młodzież w obliczu przemocy

„PRZEMOC NA RÓŻNYCH
ETAPACH ROZWOJU
CZŁOWIEKA”
Część II
„Młodzież w obliczu przemocy”
1
Okres dorastania to zmaganie się z niestabilnością psychiki i szukanie
sposobów, często przez bunt, na odnalezienie własnej tożsamości. W tym okresie
nastolatki doświadczają wielu zmian zachodzących w krótkim czasie, co może
prowadzić do poczucia niepokoju i zagubienia. Dlatego też młody człowiek potrzebuje
wsparcia od najbliższych mu osób poprzez okazywanie mu zrozumienia, ciepła
i wsparcia, ale również wskazanie wyraźnych granic. Należy pamiętać jednak, że
podstawowym zadaniem rozwojowym u nastolatków jest kształtowanie się poczucia
odrębności i tożsamości. Nastolatki częściowo odsuwają się od rodziców i nawiązują
związki z rówieśnikami. To, czego nauczyły się ze związków rodzinnych, odtwarzane
jest w związkach z rówieśnikami. grupa rówieśnicza ma ogromny wpływ na ich
poczucie własnej wartości oraz pozytywną samoocenę. Relacje z rówieśnikami
w znacznym stopniu zaspokajają potrzebę przynależności nastolatków oraz wpływają
na rozwój różnorodnych kompetencji społecznych.
Zaspokojenie podstawowych potrzeb młodego człowieka przez
rodzinę oraz relacje rówieśnicze ma zasadnicze znaczenie dla jego pełnego,
harmonijnego rozwoju.
Co się jednak dzieje, gdy któryś z tych filarów rozwojowych nie funkcjonuje
prawidłowo, zawodzi? Wówczas dochodzi do deprywacji potrzeb nastolatka, co
prowadzi do pojawienia się frustracji. Frustracja powoduje silne napięcie
emocjonalne, dyskomfort, który dana osoba będzie starała się zredukować
wytwarzając mechanizmy obronne takie m.in. jak agresja, apatia (rezygnacja),
projekcja (przypisywaniu innym ludziom własnych cech, stanów psychicznych dla
uzasadnienia słuszności postępowania), racjonalizacja, fantazjowanie czy regresja.
Wytworzone mechanizmy obronne są próbą szukania środków zastępczych,
funkcjonują dzięki zniekształceniu rzeczywistości, a z czasem utrwalają się,
uniemożliwiając wykorzystanie wiedzy i doświadczenia przez młodego człowieka
w poszukiwaniu konstruktywnych sposobów realizacji swoich potrzeb, a także
sprzyjają kształtowaniu się osobowości niedojrzałej, zaburzeń zachowania oraz braku
przystosowania. Trwałe następstwa deprywacji potrzeb występują zazwyczaj
w przypadku długotrwałych i często powtarzających się stanów napięcia i frustracji.
Mogą pojawić się takie objawy jak: poczucie niższej wartości, depresja, poczucie
niesprawiedliwości, przewrażliwienie, zależność w stosunkach międzyludzkich,
2
obawa przed niepowodzeniami, nieokreślony lęk w nowych sytuacjach, poczucie
izolacji, nieliczenie się z normami życia społecznego oraz agresywność.
PRZEMOC to zaburzony proces socjalizacji i adaptacji danego człowieka.
Rodzinę należy traktować jak pewien system. Wzajemne oddziaływanie na
siebie członków rodziny sprawia, że ten system w miarę sprawnie funkcjonuje.
Wadliwe działanie jednego z elementów systemu, jednego członka rodziny wpływa na
nieprawidłowe funkcjonowanie całego systemu. Wówczas taka rodzina staje się
dysfunkcjonalna czyli nie zaspokaja podstawowych potrzeb jej członków, zarówno w
aspekcie
psychicznym,
jak
i
fizycznym.
Najczęstszymi
przyczynami
nieprawidłowego funkcjonowania systemu rodzinnego jest alkoholizm oraz
przemoc domowa.
Dzieciństwo i dorastanie to czas, kiedy uczymy się tych ról społecznych. Gdy
w domu stosowana jest przemoc, osoba doznająca przemocy w dzieciństwie może
w dorosłym życiu powtarzać zachowania rodziców, wejść w rolę ofiary lub sprawcy.
Role z dzieciństwa stają się utartym wzorcem zachowania, schematem postępowania.
Młodzież często pozostawiona sama sobie, bądź pozbawiona możliwości zaspokojenia
własnych potrzeb – czuje się wyalienowana od norm społecznych, wartości, własnych
poglądów, a do rozładowania swoich aktywności dąży poza domem.
Gdy młody człowiek wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej, brak mu
pozytywnych wzorców zachowań, które mógłby w stosować w relacjach
z rówieśnikami oraz życiu dorosłym. Rodzice, którzy powinni być konstruktywnym
wzorem zachowań, opiekować się dziećmi, dbać o dom, dawać bezpieczeństwo
i miłość, często nie są w stanie zaopiekować się sami sobą. Szczególnie w trudnej
sytuacji jest nastolatek
wywodzący się z rodziny przemocowej. W rodzinie
dysfunkcyjnej dziecko nie może być po prostu dzieckiem, spełniać rolę syna lub córki,
brata lub siostry. Aby rodzina funkcjonowała w „miarę normalnie” dzieci przyjmują
lub zostają w ulokowane w rolach, które są dla nich źródłem cierpienia i napięcia, ale
podtrzymują cały, nieprawidłowy układ rodzinny.
3
W rodzinie dysfunkcyjnej dziecko, potem nastolatek zazwyczaj pełni
jedną z czterech ról:
*
bohater rodzinny - najczęściej jest to najstarsze dziecko, nieprzysparzające
rodzinie kłopotów, a pomagające w rozwiązywaniu rodzinnych problemów,
zazwyczaj kosztem zaspokajania własnych potrzeb.
*
maskotka - często jedno z młodszych dzieci, urocze, zabawne, odbierane przez
otoczenie jako zawsze wesołe, jej zadaniem jest rozładowywanie napięć
rodzinnych poprzez wesołkowatość, niekiedy nawet błaznowanie. Takim
zachowaniem często maskuje głęboki smutek i samotność.
*
kozioł ofiarny – dziecko niegrzeczne, z którym są zawsze kłopoty, w ten sposób
próbuje zwrócić na siebie uwagę rodziny, zdobyć zainteresowanie rodziców.
Dzięki niemu rodzina może odwrócić uwagę od swoich rzeczywistych problemów.
Traktuje bowiem dziecko jako swoisty obiekt zastępczy, na którym można się
skoncentrować i wyładować negatywne uczucia.
*
dziecko niewidzialne - bardzo ciche dziecko, wycofane, zarówno nie sprawiające
problemów, jak i nie wyróżniające się osiągnięciami w szkole, w rodzinie, wśród
rówieśników.
Skala przemocy wśród młodzieży nakłania do szerszej analizy tego zjawiska.
Według wielu badaczy skłonność do przemocy pojawia się bardzo wcześnie. Już
dzieci we wczesnym wieku szkolnym potrafią manifestować charakterystyczne
wzorce agresywnego zachowania, przejawiać agresję. W wieku młodzieńczym,
agresywność staje się względnie stałą cechą osobowości, a bardziej agresywne dzieci z
reguły wyrastają na bardziej agresywnych dorosłych. Młodzież wyładowuje swoją
agresję niejako w odwecie za doznane krzywdy od osób najbliższych, aczkolwiek nie
zawsze jest to jedyny motyw tego rodzaju zachowań. Agresja fizyczna, podniesiony
głos, wulgaryzmy czy niszczenie przedmiotów, może być czasem formą zwrócenia na
siebie uwagi.
4
W literaturze, oprócz dysfunkcjonalności systemu rodzinnego,
wymieniane są również inne przyczyny agresji i przemocy wśród młodzieży.
Należą do nich:
*
Przemoc w masowych środkach przekazu,
Agresja płynąca z ekranu ma bezpośredni wpływ na zachowanie młodego
człowieka. Przemoc i agresja często ukazywane są jako zachowania dające poczucie
siły, prowadzące do zaspokojenia potrzeb i realizacji zamierzonych celów, często
wbrew prawu i zasadom życia społecznego i moralnego, ale za to szybszy i łatwiejszy.
U większości nastolatków oglądanie programów telewizyjnych pełnych przemocy
skutkuje wzrostem poziomu występowania zachowań agresywnych. Młodzi ludzie
z mediów uczą się nowych form zachowań, zwiększa się ich tolerancja na przemoc,
a co więcej dowiadują się że, takie zachowanie jest akceptowane, powszechne, a więc
pojawia się wewnętrzne usprawiedliwienie. Przyswajają nowe formy agresywnego
zachowania, równocześnie znajdując wytłumaczenie dla tego typu poczynań. Należy
pamiętać również, że przemoc oglądana przez dzieci i młodzież zaburza poczucie
bezpieczeństwa prowadząc do powstania lęków i niepokojów.
*
Komputer i Internet,
Większość
dostępnych
gier
komputerowych
dla
młodzieży
oraz
stron
internetowych zawiera treści przemocowe, prezentuje agresję fizyczną, znęcanie,
krwawe bójki, wojny, często nagradzane punktami prowadzącymi do zwycięstwa, co
skutkuje zmianami w postrzeganiu przez niego rzeczywistości, kreowaniem zachowań
agresywnych czy lekceważących.
*
Modelowanie zachowań agresywnych przez środowisko (rodzina, nauczyciele,
rówieśnicy, sąsiedzi, idole itp.),
Dzieci i młodzież uczą się agresywnych reakcji obserwując otoczenie. Po
pierwsze, uczą się nowych form agresji. Po drugie, osoby z najbliższego otoczenia nie
kontrolując swoich zachować agresywnych, gniewu, wybuchowości, sugerują im że,
tego typu zachowania stanowią normę i nie pociągają za sobą żadnych konsekwencji.
5
Po trzecie, obserwowana agresja powoduje u świadków emocjonalne poruszenie,
w ten sposób młody człowiek sam zaczyna odczuwać złość.
*
Społeczne przyzwolenie na zachowania agresywne,
Otoczenie przyzwalające dziecku na zachowania agresywne, akceptujące przemoc
lub nagradzające tego typu zachowania wpływa w znacznym stopniu na wzrost
niepożądanych zachowań. Jednym z czynników rozróżniających agresję chłopców
i agresje dziewczynek jest fakt że, chłopcy zwykle rzadziej niż dziewczynki spotykają
się z negatywną reakcją na swoje agresywne zachowanie, nie otrzymują informacji
zwrotnej o swoim niewłaściwym postępowaniu.
*
Relacje rodzic – dziecko,
Nastolatkowie, którym nie zapewniano bezpieczeństwa w dzieciństwie, które
w obecności osoby dorosłej nie czuli się dobrze, nie otrzymywali wsparcia, ciepła, ale
również ci, którzy nie mieli jasno określonych granic i zasad, mogą w konsekwencji
niekonstruktywnych postaw rodzicielskich przejawiać pewne negatywne zachowania
wobec innych.
*
Kontakty z rówieśnikami,
Wiele obserwacji badaczy sugeruje że, podatność nastolatków na zachowania
aspołeczne zwiększa się, gdy wiążą się oni z rówieśnikami przejawiającymi te
skłonność.
*
Indywidualne cechy osobowościowe,
Nie wszyscy nastolatkowie dorastający w środowisku, w którym codziennie
dochodzi do przemocy, wykazują zwiększony poziom zachowań agresywnych. Nie
wszyscy nastolatkowie oglądający przemoc w mediach naśladują zachowania
agresywne w kontakcie z rówieśnikami. Czynniki indywidualne mają ogromny wpływ
na poziom agresji u młodzieży.
*
Używanie środków psychoaktywnych.
W
konsekwencji
doświadczeń,
z
którymi
styka
się
młody
człowiek
w poszukiwaniu akceptacji i zrozumienia, nie znajdując konstruktywnych sposobów
do wyładowania swoich frustracji oraz rozwiązania problemów może uciekać
w alkoholu, narkotyki, dopalacze. Środki psychoaktywne mają obniżają poziom
6
kontroli korowej w mózgu powodując działanie, na które ludzie nie pozwalają sobie
będąc trzeźwymi.
Przemoc i agresja coraz mocniej przenikają do codziennego życia. Pojawiają
się w środowisku rodzinnym, miejscach pracy, a nawet w placówkach opiekuńczo –
wychowawczych oraz szkołach. Często dochodzi również do przemocy rówieśniczej.
PRZEMOC RÓWIEŚNICZA ma miejsca wtedy, gdy młoda osoba
w wyniku działań swoich rówieśników doświadcza przykrości lub krzywdy.
Przemoc może przybierać różne formy: fizyczną lub psychiczną, pośrednią lub
bezpośrednią. Może przejawiać się groźbami, znieważaniem, zmuszaniem do
wykonania określonych czynności, ale także niszczeniem rzeczy dziecka. Zdarza się
także, że przemoc stosowana jest za pośrednictwem nowych technologii, takich jak
Internet, telefony komórkowe. Mówi się wówczas o cyberprzemocy.
Cechą charakterystyczną przemocy jest nierównowaga sił psychicznych lub
fizycznych. W przypadku przemocy tworzą się dwie role: ofiary – osoby
poszkodowanej, która nie potrafi sama się bronić i sprawcy – osoby nadużywającej
własnej siły w relacjach z innymi.
Sylwetka ofiary przemocy
Wśród młodzieży możemy spotkać dwa typy ofiar przemocy: ofiary pasywne
i prowokujące. Pasywna ofiara przemocy rówieśniczej to zazwyczaj osoba o znacznie
obniżonym poczuciu wartości, często przekonana o swej odrębności od swoich
rówieśników. Jest wyobcowana, smutna, obawiająca się każdego kontaktu
z rówieśnikami. Nastolatek nie manifestuje swoich problemów najczęściej z powodu
skutecznego zastraszania, braku pewności reakcji ze strony osób dorosłych, jak
również wstydu. Z kolei prowokująca ofiara przemocy wyróżnia się niespokojnym
zachowaniem, często nadaktywnością, wprowadza zamieszanie, niepokój, wytwarza
wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia, a jej zmienne humory są przyczyną częstych
konfliktów z kolegami. Zachowanie takiej osoby może być odbierane przez większość
klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych.
Ofiara przemocy ze strony rówieśników zwykle ma problem z zaistnieniem w grupie
oraz nie posiada przyjaciół, którzy mogliby jej skutecznie pomóc. Na systematyczne
prześladowanie ze strony rówieśników są zatem narażeni przede wszystkim
7
uczniowie, którzy mogą liczyć na mniejsze wsparcie społeczne. Należy jednak
pamiętać, że żaden człowiek nie jest winny temu, że stał się ofiarą przemocy. Nikt nie
ma prawa użyć w stosunku do niego przemocy.
Sylwetka sprawcy przemocy
Sprawcy przemocy rówieśniczej często sami nie potrafią sobie radzić
z trudnościami, co może wywoływać frustracje. Są nerwowi i wybuchowi, brak im
zrozumienia dla ofiary, empatii, przejawiają chęć dominacji oraz podporządkowania
sobie rówieśników bądź chęć zaistnienia w grupie. Dręczenie rówieśnicze ma
charakter proaktywny, prześladowcom zależy nie tyle na samym cierpieniu ofiary, ale
na uzyskaniu uprzywilejowanej pozycji w grupie społecznej. Agresor stara się
pokazać otoczeniu że jest silny i pewny siebie, chociaż często są to tylko pozory.
Agresja wobec słabszych jest niejednokrotnie patologiczną reakcją obronną na trwanie
w sytuacji przemocy jako ofiara. Młodzież często nie jest w stanie udźwignąć ciężaru
przemocy, a jako jedyną metodę na odreagowanie stresu dostrzega akceptacja
przemocy oraz zastosowanie jej w życiu, wykorzystując przy tym szereg
usprawiedliwień.
Rigby, żeby ułatwić określenie, czy dany problem w warunkach szkolnych można
uznać za znęcanie się, wymienia siedem elementów charakterystycznych dla tego
zjawiska: (Rigby, 2010, s.31):
1.
agresor lub grupa agresorów chcą wyrządzić komuś krzywdę,
2.
nadarza się okazja, w której występuje przewaga agresora lub agresorów nad
ofiarą,
3.
dochodzi do celowego krzywdzącego zachowania lub zastraszania,
4.
zachowanie to nie ma uzasadnienia i nie zostało sprowokowane,
5.
zachowanie na ogół jest powtarzane,
6.
ofiary nie potrafią lub nie chcą się bronić i czują się krzywdzone,
7.
sprawcy mają poczucie przewagi nad ofiarami.
Długotrwałe pozostawanie w sytuacji przemocy wiąże się z przeżywaniem
silnych i trudnych emocji, które mają wpływ na sposób myślenia o sobie oraz
relacje z otoczeniem ofiar i sprawców, a także świadków zachowań agresywnych.
Konsekwencje mogą być poważne i długofalowe.
8
Ofiary przemocy doświadczają poczucia poniżenia i upokorzenia, lęku,
rozpaczy i smutku. Czują się osamotnione i bezsilne. Często wstydzą się tego, co je
spotkało oraz przejawiają poczucie winy czują się winne wobec własnej bezradności.
Jednocześnie towarzyszy im złość, żal, często też nienawiść do sprawców, a także do
świadków, którzy nie reagują i nie pomagają im. Taki stan psychiczny młodego
człowieka negatywnie odbija się na wynikach nauki szkolnej. Ponadto długotrwałe
bycie celem ataków agresorów może prowadzić do wystąpienia u ofiary przemocy
zaburzeń somatycznych oraz pozostawić trwały uraz psychiczny. Długofalowe skutki
bycia ofiarą przemocy to obniżona samoocena i zaniżone poczucie własnej wartości,
problemy społeczne w postaci trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do
izolacji, a także częste myśli samobójcze.
Dla sprawców przemocy negatywną konsekwencją ich zachowań jest
utrwalanie się agresywnych zachowań oraz stosowanie ich w życiu dorosłym,
obniżanie poczucia odpowiedzialności za własne działania, skłonność do zachowań
aspołecznych, łatwe wchodzenie w konflikty z prawem.
Świadkowie przemocy kształtują w sobie poczucie bezradności oraz nawyk
pozostawania pasywnym w trudnych sytuacjach. Utrwalają w ten sposób bierną
postawę wobec życiowych trudności, co w dorosłości może prowadzić do obniżenie
poczucia odpowiedzialności, nieumiejętności współpracy i rozwiązywania konfliktów.
Młody człowiek, który znajdzie się w sytuacji przemocy, niezależnie
od tego, w jakiej roli bierze w niej udział, pomoc zawsze może uzyskać
w następujących miejscach:
*
we własnej szkole od pedagoga, psychologa, wychowawcy, ulubionego
nauczyciela,
*
Ośrodku Pomocy Społecznej,
*
Centrum Pomocy Rodzinie,
*
Ośrodku Interwencji Kryzysowej,
*
Komendzie Policji,
*
Pod telefonem zaufania dla dzieci i młodzieży 116
9
111.
Źródła:
1. Badura - Madej
W., Dobrzyńska - Mesterhazy
A., Przemoc w
rodzinie:
interwencja kryzysowa i psychoterapia., Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, 2015.
2. Włodarczyk, J., Przemoc rówieśnicza. Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy problemu
przemocy wobec dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 12(3),
62–81.,2013.
3. Kirwil, L. Agresja szkolna jako rodzaj agresji proaktywnej, Agresja w szkole.
Spojrzenie wieloaspektowe. red. Rejzner A., Warszawa: Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej TWP, 2004.
4. Rigby, K., Przemoc w szkole. jak ją ograniczać. Poradnik dla rodziców i
pedagogów., Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010.
5. http://www.niebieskalinia.info
6. http://www.psychologia.edu.pl
OPRACOWANIE:
ZESPÓŁ
MONITORUJĄCY
REALIZACJĘ
„MIEJSKIEGO
PROGRAMU
PRZECIWDZIAŁANIA
PRZEMOCY
W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W MIEŚCIE MIŃSK
MAZOWIECKI”.
10