Krótko iw*z*owato oj*zyku i literaturze jidysz

Krótko i węzłowato
o języku i literaturze jidysz
Krzysztof Niweliński
Zanim o jidysz
• od starożytności Żydzi tworzyli i używali wielu języków
• były wśród nich m.in.: hebrajski, aramejski, ladino i jidysz
• począwszy od niewoli babilońskiej (586 r. p.n.e.), Żydzi
przejmowali język kraju swego zamieszkania
• jak zapisał badacz Matthias Mieses: Żydzi „nigdzie nie
identyfikowali się całkowicie pod względem językowym z
narodami, pośród których żyli. Zawsze i wszędzie mówili
językami
krajów
zamieszkiwania
inaczej
niż
autochtoniczna” (cyt. za: Ewa Geller, Jidysz – język Żydów polskich, Warszawa 1994, s. 14)
ludność
Zanim o jidysz
• w oparciu o języki miejscowe Żydzi tworzyli własne
socjolekty i gwary, które mniej lub bardziej odbiegały od
języka autochtonów
• odmiany języków macierzystych ewoluowały, co czasem
prowadziło do powstawania języków autonomicznych, takich
jak judeoperski, jidysz bądź ladino, który zwany jest także
językiem judeo-hiszpańskim, spaniolskim, judesmo, Sefardí,
idioma castellano bądź lengua vulgar
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• jidysz to indoeuropejski język Żydów aszkenazyjskich (hebr.
‫ ;אַ ְׁשכְׁ נַזִּ ים‬Europa Środkowa, Wschodnia, częściowo
Zachodnia; Rdz 10,3)
• nazwa: od niem. jüdisch, tj. „żydowski”
• inne określenia to np.: 1) ‫( לשון־אַ שכנז‬loszn-aszkenaz, „język
aszkenazyjski/Aszkenazu”), 2) ‫( ייִּדיש־טײַ טש‬jidisz-tajcz,
„żydowski niemiecki”), 3) ‫( מאַ מע־לשון‬mame-loszn, „język
matczyny/matki”)
• podobnie jak ‫( לשון־קודש‬loszn-kojdesz, „język święty”),
jidysz zapisywany jest od prawej do lewej przy użyciu
alfabetu hebrajskiego, lecz w przeciwieństwie do języka
hebrajskiego ortografia pokrywa się z wymową (nie licząc
litery sztumer alef, tj. „niemego alef”), dzięki oddawaniu
przez nią samogłosek (jedynie słowa hebr. zapisuje się
zgodnie z ortografią hebr.); także składnia jest odmienna
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• jidysz powstawał jako mowa potoczna od IX w., najpierw w
południowych Niemczech, a dokładniej - w dolinie Renu, w
oparciu o
język
średnio-wysoko-niemiecki
(niem.
Mittelhochdeutsch)
• wraz z przenoszeniem się Żydów coraz bardziej na Wschód,
jidysz przyswajał składniki przejęte z nowego otoczenia, już
niekoniecznie germańskiego, lecz słowiańskiego
• w sumie struktura leksykalna języka jidysz ukształtowała się,
najogólniej ujmując, następująco: 1) 75% to wyrazy
pochodzenia niem.; 2) 15% słów przejęto z hebrajskiego; 3)
10% stanowią zapożyczenia z języków słowiańskich. Istnieje
także m.in. pewna ilość słów odziedziczonych z wcześniej
używanego przez Żydów przybyłych nad Ren języka
romańskiego.
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• najstarszymi i wciąż używanymi zapożyczeniami z języków
słowiańskich są takie słowa, jak ‫( נעבעך‬nebech) od neboha
(staropol. „nieboga”, tj. „biedactwo”), oraz ‫( זיידע‬zejde), czyli
„dziadek”
• ogólnie rzecz biorąc, w lingwistyce rozróżnia się jidysz
zachodni i jidysz wschodni, a za granicę występowania obu
języków zwykle przyjmuje się obecną zachodnią granicę
Polski
• jidysz zachodni z czasem począł zanikać, wschodni – wprost
przeciwnie, stał się językiem codziennym najpierw tysięcy,
potem setek tysięcy, a wreszcie milionów Żydów Europy
Wschodniej, dając tym samym podstawy dla obecnego
języka standardowego
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• w obrębie jidysz wschodnioeuropejskiego wyróżnia się 3
główne dialekty: 1) północny/litewski – terytorium obecnej
Litwy, Białorusi, Białostocczyzny; 2) centralny/polski – w
przybliżeniu obszar byłej Kongresówki i tereny położone na
południe od niej (w tym dawna Galicja Zachodnia); 3)
południowy/ukraiński – współczesna Ukraina, Rumunia i
Mołdawia
• w ramach jidysz zachodnioeuropejskiego również wskazuje
się zasadniczo na 3 dialekty: 1) południowy – Francja,
Szwajcaria, południe Niemiec; 2) środkowy – Niemcy
centralne; 3) północny – Holandia, północ Niemiec
• periodyzacja jidysz kształtuje się następująco: 1) prajidysz
(IX/X w. – 1250); 2) starojidysz (1250-1500) – włączenie
elementów hebrajskich; 3) średniojidysz (1500-1750) –
podział jidysz na zach. i wsch. (narastały różnice w wymowie,
leksykalne i składniowe); 4) nowojidysz (od 1750) – zanik
jidysz zach., ewolucja i rozrost jidysz wsch., który coraz silniej
ulegał wpływom słowiańskim
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• w przededniu II wojny światowej jidysz używany był przez
ok. 11-13 milionów osób, wskutek Szoa liczba ta gwałtownie
i ogromnie zmalała
• ile osób współcześnie posługuje się jidysz? Przyjmuje się, iż
jest to od 1,5-3/4 milionów ludzi, zwł. religijnych
ortodoksów i chasydów, przywiązanych do tradycji przodków
• mówiący jidysz zamieszkują głównie w Stanach
Zjednoczonych, Izraelu, Meksyku i Argentynie oraz w Rosji i
na Ukrainie
• istotną rolę w badaniach nad językiem, literaturą i kulturą
jidysz pełni ָ‫( ייִּווא‬JIWO/YIVO), czyli Jidiszer Wisnszaftlecher
Institut („Żydowski Instytut Naukowy”), założony w 1925 r.
podczas konferencji w Berlinie, z siedzibą w Wilnie, a od
1940 r. działający w Nowym Jorku
‫אידיש‬/‫יידיש‬
• pomimo wymordowania przez hitlerowców około 90%
polskich Żydów, po Holokauście kultura jidysz w Polsce
początkowo przy wsparciu ze strony państwa odrodziła się i
kwitła, lecz jej rozwój został przerwany w r. 1968 w wyniku
przeprowadzonej przez władze PRL kampanii antysemickiej
• w dzisiejszej Polsce jidysz i powstająca wokół niego kultura
wzbudzają pewne zainteresowanie, stąd np. działa w
Warszawie Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy
Kamińskich, drukowane są czasopisma poświęcone językowi
i jego kulturze, takie jak kwartalnik „Cwiszn” czy pol.-jid.
miesięcznik „Słowo Żydowskie - ‫”דאס ייִּדישע ווארט‬,
organizowane są festiwale kultury żydowskiej, w tym
największe w Krakowie i Warszawie, nadto istnieje Polskie
Towarzystwo Studiów Jidyszystycznych (PTSJ), którego celem
jest „zachowanie języka jidysz i kultury z nim związanej jako
żywego składnika naszej wspólnej kultury”, oraz prowadzone
są badania akademickie nad uniwersum jidysz, także w
Instytucie Judaistyki UJ
„Słowo Żydowskie – Dos Jidisze Wort” i „Cwiszn”
A. Harkavy (NY) do M. Weinreicha (Wilno)
(list z 1 IX 1933 roku)
Literatura jidysz
• z wszystkich języków potocznych, jakimi Żydzi posługiwali się
w diasporze, w jidysz powstała najbogatsza i
najróżnorodniejsza literatura
• periodyzacja: literatura stara – do końca XVIII w., literatura
nowa – XIX i XX w. (1864)
• w pierwszym okresie stałe oddziaływanie literatury w
językach hebrajskim i niemieckim, w w. XVI – włoskiej, od
poł. XVII stulecia – niderlandzkiej, potem m.in. polskiej i
rosyjskiej
• w tej fazie piśmiennictwo jid. z założenia traktowano jako
mniej istotne od piśmiennictwa powstającego w „języku
świętym”, który był językiem warstw oświeconych, literatury
rel. i nauk., stąd rozwój literatury jidysz był silnie
ograniczony
Literatura jidysz
• jidysz był przeznaczony do tworzenia przekazów związanych
z codziennością i z kulturą ludową, tekstów skierowanych do
warstw słabo wykształconych, w tym kobiet i dzieci, innymi
słowy – do tych, którzy nie rozumieli dobrze języka
hebrajskiego
• od schyłku XVIII w. powstawała nowa literatura jidysz,
głównie w granicach Polski przedrozbiorowej (literatura
chasydzka)
• w pierwszej połowie XIX w. dominowała literatura ruchu
oświeceniowego (haskala), który w celu dotarcia do
szerokich mas niewykształconych Żydów wykorzystywał
pogardzany przez siebie jidysz (określany jako „zepsuty”
język niemiecki – „żargon”)
Literatura jidysz
• działalność zwolenników haskali przyczyniła się do dalszego
rozwoju literatury jidysz, która szczególnie mocno poczęła
rozkwitać od lat 50. i 60. XIX w.
• potem silnie zaczęły rozwijać się także prasa, teatr i
szkolnictwo jidyszowe, także dzięki poparciu ze strony partii
robotniczej Bund
• ukoronowaniem procesu „emancypacji” języka i literatury
jidysz stała się konferencja w Czerniowcach na Ukrainie
(1908)
• w jej trakcie doszło do sporu pomiędzy hebraistami i
jidyszystami; przyjęto kompromisową rezolucję, na mocy
której jidysz na równi z hebrajskim uznano za język
narodowy Żydów, wezwano do podjęcia starań o zrównanie
go na arenie polit., społ. i kult. z innymi językami oraz
zaczęto odważniej propagować literaturę, kulturę i język
jidysz, traktowany jako pełnoprawny nośnik i środek wyrazu
kultury żydowskiej
Od lewej: Awrom Rejzen, Icchok Lejb Perec,
Szalom Asz, Chaim Żytłowski, Hersz Dowid Nomberg
(Czerniowce 1908)
„Hajnt”
(Warszawa 1908-1939)
„Der Moment”
(Warszawa 1910-1939)
Wielkie Ludowe Zgromadzenie...
(Kraków 4 XII 1931)
Literatura jidysz
• literatura jidysz, wspaniale rozwijająca się w okresie
międzywojennym w Polsce, Związku Radzieckim i Stanach
Zjednoczonych, niepowetowane straty poniosła w wyniku
Zagłady, która w znacznej mierze unicestwiła potencjał
intelektualny, twórczy i czytelniczy tej literatury, jak również
wskutek działań Sowietów, którzy na przełomie lat 40. i 50.
nieomal doszczętnie zlikwidowali całą kulturę jidysz
powstającą w ZSRR
• jako że również w Polsce kulturę jidysz zaduszono przed
końcem lat 60., zaś w Stanach Zjednoczonych starzejący się
pisarze nie znajdowali zaplecza twórczego w postaci młodej
emigracji, przez lata prawdopodobnie najbardziej aktywny
twórczo pozostawał ośrodek literacki w odrodzonym Izraelu,
gdzie jednak obecnie także zamarł, przegrywając rywalizację
z dominującym w Medinat Israel językiem hebrajskim i jego
kulturą
„Niech będzie błogosławiony ten,
który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi”,
Modlitewnik z Wormacji (Worms Machzor, 1272)
„Dukus Horant”
(źródło: Kodeks z Cambridge, Cambridge Codex T.-S.10.K.22, ok. 1382)
Jaakow ben Icchak Aszkenazy z Janowa (1550-1628),
Cene urene/Cenerene/Cejne-urejne/Tajcz Chumasz,
tzw. „Biblia kobieca” (oryg. Lublin 1590, tu Lwów 1848)
„Sefer sziwchej haBeszt”
(wersja jid. – Ostróg 1815, wersja hebr. – Kopyś 1815)
Mendele Mojcher Sforim
(właśc. Szalom Jaakow Abramowicz, 1836-1917)
Icchok Lejb Perec
(1851 - 1915)
Szolem Alejchem
(właśc. Salomon Rabinowicz, 1859-1916)
„Skrzypek na dachu”
(Teatr Muzyczny w Łodzi 1999)
Szalom Asz
(1880-1957)
Icchak Kacenelson
(1886-1944)
Abraham Suckewer
(1913-2010)
Perec Markisz
(1895-1952)
Isaac Bashevis Singer
(1902-1991)