WIZERUNEK CIAŁA (BODY IMAGE)
advertisement
WIZERUNEK CIAŁA (BODY IMAGE) Wybrane teoretyczne i praktyczne wątki Definicja obrazu ciała Zmysłowy obraz rozmiarów, kształtów i formy oraz uczucia dotyczące całego ciała lub tylko jego określonych części. Obejmuje on : - ocenę rozmiarów ciała - uczucia w stosunku do ciała (zadowolenie niezadowolenie) - myśli na temat ciała W ramach oceny obrazu ciała mogą wystąpić : - zaburzenia percepcji ciała (body percept) - nieprawidłowe wyobrażenia o wyglądzie ciała (body concept) Istnieje wiele definicji obrazu ciała (Rabe -Jabłońska, Dunajska, 1997) W psychologii fenomen doświadczania własnej cielesności jest również opisywany jako: schemat ciała ,ja cielesne (body self), czy też pojęcie ciała (body-concept) Schemat ciała - to złożony konstrukt – obejmuje : orientację we własnym ciele ( body orientation) - orientację na powierzchni i wewnątrz swojego ciała, a zwłaszcza zmysł kinestetyczny ocenę wielkości ciała (body size estimation) - określenie wielkości i miejsca, jakie ciało danej osoby zajmuje w przestrzeni wiedzę o ciele (body knowledge) - faktyczna wiedza na temat budowy i funkcji ciała i jego części, łącznie z różnicowaniem prawej i lewej strony ciała (Schier, 2005). Na bazie pierwotnego schematu ciała rozwija się ja cielesne struktura psychiczna, która stanowi integralna część organizacji self danej osoby - pozwala oddzielić „ ja” od „nieja” (Schier, 2005) Ja cielesne kształtuje się głównie w oparciu o społeczny wzorzec cielesności niż o wrażenia proprioceptywne. Wiele badań wykazało, że Ja cielesne traktowane jako najważniejszy element autoprezentacji - pokazywane innym jako wizerunek własnej osoby staje się jednym z ważniejszych regulatorów ludzkiego postępowania (Kubacka-Jasiecka, 2007). Pojęcie ciała jest treściową i formalną wiedzą o ciele przedstawioną w formie słów, konwencjonalnych znaków i obrazów. O ile pojęcie schematu ciała można odnosić do kategorii generalnie mniej świadomych przejawów orientacji przestrzennej, o tyle obraz ciała stanowi świadomą reprezentację ciała podmiotu (Mandal, 2004) Jak rozwija się obraz ciała? Rozwój cielesności i obrazu ciała 2 rok życia –dziecko ma już możliwość odróżniania siebie od innych ludzi, wie, że jest kimś innym od swojej matki, ojca, brata, siostry, potrafi zróżnicować swoje ciało, swoją osobę od ciała kogoś innego -4 rok życia - posiada już zdolność tworzenia względnie trwałych rysunków figur ludzkich i wielowymiarowych konstrukcji ciała człowieka -kolejne lata jego życia - rośnie zakres wiedzy na temat swojego ciała, związanej z mechanizmami rozwoju i wpływami społecznymi -ok. 9 roku życia - pojawia się zdolność do właściwej (adekwatnej względem realności) oceny rozmiarów ciała -w okresie adolescencji - kształtuje się wyraźna postawa emocjonalna wobec ciała .Wraz z rozwojem psychoseksualnym ciało i jego obraz nabierają na znaczeniu .Ważne stają się : jak widzę swoje ciało, co o nim myślę, jakie mam uczucia wobec niego, czy je lubię, czy też odrzucam i nie toleruję zmian ,jakie w nim teraz zachodzą? jak się wobec niego zachowuję, czy o nie dbam, czy je pielęgnuję? Czynniki zaburzające rozwój obrazu ciała nieprawidłowy rozwój intelektualny obniżona sprawność motoryczna przewlekłe schorzenia somatyczne zmiany organiczne OUN inne czynniki zewnętrzne( np. negatywna postawa i stosunek znaczących osób z rodziny do swojego, bądź ciała dziecka, negatywna ocena otoczenia społecznego, odrzucająca ciało jako podmiotową wartość) Rozwojowe pochodzenie cielesności i obrazu ciała Emocjonalne „zgranie się opiekuna „z wszystkimi czuciowymi i ruchowymi kontaktami z dzieckiem kształtuje dostrojoną cielesność i podstawę rozwijającej się psychicznie osobowości - pojawia się zanim dochodzi do kontaktu słownego Tworzy podstawy psychicznego ja - uczucie, które posiadamy wewnątrz siebie, że „istnieje jedność ciała i umysłu” -psychiczne ja zmienia się wraz z użyciem symbolu i języka dla wyrażenia wewnętrznych doznań Rozwój badań nad dziećmi, nowe rozumienie wczesnych faz rozwoju i poszerzająca się świadomość neurobiologicznego i intersubiektywnego doświadczenia - poszerzenie wiedzy na temat rozwoju cielesności obrazu ciała Zdolność rozpoznawania i odzwierciedlania różności umysłowości u dziecka pojawia się pomiędzy 6-8 rokiem życia Rozwój tej umiejętności (=odzwierciedlanie naszych odczuć zachowania i wyobrażenia uczuć innych, ich zamiarów, pragnień, wiedzy, przekonań i myślenia) prowadzi do integracji cielesności osoby Ta integracja przyczynia się do regulacji uczuć i napięć i kontroli bodźców Zapoczątkowanie tej samorefleksyjnej funkcji jest uzależnione od odzwierciedlania przez rodziców umysłowych stanów dzieci i niezależnego myślenia w czasie powstawania trwałej więzi między nimi Etapy rozwoju cielesności Wczesne psychiczne doświadczenie ciała; Określanie granic powierzchni ciała i rozróżnianie wewnętrznych stanów ciała; Określenie i spójność cielesności jako podstawa samoświadomości Etap I: Wczesne psychiczne doświadczenie ciała Najwcześniejszego odczucia siebie doświadcza się poprzez odczucia pochodzące z ciała – głównie poprzez właściwą percepcję Bodźce zmysłowo –percepcyjne (słuchowe, wzrokowe zwłaszcza wrażenia dotykowe) umożliwiają małym dzieciom rozróżniać ich ciało od otoczenia Ręce opiekuna nakreślają i wyznaczają pierwotne granice powierzchni ciała a empatyczne współgranie opiekuna z wewnętrznym odczuciem dziecka zapewnia odzwierciedlenie i wzajemność, która nie tylko wzmacnia i potwierdza, ale kształtuje poczucie granic u dzieci Wpływ braku tego empatycznego dostrojenia się u najważniejszych opiekunów i wynikające z tego doświadczenia można zauważyć u dorosłych pacjentów, którzy pozostają zależni od zewnętrznych czynników, nieustannie szukając zwierciadlanych odpowiedzi oraz namacalnego zewnętrznego potwierdzenia W prawidłowo przebiegającym rozwoju ,dzieci odnajdują empatyczne dostrojenie w oczach ruchach, gestach, dotyku, słowach, wyrażeniach matek Dzieci, których rozwój jest zaburzony, mogą nie być w stanie odnaleźć się w „pustym, rozkojarzonym” spojrzeniu braku zainteresowania lub też w niepokoju opiekuna Takie dzieci mogą stracić całkowite poczucie siebie - walczą o uzyskanie odpowiedzi od niezainteresowanego, nie odpowiadającego , oschłego rodzica, który nie obdarowuje ani uściskiem ani też słowami Etap II - Określanie granic powierzchni ciała i rozróżnianie wewnętrznych stanów ciała Pojawia się od kilku miesięcy do 2 roku życia Charakteryzuje się rosnącym u dziecka poczuciem rzeczywistości – ujawnia się jako nowo odkryte granice ciała, a stany wewnętrzne dziecka kształtują spójne i jednolite poczucie jego cielesności Zewnętrzne granice ciała stają się bardziej konkretne i zakreślone – zróżnicowane Empatyczne odzwierciedlanie rodziców i ich wzajemne oddziaływanie wraz z doświadczeniem dziecka - kształtują zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne powierzchniowe (skórne) wrażenia tak, by stały się wyraźnymi i spójnymi funkcjami ulegającej ewolucji tożsamości dziecka i obrazu ciała Granice ciała zapewniają ograniczającą membranę pomiędzy tym, co jest „mną” a tym, co „nie jest mną”. Doświadczenie wewnętrzne dziecka staje się ujednolicone, przestaje być już zbiorem części, ponieważ poznawane są kryteria potrzebne do określenia granic cielesności (gdzie kończy się ciało i zaczyna się reszta świata) oraz odpowiedni, związany z tym rozwój i zróżnicowanie psychicznej reprezentacji i rozwoju ja psychicznego Etap trzeci - określenie i spójność cielesności jako podstawa samoświadomości Zorganizowana samoświadomość - około 18 miesiąca życia - dziecko odkrywa swoje odbicie w lustrze i zaczyna mówić „nie” To zapoczątkowuje proces, w którym małe dziecko doświadcza swojego zróżnicowania: „Nie jestem przedłużeniem ciebie ani twojego ciała, ani pragnień, ty kończysz się w tym miejscu a ja tu zaczynam – moje ciało jest moje i wyłącznie moje”. W normalnym rozwoju doświadczenie oraz obraz wewnętrznego ciała a także granice powierzchni ciała są zorganizowane i zintegrowane w doświadczeniowo- konceptualną jedność. Utrwalające się stałe, spójne mentalne wyobrażenie czyjegoś ciała jest kluczowym rozwojowym zadaniem tego okresu – jest koniecznym wymogiem całościowego poczucia psychicznego ja Synteza ciała i psychicznego ja stanowi doświadczenie wewnętrznej jedności i ciągłości w czasie, przestrzeni i miejsca Wraz z początkiem konkretnych działań (około 6 roku życia) rozwija się poczucie oddzielenia pomiędzy sobą, przedmiotami, a wyraźnym i trafnym wizerunkiem ciała - staje się możliwe krystalizuje się umiejętność abstrakcyjnego myślenia Dojrzewanie fizyczne i rozwój - wizerunek ciała rozwija się – musi być integralną częścią rozwoju psychicznego ja Na cielesność składa się zbiór wizerunków, które są dynamicznie i świadomie skupione na doświadczeniach cielesnych Poza mentalnym wyobrażeniem dziecka późniejsze wpływy na obraz ciała (wynikające z rozwoju) obejmują również reakcje innych na wygląd danej osoby Cielesność danej osoby i wizerunek są częścią procesu rozwojowego i podlegają stopniowym, zmianom wynikającym z dojrzewania związanego ze spójnym ja psychicznym Rozwojowe zakłócenia cielesności i wizerunku ciała Patologiczne następstwa: 1/dominacja interaktywnych wzorów (nasilona natarczywość, nadpobudliwość 2/niedostępność empatyczna 3/brak konsekwencji i selektywność reakcji Kiedy dochodzi do zakłóceń w rozwoju danej jednostki np. narcystyczna złość, depresja - wizerunek ciała zmienia się (=wizerunek ciała i stan emocjonalny zdają się odzwierciedlać się nawzajem) W okresie emocjonalnej destabilizacji - dochodzi do zaburzenia wizerunku, jego zachwiania lub regresu. W trakcie działania terapii zakończonej sukcesem, pacjent podlega procesowi dojrzewania wizerunku ciała (zwiększona spójność i wyrazistość idące w parze z dojrzewaniem rozwojowym) Rozwojowe zakłócenia (w postaci psychopatologii) w samo-kształtowaniu wizerunku ciała mogą stanowić próbę przywrócenia normalnego przebiegu rozwoju Wczesne rozwojowe zahamowania w procesie kształtowania stabilnego, zintegrowanego, spójnego wizerunku ciała jest wynikiem nieprawidłowo przyswojonych interakcji z najważniejszymi opiekunami Patologiczne następstwa skupiają się w trzech grupach, z towarzyszącą patologią samo-wizerunku i związanymi z tym symptomatycznymi konfiguracjami : 1/ dominacja interaktywnych wzorów (nasilona natarczywości, nadpobudliwości) 2/ empatyczna niedostępność -3/brak konsekwencji i selektywność reakcji Zwiększona natarczywość i nadpobudliwość Rodzicie, którzy są zbyt wścibscy (natarczywi) mogą starać się, by pozostać psychicznie związani z dziećmi (od czasu ich dzieciństwa niszcząc ich indywidualność) Zachowanie rodziców względem dzieci zazwyczaj ma charakter: sprawowania całkowitej kontroli, ochrony oraz wikłający - przy obowiązującym wymogu dostosowania się Powoduje to zahamowania rozwojowe. Cielesność - wizerunek ciała odbierane jako niewyraźny, słaby, dziecinny, aseksualny, niezróżnicowany i zmieszany z obrazem rodziców obraz Osoby z anoreksją odczuwają swoje ciało jako coś osobnego, niezwiązanego z nimi - w co można łatwo ingerować Mogą próbować stworzyć pewną wyrazistość swojego wizerunku w bardzo podstawowy sposób, taki jak ćwiczenie fizyczne ,odmawianie przyjmowania pokarmów, skokowe przybieranie na wadze w celu stworzenia wyraźnego wizerunku zewnętrznego Empatyczna niedostępność i brak reakcji Rodzic może nie być w stanie zareagować zgodnie z wewnętrznym odczuciem dziecka czy też odpowiedzieć właściwie na subtelności emocjonalnych i fizycznych odczuć, zachowań i uczuć dziecka dziecięce doświadczenie nie staje się punktem samo-odniesienia Kiedy granice ciała nie są wyraźnie i na trwałe określone poprzez troskliwość, dotyk i bezpieczne trzymanie, dziecko nie potrafi rozwinąć pewnej, niezawodnej granicy ciała czy też świadomości sensorycznej. W późniejszym okresie rozwój dziecka i świadomość cielesności są niepełne, a wizerunek ciała zaburzony Zakłócenia widoczne głównie - u osób ze zdiagnozowaną bulimią, chroniczną depresją czy osób niepewnych, zachwianych. Ich wizerunek często zmienia się wraz z nastrojem i samo-wizerunkiem, czasem nawet kilka razy dziennie Wiele zachowań impulsywnych, uzależniających –powstało po to, aby wywołać albo stworzyć granice - podstawowe doświadczenie ciała i wizerunku. Aktywne próby określenia granic powierzchni ciała obejmują : drażnienie skóry, tworzenie psychicznej bariery, powłoki (noszenie luźnych, dużych ubrań, w celu doznania uczucia drapania, kompulsywna seksualność , przybieranie na wadze i samookaleczenia poprzez przecinacie skóry, przypalanie i bicie, ranienie się i drapanie) Stymulacja wewnętrznej świadomości może być uzyskiwana poprzez objadanie się, głodowanie, wymiotowanie, używanie środków przeczyszczających, środków powodujących nadmierne wydalanie moczu czy też odczucia związane z nadmiernymi fizycznymi ćwiczeniami Brak konsekwencji i selektywność reakcji Reakcja rodziców na wybrane bodźce pochodzące od dziecka stwarza selektywną rzeczywistość (matka może ignorować emocjonalne i kinestetyczne bodźce, reagując jedynie na potrzeby fizyczne czy ból fizyczny) W/W wzorzec reakcji uczy dziecko postrzegania i organizowania swojego doświadczenia (związanego z bólem oraz chorobami) tak, by uzyskać zainteresowanie i uzewnętrznienie uczucia Efektywność jest kojarzona z cielesnością. Regulacja emocji nigdy nie zostaje odcieleśniona Taki wzorzec doświadczania cielesności i psychicznego ja (poprzez ból i dyskomfort) - staje się głęboko zakorzeniony w osobowości dziecka i typowym modelu interakcji, tworząc w rezultacie predyspozycje do stylu psychosomatycznego wyrażania Jeśli rozwój całkowitego i wyraźnego wizerunku i cielesności jest zahamowany, późniejsze próby nadrobienia tego mogą być związane z użyciem wzmocnionej stymulacji sensorycznej - w celu zapewnienia postrzegania ciała (np. nadmierne ćwiczenia fizyczne w anoreksji, zadawanie bólu fizycznego, samookaleczenia, picie, objadanie się, podejmowanie ekstremalnego ryzyka) W emocjonalnym stresie osoby takie uciekają się do zadawania sobie bólu i autodestrukcji - próbując w ten sposób regulować emocje, zmniejszyć napięcie i pozyskać na nowo kontrolę nad swoim ciałem Stymulacja i reintegracja podstawowej cielesności są najbardziej prymitywnymi adaptacyjnymi próbami reorganizacji psychiki U osób, które przechodzą tego typu zahamowania rozwojowe wizerunek jest bardzo słaby albo też nie istnieją dla nich granice ich ciała Ze względu na brak wewnętrznego, sugestywnego wizerunku czy też spójnego, pozytywnego psychicznego ja, takie osoby polegają na opiniach z zewnątrz, na porównaniach, takich jak: reakcje innych osób na ich wygląd czy działanie odnoszące się do wizerunku w lustrze - Rodowód pojęcia wizerunku ciała Wybrane wątki teorii Rodowód tego pojęcia sięga początków XX wieku, gdy powstawały prace neurologów oraz neuropsychologów( zaburzenia schematów ciała jako konsekwencji dysfunkcji lub urazów mózgu) Badanie zjawiska anosognozji (braku świadomości istnienia pewnych części ciała) autopagnozji(czyli niezdolności rozróżniania prawej i lewej strony ciała) oraz bólów fantomowych odczuwanych w odniesieniu do tych części ciała, które zostały amputowane (Głębocka, Kulbat, 2005) Neurolog Henry Head w 1920 roku jako pierwszy zauważył, że schemat postawy ciała, położenie różnych jego części względem siebie, czyli tzw. plastyczna reprezentacja ciała jest konieczna do utrzymania właściwej postawy ludzkiej W latach 40 XX w Schilder wyraził przekonanie, że obraz ciała (body mage) to " rysunek naszego ciała, który mamy w naszym umyśle, zdefiniował je jako " obraz naszego własnego ciała, który wykształcamy w naszym umyśle w sposób, w jaki nasze ciało ukazuje się nam samym" (Rabe-Jabłońska, Dunajska, 1997, s. 724). Trójwymiarowy obraz lub schemat ciała powstaje w percepcji pod wpływem działających przez lata a także aktualnie czynników interpersonalnych i środowiskowych Schilder sugerował, że występujące u dzieci zaburzenia obrazu własnego ciała mogą ujawniać się w ich rysunkach - sposób, w jaki dzieci rysują figury ludzkie, odbija ich własną wiedzę na temat własnego ciała oraz zmysłowe doświadczanie jego obrazu Machover : dopiero wraz z dojrzewaniem dochodzi do skojarzenia różnych doznań - percepcji i emocji związanych z określonymi częściami ciała W latach 80 i 90 postulaty wielu badaczy o konieczności rozróżnienia pomiędzy wewnętrznym wyobrażeniem (image), wewnętrznym obrazem (picture), a werbalną jego oceną oraz uczuciami wobec swego ciała (Rabe-Jabłońska, Dunajska, 1997). Kevin Thompson - obraz ciała Jest on zinternalizowanym spojrzeniem na własny wygląd, przekonaniem o tym, jak oceniają go inni, oraz doświadczanymi w związku z tym uczuciami (Głębocka, Kulbat, 2005, s.11) David Garner i Paul Garfinkel odrzucili abstrakcyjną naturę pojęcia "body image" i podjęli próbę opisania go poprzez dwie podstawowe manifestacje zaburzeń z nim związanych. W swoich pracach wykorzystali pogląd, że pierwsza forma zaburzeń obrazu ciała ma charakter zaburzeń percepcji i związana jest z niezdolnością do właściwej oceny rozmiarów ciała, natomiast druga wiąże się z emocjonalną postawa wobec swego ciała Koncepcja wizerunku ciała Thomasa Casha i Thomasa Pruzinsky 'ego Obraz ciała to „struktura umysłowa reprezentująca indywidualne doświadczenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne związane z wyglądem własnego ciała” Obraz ciała - wielopłaszczyznowy charakter - zakłada istnienie trzech wymiarów obrazu ciała: poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego Teoria rozbieżności Ja Higginsa Stany Ja z perspektywy procesów regulacyjnych - tendencja jednostki do przeszacowania wielkości i proporcji części swojego ciała Składowe systemu Ja Trzy stany Ja : Ja aktualne, Ja idealne oraz Ja powinnościowe) Reprezentują pożądane wzorce idealne - określane są jako standardy lub ukierunkowania Ja Zgodnie z teorią rozbieżności Ja ( self-discrepancy theory) jednostka dąży do zmniejszania różnic rozbieżności między tym, jak siebie spostrzega ( Ja aktualne) a tym, jaka chciałaby być (Ja idealne) lub tym, jaka powinna być ( Ja powinnościowe) (Higgins, 1987s.319-340). Osobiste przekonania jednostki o posiadanych przez nią cechach tworzą obszar Ja aktualnego „ w oczach własnych” Przekonania odnoszące się do cech, co do których jednostka uważa, że przypisują je jej inni, tworzą zakres Ja aktualnego „ w oczach innych”. Reprezentacje nadziei, aspiracji, życzeń, cech, które jednostka chciałaby posiadać, tworzą Ja idealne „ w oczach własnych” Reprezentacje tych atrybutów, co do których jednostka uważa, że inni chcieliby, aby je miała, wchodzą w zakres Ja idealnego „w oczach innych” Odpowiednio, powinnościowy obszar Ja jest zbiorem atrybutów ( reprezentacji poczucia obowiązku, odpowiedzialności), które jednostka we własnym przekonaniu powinna posiadać ( Ja powinnościowe „ w oczach własnych) lub uważa, że zdaniem innych przymioty te powinny ją charakteryzować ( Ja powinnościowe w oczach innych) Znaczenie danego typu standardów Ja ( idealnych lub powinnościowych) i rozbieżności Ja ( życzeniowych czy powinnościowych) zależy od tego, które z standardów pełnią dominującą funkcję w procesach regulacji (Wojdyło, 2004 s.28) Niedopasowanie ( rozbieżność) w zakresie Ja aktualnego i określonego rodzaju standardu Ja konstytuuje poznawczą strukturę i tworzy rodzaj negatywnej sytuacji psychologicznej, związanej z emocjonalno-motywacyjnymi konsekwencjami Rozbieżności te oraz emocjonalno-motywacyjne konsekwencje mogą być aktywowane automatycznie, co determinuje ich chroniczny charakter w regulowaniu zachowań (Higgins, 1987) Z badań wynika, że największe rozbieżności stanów Ja związane są ze standardami Ja „ w oczach innych” (Wojdyło, 2004; za: Baldwin i Holmes, 1987: Moretti i Higgins, 1990) To implikuje, że ukierunkowania powinnościowe „ w oczach innych” bardziej niż ukierunkowania powinnościowe „ w oczach własnych” wywierają wpływ regulacyjny na zachowanie Rozbieżności typu powinnościowego ( Ja aktualne/Ja powinnościowe) wywierają- z motywacyjnego punktu widzeniabardziej destruktywny wpływ na zachowanie niż rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym ( Ja aktualne/Ja idealne) (Wojdyło, 2004 s.29). Aktywacja rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syndromu chronicznego dystresu, obejmującego emocje lękowe : obawy, niepokoju, napięcia, zdenerwowania( Wojdyło, 2004 s.29) Osoby z wysoką rozbieżnością między Ja aktualnym i Ja powinnościowym funkcjonują ( na poziomie emocjonalnomotywacyjnym) gorzej w porównaniu z osobami o niskim poziome tego rodzaju rozbieżności ponieważ w większym stopniu doświadczają emocji lękowych, niepokoju, zdenerwowania, napięcia oraz są bardziej ukierunkowane na unikanie niepowodzenia (Wojdyło, 2004 s.30). W oparciu o teorię rozbieżności Ja Higginsa Brennam i Kevary (1985) skonstruowali narzędzie do pomiaru rozbieżności Ja w odniesieniu do obrazu ciała Scala : Figure Rating Scale przedstawia dziewięć schematycznych figur kobiecej i męskiej sylwetki, które różnią się kształtem ciałaod bardzo szczupłych do bardzo otyłych( J.K. Thompson s. 499). Służy ona do oceny różnicy pomiędzy spostrzeganymi a idealnymi kształtami i rozmiarami swego ciała Thompson wykorzystał teorie rozbieżności Ja do wyjaśnienie zaburzeń w zakresie wizerunku ciała Uważa on, że negatywne następstwa w sferze poznawczej i emocjonalnej powstają wskutek porównań z wyobrażonym ideałem Im większa jest rozbieżność między obrazem siebie a obrazem ideału, tym wyższy jest poziom niezadowolenia z własnego ciała i większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń odżywiania (Thompson, 1996) Poznawczo-behawioralny model rozwoju i doświadczania obrazu ciała T. F. Cash Przyczyny dysfunkcjonalnych doświadczeń związanych z ciałem mają charakter historyczny, rozwojowy i wpływają pośrednio na zdobywane z dnia na dzień doświadczenia jednostki dotyczące jej własnego ciała Na czynnik historyczny modelujący to doświadczenie składają się proces socjalizacji jednostki, jej interpersonalne doświadczenia np. historia nawyków jedzeniowych, charakterystyka fizyczna np. BMI oraz atrybuty osobowościowe takie jak poczucie własnej wartości Codzienne doświadczenia jednostki pozostają w interakcji z wewnętrznym dialogiem (myślami, interpretacjami, konkluzjami), które uaktywniają emocje związane z obrazem ciała i generują motywację do podjęcia określonych zachowań mających na celu zmniejszenie siły ich oddziaływania (unikanie sytuacji społecznych czy podejmowanie działań kompensacyjnych) Człowiek postrzegany jest w ujęciu poznawczo- behawioralnym wielopłaszczyznowo, a zaburzenia psychiczne rozumiane są w ramach modelu biopsychospołecznego funkcjonowania chorego (Józefik, 1999), stąd pod uwagę bierze się nie tylko zachowanie i znaczenie poznania oraz towarzyszących mu emocji, ale też czynniki genetyczne, biologiczne, socjokulturowe, rodzinne i rozwojowe (Thompson, 2004). Uwarunkowania biologiczne rozumiane są jako predysponujące do zachorowania, natomiast środowisko jako wyzwalające i utrwalające zaburzenie (Józefik, 1999). Józefik (2006, s. 42) zwraca uwagę, że „współczesne koncepcje dotyczące biologicznych czynników ryzyka w występowaniu zaburzeń odżywiania się obejmują trzy, przeplatające się wątki: predyspozycje genetyczne, mechanizmy neurohormonalne oraz korelacji pomiędzy zaburzeniami odżywiania się, chorobą afektywną i innymi zaburzeniami”. Większość modeli rodzinnych zwraca, natomiast, uwagę na zaburzenia procesu osiągania autonomii i wskazuje na różne elementy, które utrudniają proces separacji- indywiduacji (Józefik, 2006).W podejściu systemowym zwraca się uwagę na rolę objawu w utrzymywaniu homeostazy rodzinnej Poznawczo- behawioralny model zaburzeń odżywiania się Model CBT ( Cognitive- Behavioral Therapy Model of Eating Disorders) Napad bulimiczny postrzegany - wynik pojawienia się sprzężenia zwrotnego pomiędzy presją środowiska, ograniczeniami dietetycznymi, głodem i niemożnością jego opanowania (Józefik, 1999) Niezadowolenie z ciała zostaje wkomponowane w dysfunkcyjne przekonania i schematy poznawcze, jak na przykład: „ bycie szczupłą jest oznaką samokontroli”, co uruchamia w konsekwencji wybiórcze kierowanie uwagi na ciało i powoduje usztywnienie poznawcze. Pacjent zaczyna objadać się po to, by wywołać redukujące lęk wymioty (Cash, 2004) Nie ma obecnie wśród badaczy konsensusu, które z przedstawionych czynników mają znaczenie predysponujące, które zaś wyzwalające i podtrzymujące Zakłada, że behawioralne i emocjonalne funkcjonowanie jednostki jest moderowane przez proces indywidualnego przetwarzania informacji. Osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania się przeceniają znaczenie wagi, kształtu ciała oraz wyglądu zewnętrznego, które stają się podstawą ich niskiego poczucia własnej wartości. Zabiegi kompensacyjne, związane z osiągnięciem ideału ciała, mają na celu poprawę samooceny (Cash, 2004). Socjokulturowy model anoreksji i bulimii zakłada z kolei, że „nacisk kulturowy na ideał szczupłej sylwetki, w połączeniu ze wzrostem średniej wagi ciała kobiety w ostatnich czasach, prowadzi u wielu do wypaczenia obrazu ciała” ( Seligman, Walker, Rosenhan, 2003, s. 364). Podczas gdy przeciętna waga kobiet wzrosła, waga kulturowych ideałów atrakcyjności prezentowanych przez mass media znacznie spadła (Carson, Butcher, Mineka, 2003).Szczególnie podatne na rozwój zaburzeń odżywiania się mogą być osoby z nadwagą oraz te, które wcześnie wchodzą w okres dojrzewania (Seligman i in. 2003), zwłaszcza, że koncentracja na ciele jest typowym zjawiskiem występującym u adolescentów (Józefik, 1999). Jak dowodzą badania (za: Carson i in. 2003), najważniejsza jest tu niezgodność w postrzeganiu własnego ciała z idealną sylwetką propagowaną przez media. Praca z ciałem Cel, sposób postępowania Cel - nauczenia osoby chorej przeżywania przyjemności w związku ze doznaniami płynącymi z jej ciała Ćwiczenia - często przypominające te wykonywane w szkole na lekcjach wychowania fizycznego i kojarzone po prostu z gimnastyką) Psychoedukacja - pobudzenie u osoby tzw. świadomości sensorycznej („mam wgląd w to, że odczuwam swoje ciało, że jej mam”). Świadomość ta pomaga w wykształceniu się właściwego reagowania na sygnały (bodźce) płynące z ”utraconego” często w chorobach odżywiania, z różnych ośrodków, części i narządów ciała. Chodzi tutaj szczególnie o powrót umiejętności adekwatnego odbioru takich bodźców (sygnałów), jak odczucie głodu i sytości Zawiadujące pierwotnie tym procesem ośrodki mieszczące się w strukturach mózgowych zostają pozbawione swej „pierwotnej funkcji” - zamiast otrzymywać sygnały z ciała (z żołądka), że osoba jest głodna, reagując na to odczuciem głodu i sygnałem( „trzeba ten głód zaspokoić”, bo jest to właściwa, potrzebna reakcja) ,przestają „działać” według prawidłowych reguł Nie potrafią odbierać prawdziwych sygnałów głodu, bo zostały one zniekształcone przez długotrwałe próby na przykład nie reagowania na odczucie sygnału głodu wskutek restrykcyjnego odchudzania się, bądź natrętnego (nie do świadomego skontrolowania) objadania się i prowokowania wymiotów W pracy nad tym elementem kontaktu z ciałem pomaga też często edukacja - poszerzenie wiedzy na temat tego, że restrykcyjne głodówki, diety, nadmierna kontrola kalorii i tłumienie odczuwanego naturalnie głodu zniekształca również właściwe odbieranie sytości Jednym z nich jest poprawa u osoby chorej (szczególnie młodej) jej panoramy reakcji w zakresie umiejętności społecznych i komunikacji Dzięki temu, że chora uczestniczy w cyklu ćwiczeń kontaktu z ciałem - również uczestniczy w kontakcie z grupą podobnych sobie osób - podlega też swoistej nauce świadomego posługiwania się (dotychczas zaniedbywanym przez nią )”językiem ciała” Przez to, że zwróci uwagę na to, ciało może wiele powiedzieć. Daje sygnały! (na przykład: bóle różnych części ciała, reakcje alergiczne skórne i inne mogą sygnalizować niewerbalnie „ coś się ze mną dzieje niedobrego”) Daje sygnały: coś robisz nie tak, być może maskujesz w ten sposób jakieś emocje, których nie chcesz przeżywać, boisz się ich wprost wyrazić Osoba uczy się tzw. zachowań asertywnych (jestem w zgodzie ze sobą, ale też jednocześnie szanuję prawa innych, nie przekraczam ich granic) Techniki masaż (wykonywany wzajemnie przez pacjentki, albo na samej sobie np. masowanie sobie poszczególnych części ciała), pasywna mobilizacja (poruszanie kończynami innej osoby leżącej, płynne ruchy we wszystkich stawach), -trening świadomości bodźców głodu i sytości, ćwiczenia oddechowe, służące budowaniu realistycznego obrazu ciała oraz pozwalające na pełniejsze odczuwanie bodźców z niego płynących, ćwiczenia gimnastyczne –ułatwiająca określenie i poczucie granic swego ciała ćwiczenia przed lustrem (konfrontacja swego wyglądu z własnymi wyobrażeniami na ten temat, pozwalają na tworzenie się adekwatnego obrazu swego ciała) Ćwiczenia choreoterapeutyczne (elementy tańca np.z wykorzystaniem sznurka jako elementu łączącego) Wizualizacja, psychorysunek Psychodrama
