół 21,6°C. Zawartość procentowa tlenu w wodzie w okresie od wiosny do jesieni układa się parabolicznie, przy czym maksymalne stężenie tlenu w wodzie (ok. 110%) pojawia się w miesiącach letnich, a wartości minimalne (ok. 40%) w miesiącach wiosennych i jesiennych. Jezioro Grodno jest zbiornikiem dimiktycznym. W okresie stagnacji letniej można wyróżnić ciepły epilimnion, sięgający głębokości do 3m, pod nim termoklina, o miąższości 4,3m, pod która zalegają wody chłodne o średniej temperaturze 7,6°C. Zawartość tlenu rozpuszczonego w wodach Jeziora Grodno waha się od 1,12 mg O2/dm³ w warstwie przydennej do 14,08 mg O2/dm³ w warstwie powierzchniowej. Jezioro Turkusowe jest akwenem charakteryzującym się sezonową zmiennością warunków termicznych. Najwyższe temperatury wody występują w okresie letnim, maksymalnie do 23,8°C w warstwie powierzchniowej i 16,9°C w warstwie przydennej. Jezioro charakteryzuje się dużym natlenieniem warstw przydennych sięgającym nawet do 85%. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że najlepsze warunki tlenowe występują w wodach jeziora Turkusowego i jeziora Grodno. 26 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZMIANY STANU WÓD JEZIORA STELCHNO Klajbor Joanna Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy Jezioro Stelchno o powierzchni 154,5 ha położone na Wysoczyźnie Świeckiej cechuje się rozwiniętą linią brzegową oraz urozmaiconym dnem. Maksymalne przegłębienie osiąga 10,3m. Stelchno jest przykładem jeziora niestratyfikowanego, jednak w sezonie letnim wykształca się częściowa stratyfikacja termiczno – tlenowa. W szczycie stagnacji letniej w zbiorniku występują deficyty tlenu w strefie przydennej. Stężenia biogenów utrzymują się na niskim poziomie i cechują się zmianami sezonowymi. W ciągu siedmioletniego okresu badań stężenia chlorofilu „a” utrzymywały się na niskim poziomie. Minimalna wartość wyniosła 1,1 µg/l (03.08.2009), natomiast maksimum osiągnęło 10,4 µg/l (24.04.2013) przy średniej z wielolecia 4,3 µg/l. Taka zawartość chlorofilu odzwierciedla wielkość produkcji biologicznej. W składzie gatunkowym przeważają okrzemki Bacillariophyceae, licznie pojawiają się też kryptofity Cryptophyceae oraz bruzdnice Dinophyceae. Z biegiem lat obserwuje się znaczny spadek udziału sinic Cyanoprokaryota. Mała biomasa fitoplanktonu wpływa pozytywnie na stan jeziora i zapewnia wysoką przezroczystość (do 5,0 m). Liczne makrofity z łąkami ramieniowymi stanowią konkurencję troficzną dla fitoplanktonu, co hamuje jego rozwój. Dominują ramienice Nitellopsidetum obtusae przy współudziale Charetum tomentosae. Duży udział ma także trzcina pospolita oraz rogatek sztywny. Średnia głębokość zasiedlenia makrofitów wynosi 4,7 m, co przy średniej głębokości jeziora 5,1 m jest bardzo dobrym wynikiem. Stan jednolitej części wód jeziora Stelchno co roku oceniany jest według obowiązującego rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych każdorazowo otrzymując ocenę bardzo dobrą. 27 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. KOLONIA NOCLEGOWA KORMORANÓW (Phalacrocorax carbo sinensis L.) JAKO ŹRÓDŁO PIERWIASTKÓW BIOGENNYCH DLA JEZIORA Klimaszyk Piotr1, Joniak Tomasz1, Rzymski Piotr2 1 Zakład Ochrony Wód, Uniwersytet im. A Mickiewicza, Umultowska 89, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] 2 Katedra Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Medyczny, Długa 1/2, 61-848 Poznań, Od roku 2005 obserwuje się zalatujące nad Jezioro Góreckie (Wielkopolski Park Narodowy) kormorany. Ze względu na znikomą antropopresję ptaki upodobały sobie zwłaszcza Wyspę Zamkową. Początkowo odnotowywano pojedyncze sztuki. Jednak wraz z upływem czasu populacja kormoranów występująca w obrębie jeziora stopniowo wzrasta. Jesienią 2008 obserwowano już ponad 100 osobników a w latach 2009 - 2012 okresowo liczba ptaków okupujących brzegi wyspy wynosiła do 250 osobników. Kormorany rozmieszczone były na wyspie nierównomiernie – skupiały się na jej północnym brzegu. Również liczebność kolonii była zróżnicowana w czasie. Poza miesiącami zimowymi kormorany występowały na obszarze wyspy prawie zawsze, a maksymalne liczebności obserwowano w miesiącach letnich i jesiennych. Dotychczas kormorany nie założyły kolonii lęgowej na jeziorze, a wyspę wykorzystują jako miejsce odpoczynku i noclegowisko. W latach 2009 -2012 prowadzono badania nad oddziaływaniem kolonii kormoranów na kumulację azotu, fosforu i innych pierwiastków w glebach oraz transferu substancji chemicznych z obszaru kolonii do pobliskiego jeziora. Wyniki badań wskazują, że stosunkowo nieliczna i krótkotrwała kolonia kormoranów w sposób istotny zmienia właściwości chemiczne gleb. Stwierdzono statystycznie wyższe koncentracje wszystkich form azotu i fosforu w glebach pod kolonią w porównaniu ze stanowiskiem kontrolnym nie narażonym na wpływ kormoranów. W przypadku azotu dominowała forma organiczna a spośród form mineralnych azot amonowy. Podwyższone koncentracje pierwiastków biogennych widoczne były zwłaszcza w powierzchniowej strefie gleby (do głębokości ok 20 cm). Nutrienty ptasiego pochodzenia zdeponowane w glebach były łatwo wymywane do pobliskiego jeziora. Świadczą o tym wysokie koncentracje pierwiastków biogennych odnotowane zarówno w płytkich wodach gruntowych jak i spływie powierzchniowym pod kolonią. Zwłaszcza wody spływu powierzchniowego charakteryzowały się okresowo bardzo znacznymi koncentracjami azotu (maks. 157 mgN L-1 przy maks. 10 mg na stanowisku kontrolnym) i fosforu w porównaniu do stanowisk kontrolnych. W okresie maksymalnej liczebności kormoranów stwierdzono, podwyższone ilości azotu i fosforu w wodzie jeziornej w pobliżu kolonii. Badania prowadzone były w ramach grantu MSWiE nr NN 305 100 435 28 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. TRANSPORT SUBSTANCJI CHEMICZNYCH ZE ZLEWNI DO ŚRÓDLEŚNEGO ZBIORNIKA WODNEGO. SPŁYW POWIERZCHNIOWY JAKO CZYNNIK KSZTAŁTUJĄCY STAN TROFICZNY WODY Klimaszyk Piotr 1, Plavan Gabriel 2 1 Zakład Ochrony Wód, Uniwersytet im. A Mickiewicza, Umultowska 89, 61-614 Poznań, e-mail: [email protected] 2 Wydział i Zakład Biologii , Uniwersytet i. Alexandru Ioan Cuza, 700506, Iasi Rumunia Zlewnie leśne charakteryzują się mniejszym eksportem azotu i fosforu w porównaniu do obszarów zmienionych antropogenicznie. Istotną rolę w kształtowaniu właściwości fizycznych i chemicznych wód transportowanych w obrębie ekosystemu lądowego odgrywa typ fitocenozy porastającej zlewnię. Stwierdzono, że poszczególne gatunki drzew czy fitocenozy leśne mogą odmiennie wpływać na właściwości fizyczno-chemiczne wód. Roślinność ma zdolność wychwytywania aerozoli gazowych i pyłowych, wydzielania bądź pobierania substancji chemicznych. Zachodzące procesy powodują, że już opad śródkoronowy i spływ po pniach istotnie różnią się pod względem właściwości chemicznych od opadu atmosferycznego. Zmiany składu chemicznego wód migrujących w obrębie zlewni zachodzą także podczas kontaktu wody z rozkładającym się detrytusem roślinnym i glebą. Badania prowadzono w latach 2007 – 2009 na niewielkim (0.9 ha) i płytkim (1.8 m) zbiorniku wodnym. Zasilany jest on w wodę głównie przez opad atmosferyczny oraz poprzez spływ powierzchniowy ze zlewni. Zlewnia zbiornika ma powierzchnię 10 ha i porośnięta jest całkowicie lasem. Około 70 powierzchni porasta acydofilny drzewostan dębowy (Quercus petrea L.) a pozostały obszar sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.). Cecha charakterystyczną zlewni jest znaczne nachylenie stoków miejscowo sięgające do 45o. W cyklu comiesięcznym badano spływ powierzchniowy ze zlewni na 2 zróżnicowanych pod względem roślinności stanowiskach i właściwości fizyczne i chemiczne wód zbiornika. Na podstawie badań stwierdzić można że zbiornik wodny ma charakter dystroficzny – polihumusowy. Wskazują na to: występująca w ciągu całego roku intensywnie brunatna barwa wody ( średnio 90 mg Pt L-1), kwaśny odczyn (pH<6.5) i niewielka zawartość wapnia w wodzie. Czynnikiem sprawczym takiego statusu troficznego zbiornika jest spływ powierzchniowy z leśnej zlewni. Niezależnie od typu fitocenozy spływ powierzchniowy charakteryzował się bardzo kwaśnym odczynem (pH <5.5), wysoką koncentracją rozpuszczonego węgla organicznego (>50 mg RWO L-1) brunatną barwą. Jednocześnie stwierdzono stosunkowo wysokie koncentracje azotu i fosforu w spływie powierzchniowym. Zaobserwowano zróżnicowanie właściwości fizycznych i chemicznych spływu w zależności od typu roślinności porastającej stok. Spływ ze stoku porośniętego przez sosnę zawierał większe ilości materii organicznej – substancji humusowych, natomiast spływ ze stoku liściastego charakteryzował się wyższymi koncentracjami azotu i fosforu. 29 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIOR PODPIĘTRZONYCH NA PRZYKŁADZIE JEZIORA MORZYCKO Kornaś Marika 1,2, Marszelewski Włodzimierz 1 1 2 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB, Oddział we Wrocławiu, ul. Parkowa 30, 51-616 Wrocław Potrzeba magazynowania wody w środowisku i racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi w naszym kraju wynika z utrzymującego się od wielu lat deficytu w jego gospodarce wodnej. Od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku Polska objęta jest programem małej retencji zakładającym wzrost retencji wód na jej obszarze do 2015 roku. Retencja wód powierzchniowych w postaci podpiętrzania jezior jest najlepszą formą magazynowania wody ponieważ w znacznym stopniu poprawia bilans wodny pozostawiając przy tym niezmieniony przyrodniczo krajobraz. Istnieje jednak pytanie w jaki sposób sztuczne sterowanie poziomem wody w jeziorze wpływa na jakość jego wód oraz na funkcjonowanie całego ekosystemu wodnego. Opierając swoje badania na przykładzie piętrzonego jeziora Morzycko autorzy podjęli próbę odpowiedzi na to pytanie. Morzycko to duże i bardzo głębokie jezioro morenowe leżące na Pojezierzu Myśliborskim. Jest dziewiątym pod względem głębokości jeziorem w Polsce, a jego głębokość maksymalna wynosi 60,0 m. Dno w obrębie największej głębokości położone jest w kryptodepresji. Jezioro składa się z basenu głównego o mało rozwiniętej linii brzegowej oraz dwóch zatok południowej i zachodniej. Kształt misy jeziornej jest nieregularny, stoki strome, a rzeźba dna urozmaicona z licznymi głęboczkami. Przez jezioro Morzycko przepływa rzeka Słubia, która dopływa z północnego wschodu niosąc wody z jeziora Białęgi, Narost i kilku mniejszych, a odpływa na południowy zachód do Odry. Jezioro jest zasilane kilkoma niewielkimi ciekami, z których większość to dopływy okresowe. Wody jeziora Morzycko piętrzone są od 2006 roku, kiedy to na rzece Słubi poniżej jeziora wykonano budowlę piętrzącą w postaci bystrza betonowo-kamiennego. Z tego powodu jezioro Morzycko uzyskało status silnie zmienionej jednolitej części wód. Jednocześnie jezioro Morzycko podlega ochronie prawnej znajduje się bowiem w otulinie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego oraz w granicach obszaru chronionego w ramach sieci Natura 2000 Ostoja Cedyńska. Zlewnię całkowitą i bezpośrednią jeziora Morzycko stanowią głównie tereny rolne. Strefę przybrzeżną pokrywają w przeważającej części lasy i obszary zadrzewione. Nad jeziorem położone są dwie miejscowości Przyjezierze oraz Gądno, a na brzegu zachodnim w rejonie odpływu wód Słubi położone jest miasto Moryń. Ścieki bytowe z tego miasta są oczyszczane w oczyszczalni komunalnej i odprowadzane do Słubi poniżej jeziora. Jezioro Morzycko jest intensywnie użytkowane turystycznie, nad brzegami zlokalizowane są ośrodki wypoczynkowe i osiedla domków letniskowych. Gospodarka wodno-ściekowa w osadach letniskowych oraz we wsiach Przyjezierze i Gądno oparta jest na zbiornikach wybieralnych. Badania jakości wód jeziora Morzycko przeprowadzane zostały w 1974, 1998 i 2004 roku początkowo przez Ośrodek Badań i Kształtowania Środowiska, a następnie przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie. Od 2007 roku jezioro Morzycko zo30 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. stało objęte monitoringiem reperowym co oznacza, że badania tego akwenu prowadzane są coroczne. Na podstawie wyników analizy presji jezioro zostało zaliczone do zagrożonych nieosiągnięciem dobrego stanu wód do 2015 roku. Na jakość wód jeziora niewątpliwy wpływ wywierają zanieczyszczenia obszarowe (brak kanalizacji i rolnictwo), dopływ substancji biogennych rzeką Słubią oraz zanieczyszczenia z lat ubiegłych zdeponowane w osadach dennych. Próbę określenia czy piętrzenie wywarło wpływ na jakość wód jeziora Morzycko przeprowadzono na podstawie analizy zmian podstawowych parametrów charakteryzujących jakość jeziora przed i po piętrzeniu opierając wnioskowanie na analizie porównawczej. 31 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZMIANY ZASOBÓW WODNYCH JEZIOR PODPIĘTRZONYCH NA PRZYKŁADZIE JEZIORA DZIERZGOŃ Kornaś Marika 1,2, Sobiech Marcin 1, Marszelewski Włodzimierz 1 1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń 2 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB, Oddział we Wrocławiu, ul. Parkowa 30, 51-616 Wrocław Głównym celem piętrzenia jezior jest zwiększenie retencji wody poprzez podniesienie poziomu wody w jeziorze. Wynika to z dążenia do ograniczenia ujemnego oddziaływania na wszelkie ekosystemy oraz gospodarkę wodą coraz częściej pojawiających się susz (zwłaszcza hydrologicznych) w naszym kraju. Zmagazynowana woda wykorzystywana jest w różny sposób np. do nawodnień, do zaopatrzenia w wodę pitną, energetycznie czy rekreacyjnie. Istotne staje się więc określenie przyrostu retencji uzyskanej dzięki piętrzeniu wód jezior oraz zmian jego zasobów wodnych. Celem przeprowadzonych prac jest analiza zmian zasobów wodnych jezior podpiętrzonych na przykładzie jeziora Dzierzgoń. Jej podstawą było prześledzenie zmian w zakresie stanów wody oraz zasobów wodnych tego jeziora. Jezioro Dzierzgoń to jezioro rynnowe leżące na obszarze Pojezierza Iławskiego. Niecka jeziora Dzierzgoń znajduje się na dnie rynny polodowcowej ciągnącej się od wsi Tulice w gminie Stary Targ do wsi Gonty w gminie Prabuty. Zbocza niecki są strome, a ich wysokość nad jeziorem wynosi 20-25 m. Przez jezioro przepływa rzeka Liwa będąca dopływem Nogatu. Według danych Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie z 1952 roku powierzchnia jeziora Dzierzgoń wynosi 787,9 ha, a jego objętość 50952,7 tys. m3. Jest zbiornikiem o średniej głębokości wynoszącej 6,4 m, maksymalnie 15,0 m. Linia brzegowa jeziora Dzierzgoń jest nieregularna, jej długość wynosi 20675 m, a rozwinięcie 2,07. Jaz piętrzący jezioro Dzierzgoń został wybudowany w miejscowości Gonty w 1982 roku i jest eksploatowany przez Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku Terenowy Oddział Kwidzyn. Głównym celem budowy jazu było piętrzenie i magazynowanie wody jeziora Dzierzgoń do nawodnień terenów rolniczych na Żuławach Kwidzyńskich. Obecnie ze względu na brak zainteresowania rolników, funkcja jeziora jako rezerwy do nawodnień użytków rolnych ustała. Jezioro służy przede wszystkim do zatrzymania wielkich wód i niedopuszczenia do powodzi na terenach położonych w dolinie rzeki Liwy i poniżej jeziora, alimentacji przepływów niżówkowych i zagwarantowania przepływu nienaruszalnego w korycie rzeki Liwy oraz rekreacji. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy od 1976 roku prowadzi na jeziorze Dzierzgoń codzienne obserwacje stanów wody. Dzięki temu możliwe jest prześledzenie zmian w zakresie stanów charakterystycznych, strefy stanów oraz określenie tendencji i amplitudy wahań stanów wody jeziora Dzierzgoń wywołanych jego piętrzeniem. Analiza modelowania zasobów wodnych jeziora Dzierzgoń przeprowadzona została w środowisku GIS z wykorzystaniem zróżnicowanych danych przestrzennych opisujących 32 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. geometrię misy jeziornej. Wykorzystano plan batymetryczny jeziora, mapy topograficzne oraz dane LiDAR opisujące morfometrię strefy przybrzeżnej bezpośrednio kontaktującej się z lustrem wody. W trakcie prac analitycznych konieczne było rozwiązanie problemów związanych z wykorzystaniem danych przestrzennych. Plany batymetryczne opracowane przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie nie posiadają orientacji przestrzennej pod postacią układu współrzędnych. Rejestracja materiałów o takich cechach w środowisku GIS jest trudna, szczególnie gdy brak kartometryczności charakteryzuje także treść uzupełniająca, która mogłaby stanowić reper w czasie kalibracji planu. Zmiany geometrii linii brzegowej zbiornika w ciągu kilkudziesięciu lat uniemożliwiają odniesienie planu bezpośrednio do współczesnego zarysu jeziora. W trakcie rejestracji planu starano się oprzeć jego kalibrację o dane kartograficzne powstałe w okresie jak najbardziej zbliżonym do czasu w którym powstał plan batymetryczny jeziora. Zmiany poziomu wód jeziornych powstałe w wyniku zarówno piętrzenia jak i naturalnych fluktuacji wpływają na zmiany powierzchni i zasobów wodnych jeziora. Największe zmiany położenia linii brzegowej zbiornika obserwuje się tam gdzie dno i strefa przybrzeżna są nachylone pod niewielkim kątem. W tych miejscach małe wahania poziomu wód generują nieproporcjonalnie większe zmiany powierzchni jeziora. Wychwycenie tych zmian, skłoniło autorów do eksperymentalnego zastosowania danych wysokościowych pochodzących z lotniczego skaningu laserowego (LiDAR) w celu stworzenie Numerycznego Modelu (NMT) terenu jego najbliższego toczenia i połączenia go z danymi głębokościowymi jeziora. Opracowane dane zostały ze sobą połączone tworząc cyfrowy model wysokościowy misy jeziornej. Na bazie modelu możliwe stało się sterowanie poziomem wód odtwarzając parametry i zasoby wodne w konkretnych okresach pomiarowych. Ponadto możliwe jest prognozowanie przyszłych zmian powierzchni jeziora przy zmianach wysokości piętrzenia. 33 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZASILANIE WEWNĘTRZNE W FOSFOR Z OSADÓW DENNYCH W JEZIORZE SWARZĘDZKIM W LATACH 2001-2003 I 2011-2013 Kowalczewska-Madura Katarzyna, Dondajewska Renata, Gołdyn Ryszard, Rosińska Joanna Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań; *[email protected] Jezioro Swarzędzkie to średniej wielkości, płytki zbiornik przepływowy, zlokalizowany w północno-zachodniej części miasta Swarzędz na granicy z Poznaniem. Jest to zbiornik naturalny zasilany przez wody rzeki Cybiny będącej dopływem Warty. Ma ono kształt wydłużony, zwężający się od połowy długości misy w kierunku odpływu. Jego powierzchnia całkowita wynosi 93,7 ha, głębokość maksymalna 7,2 metra, średnia 2,6 metra a pojemność około 2 mln m3. W latach 80-tych do jeziora odprowadzano ścieki zarówno częściowo oczyszczone jak i nieczyszczone. W 1991 ich dopływ został odcięty ale badania z lat 2000-2003 wykazały, iż jezioro nadal należało do hypetroficznych. We wrześniu 2011 roku rozpoczęto jego rekultywację z wykorzystaniem trzech metod: strącania fosforu z toni wodnej do osadów dennych przy pomocy preparatu PIX, natleniania wód naddennych przy pomocy aeratora z napędem wietrznym oraz troficzne oddziaływanie od góry piramidy troficznej przy pomocy zarybień gatunkami drapieżnymi (tzw. biomanipulacji). Celem przeprowadzonych badań było określenie składu chemicznego osadów dennych Jeziora Swarzędzkiego oraz wielkości zasilania wewnętrznego w fosfor z osadów dennych na 4 stanowiskach badawczych, zlokalizowanych w różnych strefach jeziora o odmiennej głębokości, natlenieniu i obecności makrofitów. Zawartość fosforu w osadach dennych w najgłębszym miejscu misy jeziornej dochodziła do 1,7 mgP/g s.m. a najwyższe wartości osiągała na stanowisku zlokalizowanym w wypłyconej części jeziora – 2,01 mgP/g s.m. Dominującą frakcją fosforu była frakcja Res-P czyli fosfor trwale związany w osadzie, w związkach nie ulegających biodegradacji. Z kolei zawartość materii organicznej wahała się od 13,2% do 29,5%. Najwyższe uwalnianie fosforu z osadów dennych do wody nadosadowej stwierdzono w okresach letnich na stanowisku zlokalizowanym na głęboczku, gdzie dochodziło ono do 29,2 mgP/m2·d. Nieco niższe natężenie tego procesu stwierdzono dla osadów pochodzących z głębokości 4 metrów, gdzie osiągało ono wartość 15,48 mgP/m2·d. Na stanowiskach badawczych zlokalizowanych w płytszej części jeziora w okresach wiosennych odnotowano przewagę kumulacji fosforu nad jego uwalnianiem z osadów dennych dochodzącą do 0,36 mgP/m2·d. Porównując uzyskane wyniki z danymi z lat wcześniejszych (2001-2003) nie stwierdzono istotnego zmniejszenia zasilania wewnętrznego w fosfor z osadów dennych. 34 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. BIOAKUMULACJA GLINU W HYDROMAKROFITACH JEZIOR ŚRODKOWEGO WYBRZEŻA POLSKI Kowalska-Góralska Monika, Senze Magdalena Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Zakład Hydrobiologii i Akwakultury ul. Chełmońskiego 38c, 51-630 Wrocław tel. +48 713205870, fax: +48 713205876 e-mail: [email protected] Przeprowadzono badania zawartości glinu w wodzie i roślinności wodnej jezior polskiego pasa nadmorskiego. Badaniami objęto jeziora Sarbsko, Choczewskie, Białe, Kłodno, Dąbrze i Salino latem 2013 roku. Większość z badanych jezior należy do zlewni bezpośredniej Morza Bałtyckiego. Każdorazowo pobierano próbki roślin wodnych i wody przybrzeżnej. W wodzie dokonano pomiarów odczynu i przewodnictwa elektrolitycznego. Zawartość glinu określono w wodzie oraz roślinach wodnych. Spośród hydromakrofitów zanurzonych badaniami objęto rdestnicę pływającą (Potamogeton natans), wywłócznik okółkowy (Myriophyllum verticillatum), wywłócznik kłosowym (Myriophyllum spicatum), rdestnicę przeszytą (Potamogeton perfoliatus). Wśród hydrofitów wynurzonych badaniami objęto trzcinę pospolitą (Phragmites australis), strzałkę wodną (Sagittaria sagittifolia), mozgę trzcinowatą (Phalaris arundinacea), mannę jadalną (Glyceria fluitans), mannę mielec (Glyceria maxima), jeżogłówkę pojedynczą (Sparganium emersum), jeżogłówkę gałęzistą (Sparganium erectum), ponikło błotne (Eleocharis palustris), miętę wodną (Mentha aquatica), sit rozpierzchły (Juncus effusus), tatarak zwyczajny (Acorus calamus), turzycę pospolitą (Carex nigra) i kosaciec żółty (Iris pseudoacorus). Celem pracy było określenie zawartości glinu w hydromakrofitach oraz określenie współczynnika bioakumulacji. Średnie stężenie glinu w wodzie wynosiło 0,002 mgAl·dm-3 przy zakresie wynoszącym od 0,0009 mgAl·dm-3 do 0,0066 mgAl·dm-3. Średnia zawartość glinu w roślinach wynosiła 2,8015 mgAl·kg-1, przy zakresie od 0,0429 mgAl·kg-1 do 33,2399 mgAl·kg-1. Współczynnik bioakumulacji wahał się od BCF= 19,74 do BCF=16619,95, przy średniej wynoszącej BCF=1582,85. Na podstawie wykonanej analizy zawartości glinu w wodzie i roślinach wodnych pobieranych z jezior wnioskować można, że zarówno woda, jak i rośliny charakteryzowały się umiarkowanym poziomem glinu. Zanotowane stężenia plasują się w średnim zakresie wartości i są znacznie niższe niż te, które przytaczane są dla różnorodnych zbiorników wód powierzchniowych w Europie i na świecie. 35 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. JEZIORO SŁAWSKIE (POJEZIERZE LESZCZYŃSKIE, POLSKA ZACHODNIA) – REAKCJA EKOSYSTEMU NA OGRANICZENIE ZASILANIA ZEWNĘTRZNEGO Kozak Anna, Kowalczewska-Madura Katarzyna, Dondajewska Renata, Gołdyn Ryszard Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań *[email protected] Jezioro Sławskie jest największym akwenem Pojezierza Sławskiego położonego w zachodniej Polsce. Jego powierzchnia wynosi ponad 829 ha, głębokość maksymalna 12,3 m, a głębokość średnia 5,9 m. Z uwagi na urozmaiconą linię brzegową i sąsiedztwo lasu, jezioro otaczają liczne ośrodki rekreacyjne, a sam zbiornik stanowi ważny obiekt żeglarski. Jezioro zasilają dwa główne cieki tj. Cienica i Czernica, przy czym zlewnia drugiego z nich ma charakter typowo rolniczy i jest w znacznym stopniu zmeliorowana. Ponadto, do cieku tego odprowadzane były dość słabo oczyszczone ścieki bytowe z lokalnej oczyszczalni. W roku 2008 oddana została do użytku nowa oczyszczalnia, z której ścieki, zanim trafią do wód jeziora, podlegają dodatkowemu oczyszczeniu na polach filtracyjnych. W rezultacie znaczącemu obniżeniu uległo obciążenie zewnętrzne jeziora związkami biogennymi. Badania wód akwenu prowadzone w latach 2010-2013 miały na celu określenie reakcji ekosystemu wodnego na to ograniczenie, poprzez ocenę wybranych fizyczno-chemicznych i biologicznych właściwości wód jeziornych, a zwłaszcza koncentracji związków azotu i fosforu. Wyniki analiz porównano z rezultatami badań prowadzonych w latach 2002-2008 przez WIOŚ w Zielonej Górze. W badanym okresie przeźroczystość wody wahała się od 1,2 do 6,4 m. W każdym z lat średnia wartość przekraczała 2 m, wynosząc maksymalnie blisko 3 m w roku 2010, co wskazuje na lepsze warunki świetlne niż odnotowane w roku 2008 (średnia na poziomie 1,9 m). Zmiana ta warunkowana jest intensywnością rozwoju organizmów planktonowych w toni wodnej, ocenianej na podstawie koncentracji chlorofilu-a. Jego zawartość w roku 2008 wynosiła średnio blisko 105 mg/m3, zaś w analizowanym okresie uległa wyraźnemu obniżeniu, zwłaszcza podczas lata. Wyższe koncentracje, sięgające maksymalnie około 60 mg/m3, stwierdzono jedynie późnym latem i jesienią w latach 2011-2012. Średnie roczne zawartości tego barwnika wahały się od 5,4 do 11,0 mg/m3. Stężenia związków fosforu związane były ze stopniem stratyfikacji wód. Generalnie jezioro uważane jest za polimiktyczne z uwagi na dużą powierzchnię, umożliwiającą łatwe mieszanie wód przez wiatr, jednakże latem 2010 roku stwierdzono ustalenie się uwarstwienia termicznego, co sprzyjało zwiększeniu stężeń związków fosforu w strefie naddennej do 0,61 mgP/l. Średnie roczne koncentracje fosforu ogólnego w latach 2010-2012 wahały się od 0,11 do 0,14 mg P/l, obniżając się w roku 2013 do 0,06 mgP/l, co stanowi wartości niższe niż stwierdzone w latach wcześniejszych (średnio 0,17 mgP/l w roku 2008). Zawartość azotu ogólnego zmieniała się w szerokich granicach od 0,53 do 4,55 mgN/l, przy czym średnie roczne były niższe w latach 2010 i 2012 (poniżej 1,7 mgN/l), wzrastając w latach pozostałych. Maksymalne wartości, przekraczające 4 mgN/l stwierdzano także w roku 2008. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na stopniową poprawę stanu ekologicznego wód Jeziora Sławskiego, aczkolwiek okresowo w sezonie letnim i jesiennym notowane 36 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. są intensywne zakwity wody obniżające jej przezroczystość do około 1,5 m. Jezioro cechuje jednak umiarkowana podatność na degradację, warunkowana m.in. dość dużą objętością i niewielką powierzchnią zlewni w stosunku do powierzchni jeziora, co pozwala przypuszczać, że w dalszych latach produktywność wód akwenu nadal będzie się obniżać. 37 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WARUNKI HYDROCHEMICZNE JEZIORA IŃSKO DUŻE JAKO WSKAŹNIK JEGO OLIGOTROFIZACJI (POMORZE ZACHODNIE) Kubiak Jacek, Machula Sylwia, Sroczyński Szymon, Biernaczyk Marcin Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Wzrost trofii jezior powoduje spadek ich wartości użytkowych: obniżają się walory przyrodnicze jezior, atrakcyjność w zakresie rekreacji, obniża się również możliwość ich rybackiego wykorzystywania. W niniejszej pracy, badając warunki tlenowe wód, oceniono zmiany poziomu trofii jeziora Ińsko Duże w okresie ostatnich ponad 40 lat, które jednoznacznie wskazują, że nastąpiła naturalna oligotrofizacja tego zbiornika. W opracowaniu wykorzystano wyniki badań Zakładu Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie z lat 1970-2013. Niniejsze opracowanie przedstawia dalsze wyniki badań nad oligotrofizacją j. Ińsko, mające potwierdzić spadek poziomu trofii tego akwenu. W okresie od 1970-2014 warunki hydrochemiczne w jeziorze ulegały zmianie. W jeziorze Ińsko panowały zawsze korzystne warunki tlenowe – wody przydenne charakteryzowały się dobrym natlenieniem w czasie stagnacji letniej. Zawartość tlenu rozpuszczonego w wodach przydennych w omawianym okresie zmieniała się w ten sposób, że najmniej korzystne warunki występowały w latach 1978-87, najkorzystniejsze na początku lat 70. poprzedniego wieku (w lecie 1971 roku) i w ostatnim czasie tj. od 2006 roku (ponad 6,0 mgO2/l). Tendencję tą potwierdza inny wskaźnik określający warunki tlenowe w jeziorze mianowicie średnie natlenienie hypolimnionu. Pionowy letni układ tlenowy w jeziorze Ińsko Duże w ostatnich 10 latach był zbliżony do opisywanego krzywą heterogradową dodatnią, W okresie najmniej korzystnych warunków tlenowych w badanym jeziorze pionowy układ tlenowy charakteryzowała krzywa heterogradowa ujemna, przy natlenieniu wód przydennych poniżej 20%. Oceniając poziom trofii jeziora Ińsko na podstawie warunków tlenowych analizowano również tempo zużycia tlenu w hypolimnionie w czasie od homotermii wiosennej do szczytu stagnacji letniej (AHDO – areal hypolimnetic oxygen depletion rate). Stwierdzono, że wartości tego wskaźnika w okresie ostatnich ponad 10 lat wyraźnie malały przyjmując wartości typowe dla jezior o niskiej trofii; na poziomie 0,030 mg O2 day-1 cm-2 . W okresie badań tj. od 1970 roku AHDO obniżył wartość do poziomu 0,050 mg O2 day-1 cm-2 38 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WPŁYW ZLEWNI NA POZIOM TROFII NAJWIĘKSZYCH JEZIOR ZLEWNI RZEKI TYWY Kubiak Jacek, Oszkinis Dorota, Machula Sylwia Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Warunkiem koniecznym użytkowania gospodarczego jezior, przy jednoznacznym zachowaniu ich walorów przyrodniczych, jest przeciwdziałanie eutrofizacji, niezbędnym jest uzyskanie wiedzy o przyczynach degradacji akwenów, jej skutkach, po to aby określić kierunki działań zmierzających do ich ochrony i rekultywacji. Badania jezior: Strzeszowskiego, Dołgiego, Swobnickiego oraz Dłużec koło Bani pod kątem presji antropogenicznych przeprowadzono w latach 2008-2010. Akweny te położone są w zlewni rzeki Tywy (największe na jej obszarze), największą wartością przyrodniczą tej zlewni jest obszar siedliskowy "Dolina Tywy" – włączony w obszar Natura 2000 – PLH320050 „Dolina Tywy” – charakteryzujący się znaczną różnorodność siedlisk. Największe zagrożenia dla środowiska na obszarze "Doliny Tywy" (lub w bezpośrednim sąsiedztwie) stanowią: eutrofizacja wód, silne ingerencja w ekosystem rzeki, zanieczyszczanie wody i gleby, gospodarka leśna nie zawsze uwzględniająca potencjał siedliska. Presję antropogeniczną na jeziora badano poprzez oszacowanie rzeczywistego dopływającego ładunku biogenów (N i P) ze źródeł obszarowych i z głównymi dopływami. Obliczony ładunek rzeczywisty porównano z ładunkami dopuszczalnym i niebezpiecznym. Analizując rzeczywiste roczne ładunki biogenów stwierdzono, że we wszystkich jeziorach przekraczają one zarówno poziom ładunku dopuszczalnego (utrzymującego niezmieniony poziom trofii) jak i ładunku niebezpiecznego (wywołującego zakwity fitoplanktonu). Podstawowym źródłem obszarowym biogenów są tereny upraw. Zasadniczym źródłem punktowym są wody rzeczne dopływające do każdego z badanych akwenów; ładunki z tego źródła wielokrotnie przewyższają ładunki obszarowe. Taki układ nakazuje na konieczność podejmowania zabiegów ochronnych jezior poprzez działania ochronne na obszarze zlewni, w szczególności na intensywnym wdrażaniu zasad kodeksu dobrych praktyk rolniczych. Badane jeziora są w wysokim stopniu zagrożone eutrofizacją, w których proces ten przebiega ze znacznym nasileniem. Stwierdzono, że wszystkie badane jeziora cechowały się zaawansowanym poziomem trofii, są to akweny eutroficzne. 39 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZMIANY POWIERZCHNI JEZIOR W ZLEWNI GWDY Kubiak-Wójcicka Katarzyna 1, Lewandowska Izabela 2 1 Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2 Katedra Geomatyki i Kartografii, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Celem pracy jest określenie zmian powierzchni jezior w obrębie zlewni Gwdy w ciągu ostatnich 100 lat. Badania przeprowadzono w oparciu o materiały kartograficzne wydane na początku XX wieku oraz współczesne. Punktem wyjścia do obliczeń była powierzchnia wszystkich jezior powyżej 1 ha zaznaczonych na komputerowej Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) z 2010 roku. Usługa WMS (Web Map Server) przedstawiająca Komputerową Mapę Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) z 2010 roku obejmuje mapę wykonaną w skali 1:50 000. Określenie zmian powierzchni jezior w obrębie dorzecza Gwdy w ciągu około 100 ostatnich lat było możliwe przy wykorzystaniu topograficznych map niemieckich tzw. Messtischblatt w skali 1: 25 000. Mapy te zostały wydane w latach 1919-1944 i stanowią najbardziej dokładny materiał kartograficzny, jaki sporządzono w tym okresie. Na mapach niemieckich zidentyfikowano wyłącznie jeziora umieszczone obecnie na mapie MPHP. Obszar badań stanowi dorzecze Gwdy, którego powierzchnia całkowita wynosi 4947,27 km2. Rzeka Gwda jest ciekiem IV rzędu i jest prawym dopływem Noteci. Gwda wypływa z jeziora Wierzchowo i wpada do Noteci na 119,86 km jej biegu. Długość rzeki Gwdy wynosi 139,95 km (Atlas podziału hydrograficznego Polski, 2005). Cechą szczególną Gwdy i jej dopływów są znaczne spadki terenu, co sprzyja ich energetycznemu wykorzystaniu. Zabudowę hydrotechniczną rzeki Gwdy wykonano w latach 1905-1937 (Kubiak, 1999). Obecnie na Gwdzie istnieje 12 elektrowni wodnych zlokalizowanych na całej długości rzeki (od źródła do ujścia): Spore, Gołębiewo, Lubnica, Węgorzewo, Łomczewo (Żarki), Podgaje, Jastrowie, Ptusza, Tarnówka, Dobrzyca, Koszyce i Byszki (Kornaś, Kubiak-Wójcicka, 2013). Analiza materiałów kartograficznych w obrębie zlewni Gwdy wykazała, że aktualnie łączna powierzchnia wszystkich jezior zaznaczonych na Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) z 2010 roku wynosi 12318,53 ha, co stanowi 2,49% zlewni. Łącznie zinwentaryzowano 211 jezior. Najwięcej jezior należy do przedziału od 10 do 20 ha, jednak największą powierzchnię zajmują jeziora w przedziale wielkości od 100 do 1000 ha (54% powierzchni wszystkich jezior). Do największych jezior należą: jezioro Wielimie (1640 ha), Pile (958,3 ha) oraz jezioro Betyń (Bytyń) 795,85 ha, Wierzchowo (720,4 ha) i zajmują one 33,4% powierzchni wszystkich jezior w zlewni Gwdy. W celu ustalenia zmian powierzchni jezior w czasie porównano powierzchnie zamieszczone na mapie MPHP z 2010 roku z mapami niemieckimi z początku XX wieku. Analiza map niemieckich wykazała, że na mapach tych było 207 jezior, które zajmowały łączną powierzchnię 12783,62 ha. Najwięcej jezior należało do przedziału wielkości 10-20 ha. Największą powierzchnię, podobnie jak na mapie MPHP, zajmowały jeziora w klasie wielkości 100-1000 ha. Zmiana 40 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. liczby i powierzchni jezior wynika z uwarunkowań naturalnych i antropogenicznych. Tylko 4 obiekty nie istniały w latach 1919-1944 i były to: jezioro Uniemino, Staw Leszczyński, Zbiornik Koszyce i Rozlewiska Nadarzyckie. Są to nowe obiekty, z których dwa powstały w wyniku przeprowadzenia prac melioracyjnych (Uniemino i Staw Leszczyński). W latach 1977-1980 wybudowano zbiornik Koszyce, który powstał w wyniku piętrzenia rzeki Rudy. Z kolei Rozlewiska Nadarzyckie powstały w wyniku podpiętrzenia rzeki Piławy. Większa powierzchnia jezior w latach 1919-1944 w stosunku do 2010 roku pomimo powstania nowych obiektów wynika ze zmniejszenia powierzchni pojedynczych jezior. Przyczyną zaniku jezior były najczęściej prace melioracyjne polegające na osuszeniu terenu, zarastanie jezior lub zabiegi hydrotechniczne. Przykładem największego ubytku powierzchni wody są jeziora Skickie, Jeleń (Jelonek) oraz Łęgi, gdzie powierzchnia wody zmniejszyła się o ponad 60%. Największy wzrost powierzchni pojedynczych jezior zanotowano w przypadku jeziora Miechówek. Analiza materiałów kartograficznych w obrębie zlewni Gwdy wykazała, że w ciągu około 100 lat zanikło 465,09 ha powierzchni wody, co stanowi 3,6% powierzchni analizowanych jezior. Uzyskany wynik jest zbliżony do wartości uzyskanych przez K. Czaję i J. Jańczaka (2010) dla jezior o powierzchni powyżej 10 ha w zlewni Raduni (4,3%). Natomiast jest on stosunkowo mały w porównaniu z wynikiem uzyskanym przez A. Choińskiego (2006) dla całego Pojezierza Pomorskiego, gdzie łączna powierzchnia jezior zmniejszyła się o 11060,6 ha, tj. 9,6%. Różnica wynikać może z faktu, że w niniejszej analizie uwzględniono tylko jeziora widoczne na mapie MPHP. Literatura: Atlas podziału hydrograficznego Polski, IMGW, Warszawa 2005. CHOIŃSKI A., 2006, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. CZAJA K., JAŃCZAK J., 2010, Zanikanie jezior w dorzeczu Raduni. (w:) A. Choiński (red.) Przemiany jezior i zbiorników wodnych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 55-68. KORNAŚ M., KUBIAK-WÓJCICKA K., 2013, Przebieg zjawisk lodowych na Gwdzie i Drawie w latach 19612010, Energetyka wodna, 4: 32-35. KUBIAK K., 1999, Wpływ elektrowni wodnych na Gwdzie na reżim hydrologiczny rzeki, Acta Univ. N. Copern. XXIX, z. 103: 143 - 153. WMS Komputerowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (MPHP) z 2010 r. 41 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. MONITORING ICHTIOLOGICZNY JEZIORA GARDNO, WOLIŃSKI PARK NARODOWY Kwiatkowski Artur, Wrzecionkowski Konrad, Karpuk Michał, Biernaczyk Marcin, Stepanowska Katarzyna Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Jezioro Gardno (WPN) znajdujące się na wyspie Wolin, oddalone jest od Zatoki Pomorskiej o 250 m. Jezioro to jest typowym przykładem zbiornika moreny dennej. Charakteryzuje się ono rozwiniętą linią brzegową. Jego maksymalna głębokość wynosi 7,3 m natomiast powierzchnia lustra wody to zaledwie 2,4 ha. Jezioro Gardno jest bezodpływowym zbiornikiem zasilanym jedynie wodami podziemnymi i opadowymi. Powierzchnia jeziora znajduje się 16,9 m n.p.m. więc jego dno leży powyżej poziomu morza. W dostępnym piśmiennictwie brak jest szczegółowych danych na temat gatunków ryb bytujących w jeziorze Gardno. Celem badań było określenie struktury gatunkowej i wielkościowej ichtiofauny bytującej w jeziorze Gardno, a także określenie różnic w stanie ichtiofauny na stanowiskach o różnej głębokości. Monitoring ichtiologiczny przeprowadzono zgodnie z normą europejską PN-EN 14757:2005 dotyczącą oceny stanu i jakości wód na podstawie występującej ichtiofauny. Do połowów wykorzystano sieci sektorowe typu bentic net, które pozwalają na ocenę ichtiofauny danego jeziora. Dodatkowo przeprowadzono obserwacje podwodne, przeprowadzone przez nurków wyposażonych w aparaty i kamery podwodne. Podczas badań złowiono 242 ryby należące do trzech gatunków: okoń (Perca fluviatilis L.) (80 sztuk), płoć (161 sztuk) i szczupak (Esox lucius L.) (1 sztuka). Natomiast na podstawie przeprowadzonej obserwacji i dokumentacji podwodnej stwierdzono występowanie takich gatunków ryb jak płoć, okoń, wzdręga (Scardinius erythrophthalmus L.), szczupak, ukleja (Alburnus alburnus L.). Ponadto podczas obserwacji podwodnych zaobserwowano na głębokości poniżej 3 m chmurę siarkowodoru. 42 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. SPECJACJA FOSFORU W OSADACH DENNYCH WYBRANYCH ZEUTROFIZOWANYCH JEZIOR O CECHACH DYSTROFII Łopata Michał, Wiśniewski Grzegorz, Brzozowska Renata, Grochowska Jolanta Katedra Inżynierii Ochrony Wód, Wydział Nauk o Środowisku, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Prawocheńskiego 1, 10-957 Olsztyn e-mail: [email protected] Celem pracy było określenie zasobności w fosfor i zbadanie form jego występowania w osadach dennych pięciu wybranych jezior Pojezierza Olsztyńskiego. Wspólną cechą wszystkich zbiorników jest duży udział lasów i torfowisk w zlewni, co przesądza o niskiej zasobności w wapń (od kilku do około 30 mg/dm3) i alkaliczności wód (przeciętnie 0,5-2,5 mval/dm3). Badaniami objęto: Zbiornik Zachodni (4,0 ha), Kluka Duża (11,3 ha), Kluka Mała (3,4 ha), Podkówka (6,9 ha), Redykajny (29,9 ha). Osady denne z poszczególnych jezior pobierano trzykrotnie: wiosną, latem i jesienią 2013 roku, z 4 kolejnych pięciocentymetrowych warstw depozytów. Osady po wysuszeniu i roztarciu na proszek poddano analizom zgodnie z metodyką zaproponowaną przez Rydin i Welch (1998), w modyfikacji van Hullebusha i in. (2003). Oznaczano: fosfor labilny - (NH4Cl-P), wrażliwy na zmiany potencjału redox - (BD-P), związany z glinem i materią organiczną -(NaOH-TP, NaOH-rP, NaOH-nrP), z wapniem - (HCl-P), rezydualny - (res P) oraz całkowity - (TP). Wyniki badań wskazały, że w analizowanej grupie jezior ogólna ilość fosforu zdeponowanego w osadach jest względnie podobna i wynosi 1,6-2,6 mg/g s.m. Najmniejszą zasobnością w ten pierwiastek (przeciętnie 2,0 mg/g s.m.) charakteryzowały się depozyty kompleksu jezior: Kluka Duża i Kluka Mała oraz Zbiornik Zachodni, zbiorników o najmniejszym stopniu antropopresji, mających najsilniej zaznaczone cechy dystrofii. Jeziora o bardziej przekształconej zlewni, intensywniej oddającej składniki odżywcze (Podkówka i Redykajny) zgromadziły w osadach większy ładunek fosforu (przeciętne odpowiednio 2,2 i 2,5 mg/g s.m.). Spośród form występowania tego pierwiastka dominowała postać związana z materią ograniczą stanowiąc w pierwszej grupie zbiorników 50-55%, zaś w drugiej 35-40%. Kolejną co do wielkości występowania formą był fosfor rezydualny, którego wartość we wszystkich jeziorach była zbliżona (20-25% TP). Frakcja NaOH-rP zawierała się zwykle między 10 a 20 % TP. Najbardziej zmiennym składnikiem był fosfor związany z wapniem (2 – 11% TP), a jego ilości były wyraźnie dodatnio skorelowane z zasobnością wód jeziora w ten pierwiastek. Podobnie tendencje stwierdzono dla frakcji BD-P i zawartości żelaza w wodach jezior. Fosfor luźno związany stanowił najmniejszy odsetek puli tego pierwiastka – praktycznie nie przekraczał 0,02 mg/g s.m. Najwyższe ogólne ilości fosforu stwierdzano w powierzchniowych (0-5cm) warstwach, co potwierdza przyspieszony proces migracji zanieczyszczeń do badanych akwenów w ostatnich latach. Uzyskane wyniki wskazują, że biorąc pod uwagę umiarkowany ładunek zewnętrzny, osady denne mogą stanowić liczące się źródło zanieczyszczenia biogennego, stymulując procesy eutrofizacji badanych zbiorników. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/ST10/02178 43 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ANTROPOGENICZNE PRZEMIANY ZBIORNIKÓW WODNYCH W POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI WYŻYNY ŚLĄSKIEJ Machowski Robert, Noculak Marek Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej Obszarów Urbanizowanych Katedra Geografii Fizycznej,Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec e-mail: [email protected] Specyfika środowiska przyrodniczego Wyżyny Śląskiej, będącej pod wpływem działalności ludzkiej, ujawnia wiele cech charakterystycznych, które bezpośrednio odnoszą się do zmian zachodzących w stosunkach wodnych. Duże znaczenie w ich kształtowaniu odgrywają licznie występujące na tych terenach antropogeniczne zbiorniki wodne. Celem pracy jest analiza przemian antropogenicznych zbiorników wodnych w południowej części Wyżyny Śląskiej, którą przeprowadzono na przykładzie miasta Knurowa. Oceny tej dokonano na podstawie map topograficznych z lat: 1827-28, 1928-36, 1960 i 1993 oraz ortofotomapy z 2011 r. Wykorzystane materiały kartograficzne poddano niezbędnej obróbce. Kalibracja map została wykonana w programie Quantum GIS, na podstawie współrzędnych narożników arkuszy oraz metodą punktów wspólnych. Na terenie Knurowa stwierdzono cztery główne typy genetyczne zbiorników wodnych: zaporowe, wyrobiskowe, przemysłowe oraz w nieckach osiadania i zapadliskach. Jako pierwsze na analizowanym obszarze pojawiły się zbiorniki zaporowe, które dominowały do lat 30. XX w. W późniejszych latach nie były użytkowane i uległy całkowitej likwidacji. Zbiorniki wodne w wyrobiskach powstały na początku XX w. i związane są z eksploatacją gliny, która stanowi surowiec do produkcji cegły w cegielniach. Największe znaczenie odgrywały w latach 60. XX w. kiedy to stanowiły nieco ponad 46% ogółu zbiorników i zajmowały blisko 40% powierzchni. Zbiorniki przemysłowe zaczęły powstawać w okresie industrializacji i urbanizacji Knurowa, na przełomie XIX i XX wieku. Na terenie miasta są to osadniki wód dołowych, popłuczkowych, podsadzkowych i chłodniczych, baseny i zbiorniki przeciwpożarowe oraz zbiorniki przy oczyszczalniach ścieków, zbiorniki wód przemysłowych i inne. Współcześnie stanowią 41,4% liczby wszystkich zbiorników i łącznie zajmują 32,0 ha powierzchni. Wieloletnia eksploatacja węgla kamiennego metodą tzw. na zawał przyczyniła się do powstania licznych obniżeń terenu, które w wielu przypadkach wypełnione są wodą. Na opisywanym terenie zbiorniki wodne w nieckach osiadania i zapadliskach zaczęły formować się dopiero w drugiej połowie XX w. Współcześnie to właśnie ta genetyczna grupa wód stojących jest najliczniejsza. Na terenie miasta w 2011 r. funkcjonowało 38 zbiorników (54,3%), które zajmowały 90,4 ha (71,2%). Także w tej grupie zbiorników znajduje się największy pod względem powierzchni zbiornik Moczury, który posiada powierzchnię około 20 ha. 44 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. OCENA STANU TROFICZNEGO WÓD ZBIORNIKÓW WODNYCH MAŁEJ RETENCJI BLIZNE I CIERPISZ NA PODKARPACIU Miąsik Małgorzata, Koszelnik Piotr, Bartoszek Lilianna Katedra Chemii i Inżynierii Środowiska Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Politechnika Rzeszowska W pracy dokonano analizy stanu troficznego dwóch zbiorników wodnych małej retencji zlokalizowanych na terenie Podkarpacia: zbiornika Blizne na rzece Łądzierz oraz zbiornika Cierpisz na rzece Tuszymka. Pojemności zbiorników wynoszą odpowiednio 137,0 i 22,0 tys. m3 i zajmują one powierzchnię 11,46 i 2,3 ha. Badania prowadzono w okresie od maja do października 2013 roku. Próbki wody pobierano z dwóch stanowisk dla każdego zbiornika. Na podstawie uzyskanych stężeń fosforu ogólnego, azotu ogólnego oraz chlorofilu „a” oceniono stan troficzny zbiorników. Do oceny stanu troficznego wykorzystano dostępne w literaturze kryteria. Postęp eutrofizacji oceniono również na podstawie indeksów stanu troficznego TSI (Trophic State Index). Zarówno zbiornik Blizne jak i zbiornik Cierpisz zakwalifikowano do eutroficznych/hypertroficznych. 45 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. STAN TROFICZNY WYBRANYCH JEZIOR WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Rafacz Edyta, Siwek Hanna, Włodarczyk Małgorzata Zakład Chemii Ogólnej i Ekologicznej, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Słowackiego 17, 71-434 Szczecin Nadmierne stężenia fosforanów wywołują obfity pojaw fitoplanktonu pogarszając w znaczny sposób optykę wody. Fosfor w największym stopniu przyczynia się do użyźniania jezior. Azot jest drugim obok fosforu biogenem wpływającym na zmiany środowiska jezior. Nadmierny dopływ substancji organicznych do środowisk wodnych może doprowadzić do zakłócenia stosunków biocenotycznych, czego skutkiem jest proces eutrofizacji mogący doprowadzić do zanikania jezior. Celem pracy było określenie stanu troficznego wybranych 25 jezior województwa zachodniopomorskiego w Szczecinie. Szczegółowo badano trzy jeziora – dwa należące do sieci reperowej: Morzycko i Wielkie Dąbie oraz jezioro stanowiące źródło wody pitnej: Miedwie. W pracy oszacowano miejsce jezior w klasyfikacji troficznej. Określono zależności pomiędzy wskaźnikami stanu trofii badanych jezior. Kryterium wyboru jezior do badań obejmowało ocenę stanu troficznego jezior. W tym celu wykorzystano wyniki pomiarów wybranych czterech parametrów. Podstawą oceny jakości jezior był wyznacznik biologiczny: chlorofil a w epilimnionie oraz wskaźniki fizykochemiczne: widzialność krążka Secchiego, stężenie fosforu całkowitego i azotu całkowitego. Wskaźniki stanu trofii opracowano uwzględniając dane z badań monitoringowych wód powierzchniowych przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie. Do przeprowadzenia oceny stanu troficznego skorzystano z metody Carlsona (1977) opartej na wynikach pomiarów: przeźroczystości, chlorofilu a oraz stężenia fosforu całkowitego w okresie letnim w wodach powierzchniowych. Uwzględniono wyniki pomiarów wybranych parametrów badanych jezior do obliczenia wskaźników stanu trofii korzystając z równań Carlsona (1977). Uzyskane wartości pomiarów wybranych parametrów były uśredniane dla danego zbiornika. Opracowano stosunek azotu całkowitego do fosforu całkowitego w celu dokładniejszej analizy wpływu badanych biogenów na środowisko wód. Uzyskane wyniki obliczonych wskaźników stanu trofii wskazują na brak jezior oligotroficznych i hipertroficznych na obszarze województwa zachodniopomorskiego. Większość wybranych jezior wykazuje charakter eutroficzny zaś pozostałe badane jeziora charakteryzuje stan mezotroficzny. Analizując wartości szczegółowych wskaźników stanu trofii poszczególnych zbiorników wodnych stwierdzono, że główną oznaką eutrofizacji jezior województwa zachodniopomorskiego jest wysokie stężenie chlorofilu a. 46 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. WARUNKI TERMICZNE WÓD JEZIOR SZCZECIŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Rokicki Dominik, Kubiak Jacek, Machula Sylwia Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin e-mail: [email protected] Zmiany wywołane antropopresją na środowisko przyrodnicze stwarza zagrożenia dla wszystkich ekosystemów wodnych, stąd podejmowane są działań zmierzających do zachowania walorów poszczególnych akwenów m. in. poprzez tworzenie obszarów chronionych. Konieczne dla ochrony ekosystemów jeziornych i racjonalnego ich użytkowania jest poznanie naturalnych warunków poszczególnych jezior. Temperatura wód wpływa na tempo przemiany materii oraz warunkuje intensywność mieszania się mas wodnych w akwenach; jest ważnym parametrem w ocenie kształtowania się ich trofii. Celem niniejszej pracy było określenie warunków termicznych jezior: Binowo i Glinna, które są największymi akwenami Szczecińskiego Parku Krajobrazowego. Badania prowadzono w latach 1997-1998 oraz 2013-2014. Badane akweny podobnie jak zdecydowana większość jezior Pomorza Zachodniego są jeziorami morenowymi, powstałymi w czasie zlodowacenia plejstoceńskiego, leżą na Równinie Wełtyńskiej w zlewni rzeki Płoni. Jeziora Binowo i Glinna są intensywnie użytkowane turystycznie, leżą na wschód od granicy Szczecina. Badania jezior prowadzone były w latach 1997-1998 oraz 2013-2014 we wszystkich porach roku Jeziora Binowo - badania wykazały, że wody w tym akwenie w okresie stagnacji zimowej charakteryzowały się temperaturą wód od 1,4oC w warstwach przypowierzchniowych do 3,2oC w warstwach przydennych. Homotermia wiosenna i jesienna następowały krótko po stagnacjach. Cyrkulacja wiosenna występowała w marcu. Wody tego zbiornika ulegały szybko ogrzaniu, w okresie stagnacji letniej nie wytwarzała się pionowa stratyfikacja termiczna, temperatura wody głównego plosa kształtowała się w ten sposób, iż różnica temperatur miedzy wodami powierzchniowymi i przydennymi wynosiły ok. 4oC. Taki układ termiczny wód jeziora kwalifikuje je do kategorii jezior polimiktycznych. Korzystne warunki dla intensywnego mieszania wód w tym jeziorze stwarzają przede wszystkim: stosunkowo zwarty kształt misy przy dużej długości efektywnej oraz niewielka głębokość. Wpływ na typ miksji ma również położenie głównej osi jeziora zgodnie z przeważającymi kierunkami wiatrów występujących w rejonie Szczecina. Jezioro Glinna – w tym akwenie odwrócona stratyfikacja termiczną wód występowała w lutym, jednak różnice temperatur pomiędzy wodami powierzchniowymi i przydennymi nie były duże i wynosiły maksymalnie 1oC. W jeziorze tym od marcu następowało ogrzanie. Pionowa stratyfikacja termiczna wystąpiła w sierpniu, jezioro to charakteryzowało się płytkim (do 2 m) i ciepłym (ok. 23oC) epilimnionem, rozległą (6 m) termokliną o gradiencie temperatury 2,0-2,2 K m-1 oraz ciepłymi wodami hypolimnionu (7,0-10,5oC). Stwierdzone w wodach jeziora Glinna układy termiczne pozwoliły zaliczyć ten zbiornik do typu emiktycznego. 47 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Znaczna dynamika mas wodnych badanych jezior pozwala stwierdzić, że są one podatne na degradację. Z literatury wiadomo bowiem, że transport, wymiana i redystrybucja materii pochodzącej z procesów biogeochemicznych, materii organicznej powstającej w ekosystemie i zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska, są procesami określającymi kierunek i tempo ewolucji jezior. Szybkość natomiast obiegu materii w jeziorze, w tym tempo reaktywowania biogenów z warstw przydennych, uzależniona jest od dynamiki mas wodnych. W przypadku podobnej zasobności w azot i fosfor wyższym poziomem trofii charakteryzują się te jeziora, w których występuje szybsze krążenie materii, gdzie mieszanie jest bardziej intensywne, a którego wykładnikiem są układy termiczne. 48 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO W RAMACH REALIZOWANYCH PRZEZ ZZMIUW ZADAŃ W LATACH 2008-2014 Rzepa Jarosław Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego W statucie Zachodniopomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie, uchwalonym przez Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego Uchwałą Nr XXII/247/08 z dnia 23 września 2008 r., ujęto zadania z zakresu administracji rządowej. Zachodniopomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie realizuje wymienione w w/w statucie zadania mając w administrowaniu następującą ilość urządzeń wodnych i melioracyjnych: • Rzeki uregulowane i kanały: 5 071 km • Rzeki nieuregulowane: 1 630 km • Wały przeciwpowodziowe: 556 km • Stacje pomp: 134 szt. • Zbiorniki: 10 szt. • Jeziora: 429 szt. W latach 2008-2014 ZZMiUW pozyskał i wykorzystał środki finansowe na realizację zadań z zakresu administracji rządowej dotyczących szeroko rozumianej gospodarki wodnej, w tym na ochronę przeciwpowodziową, w łącznej wysokości 450 mln PLN. W szczególności ze środków tych wykonano: • zmodernizowano ponad 290 km wałów przeciwpowodziowych, chroniących obszar około 46 350 ha, • przywrócono parametry techniczne ponad 180 km rzek i kanałów, • wykonano melioracje szczegółowe na obszarze ponad 521 ha, • wybudowano jeden suchy zbiornik retencyjny oraz zwiększono retencję wodną na terenie Województwa Zachodniopomorskiego o około 6 mln m3 • zmodernizowano 80 urządzeń regulujących i stabilizujących przepływ wody rzekach na terenie Województwa Zachodniopomorskiego Do najważniejszych projektów które zostały wykonane lub są w fazie realizacji należą: - zakończenie realizacji wału przeciwpowodziowego Bielinek – Osinów Dolny za kwotę ponad 11 mln PLN; - wykonanie zabezpieczenia powodziowego miasta Gryfino, Szczecin (dzielnice Zdroje, Klucz, Żydowce) – 10 mln PLN; - wykonanie zabezpieczenia przeciwpowodziowego Wyspy Puckiej za kwotę – 14 mln PLN; - zrealizowano 89 inwestycji za kwotę 121 mln zł w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 mające na celu poprawę gospodarowania wodą na cele rolnicze, w szczególności zadania związane z ochroną przeciwpowodziową. Ponadto zakontraktowano kwotę wyczerpującą alokację środków na terenie Województwa Zachodniopomorskiego – ponad 150 mln zł - ZZMiUW tym samym wykorzystał już całą przyznaną dla Województwa alokację; 49 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. - zakończono realizację zadania pn.: „Zabezpieczenie przeciwpowodziowe doliny rzeki Regi ze szczególnym uwzględnieniem miasta Trzebiatów” (odbudowane koryto rzeki Regi na odcinku 10,32 km, wałów przeciwpowodziowych na odcinku 8,9 km oraz kanał ulgi w mieście Trzebiatów ochrona 11 tys. osób zamieszkujących obszar 7007,23 ha) oraz zadania pn.: „Zabezpieczenie przeciwpowodziowe doliny rzeki Parsęty poniżej m. Osówko w tym m. Kołobrzegu, Karlina i Białogardu” (zapewniona zostanie ochrona przed powodzią dla około 7,1 tys. ha terenów zamieszkałych przez około 80 200 osób, odbudowane zostało 10,96 km wałów przeciwpowodziowych, 6,32 km koryta rzeki Parsęty oraz wybudowany został zbiornik przeciwpowodziowy w miejscowości Osówko) łączna wartość 55 mln PLN - wykonano modernizację wału na Wyspie Polickiej, wału nad rzeką Chełszczącą. Przytór-Łunowo oraz wału nad rzeką Strzeżenicą za kwotę 5 mln PLN - zmodernizowano wały przeciwpowodziowe chroniące przed powodzią tereny położone przy rzece Odrze tj.: miejscowości Marwice, Zatoń Dolna, Krajnik Dolny, Osinów Dolny (łączna długość wałów to ponad 10 km) – 10 mln PLN - zakończona zostanie do końca br. realizacja inwestycji związanej z modernizacją wałów przeciwpowodziowych przy Jeziorze Dąbie na długości ponad 22,608 km za łączną kwotę 18,09 mln PLN - zakończenie budowy zbiornika retencyjnego na rzece Dzierżęcince w Koszalinie, który jest elementem zabezpieczenia przeciwpowodziowego zlewni jeziora Jamno. Wartość inwestycji to kwota 3,6 mln PLN - zakończona została realizacja inwestycji pn.: Zabezpieczenie przeciwpowodziowe zlewni jeziora Jamno wraz z rewitalizacją rzeki Dzierżęcinki - zabezpieczenie terenów zabudowanych m. Koszalin. Etap II Zabezpieczenie północno-zachodniego brzegu jeziora Jamno przed zalaniem terenów zabudowanych m. Mielno i Unieście. Wykonana zostanie modernizacja wału przeciwpowodziowego na długości 5,88 km za kwotę 5,4 mln PLN - wykonano 6 przepławek dla ryb na rzekach Wieprzy, Parsęty i Mołstowej w ramach Programu Operacyjnego "Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich” – 10 mln PLN - pozyskane zostały środki na inwestycje mające na celu zapewnienie ciągłości biologicznej rzek: - zlewni rzeki Iny – budowa 28 przepławek – inwestycja zakończona zostanie w 2016 roku (ZZMiUW realizuje te inwestycje jako pierwszy Zarząd Melioracji w kraju) wartość inwestycji ponad 15 mln PLN w kwotach poprzetargowych - zlewni rzeki Regi – budowa 23 przepławek - inwestycja zakończona zostanie w 2017 roku (kolejna inwestycja realizowana przez ZZMiUW jako jedyny w kraju) – wartość inwestycji w kwotach poprzetargowych ponad 20 mln PLN - zakończono inwestycję polegającą na ochronie mierzei Jamneńskiej oraz budowie wrót sztormowych na wypływie z jeziora Jamno. Wartość zadania to kwota 20 mln PLN; - rozpoczęto realizację inwestycji polegającej na poprawie warunków przepływu wód w obrębie miasta Darłowo wraz z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym – pierwsze dwa etapy za łączną kwotę 5 mln zł; - począwszy od roku 2008 systematycznie, dzięki działaniom podjętym przez ZZMiUW, rosły nakłady finansowe na wykonanie przedsięwzięć z zakresu konserwacji i eksploatacji urządzeń melioracji wodnych podstawowych od kwoty 14 mln PLN rocznie do kwoty ponad 30 mln PLN w latach 50 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. 2011 - 2014. Pozwala to na wykonanie zadań konserwacyjno utrzymaniowych na wszystkich wałach przeciwpowodziowych w Województwie Zachodniopomorskim (utrzymany zostaje wymagany prawem stan techniczny 550 km wałów) oraz większości ważniejszych rzek i kanałów, a także na utrzymaniu 134 stacji pomp – łącznie pozyskano kwotę około 130 mln PLN. Ponadto ZZMiUW rozpoczął przygotowania do realizacji następujących inwestycji: 1. Poprawa warunków przepływu wody w obrębie m. Darłowo wraz zabezpieczeniem przeciwpowodziowym, 2. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe zlewni rzeki Iny, ze szczególnym uwzględnieniem Miasta Stargard Szczeciński, 3. Budowla regulująca przepływ wód rzeki Regi na odcinku Kłodkowo - Gąbin retencja dolinowa, 4. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe zlewni jeziora Jamno - przywrócenie parametrów technicznych wałów przeciwpowodziowych na południowym brzegu jeziora Jamno, 5. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe zlewni rzeki Radew, 6. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe doliny rzeki Płoni w obrębie Miasta Szczecin, 7. Przywrócenie walorów przyrodniczych i zapewnienie prawidłowej gospodarki wodnej w zlewni rzeki Stara Rega wraz z koncepcją poprawy stanu ekologicznego jednolitych części wód, 8. Przywrócenie walorów przyrodniczych Doliny Dolnej Odry poprzez poprawę zdolności retencyjnych i przeciwpowodziowych Międzyodrza, za łączną kwotę ponad 430 mln zł, które zostaną pozyskane ze środków dostępnych na lata 2014-2020. 51 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ROLA SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA W PROWADZENIU RACJONALNEJ GOSPODARKI RYBACKIEJ I ZARZĄDZANIU ZASOBAMI ICHTIOFAUNY W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM Rzepa Jarosław, Michałowski Tomasz, Pawlos Dorota Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Województwo Zachodniopomorskie zajmuje obszar 22 892,48 km², który zamieszkuje 1 719 626 mieszkańców. Wody powierzchniowe stanowią około 6% powierzchni Województwa, w tym 4 129 jezior o łącznej powierzchni około 1 150 km². Właściwość Samorządu Województwa, sposób postępowania, a także zadania i obowiązki w kreowaniu racjonalnej gospodarki rybackiej reguluje ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz. U. z 2009 r. Nr 189, poz. 1471 ze zm.). Zgodnie z art. 1a ust. 2 w/w ustawy zadania samorządu województwa są zadaniami z zakresu administracji rządowej i obejmują kompetencje kontrolne (Marszałek Województwa), decyzyjne (Marszałek Województwa) oraz uchwałodawcze (Zarząd Województwa). Do kompetencji kontrolnych zalicza się ocenę wypełniania przez uprawnionego do rybactwa obowiązku prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej w obwodzie rybackim, którą przeprowadza Marszałek Województwa na podstawie operatu rybackiego, dokumentacji gospodarki rybackiej oraz programu ochrony i odbudowy zasobów ryb, co najmniej raz na 5 lat. Zgodnie z art. 12 ustawy o rybactwie śródlądowym publiczne śródlądowe wody powierzchniowe płynące dzieli się na obwody rybackie. Na obszarze Województwa Zachodniopomorskiego ustanowionych jest 369 obwodów rybackich, w których Uprawnieni do rybactwa zobowiązani są do prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej. Do kompetencji decyzyjnych zalicza się ustanawianie lub znoszenie obrębów hodowlanych. W miejscach szczególnie przydatnych do prowadzenia chowu lub hodowli ryb mogą być ustanawiane obręby hodowlane, w ramach obwodu rybackiego lub poza nim. Instytucja obrębu hodowlanego ma służyć intensywnej gospodarce rybackiej, gdyż jest on rodzajem obszaru specjalnego, na którym obowiązuje reżim prawny odmienny od powszechnego. Ustanowienie obrębu hodowlanego daje uprawnionemu do rybactwa większą swobodę zwalniając go od niektórych zakazów przewidzianych ustawą o rybactwie śródlądowym, jak: połów ryb niewymiarowych i w okresie ochronnym, stosowanie dowolnych sieci i narzędzi elektrycznych oraz środków trujących i odurzających, pozyskiwanie ikry ryb niewymiarowych i w okresie ochronnym. Ponadto w obrębie hodowlanym nie obowiązują limity połowowe oraz obowiązek oznakowania i rejestracji sprzętu pływającego służącego do połowu ryb. Każdorazowy wstęp na teren obrębu hodowlanego wymaga uzgodnienia z uprawnionym do rybactwa. Nie obowiązuje tu również zakaz grodzenia nieruchomości przyległych do powierzchniowych wód publicznych w odległości nie mniejszej niż 1,5 m od linii brzegu ani zakaz zabraniania lub uniemożliwiania przechodzenia przez ten obszar. Marszałek Województwa może również zezwolić, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, a zwłaszcza do celów zarybieniowych, hodowli, ochrony zdrowia ryb oraz do celów naukowo-badawczych na odstępstwo od zakazów wprowadzonych ustawą z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym, czyli połów ryb o wymiarach ochronnych, połów w okresie ochronnym, przekroczenie limitu połowowego, połów w odległości mniejszej niż 50 m od 52 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. budowli i urządzeń hydrotechnicznych piętrzących wodę, połów sieciami oraz wędkami i kuszami innymi niż określone w rozporządzeniu w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie, połów narzędziami elektrycznymi wytwarzającymi pole elektryczne charakterystyczne dla prądu zmiennego, połów środkami trującymi i odurzającymi, pozyskiwanie ikry ryb niewymiarowych i w okresie ochronnym, niszczenie ikry złożonej na tarliskach i krześliskach, przechowywanie, posiadanie, przewożenie, przetwarzanie i wprowadzanie do obrotu ikry ryb i ryb złowionych lub pozyskanych z naruszeniem przepisów, dokonywanie połowu w obrębach ochronnych. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, w celu ochrony ryb i zapewnienia rybom możliwości odbycia tarła Marszałek Województwa może, w drodze decyzji administracyjnej, zobowiązać użytkownika wód do umożliwienia swobodnego przepływu ryb, jeżeli przepływ taki nie jest możliwy z przyczyn zależnych od tego użytkownika lub zobowiązać uprawnionego do rybactwa w obwodzie rybackim do zawieszenia połowu ryb niektórych gatunków, z użyciem wybranych narzędzi i urządzeń połowowych. W ramach kompetencji uchwałodawczych Samorząd Województwa ustanawia lub znosi obręby ochronne. Obręb ochronny jest rodzajem obszaru specjalnego tworzonego w celu ochrony miejsc: stałego tarła, rozwoju narybku, gromadnego zimowania ryb, gromadnego bytowania ryb, gromadnego przepływu ryb. Reżim prawny obrębu ochronnego zakazuje w nim dokonywania połowu oraz zabrania wszelkich czynności szkodliwych dla ryb, w szczególności naruszania urządzeń tarliskowych, dna zbiornika i roślinności wodnej, uprawiania sportów motorowodnych i urządzania kąpielisk. Uchwała zarządu podejmowana w sprawie ustanowienia obrębu ochronnego jest aktem prawa miejscowego w rozumieniu ustawy o samorządzie województwa i podlega publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Zarząd Województwa może również, w drodze uchwały, wskazać miejsce i czas, w którym obowiązuje całkowity lub częściowy zakaz uprawiania amatorskiego połowu ryb. Samorząd Województwa jest instytucją pośredniczącą dla 4 Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007 - 2013”. Do zadań Samorządu Województwa należy weryfikowanie projektów operacji wybranych przez Lokalne Grupy Rybackie pod kątem ich zgodności z aktami prawa wspólnotowego i krajowego, podpisywanie umów z beneficjentami oraz kontrola realizacji operacji i wysyłanie do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wniosku o płatność. W ramach środków z Osi Priorytetowej 4 na terenie województwa zachodniopomorskiego zrealizowano szereg inwestycji i inicjatyw, m.in. w zakresie dywersyfikacji działalności gospodarczej oraz inwestycji na rzecz drobnej infrastruktury rybackiej. 53 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. KSZTAŁTOWANIE SIĘ CHEMIZMU WÓD JEZIOR WULKANICZNYCH NA PRZYKŁADZIE DWÓCH RÓŻNYCH KALDER POŁOŻONYCH NA WYSPIE BALI (INDONEZJA) Polkowska Żaneta 1, Ruman Marek 2 1 Katedra Chemii Analitycznej, Wydział Chemiczny Politechnika Gdańska, G. Narutowicza 11/12 , 80-233 Gdańsk 2 Katedra Geografii Fizycznej, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec Jeziora kalderowe mogą powstać w wyniku różnych procesów wulkanicznych. Obie przebadane w ramach projektu kaldery posiadają jeziora słodkowodne ale ich zasilanie w wodę może się realizować w różny sposób (mokra depozycja i wody hydrothermalne). Jezioro Batur ma cztery razy większą powierzchnię wynoszącą 15,9 km2, głębokość jeziora Batur (88 m) jest cztery razy większa od jeziora Bratan (22 m ). Istotna jest również różnica rzędnych zwierciadeł wód obydwu jezior. Jezioro Bretan jest wyżej o 200 m położone od jeziora Batur. Dodatkowo rozróżnia je także działalność wulkaniczna, która w wypadku kaldery Batur miała miejsce 28 razy, natomiast w kalderze Bratan w ostatnich 200 latach jej nie obserwowano. Powstające w kalderach jeziora mogą mieć różny charakter. To założenie postawione zostało wstępnie jako teza badawcza, która została wykorzystana do metodyki opróbowania obydwu jezior kalderowych oraz dobrania specjalistycznych procedur analitycznych, służących do identyfikacji obecnych w nich związków. Ze względu na możliwość realizacji prac terenowych w krótkim czasie ograniczono się do pobrania kilkunastu próbek wody z jezior kalderowych oraz źródła (z każdego). Badania terenowe oraz laboratoryjne przeprowadził interdyscyplinarny zespół autorów, w skład którego weszli chemicy i hydrolodzy. Punkty pobierania próbek wybrane zostały na podstawie dokładnej analizy morfologicznej terenu oraz zebranych uprzednio archiwalnych danych chemicznych i hydrologicznych. Próbki pobierane były w okresie od 23 do 28 stycznia 2013. Przedstawione poniżej przykładowe wyniki przeprowadzonych badań w zakresie różnych parametrów fizykochemicznych wód jezior Batur i Bratan oraz źródło Batur wskazują na duże różnice w ich chemizmie. Znaczące są różnice w wartościach pH dla jeziora Bratan (7.00) i Batur (8.54). Stężenie jonów chlorkowych w jeziorze Bratan jest na poziomie 1.15 mgCl-/l czyli 100 razy niższe niż dla jeziora i termalnego źródła Batur. Na terenie Indonesji stężenie jonów chlorkowych w wodach jeziornych może się jednak zawierać w przedziale od 1.5 do 225 mg/l i w dużej mierze zależy to od pochodzenia a tym samym głębokości i powierzchni jeziora (Lehmusluoto, 1997). Kationy zasadowe, szczególnie wapń i magnez, pochodzą głównie z reakcji wietrzenia i procesów wymiany jonów zawartych w magmie tworzącej kaldery jezior (CaO and MgO) (Reubi and Nicholas, 2004). Stężenie jonów Ca2+ w próbkach wody pobranej z jeziora Bratan jest ok. 20 razy mniejsze (0.082 mg/l) od najwyższego stężenia dla jeziora Batur (18.2 mg/l) i źródła (ok. 29.6 mg/l). Dla obu opisywanych jezior kalderowych wartości stężeń Mg2+ różniły się o rząd wielkości. W stosunku do roku 1993 nastąpił znaczący wzrost tych jonów w wodzie jeziora Batur z 0.62 mg/l do 26.9 w roku 2013. Natomiast dla jeziora Bratan wzrost ten był tylko ok. 2 razy (Lehmusluoto, 1997). Wzrost stężenia jonów Ca2+ i Mg2+ w wodach 54 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. jezior może być również związany z zakwaszeniem gleb (użytkowanych rolniczo), które wiąże się ze zwiększonym eksportem tych pierwiastków do wód. Przeprowadzone badania wykazują, że wody obu jezior różnią się diametralnie w zakresie kationów (Na+, K+ Mg+ Ca2+) i anionów (SO42-, F-, Cl- Br-), wymienione parametry chemiczne są ok. 100 razy wyższe w jeziorze Batur niż w Beratan. Niemal identyczny skład jonowy dla jeziora i źródła wzmacnia tezę, że wody źródła Batur stanowią główne źródło zasilania wód jeziora Batur. Oznaczany parametr [mg/l] pH [-] Na+ K+ Mg+ Ca2+ SO42FClBrTotal N Total P Jezioro Batur 2013 8.54 287 55.7 26.9 18.2 394 2.71 165 0.723 0.22 2.03 1992 8.5 355 31 68 35 491 0.86 237 - 1993 8.8 350 22 0.62 35 650 - 670 225 0.256 – 0.970 0.028 Źródło Batur 2013 7.37 248 55.3 23.8 29.6 287 2.73 144 0.881 3.39 2.08 Jezioro Bratan 2013 7.00 3.40 0.388 1.87 0.082 1.85 0.504 1.15 0.118 0.030 0.360 1993 1.3 0.45 0.85 1.9 0.35 – 0.50 1.5 0.310 – 1.310 0.002 Literatura: LEHMUSLUOTO P., MACHBUB B., TERANGNA N., RUSMIPUTRO S., ACHMAD F., BOER L., BRAHMANA S.S., PRIADI B., SETIADJI B., SAYUMAN O., MARGANA A. (1997) National Inventory of the major lakes and reservoirs in Indonesia. Expedition Indodanau Technical Report. REUBI O., NICHOLLS I.A. (2004) Magmatic evolution at Batur volcanic field, Bali, Indonesia: petrological evidence for polybaric fractional crystallization and implications for caldera-forming eruptions. J. Volcanol. Geotherm. Res. 138, 345– 369. 55 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. TEMPERATURA WODY W NAJGŁĘBSZYCH JEZIORACH POJEZIERZA KASZUBSKIEGO, BRODNICKIEGO I BORÓW TUCHOLSKICH ORAZ JEJ ZRÓŻNICOWANIE Skowron Rajmund, Piasecki Adam Katedra Hydrologii i Gospodarki Wodnej Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet M. Kopernika ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń e-mail: [email protected], [email protected] W pracy przedstawiono wyniki 3-letnich, comiesięcznych pomiarów pionowego rozkładu temperatury wody w najgłębszych jeziorach Pojezierza Kaszubskiego, Brodnickiego i Borów Tucholskich w latach 2008-2011. Zebrany materiał pozwolił na dokonanie analizy przebiegu struktur termicznych wody w przebiegu rocznym Do badań wybrano po jednym, najgłębszym jeziorze w wymienionych regionach; Raduńskie Górne, Zbiczno i Ostrowite. Pomiary były dokonywane w najgłębszym punkcie jeziora, z dokładnością co 1 m głębokości. Badane jeziora charakteryzują się zbliżoną maksymalną głębokością niecek (nieznacznie przekraczająca 40 m), oraz zróżnicowaną powierzchnią, zawartą w przedziale odpowiednio: 362,5, 121,0 i 259,0 ha. Celem pracy było wykazanie odmienności w kształtowaniu się struktur termicznych wody w przebiegu rocznym w zbiornikach o zbliżonej maksymalnej głębokości, przy objętości jezior proporcjonalnie: 4, 1 i 2, zbliżonym średnim nachyleniu dna i różnej powierzchni oraz odmiennym wskaźniku wymiany poziomej. Wyniki pomiarów wykazały, że pomimo nieznacznych różnic głębokości między jeziorami, ale odmiennych cechach niecek jeziornych, występowały trwałe odrębności w kształtowaniu się temperatury wody w badanych jeziorach. Do nich zaliczono w okresie lata głównie: zasięg epilimnionu, stopień uwarstwienia termicznego wody oraz temperaturę wody w warstwach przydennych, natomiast w zimie; temperaturę wody w warstwie powierzchniowej oraz zasoby ciepła. Z kolei parametrem wyraźnie różnicującym zasoby ciepła w jeziorze, bez względu na porę roku jest gęstość strumienia ciepła przypadająca na jednostkę powierzchni (kcal·cm2) oraz zasoby ciepła mieszcząca się w jednostce objętości (J·cm3). Wskaźnik określający zawartość ciepła w jednostce objętości jest dobrym parametrem różnicującym jeziora należące nawet do tego samego typu termicznego. Zróżnicowanie w przebiegu uwarstwienia termicznego miedzy jeziorami podyktowane było głównie ich wielkościami morfometrycznymi, położeniem nad poziom morza oraz dynamicznym oddziaływaniem wiatru. 56 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZOOPLANKTON JAKO WSKAŹNIK TROFII JEZIORA MORZYCKO Sługocki Łukasz, Czerniawski Robert, Domagała Józef Katedra Zoologii Ogólnej, Uniwersytet Szczeciński e-mail. [email protected] Jezioro Morzycko, mimo iż zalicza się do jednych z najgłębszych jezior w Polsce, poddane jest na tyle mocnej antropopresji, iż jego stan powszechnie uznaje się za niezadowalający. Obecnie ocena stanu wód opiera się na parametrach fizycznych, chemicznych, a także biologicznych. Spośród elementów biologicznych szczególnie interesującym wydaje się zooplankton. Struktury zooplanktonu kształtuje chemizm wód, morfologia zbiornika a także działalność ludzka w zlewni. Ponadto zooplankton posiada szczególne usytuowanie w piramidzie troficznej znajdując się pomiędzy odgórnym działaniem drapieżników oraz oddolnym wpływem biogenów na producentów pierwotnych. Pomimo tak istotnych właściwości zooplankton nadal jest poza grupą organizmów na podstawie, których prowadzony jest monitoring jezior. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w 2009 roku ocenił stan wód jeziora Morzycko na 3 klasę w 5-cio stopniowej skali, biorąc pod uwagę inne wskaźniki biologiczne niż zooplankton. Natomiast autorzy niniejszej pracy postanowili użyć indeksu Rotifera (Ejsmont-Karabin 2012) oraz Crustacea (Ejsmont-Karabin, Karabin 2013) do oceny stanu trofii jeziora Morzycko. Indeksy te opierają się na liczebności oraz biomasie poszczególnych grup zooplanktonu. Model opierający się na Rotifera zakwalifikował wody badanego jeziora do wód eutroficznych natomiast model Crustacea do mezo-eutroficznych. Ponadto, jeden z metriksów w modelu Rotifera wykazał, iż Morzycko charakteryzuje się wodami politroficznymi, co może być symptomem postępującego przeżyźnienia omawianego jeziora. 57 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ZASOBY WODNE JEZIORA DZIERZGOŃ W ŚWIETLE ANALIZ GEOPRZESTRZENNYCH Sobiech Marcin 1, Kornaś Marika 1,2, Marszelewski Włodzimierz 1 1 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Lwowska 1, 87-100 Toruń 2 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB, Oddział we Wrocławiu ul. Parkowa 30, 51-616 Wrocław Zasoby wodne jeziora Dzierzgoń są sztucznie sterowane od 1982 roku, kiedy to na odpływie z jeziora wybudowano jaz piętrzący jego wody. Wywołało to zmiany między innymi w zakresie dynamiki stanów wody, wielkości objętości jego wód, powierzchni jeziora oraz podstawowych parametrów morfometrycznych. Dzięki prowadzonym przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy od 1976 roku systematycznym obserwacjom stanów wody jeziora Dzierzgoń możliwe było prześledzenie zmian w zakresie stanów charakterystycznych, strefy stanów oraz określenie tendencji i amplitudy wahań stanów wody wywołanych jego piętrzeniem. Analiza zmian zasobów i geometrii jeziora Dzierzgoń została przeprowadzona w oparciu o narzędzia i metody GIS. W trakcie prac analitycznych sporządzono cyfrowy model misy jeziornej z wykorzystaniem planu batymetrycznego, szczegółowych map topograficznych oraz danych LiDAR. Właściwe prace analityczne zostały poprzedzone kalibracją materiałów źródłowych w szczególności planu batymetrycznego zbiornika. Zmiany geometrii linii brzegowej zbiornika, które zaszły w ciągu kilkudziesięciu lat, uniemożliwiają odniesienie planu bezpośrednio do współczesnego zarysu jeziora. W trakcie rejestracji planu starano się oprzeć jego kalibrację o dane kartograficzne powstałe w okresie jak najbardziej zbliżonym do czasu, w którym powstał plan batymetryczny jeziora. W oparciu o szczegółowe dane pochodzące ze skaningu laserowego (LiDAR) odtworzono ukształtowanie powierzchni strefy brzegowej, która w czasie wahań poziomu wód ulega zalewowi. Przeanalizowano podstawowe parametry morfometryczne jeziora przed i po wykonaniu piętrzenia oraz porównano zmiany zasobów wodnych jeziora dla różnych okresów pomiarowych. 58 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. BAKTERIE W OSADACH WYBRANYCH ZBIORNIKÓW ZAPOROWYCH POLSCE Trojanowska-Olichwer Adriana Zakład Geologii Stosowanej i Geochemii Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, Ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wrocław e-mail: [email protected] W latach 2006-2007 przeprowadzono badania liczebności bakterii w osadach dennych czterech polskich zbiorników zaporowych (Turawskiego, Sulejowskiego, Włocławskiego oraz Siemianowskiego) zróżnicowanych pod względem warunków morfometrycznych, hydrologicznych oraz geochemicznych. Liczebność bakterii w osadzie analizowano metodą mikroskopii fluorescencyjnej na mikroskopie NIKON Eclipse 2100 (ekstynkcja λ=365nm, emisja λ=420 nm) po wybarwieniu prób florochromem (DAPI (4,6-diamidino-2phenylindol)). Liczebność bakterii była zestawiana z parametrami fizykochemicznymi osadów oraz wody śródosadowej. Najwyższą średnią liczebność bakterii zanotowano w osadach Zbiornika Turawskiego (7,51·1013 g-1), jednak maksymalną liczebność bakterii zarejestrowano zbiorniku Siemianowskim (2,91·1014 g-1). Najniższa średnia liczebność bakterii wystąpiła w Zbiorniku Sulejowskim (4,15·1013 g-1). Liczebność bakterii w osadzie zbiornika Turawa wykazała ujemna korelację ze stężeniem azotanów w wodzie śródosadowej (r=-0,74, p=0,01). W Zbiorniku Siemianowskim liczebność bakterii wykazała odwrotną zależność z potencjałem redox osadów (r=0,61, p=0,01) oraz pozytywnie skorelowała się ze stężeniem jonów amonowych w wodzie ineterstycjalnej (r=0,79, p=0,00), co wskazuje na intensywne procesy rozkładu materii organicznej. Natomiast w Zbiorniku Sulejowskim zanotowane ujemne korelacje liczebności bakterii z potencjałem redox (r=-0,53, p=0,03), stężeniem jonów amonowych (r=-0,52, p=0,04) i azotanowych (r=-0,51, p=0,04) w wodzie śródosadowej mogą wskazywać na intensywne procesy denitryfikacji. Zanotowano tam również wzrost stężenia siarczanów w wodzie wraz ze wzrostem liczebności bakterii (r=0,55, p=0,02) jako efekt uboczny rozkładu materii organicznej w osadach. W zbiorniku Włocławskim nie zanotowano istotnych statystycznie zależności liczebności bakterii od parametrów fizykochemicznych osadów. Badania były wykonane w ramach projektu badawczo-rozwojowego finansowanego przez MNiSzW R1205602. 59 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. ANALIZA WRAŻLIWOŚCI JEZIOR POLSKICH NA NIEBEZPIECZEŃSTWO POWODZI Tiukało Andrzej, Pasiecznik-Dominiak Anna Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy Oddział we Wrocławiu Powódź stanowi jedno z głównych zagrożeń naturalnych w Polsce, które powoduje ogromne straty społeczne, gospodarcze i środowiskowe. Bezpośrednią przyczyną występowania powodzi są głównie intensywne opady deszczu, gwałtowne topnienie śniegu i zlodzenie rzek a także silne porywy wiatru od strony morza. Bazując na teorii resilience, która stanowi skuteczne narzędzie opisujące zdolność Sytemu Społeczno-Ekologicznego (SSE) do ograniczenia skutków niekorzystnych zdarzeń, a także zdolność radzenia sobie w nowej sytuacji, autorzy poddali analizie wrażliwość jezior na niebezpieczeństwo wystąpienia powodzi. Dla określenia poziomu zagrożenia jezior narażonych na zalanie wodami przeprowadzono badania z wykorzystaniem map zagrożenia powodziowego (MZP) i map ryzyka powodziowego (MRP), opracowane w ramach Projektu pn: „Informatyczny System Osłony Kraju przed Nadzwyczajnymi Zagrożeniami” (ISOK). Głównym celem sporządzenia map, było stworzenie podstaw do opracowania planów zarządzania ryzykiem powodziowym – ostatniego etapu wdrażania Dyrektywy Powodziowej. Na podstawie danych wektorowych: wód powierzchniowych oraz stref zasięgu zalewu możliwe było wyselekcjonowanie i przeprowadzenie analizy dla obszarów jezior znajdujących się w strefie zagrożenia powodziowego poprzez wykorzystanie narzędzi GIS. Efektem pracy zespołu autorów jest określenie liczby jezior, które znajdują się w strefie zagrożenia powodziowego z podziałem na grupy uwzględniające stopień zagrożenia i głębokość zalewu wodami powodziowymi. Przedstawiony obszar zagrożenia, może być podstawą do wyznaczenia jego wrażliwości poprzez zastosowanie współczynnika strat stosowanego przy określeniu ryzyka powodziowego, który zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska nie jest obliczany dla wód powierzchniowych (jezior). Otrzymane wyniki mogą stanowić wkład do dalszych, szczegółowych analiz i oceny wrażliwości jezior znajdujących się w obszarze zagrożonych powodzią. 60 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. MONITORING ICHTIOLOGICZNY JAKO KLUCZOWY ELEMENT MONITORINGU PRZYRODNICZEGO Wrzecionkowski Konrad, Karpuk Michał, Kwiatkowski Artur Zakład Hydrochemii i Biologicznych Zasobów Wód Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin Obowiązek prowadzenia monitoringu przyrodniczego wynika z prawodawstwa Unii Europejskiej i międzynarodowych konwencji, a zwłaszcza Konwencji o Różnorodności Biologicznej (CBD). Prawo UE zobowiązuje by prowadzony monitoring pozwalał na ochronę siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu Wspólnotowym oraz pomagał w efektywności działań podejmowanych na rzecz ich ochrony. Wytyczne monitoringu wodnego prowadzonego w krajach UE oparte są o Dyrektywę 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23.10.2000r. ustanawiającą ramy wspólnego działania w dziedzinie polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna – RDW). Główną częścią Ramowej Dyrektywy Wodnej jest monitoring środowiskowy w ramach, którego można wyróżnić 4 główne obszary. Dotyczą one monitoringu: hydrochemicznego, bentosu, makrofitów i ichtiofauny. W zależności od rodzaju wód śródlądowych stosuje się różne narzędzia służące do monitoringu ichtiologicznego. W rzekach i potokach wykorzystuje się technikę elektropołowu zgodnie z zaleceniami polskiej normy PN-EN 14011:2006 Jakość wody – pobieranie próbek z zastosowaniem elektryczności. Natomiast w jeziorach stosuje się sieci sektorowe typu Nordic Net zgodnie z normą unijną PN-EN 14757:2005 Jakość wody – pobieranie próbek ryb sieciami wielooczkowymi. 61 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Indeks Absalon Damian 7 Antonowicz Józef Piotr 10 Bańkowska Agnieszka 12 Bartoszek Lilianna 45 Biernaczyk Marcin 14, 25, 38,42 Brzozowska Renata 15, 43 Choiński Adam 16 Cieśliński Roman 17 Cieśluciński Marek 21 Czerniawski Robert 19, 57 Domagała Józef 19, 57 Dondajewska Renata 20, 34, 36 Dunalska Julita 15 Ficek Dariusz 21 Grochowska Jolanta 15, 43 Gołdyn Ryszard 34, 36 Jakubiak Marta 24 Joniak Tomasz 28 Karpuk Michał 25, 42, 61 Kitowicz Kornelia 26 Klajbor Joanna 27 Klimaszyk Piotr 28, 29 Kornaś Marika 30, 32, 58 Koszelnik Piotr 45 Kowalczewska-Madura Katarzyna 34, 36 Kowalska-Góralska Monika 23, 35 Kozak Anna 36 Kubiak Jacek 10, 14, 26, 38, 39, 47 Kubiak-Wójcicka Katarzyna 40 Kużel Ewa 26 Kwiatkowski Artur 25, 42, 61 Lewandowska Izabela 40 Łopata Michał 43 Machowski Robert 44 Machula Sylwia 10, 14, 26, 38, 39, 47 Majchrowski Roman 21 Marszelewski Włodzimierz 30,32, 58 Matusiak Adriana 26 Matysik Magdalena 7 Miąsik Małgorzata 45 Michałowski Tomasz 52 Neugebauer Maciej 15 Noculak Marek 44 Oszkinis Dorota 39 Pasiecznik-Dominiak Anna 60 Pawlik Magda 21 Pawlos Dorota 52 Piasecki Adam 56 62 XVIII Ogólnopolska Konferencja Limnologiczna „ Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior” Szczecin – Moryń, 23-26 września 2014r. Pilecka-Rapacz Małgorzata 19 Plavan Gabriel 29 Polkowska Żaneta 54 Popek Zbigniew 12 Ptak Mariusz 16 Rafacz Edyta 46 Rokicki Dominik 47 Rosińska Joanna 34 Ruman Marek 7, 54 Rzepa Jarosław 49, 52 Rzymski Piotr 28 Senze Magdalena 23, 35 Siwek Hanna 46 Skowron Rajmund 56 Sługocki Łukasz 57 Sobiech Marcin 32, 58 Sroczyński Szymon 38 Stepanowska Katarzyna 14, 25, 42 Strzelczak Agnieszka 16 Struzik Katarzyna 12 Szymański Daniel 15 Tiukało Andrzej 60 Trojanowska-Olichwer Adriana 24, 59 Wiśniewski Grzegorz 43 Włodarczyk Małgorzata 46 Wrzecionkowski Konrad 25, 42, 61 Zapadka Tomasz 21 63
