Naród Księgi

„NARÓD KSIĘGI”
o historii i znaczeniu ksiąg
w życiu żydowskim na przestrzeni wieków
oprac. Monika Biesaga [email protected]
Książka żydowska
• hebr. ‫ספר יהודי‬
• wszystkie dzieła rękopiśmienne i drukowane,
wytworzone od starożytności do czasów
współczesnych, napisane przez Żydów, jak i osoby
związane z żydowską kulturą więzami etnicznymi,
historycznymi, językiem i wartościami. Książka
żydowska to książka w każdym języku świata,
początkowo przede wszystkim w hebrajskim,
aramejskim, greckim i z kolei w innych językach
żydowskich zapisywanych alfabetem hebrajskim
(np. jidysz, ladino)
„Książka żydowska”, w: Leksykon drukarzy ksiąg hebrajskich w Polsce, K. Pilarczyk, s. 105-110.
Tora
- 5 pierwszych ksiąg Biblii:
Księga Rodzaju (hebr. ‫)בראשית‬
Księga Wyjścia (hebr. ‫)שמות‬
Księga Kapłańska (hebr. ‫)ויקרא‬
Księga Liczb (hebr. ‫)במדבר‬
Księga Powtórzonego Prawa (hebr. ‫)דברים‬
Zwój Tory
„Często z wędrówek swych unosili Żydzi tylko zwój Tory, foliant księgi zawierającej mądrość
‘narodu wybranego’ ”
Zwój Tory
• 304 805 liter
• nie może zawierać ani jednego błędu, ani
poprawki
• przepisywana musi być na pergaminie ze skóry
koszernego zwierzęcia
• wszystkie pozostałe składniki muszą być
również koszerne
• Pasul – niekoszerna Tora
Sofer
• pol. pisarz, skryba
• przepisuje tekst Tory, kontrakty ślubne (ketuby),
dokumenty rozwodowe (gety), teksty
umieszczane w mezuzach i tefilin
• musi znać ok. 4 tys. praw związanych z safrut
(pisaniem Tory)
• musi pisać Torę z odpowiednią intencją i
skupieniem
Soferet
• Jen Taylor Friedman
9 września 2007 r., jako
pierwsza znana na
świecie kobieta,
ukończyła przepisywanie
zwoju Tory, który został
nabyty przez synagogę
reformowaną w St. Louis
Wprowadzenie Tory
hebr. ‫הכנסת ספר תורה‬
21 września 2014 r. w
Krakowie odbyła się
uroczystość a
wprowadzenia nowego
zwoju Tory do synagogi
Remu
Źródło: „Nasza Gmina”, nr 101 (2014), s. 4.
Źródło: „Nasza Gmina”, nr 101 (2014), s. 2-3.
Simchat Tora
• pol. Radość Tory
• święto zakończenie rocznego cyklu czytania Tory
i rozpoczęcie nowego, przypada na dzień 22 tiszri
• Hakafot (hebr. okrążanie) - procesje ze zwojami Tory,
wokół bimy wśród śpiewów i tańców. Po wykonaniu 7
okrążeń wokół bimy odczytany zostaje końcowy
fragment z Księgi Powtórzonego Prawa. Zaraz potem
czytany jest pierwszy fragment z Księgi Rodzaju.
Osoby wezwane do czytania nazywane są
Oblubieńcem Tory i Oblubieńcem Początku
Simchat Tora
Geniza
• pol. schowek
• specjalne pomieszczenie, rodzaj składnicy, w
którym umieszcza się zniszczone, nieużywane
bądź wycofane z obiegu święte księgi (zawierające
imię Boga)
• Geniza kairska - geniza synagogi ben Ezry w
Kairze, zawierająca około 280 tys. dokumentów.
Została odkryta w 1864 r. (obecnie część
dokumentów jest w posiadaniu Uniwersytetu w
Cambridge)
Pogrzeb Tory
„Żydzi mają do księgi stosunek bardzo osobisty,
pisane z boskiego natchnienia nie są zwykłymi
przedmiotami, toteż gdy kończą swój żywot
chowa się je, jak kogoś bliskiego…”
Pogrzeb ksiąg hebrajskich w Lublinie
„U podnóża lubelskiego zamku, otoczony dokoła zaułkami i wąskiemi
uliczkami stoi gmach wielkiej bożnicy miejskiej. W jednym z okolicznych
zaułków stoi niewielki dom modlitwy, zbudowany prawdopodobnie w końcu
XVII stulecia i należący ongiś do rodziny Lichtstadtów. Ostatnia z tej rodziny
Marja Lichstadt zapisała w testamencie swój dom na własność gminie
żydowskiej m. Lublina z tem, aby budowę zamieniono na dom modlitwy.
Ostatnia wola umarłej została spełniona i odtąd przez całe lata, dom
rozbrzmiewał śpiewami i modlitwami hebrajskimi. Ponieważ budynek był
bardzo stary i wymagał przebudowy, w maju roku bieżącego przystąpiono do
remontu. Podczas robót okazała się potrzeba przebicia jednej z wewnętrznych
ścian. W grubości muru odkryto niszę, która zawierała bezcenny skarb:
rodały (w liczbie około 40) czyli rękopisy pięcioksięgu Mojżeszowego i innych
ksiąg Starego Zakonu, zwinięte w rulonach i zamknięte w bogatych,
artystycznie rzeźbionych oprawach. Ponieważ rodały są używane w
synagogach jako księgi święte i zarazem przedmioty kultu i to kultu
codziennego, fanatyczny tłum żydowski uważał, że rodały z przed wieków,
znalezione w niszy i nieużywane – są nieboszczykami. W niedzielę, dn. 7 r.b.
ulicami dzielnicy żydowskiej przeciągnął uroczysty pochód pogrzebowy.
Bezcenne i „nieżywe” rodały wieziono na cmentarz izraelicki. Ceremonie
pogrzebowe trwały od godz. 10 do 12 w południe.”
J. Czechowicz, Pogrzeb ksiąg hebrajskich, „Express Lubelski” 11.12.1924, s. 4.
Nagrobek Tory
Inskrypcja nagrobny
Tora - przekłady
• Mojżesz Mendelsohn
• Izaak Cylkow –
I pełny przekład na język polski
(1895)
• Tora Pardes Lauder (20012006)
Zasady
„Sefer Tora musi być traktowana z wielkim
szacunkiem. Jest micwą, by przeznaczyć jej specjalne
miejsce i traktować także to miejsce z szacunkiem.
Nie spluwa się w pobliżu Sefer Tora i nie chwyta się
jej bez jej okrycia. Gdy widzi się, że ktoś niesie Sefer
Tora trzeba wstać i pozostać tak, aż do momentu,
gdy Sefer Tora zostanie wprowadzona na swoje
miejsce, albo do momentu, gdy straci się ją z oczu.
W synagodze w chwili wyjmowania i wkładania Sefer
Tora do Arki jest micwą, by wszyscy, obok których
Sefer Tora jest prowadzona towarzyszyli jej”
Zasady
„Jeśli na ławce są umieszczone religijne książki - nie
wolno siadać na tej ławce, chyba że książki leżą na
jakiejś rzeczy, która jest wysoka przynajmniej na
jeden tefach. Ale pod żadnym pozorem nie wolno
kłaść książek na ziemi. Nie kładzie się książki na
kolanach, by opierać na niej łokcie. W razie wielkiej
konieczności wolno siedzieć na skrzynce, w której są
religijne książki. Ale jeśli jest tam Sefer Tora - nie
wolno. Kładzie się Torę na Księgach Prorockich i
Pismach, ale nie kładzie się innych ksiąg na Torze”
Zasady
„Jeśli Sefer Tora wypadła komuś z rąk, nawet gdy
była w osłonięta swoim okryciem - musi on
pościć. I jest też zwyczaj, że poszczą i ci, którzy to
widzieli”
Wierzenia ludowe
• „O dwunastej w nocy zmarli schodzą się w
modlitewni, gdzie czytają Torę; kogo z żywych
poproszą o odczytanie ustępu z Tory, ten
wkrótce umrze”
• „Anioł Śmierci czeka z wymierzeniem ciosu,
gdy jego ofiara w świętych księgach jest
zatopiona”
R. Lilientalowa, Wierzenia, przesądy i praktyki ludu żydowskiego, „Wisła”, t. 18, 1904, z. 2/3, s.
111-112.
TORA
• Tora Pisana (hebr. ‫ )תורה שבכתב‬to 24 księgi Biblii
Hebrajskiej pogrupowane w trzy zbiory:
o Tora (Pięcioksiąg)
o Newiim (Prorocy)
o Ketuwim (Pisma)
TaNaCh = Biblia Hebrajska
• Tora Ustna (hebr. ‫ )תורה שבעל פה‬to całość
wielowiekowej tradycji interpretacji Tory Pisanej,
czyli cały Talmud (Miszna i Gemara), halacha
(prawo), filozofia, komentarze i midrasze
Talmud
• pol. nauka, studiowanie
• składa się z tekstu Miszny i
komentarza do niego –
Gemary
• studia nad Miszną
prowadzono równolegle w
2 ośrodkach: Palestynie i
Babilonii, stąd obecnie
istnieją jego 2 wersje:
Talmud Babiloński
Talmud Jerozolimski
Talmud
• Miszna dzieli się na 6 części (tzw. sedarim, czyli
porządków):
1. Nasiona (hebr. Zearim)
2. Święto (hebr. Moed)
3. Kobiety (hebr. Naszim)
4. Szkody (hebr. Nezikin)
5. Rzeczy święte (hebr. Kodaszim)
6. Czystości (hebr. Teharot)
• w sumie obejmuje 63 traktaty
Palenie Talmudu
• pierwszy zakaz czytania Talmudu wydał cesarz
Justynian I Wielki w 533 r.
• 1240 r. odbyła się pierwsza publiczna dysputa na
dworze królewskim w Paryżu, która zakończyła się
spaleniem 24 wozów Talmudu w Paryżu
• ostatnie publiczne palenie Talmudu odbyło się w
1757 r. w Kamieńcu Podolskim
• Talmud znajdował się na „Indeksie Ksiąg
Zakazanych” do 1962 r.
Drukarstwo
• hebr. Mlechet ha-kodesz (święte rzemiosło) lub
Mlechet ha-Szamajim (boskie rzemiosło)
• pierwsza książka drukowana czcionką hebrajską
to komentarz do Tory Nachmanidesa, wydany
w Rzymie w latach 1469-72
• pierwsza datowana książka hebrajska to
komentarz do Tory Rasziego (1475 r.), wydana
w Reggio di Calabria
• w XV w. istniało 24 drukarni hebrajskich
Ośrodki drukarstwa hebr. w XV w.
Cene urene
• pol. Wyjdźcie i patrzcie
• tzw. Biblia dla kobiet
• zawiera opowiadania biblijne
w języku jidysz
• napisana przez rabina
Jaakowa ben Icchaka
Aszkenazego (1550–1628) z
Janowa Lubelskiego
• wydana po raz pierwszy w
1622 r.
Bibliofilstwo
„(…) niemal wszędzie i zawsze było bibliofilstwo
sprawą jednostek lub bardzo ograniczonych grup
społecznych. Wśród Żydów natomiast narastało
jako cecha stała, powszechna i nierozerwalna z
ich bytem narodowym. Kształtował je odwieczny
kult dla słowa pisanego, przekazującego tradycje
wiary, kanonów kultury, zasady misji ‘narodu
wybranego’ ”
Maksymilian Goldstein (1885-1942)
• urzędnik bankowy, numizmatyk, kolekcjoner
• gromadził polskie judaika z zamiarem utworzenia
muzeum żydowskiego we Lwowie
• jego kolekcja obejmowała ok. 450 dzieł
numizmatycznych, w tym przedmioty dotyczące życia
rodzinnego i społecznego, portrety i karykatury,
ubiory żydowskie, kalendarze, przedmioty kultu,
ryciny i fotografie bożnic oraz cmentarzy, sztukę
ludową i ceramikę, dzieła artystów żydowskich,
exlibrisy i plakaty, metaloplastykę, rękopisy i druki
Exlibrisy Maksymiliana Goldsteina
W ozdobnej ramce Menora, nad nią napis: ZE
ZBIORU, powyżej gwiazda sześcioramienna
ujęta gałązkami wawrzynu. U dołu napis:
MAKSYMILIANA/GOLDSTEINA. Odbitka złota
farbą.
W kole otwarta księga z numizmatami. Powyżej gwiazda Dawida z
Orłem i Pogonią po bokach. Przed kołem stoją na księdze menora
z puszką, obok leżą książki i gałązka laurowa.
Inne exlibrisy
Haskala
• ruch oświeceniowy wśród Żydów, którego
początki sięgają 2. poł. XVIII w.
• zwolennicy Haskali propagowali odrodzenie
kulturowe i społeczne Żydów poprzez
uczestnictwo w rozwoju nauk świeckich, reformie
szkolnictwa, zbliżeniu się do kultury krajów
osiedlenia
• towarzyszyła temu zmiana tradycyjnego stosunku
do religii i naukowa refleksja nad nią
(Wissenschaft des Judentums) oraz pojawienie się
książki świeckiej
Szames synagogi warszawskiej B. Bresler i jego krewny J. Chłodnik podczas lektury
"Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza w przekładzie na język jidysz, 1925 r.
źródło NAC: http://www.audiovis.nac.gov.pl/obraz/126756/
Palenie książek
• 10 maja 1933 r. w Berlinie – pierwsze publiczne
palenie książek (dziedziniec Uniwersytetu
Humboldta)
• spalono wówczas ok. 20 tys. dzieł, m.in. Maxa
Broda, Zygmunta Freuda, Heinricha Heinego
• inne miejsca: Lipsk, Kolonia, Frankfurt nad
Menem, Dusseldorf, Monachium, Breslau
„Tam, gdzie książki palą, niebawem także ludzi palić będą” (H. Heine, „Almansor”)
Biblioteki spalonych książek
• Deutsche Freiheitsbibliothek (niem. Niemiecka
Biblioteka Wolności) – otwarta w I rocznicę
palenia książek – 10 maja 1934 r. w Paryżu.
Inicjatorem powstania był niemiecki pisarz
żydowskiego pochodzenia – Alfred Kantorowicz
• American Library of Nazi-Banned Books (ang.
amerykańska biblioteka książek zakazanych przez
Nazistów) – otwarta 22 grudnia 1934 r. przez
Alberta Einsteina. Inicjatorem powstania było
Brooklyńskie Centrum Żydowskie w Nowym Jorku
Pomnik spalonych książek
Pomnik spalonych książek w Berlinie, proj. Micha Ulman, 1995 r.
Książka żydowska w czasie wojny
„Co czyta ludność? Temat ten ciekawi każdego
Żyda, a po wojnie będzie interesował cały świat.
Świat zapyta: Co myśleli ludzie z Musah-Dah,
[ludzie] z getta warszawskiego, którzy rozumieli,
że nie ominie ich śmierć, podobnie jak nie
ominęła skupisk żydowskich w małych
miasteczkach? Należy stwierdzić, że chociaż
skazano nas na śmierć, na straciliśmy jednak
ludzkiego oblicza i nasz mózg działa jak przed
wojną”
E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 399.
Getto w Krakowie
„Najstarsze i najcenniejsze Tory, wybrane przez
znawcę A. Armera, ukrywaliśmy w przezornych
skrytkach, zależnie od sytuacji przenosząc je raz na
strych, to do piwnicy, aż do momentu, gdy zrobiłem
idealnie zamaskowaną skrytkę, mieszczącą się w
pierwszym pokoju aptecznym. Stolarz w getcie był jej
projektodawcą i wykonawcą. W tej skrytce
przechowaliśmy Tory w myśl wskazań dr. Armera,
który mówił, że ten, kto ocali Torę, to jak gdyby ocalił
człowieka. Tory powinny stać pionowo, osłonięte
aksamitną haftowaną sukienką i tak też doczekały u
nas końca wojny.”
T. Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków 2012, s. 243.
Getto w Warszawie
„Obaj siedzieli przy tych książkach cały dzień w
swych wytartych paltach, w nieopalonym pokoju,
pieścili je i ciągle przestawiali i ustawiali. Łóżka
wysunęli na korytarz, żeby było więcej miejsca.
Mechlis więcej przesiadywał w domu i
przyjmował czytelników, Szur latał po różnych
przedpokojach, żeby wypętać parę groszy nie dla
siebie – na książki”
B. Temkin-Bermanowa, Dziennik z podziemia, Warszawa 2000, s. 202.
Getto w Warszawie
„W tych dniach [marzec 1941 r.] umarł znany
właściciel jednego z największych księgozbiorów
hebrajskich, Rajtnemer. Przyczyną była tęsknota
za biblioteką, która pozostała po tamtej stronie w
dwóch dużych pokojach. Krzątanie się przy
księgach, będące treścią jego życia, ustało na
skutek stworzenia getta. Kręcił się więc samotny
po mieszkaniu i umarł z tęsknoty.”
E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, s. 254-255.
Getto w Łodzi
„Głód słowa drukowanego daje się bardzo mocno
odczuwać w getcie. Dla stwierdzenia, jak ludzie
spragnieni są książek, wystarczy przyjrzeć się
kilometrowym rzędom (…) w wypożyczalni
Sonnenberga. Czytelników załatwia się tam jak w
kooperatywie. Każdy podchodzi do stołu, podaje
parę tytułów, słyszy, czy dana książka jest (zwykle
zresztą nie), otrzymuje parę książek do wyboru i
musi się prędko decydować. Długiego zastanawiania
się, jak niegdyś, nie ma. Trzeba brać co dają”
Kronika getta łódzkiego, Litzmannstadt Getto 1941-1944. T. 2, 1942, red. J. Baranowski,
Łódź 2009, s. 269.
Getto w Wilnie
• Biblioteka istniała od września 1941 r. do września
1943 r.
• wpisowe wynosiło 1,5 rubla na miesiąc i 5 rubli
depozytu za książkę
• korzystało z niej ok. 200 osób dziennie
• miesięcznie wypożyczano ok. 400 pozycji
• od 1 X 1941 r. do 1 X 1942 r. liczba wypożyczeń
wyniosła 88,697 książek
• w czytelni, otwartej od XII 1941 r. do IX 1942 r.
udostępniono 27,683 dokumentów
• w sumie zapisało się do niej 6,8 tys. czytelników
Biblioteka Żydowskiego Instytutu
Historycznego w Warszawie
• posiada ponad 80 tys.
woluminów
dotyczących historii,
kultury i religii Żydów
• jest to największa
w Polsce księgozbiór
dotyczący tej tematyki
• coroczna impreza kulturalna, połączona z targami
książki, poświęcona literaturze i nowościom
wydawniczym dotyczącym szeroko pojętnej
tematyki żydowskiej
• organizowana przez Stowarzyszenie Midrasz w
maju w Warszawie
• w ramach dni odbywają się spotkania autorskie,
wykłady, wystawy, dyskusje itp.
Biblioteka Narodowa Izraela
• znajduje się w Jerozolimie
• posiada ponad 5 milionów
książek (ma największą na
świecie kolekcję hebraików i
judaików)
Julian Fałat – „Czytający młodzieniec żydowski”
Maurycy Gottlieb – „Portret staruszki w
czepcu”
Dorota Łaz – „Księga”
Dziękuję za uwagę!