Psychologiczne konsekwencje chorób somatycznych

OPRAC. MGR A.ZALEPA
Psychologiczne
konsekwencje chorób
przewlekłych dla
rozwoju adolescentów
1
CHOROBY SOMATYCZNE MANIFESTUJĄ SIĘ
TAKŻE ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI
LĘK stanowi nieodłączny objaw
większości chorób somatycznych,
odgrywa także istotną rolę w genezie
wielu chorób somatycznych, a jego
nasilenie wiąże się ze świadomością
ciężkiej choroby. Może on wywołać
choroby, może być ich objawem,
może je nasilać.
LĘK
TOWARZYSZY WIELU CHOROBOM
SOMATYCZNYM:
Chorobie Alzheimera, Choroba Parkinsona
 Zaburzenia rytmu serca
 Guzom ośrodkowego układu nerwowego
 Guzowi chromochłonnemu nadnerczy
 Padaczce
 Zaburzeniom funkcjonowania tarczycy
 Hipoglikemii (zaburzenia kontroli glikemii)
 Zaburzeniom krążenia mózgowego
 Zawrotom głowy (o różnych przyczynach)

PRZYKŁADY SOMATYCZNYCH PRZYCZYN
ZESPOŁÓW DEPRESYJNYCH(LEIB,HEßLINGER,JACOB
2007)
Ch. mózgu – guz mózgu, ch. Alzheimera, ch.
Parkinsona, stwardnienie rozsiane, padaczka;
Ch. immunologiczne – toczeń rumieniowaty układowy,
polimaligia reumatyczna, zapalenie guzkowe tętnic,
cukrzyca typu 1;
Ch. endokrynologiczne – niedoczynność tarczycy,
nadczynnośc tarczycy, ch. Addisona, ch.
Cushinga,
nad- i niedoczynnośc przytarczyc, cukrzyca typu 1 i 2 oraz
cukrzyce wtórne (np.akromegalia), cukrzyce ciężarnych;
Leib K,Heßlinger B.,Jacob G. (2007) Przypadki kliniczne z psychiatrii i psychoterapii. Wrocław: Urban & Partner
PRZYKŁADY SOMATYCZNYCH PRZYCZYN ZESPOŁÓW
DEPRESYJNYCH (LEIB,HEßLINGER,JACOB 2007)
Ch. ukł. żołądkowo-jelitowego – zapalenie trzustki,
zakaźne schorzenie jelitowe, ch. Whipple’a;
Zaburzenia metaboliczne – mocznica, niewydolnośc
wątroby, niedobór witaminy B12 lub kwasu foliowego, ch.
Wilsona, porfirie;
Ch. sercowo-naczyniowe – bezdech senny, POCHP,
niewydolnośc serca, powikłania cukrzycy;
Leki i używki – leki steroidowe, l. antykoncepcyjne, l.
przeciwciśnieniowe, benzodiazepiny, alkohol,
odstawienie kofeiny.
ZABURZENIA DEPRESYJNE I LĘKOWE
W CUKRZYCY WIEKU ROZWOJOWEGO
Młodzi pacjenci cierpiący z powodu cukrzycy
podobnie do dorosłych częściej chorują na
depresję i zburzenia lękowe niż populacja
ogólna. Współistnienie zaburzeń psychicznych z
cukrzycą nie tylko pogarsza funkcjonowanie
psychiczne pacjenta, ale niesie ze sobą także
komplikacje somatyczne związane z gorszą
kontrolą glikemii i nawracającymi epizodami
kwasicy ketonowej.
7
HIPOGLIKEMIA W WIEKU ROZWOJOWYM
HIPOGLIKEMIA – zaburzenie homeostazy glukozowej u ch.
na cukrzycę wywołane bezwzglednym lub wzglednym
nadmiarem insuliny.
Przyczyny – nadmiar insuliny, zwiększone zużycie glukozy
(wysiłek), za mały posiłek, alkohol, ch. wątroby, miesiączka.
Cukrzyca typu 1 oraz epizody hipoglikemii niekorzystnie
wpływają na rozwój umysłowy i funkcje poznawcze.
Początek cukrzycy przed 5 r. ż. z epizodami ostrej
hipoglikemii często skutkuje obniżeniem inteligencji
werbalnej i przestrzennej, gwałtownymi zmianami nastroju,
zaburzeniami zachowania, poważnymi trudnościami w
nauce, zaburzeniami neurologicznymi (Kułak i wsp. 2009).
8
Kułak W., Okurowska – Zawada B., Sienkiewicz D., Paszko – Patej G. (2009) Powikłania neurologiczne w
cukrzycy. W: Otto – Buczkowska E., (red.) Cukrzyca w populacji wieku rozwojowego – co nowego.
Wrocław. Wydawnictwo Cornetis.
Objawy hipoglikemii: niemożnośc
skupienia, zapamietywania,
utrudniony kontakt, zaburzenia
mowy i równowagi oraz widzenia,
utrata przytomności, drgawki.
9
HIPERGLIKEMIA W WIEKU ROZWOJOWYM
Hiperglikemia - wysokie stężenie glukozy we krwi przy
niskiej insulinie lub insulinooporności,
Może wynikać z przejadania się, za małej aktywności
fizycznej, choroby, infekcji, urazu lub operacji.
Przewlekła hiperglikemia u chorych na cukrzycę
powoduje upośledzenie pamięci, zaburzenia uwagi,
problemy z zapamiętywaniem i uczeniem się,
neuropatię. Wpływa na procesy plastyczności
mózgu oraz regulację, dojrzewanie i gęstośc
synaps, skutkuje retinopatią i zanikiem istoty
szarej mózgu i wpływa na metabolizm
neuroprzekaźników (Kułak i wsp. 2009).
10
 Objawy: nadmierne pragnienie, częstomocz
Objawy hiperglikemii: nadmierne
pragnienie, częstomocz

Przy stężeniach powyżej 200mg% (250 mg%)
może także występować kwasica ketonowa
objawiająca się obecnością ciał ketonowych w
moczu (ketonuria). Objawy: Pragnienie,
senność, chudnięcie, apatia, ogólne zmęczenie,
płytki oddech, wymioty, bóle głowy i w ostatnim
stadium śpiączka
11
CUKRZYCA WIEKU ROZWOJOWEGO
Dzieci o mniej widocznych symptomach ch. mają
więcej problemów emocjonalnych i adaptacyjnych
niż dotknięte ch. o widocznych dla wszystkich
objawach.
Mlodzierz cukrzycowa w stosunku do rówieśników
cierpiących na inne ch. wykazuje więcej reakcji
lękowych, tendencji do wycofywania się z
uczestnictwa w życiu oraz reakcji agresywnych.
Cechuje się fatalistyczną postawą wobec ch. i
życia, wyuczoną bezradnością i zewnętrznym
umiejscowieniem poczucia kontroli.
12
Pilecka W. (2002) Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Kraków: Wydawnictwo UJ.
PATOMECHANIZM DEPRESJI U OSÓB Z
PADACZKĄ
U osób z padaczką dużą rolę odgrywają czynniki
psychospołeczne oraz ogniskowe uszkodzenie mózgu i
zmiany jego funkcji spowodowane wyładowaniami
napadowymi. W dotychczas opublikowanych badaniach
widoczna jest dwukierunkowa zależność między depresją a
padaczką: pacjenci chorzy na padaczkę 7 razy częściej
zapadają na depresję, ale też w wywiadzie ponad 3 razy
częściej wystąpienie epizodu depresyjnego poprzedza
pierwszy napad padaczkowy, co mogłoby świadczyć o
wspólnej patogenezie obu jednostek chorobowych.
C.D.
.... W PRZEBIEGU PADACZKI
Depresja w przebiegu padaczki również
manifestuje się klinicznie jako epizod depresyjny
o różnym nasileniu lub dystymia. Do cech
charakterystycznych takiej depresji należą:
wysoki poziom lęku, wrogość, drażliwość,
wątki obsesyjne w treści myślenia. Dominują
objawy irytacji, niskiej tolerancji, mniej jest
objawów anhedonii.
NAJCIEMNIEJSZA STRONA DEPRESJI
 SAMOBÓJSTWO
- najpowszechniejsze zjawisko
(ponad polowa dotkniętych chorobą osób dokonuje
udanej próby samobójczej)
 Przemoc i agresja wobec innych często w błahych
sprawach
 Okaleczenia
Choroba to nie tylko dolegliwości fizyczne,
ale także przeżycia psychiczne.
Choroba wpływa na:
 codzienne funkcjonowanie w rodzinie,
 szkole,
 grupie rówieśniczej.
Ogranicza możliwości wypełniania
najważniejszych ról życiowych.
Modyfikuje cele, które chcemy jeszcze
osiągnąć i marzenia których nie można
zrealizować.
Często wiąże się z koniecznością poddania się
przykrym, sprawiającym ból i cierpienie
zabiegom.
17
U ŹRÓDEŁ EMOCJI POZYTYWNYCH:
RADZENIE
SOBIE UKIERUNKOWANE NA ZNACZENIE
Skąd biorą się pozytywne emocje w negatywnych
sytuacjach
w jaki sposób dochodzi do ich powstawania?
Folkman i Moskowitz (2006) uważają, że
wspólnym wątkiem jest poszukiwanie i
odnajdywanie
pozytywnego znaczenia
Sytuacyjne
GLOBALNE
18
GŁÓWNE ŹRÓDŁA EMOCJI POZYTYWNYCH
W NEGATYWNYCH SYTUACJACH
 Nasycanie
zwykłych zdarzeń pozytywnym
znaczeniem (afektem),
 Radzenie sobie skoncentrowane na problemie,
 Znajdowanie korzyści w wydarzeniach
stresowych, bliskie pozytywnemu
przewartościowaniu,
 Urealnienie priorytetów (kreowanie
pozytywnych zdarzeń),
19
ZMODYFIKOWANY MODEL TRANSAKCJI
STRESOWEJ WG. FOLKMAN (2006)
Ocena
Radzenie
sobie
Wynik
wydarzenia
Skoncentrowane
na problemie
Korzystny
Skoncentrowane
na emocjach
Niekorzystny
(korzystne)
Wynik
emocjonalny
Wydarzenie
choroba
Krzywda/strata
Zagrożenie
Wyzwanie
Przywracają
zasoby
Podtrzymują
radzenie
sobie
Radzenie
sobie
skoncentrowane
na znaczeniu
EMOCJE POZYTYWNE
Emocje negatywne
Emocje
pozytywne
Dystres
Emocje
pozytywne
20
warto pamiętać, że emocje negatywne nie
zawsze są "złe" a pozytywne nie zawsze "dobre".
Istotna jest ich proporcja
21
BILANS CHOROBY
To rodzaj sumy wszystkich jej następstw

BILANS UJEMNY - sytuacja zaistniała w związku z
chorobą oceniana jest jako stresowa, utrata zasobów.

BILANS DODATNI - mała skuteczność leczenia, wtórne
zyski z choroby są wyjątkowo atrakcyjne, ch. służy
pozyskiwaniu zasobów środowiskowych.

BILANS ZEROWY - kontynuowanie dotychczasowego
trybu życia i niepodejmowanie
leczenia, zachowanie takie związane może być z
zaprzeczaniem chorobie, co służy emocjonalnej ochronie w
sytuacji niedostatku/utraty zasobów.
WIĘZI SPOŁECZNE JAKO ŹRÓDŁO ŚRODOWISKOWYCH
ZASOBÓW KOMPENSUJĄCYCH STRATĘ LUB ZAGROŻENIE
STRATĄ
Wsparcie emocjonalne
Więź z rodziną i
daje poczucie
przyjaciółmi stanowi
źródło wsparcia. Podczas przynależności co za
tym idzie wzmacnia
choroby relacje
wzmacniają i zacieśniają samoocenę.
się.
ZJAWISKO WTÓRNYCH ZYSKÓW
Poprawa sytuacji pacjenta po zachorowaniu.
 Korzyści:
wzrost zaspokojenia różnych
potrzeb.
 Ulgi: zwolnienie z pełnienia codziennych
obowiązków.
Jeżeli wtórne zyski z choroby są wyjątkowo
atrakcyjne, wtedy bilans choroby jest dodatni
lub bliski zeru.
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE
USZCZUPLENIE ZASOBÓW INDYWIDUALNYCH NP.
-
-
-
Obniżenie poczucia kompetencji.
Obniżenie poczucia sprawstwa.
Obniżenie sprawności poznawczej i intelektualnej.
Przyjęcie tożsamości negatywnej związanej z ch. ,
utożsamienie się z chorobą utrudniające lub
uniemożliwiające ukształtowanie tożsamości
dojrzałej.
Obniżenie poczucia wartości.
Obniżenie lub utrata poczucia kontroli w pewnych
obszarach egzystencji.
25
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE USZCZUPLENIE
ZASOBÓW INDYWIDUALNYCH NP.
-
-
-
Utrata roli w grupie rówieśniczej.
Utrata roli w rodzinie na rzecz rodzeństwa.
Obniżenie lub utrata sprawności fizycznej.
Utrata planów (marzeń) na przyszłośc i
zainwestowanych zasobów.
Zerwanie bliskich związków przyjacielskich i/lub
intymnych.
26
PRZEWLEKŁA CH. ZAWSZE POWODUJE USZCZUPLENIE
ZASOBÓW ŚRODOWISKOWYCH NP.
-
-
-
-
Odrzucenie przez grupę.
Pogorszenie sytuacji ekonomicznej rodziny.
Opuszczanie zajęc szkolnych (nawarstwianie się
zaległości programowych).
Koniecznośc zaprzestania niektórych form
aktywności np. sport.
Rezygnacja z dodatkowych zajęc pozalekcyjnych i
pozaszkolnych.
Efekty stygmatyzacji.
27
Ujawnienie się skrywanych konfliktów
rodzinnych.
CO ROBIC ?
28
DZIAŁANIA ZWIĘKSZAJĄCE POCZUCIE
BEZPIECZEŃSTWA
•
Kontrola bólu i cierpienia — chodzi o wyrobienie
w dziecku przekonania, że istnieje realna możliwość
zlikwidowania lub zmniejszenia bólu, np. że jest
osoba, która o to zadba i w trudnej chwili pomoże
lub choćby będzie mu towarzyszyła.
 • Upewnianie dziecka o tym, że może liczyć na
fachową pomoc i opiekę teraz i w przyszłości,
zarówno w szpitalu jak i w szkole i w domu.
 • Stymulowanie rozwoju psychoruchowego,
29
intelektualnego i społecznego.
•
Obecność bliskich i przyjaciół oraz upewnienie
dziecka, że go nie opuszczą.
 • Upewnienie, że jest potrzebne bliskim, że ma
swoje miejsce teraz i w przyszłości w klasie i szkole.
 • Wskazywanie dziecku, szczególnie starszemu,
różnorodnych możliwości samorealizacji.
 • Umożliwienie wywierania wpływu na zdarzenia.
 • Aranżowanie sytuacji dających możliwość wyboru i
podejmowania decyzji.
 • Stwarzanie sytuacji umożliwiających odnoszenie
sukcesu, budowanie i umacnianie poczucia własnej
wartości i mocy.
 • Planowanie przyszłości — formułowanie
30
konkretnych celów, zadań oraz pomoc w realizacji.
•
Wyrabianie w dziecku poczucia wpływu na
zdarzenia poprzez szukanie takich sfer i obszarów
aktywności, w których jest to możliwe, a także
poprzez umożliwienie wykazania się samodzielnością
w sądach, opiniach i podejmowanych decyzjach i
działaniach.
 • Budowanie przyjaznych relacji z rówieśnikami.
 • Utrzymywanie dobrej atmosfery w rodzinie.
 • Umacnianie w dziecku poczucia własnej wartości
poprzez stwarzanie sytuacji umożliwiających mu
kreatywne działania, odnoszenie sukcesu oraz
dokonywanie samodzielnych wyborów.
31
CZYNNIKI UŁATWIAJĄCE FUNKCJONOWANIE CHOREGO
DZIECKA W SZKOLE
 Przyjazna
postawa i otwartość nauczyciela na
potrzeby chorego dziecka.
 Wysokie kompetencje nauczyciela.
 Dobra znajomość ucznia i jego aktualnej sytuacji
oraz wiedza na temat potrzeb ucznia, jego choroby i
postępowania w sytuacji pogorszenia stanu
zdrowia.
 Spokój, pewność i opanowanie nauczyciela, który
bez lęku potrafi udzielić dziecku pomocy i
wsparcia.
32
 Przyjazna
atmosfera w klasie i grupie rówieśniczej,
wys. poziom wzajemnego szacunku i akceptacji oraz
zrozumienia problemów dziecka.
 Poczucie bezpieczeństwa.
 Dostosowanie sposobów i form nauczania do
spowodowanych chorobą i sposobem jej leczenia
aktualnych trudności dziecka, takich jak obniżenie
koncentracji uwagi, męczliwość, wolne tempo pracy,
zmienność nastroju, niecierpliwość, drażliwość oraz
zmienność zachowań i zainteresowań.
 Zapewnienie zaplecza medycznego oraz
opracowanie procedur postępowania w sytuacji
pogorszenia samopoczucia dziecka lub zagrożenia
33
życia.
 Udzielenie
pomocy w nauce oraz w nadrobieniu
zaległości spowodowanych nieobecnościami w szkole.
 Elastyczne stosowanie norm i zasad obowiązujących
w klasie i dostosowanie ich do potrzeb chorego.
 Zapewnienie dziecku wsparcia i pomocy
psychologicznopedagogicznej, a w razie potrzeby
pomocy socjalnej.
 Stała współpraca między rodzicami, pielęgniarką,
lekarzem, nauczycielami oraz innymi osobami
opiekującymi się dzieckiem.
 Wykazywanie zainteresowania — samopoczuciem,
dziecka, terminem badań kontrolnych i wynikami,
nastrojem, sytuacją domową, a także sprawami
34
niezwiązanymi z chorobą. Tak, by dziecko czuło, że
jest dla nas ważne i wartościowe.
CO SZKOŁA POWINNA WIEDZIEĆ?
Krótka historia choroby
 Specjalne potrzeby dziecka
 Procedury medyczne wymagające wykonania w
trakcie pobytu dziecka w szkole
 Specjalne potrzeby dietetyczne
 Potrzeby związane z transportem
 Główne problemy dziecka i konieczne środki
ostrożności
 Plan postępowania i procedury wymagane w nagłych
 sytuacjach
 Osoby i instytucje, z którymi trzeba się skontaktować
 Podział zadań i zakresu odpowiedzialności

35
TO INFORMACJE OD RODZICÓW I LEKARZY
Rodzice i nauczyciele są swego rodzaju
ekspertami w sprawach dziecka i
dlatego powinni dzielić się ze sobą
swoją wiedzą i doświadczeniem. Być
dla siebie partnerami w rozmowie
oraz wspierać się wzajemnie w
działaniach podejmowanych na rzecz
dziecka.
36
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ
OPRAC. MGR A. ZALEPA
37