2 łam Polacy - Zydzi.indd - Wydawnictwo Uniwersytetu
advertisement
POLACY – ŻYDZI STUDIA POLSKO-ŻYDOWSKIE Pod redakcją Eugenii Prokop-Janiec W serii ukazują się prace poświęcone relacjom i kontaktom polsko-żydowskim w różnych obszarach kultury. Rozprawy prezentują rozmaite perspektywy metodologiczne, koncentrując się na tekstach, instytucjach, mediach kultury XIX i XX wieku ujmowanych w kontekście zmian modernizacyjnych i procesów nowoczesności. Serię otworzyła praca E. Prokop-Janiec, Pogranicze polsko-żydowskie. Topografie i teksty, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013 Dotychczas ukazały się: • Polskie tematy i konteksty literatury żydowskiej. Pod redakcją E. Prokop-Janiec i M. Tuszewickiego W najbliższym czasie ukażą się: • Z. Kołodziejska, „Izraelita” (1866–1915) – znaczenie kulturowe i literackie czasopisma • Twarzą ku nocy. Twórczość literacka Maurycego Szymla. Pod redakcją M. Antosik-Pieli i E. Prokop-Janiec Seria powstała w ramach projektu badawczego „Kulturowe i literackie kontakty polsko-żydowskie. Historia i współczesność” subsydiowanego przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej. POLACY – ŻYDZI Kontakty kulturowe i literackie Pod redakcją Eugenii Prokop-Janiec Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja finansowana ze środków Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (program „Mistrz”) RECENZENT prof. dr hab. Anna Łebkowska PROJEKT OKŁADKI Paweł Sepielak Na okładce: plakat ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie © Copyright by Eugenia Prokop-Janiec & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3799-7 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI WSTĘP Eugenia Prokop-Janiec, Kulturowe i literackie kontakty polsko-żydowskie ....... 9 KULTURA LUDOWA Marek Tuszewicki, Żydowska medycyna ludowa: pomiędzy swojskością i obcością ................................................................................................................ 25 LITERACKI POLISYSTEM: POLSKI – JIDYSZ – HEBRAJSKI Zuzanna Kołodziejska, Polsko-żydowska literatura lat 80. XIX wieku na łamach „Izraelity” ............................................................................................................... Maria Antosik-Piela, Wierni synowie tej ziemi. Propaganda syjonistyczna w literaturze dla dzieci. Na przykładzie serii „Awiw” i Biblioteki Palestyńskiej dla Dzieci ........................................................................................ Magda Sara Szwabowicz, „Modernizm hebrajski zapomniany” – poezja hebrajska w Polsce międzywojennej ................................................................... Karolina Szymaniak, Trup, wampir i orzeł. Polski romantyzm w kulturze jidysz u progu dwudziestolecia międzywojennego ........................................... 59 75 93 107 WOKÓŁ ZAGŁADY Anna Maciuk, Niepokój świętego Sebastiana. O trzech rysunkach Ryszarda Aptego ..................................................................................................................... Maria Tengowska, Poparzone, zatopione, lęk. Holokaust a relacja matka-córka we Włoskich szpilkach Magdaleny Tulli.............................................................. 127 145 ŻYDOWSKA PROWINCJA, MAŁE OJCZYZNY Kamila Solon-Serek, Centrum, w którym skupia się Światło – obraz polsko-żydowskiego miasteczka w prozie Piotra Szewca ............................................ 163 „ŚLAD JUDAIZMU” W POLSKIEJ LITERATURZE NAJNOWSZEJ Emilia Padoł, Język i mesjanizm. (Post)konteksty a problematyka żydowska w Tworkach Marka Bieńczyka ............................................................................. 185 6 ASYMILACJA I NOWE ŻYDOWSKIE TOŻSAMOŚCI Paweł Pijanowski, Bezdroża asymilacji. Przełom 1914–1918 w twórczości Józefa Wittlina........................................................................................................ Olga Danek, Trzecie pokolenie polskich Żydów po Holokauście. Pomiędzy budowaniem tożsamości kulturowej a przezwyciężaniem traumy ................ 207 233 ANTYSEMITYZM A NOWE MEDIA Michał Jutkiewicz, Karykatury antysemickie w Internecie.................................... 253 WSPÓŁCZESNE PRAKTYKI PRZESTRZENNE Dorota Paciorek, Pielgrzymki chasydów. Media lokalne o pielgrzymkach chasydów na groby cadyków ............................................................................... Izabela Suchojad, Szlak Listy Schindlera. Turystyka filmowa w Krakowie .......... 273 283 ANEKS LITERATURY I KULTURY W PRZEKŁADZIE Zuzanna Kołodziejska, Znaczenie przekładu dla dziewiętnastowiecznej literatury polsko-żydowskiej ................................................................................................. Marta Drażyńska, „Walka Jakuba z Aniołem” – tirgum, czyli epoka przekładu .... 301 307 Eugenia Prokop-Janiec Uniwersytet Jagielloński KULTUROWE I LITERACKIE KONTAKTY POLSKO ŻYDOWSKIE 1. Izolacja i kontakt Popularny obraz kultury Żydów Polskich to obraz kultury insularnej, autonomicznej, nieskażonej zewnętrznymi wpływami. Zdaniem izraelskiego historyka Moshe Rosmana, studia nad nią „kładły nawet specjalny nacisk na jej »prawdziwą żydowskość«, podkreślając, jak mały wpływ wywarła na nią kultura polska. Z pewnością we współczesnym dyskursie o asymilacji Żydzi żyjący przez wieki na ziemiach polskich byli przywoływani jako przykład najbardziej »żydowskich« ze wszystkich Żydów i najmniej zmienionych przez otoczenie, w którym mieszkali”1. To właśnie insularność, autentyczność i czystość odróżniać miały żydowską kulturę wschodnioeuropejską od poddanej wpływom otoczenia i integrującej się z kulturami sąsiadów żydowskiej kultury na zachodzie Europy i w Ameryce. Za przykład – a zarazem model – tak rozumianej kultury wschodnioeuropejskiej służyło sztetł: żydowskie miasteczko, uznawane za zamkniętą żydowską enklawę, kulturowy mikrokosmos, „Jerozolimę na wygnaniu” stworzoną przez zbiorowość spojoną silnymi religijnymi więzami i gorliwie strzegącą swej tożsamości2. Stanowisko akcentujące religijno-kulturową odrębność, autonomię i izolację znajdowało po części oparcie w nurcie badań historycznych reprezentowanym przez takich klasyków historiografii żydowskiej w Polsce, jak Majer Bałaban, Ignacy Schiper, Mojżesz Schorr czy Emanuel Ringelblum. Jak ocenia Rosman, w swych pracach poświęcali oni „bardzo mało uwagi kwestii wpływu kultury polskiej na instytucje polskich Żydów czy kwestii niektórych paralelnych obyczajów, zwyczajów itd. […] zdecydowali się podkreślić, a właściwie uczcić bujny rozwój 1 M. Rosman, Wprowadzenie do badań nad historią kultury żydowskiej [w:] idem, Jak pisać historię żydowską?, tłum. i red. nauk. A. Jagodzińska, Wrocław 2011, s. 166. 2 Ten obraz sztetł rozpowszechniały i ugruntowywały po Zagładzie takie głośne prace, jak poetycki traktat The Earth Is the Lord’s. The Inner World of the Jew in the Eastern Europe (1950) Joshuy Heschela czy antropologiczny opis Marka Zborowskiego i Elizabeth Herzog Life Is with People. The Culture of the Shtetl (1952). 10 kultury żydowskiej w Polsce […]. Niewątpliwie uznawali bliskie pochodzenie, zakorzenienie i zobowiązanie żydowskiej kultury wobec kultury polskiej oraz wobec innych kultur europejskich. […] Dla nich [jednak] głównym punktem – i interesującym odkryciem – były energia, pełnia i siła kultury polskich Żydów, niezależnie od jej możliwych powiązań genetycznych z kulturami nieżydowskimi”3. Insularny charakter żydowskiej kultury oznaczał funkcjonowanie jej jako odgraniczonej i izolowanej sfery. O odgraniczeniu tym decydował w dużej mierze kontekst społeczny4, przede wszystkim charakter granic międzygrupowych. Granice te uznawano za rodzaj muru czy też linii okopów5, które można było przekraczać jedynie na ściśle określonych warunkach, w określonym czasie, w określonych miejscach, wedle określonych reguł. Podtrzymywane zarówno przez samych Żydów, jak i przez nie-Żydów, miały być budowane przez bariery natury językowej, religijnej, obyczajowej, a separację umacniały wzajemne niezrozumienie, niechęć, uprzedzenia, wreszcie wrogość. W wydanym w 1961 socjologicznym studium Żydzi w kulturze polskiej Aleksander Hertz zwracał uwagę na tendencję, by opisywać i analizować „przedmioty i dążenia w obrębie społeczności żydowskiej tak, jakby działały one autonomicznie, bez związku z bardziej powszechnymi zjawiskami i dążeniami”6. W analizach koncentrujących się na kulturowych granicach i barierach podnoszono, że ideałem obu społeczności było funkcjonowanie obok siebie: zachowanie odrębności dzięki wzajemnej izolacji. Przyznawano wprawdzie, że kontakty ekonomiczne między Żydami i nie-Żydami stanowiły konieczną i codzienną praktykę, lecz wskazywano, że nie szły za nimi bliższe relacje społeczne, a wymiana kulturowa występowała sporadycznie i miała nader ograniczony charakter7. Nawet w przypadku „miejsc wspólnych” tradycji, takich jak legendy historyczne, w których występowali bohaterzy znani obu grupom, badacze podkreślali ich niezależność i paralelność jako zjawisk kulturowych8: odmienne źródła przekazów, różnice modeli narracyjnych, a przede wszystkim odrębne wizje wspólnej przeszłości. Metaforą ujmującą ten typ kontaktów było „przenikanie” pojmowane jako 3 M. Rosman, Hybryda z czym? Związki kultury żydowskiej z innymi kulturami [w:] idem, Jak pisać historię żydowską?, s. 111–112. 4 O znaczeniu relacji międzygrupowych dla kulturowych kontaktów zob. A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996. 5 Odwołuję się tu do modeli granicy wyróżnionych przez Mariana Golkę – zob. M. Golka, Imiona wielokulturowości, Warszawa 2010, s. 263–364. 6 A. Hertz, Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 1988, s. 23. 7 Wizję kulturowych relacji polsko-żydowskich akcentującą fakt daleko posuniętej społecznej izolacji i sporadycznego kulturowego kontaktu prezentuje na przykład Ewa Banasiewicz-Ossowska, autorka pracy Między dwoma światami. Żydzi w polskiej kulturze ludowej, Wrocław 2007. 8 Zob. Ch. Shmeruk, The Esterke Story in Yiddish and Polish Literature. A Case Study in the Mutual Relations of Two Cultural Traditions, Jerusalem 1985. Polski przekład: Ch. Shmeruk. Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej. Studium z dziedziny wzajemnych stosunków dwóch kultur i tradycji, tłum. M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 2000. 11 napotykający bariery i przeszkody, utrudniony, sporadyczny, przypadkowy przepływ kulturowych wartości, wzorów, artefaktów, praktyk. W ostatnich dekadach obserwujemy jednak stopniową rewizję zarysowanego powyżej stylu myślenia, rekonfigurację modelu kulturowych relacji polsko-żydowskich i wyłanianie się nowego paradygmatu, w którym na pierwszy plan wysuwają się problemy wzajemnych więzi, transferów, wymiany, dialogu, interakcji. Obraz Żydów jako izolowanej mniejszości ustępuje miejsca ich obrazowi jako jednej z wielu religijnych i narodowych grup wieloetnicznego i wielokulturowego państwa i społeczeństwa – grupy wchodzącej z innymi w wielorakie związki i będącej „integralnym, nawet jeśli wyróżniającym się, elementem polskiego polisystemu”9. Stanowisko to wpisuje się w szerszą tendencję, którą Rosman interpretuje jako ukształtowanie się nowej dominującej narracji żydowskiej historii – narracji wielokulturowości. Jest ona odpowiedzią na ponowoczesną wielokulturową wrażliwość i akcentuje fakt, iż „lokalny kontekst zawsze określał żydowską kulturę i tożsamość oraz że każda żydowska społeczność była przepleciona z dominującą kulturą i społeczeństwem, wśród którego była osadzona”10. Ta nowa perspektywa kontaktu11 jest szczególnie widoczna w historycznych studiach nad przednowoczesnymi relacjami polsko-żydowskim, badaniach nad folklorem i w językoznawstwie. Historyk Adam Teller jest zdania, że badacze okresu przednowoczesnego nie tylko „uznają dziś, że jako grupa Żydzi nie żyli w Europie Wschodniej w izolacji”, ale też że zachodziło tu „złożone wzajemne oddziaływanie kulturowych i społecznych sił […], które kształtowały styl żydowskiego życia jako grupy i styl jej interakcji z polskim otoczeniem”12. W badaniach etnologicznych folklor traktowany jest jako „wyraz interkulturowej komunikacji między Żydami i Polakami”13. Izraelska uczona Haya Bar-Itzhak za dowody takiej komunikacji uznaje – między innymi – występowanie w folklorystycznych żydowskich tekstach slawizmów i fragmentów pieśni słowiańskich, używanie zjudaizowanych słowiańskich toponimów czy umieszczanie symboli ikonograficznych w drukach i na przedmiotach rytualnych14. W pracach językoznawczych zmiany związane są z metodologią socjolingwistyczną. Odwołująca się do jej inspiracji jidyszystka Ewa Geller dąży do dowiedzenia, że głęboka struktura jidysz ma 9 M. Rosman, Wprowadzenie do badań nad historią kultury żydowskiej [w:] idem, Jak pisać historię żydowską?, s. 167. 10 M. Rosman, Wprowadzenie. Pisanie historii w klimacie ponowoczesnym [w:] idem, Jak pisać historię żydowską?, s. 32. 11 Kategorię tę przejmuję od Jamesa Clifforda: Museums as Contact Zones [w:] idem, Routes. Travel and Translation in the Late Twentieth Century, Cambridge 1997, s. 194, 204, 211. 12 A. Teller, M. Teter, Introduction. Borders and Boundaries in the Historiography of the Jews in the Polish-Lithuanian Commonwealth, „Polin”, t. 22, Oxford 2010, s. 3–4. 13 H. Bar-Itzhak, Folklore as An Expression of Intercultural Communication Between Jews and Poles – King Jan III Sobieski in Jewish Legends, „Studia Mythologica Slavica”, vol. VII, Lubljana 2004. 14 Ibidem, s. 91. 12 charakter słowiański. Przyjmuje ona, że Żydzi mieszkający na Wschodzie Europy mówili pierwotnie w języku słowiańskim i dopiero późniejszy napływ Żydów przybywających z Zachodu spowodował przyjęcie językowych elementów germańskich. Jako dowody przedstawia analizy, które pokazują, że liczne składniowe konstrukcje i wyrażenia frazeologiczne jidysz stanowią kalki struktur słowiańskich. Zwraca też uwagę na rolę slawizmów w nazewnictwie dotyczącym życia codziennego, rodzinnego i domowego15. Zwrot zauważyć też można w badaniach nad epoką nowoczesną, w których zagadnienia kontaktu kulturowego zawsze wysuwały się na pierwszy plan. Modernizacja i – by odwołać się do koncepcji Benjamina Harshava – „nowoczesna rewolucja żydowska” w Europie Wschodniej wiązały się bowiem przede wszystkim z otwarciem na kontakty z kulturami nieżydowskimi. Z perspektywy jednostek, które „chciały przyjąć kulturę i idee świata zachodniego”, otwarcie to mogło dokonywać się – jak twierdzi Harshav – na dwa sposoby. Można było „albo udać się do kulturowego centrum […], opanować jego język, literaturę, ideologie, zachowanie, naukę i stać się członkiem tej językowej społeczności, albo stworzyć paralelną kulturę w językach żydowskich, mającą podobne gatunki, normy, idee, instytucje i osiągnięcia”16. Należało zatem albo włączyć się w świat nieżydowski, albo tworzyć nowoczesną żydowską kulturę asymilującą nieżydowskie wzory. Badania nowoczesnych relacji polsko-żydowskich dotyczyły obu wskazywanych przez Harshava obszarów: obecności Żydów w kulturze polskiej oraz transferu wzorów polskich w obręb kultury żydowskiej. Początkowo odwoływały się one przede wszystkim do tego stylu opisu i interpretacji związków interkulturowych, który nazywany jest dyskursem udziału17 i kładzie nacisk na wartości podzielane przez obie grupy. Od lat 80. XX wieku w pracach powstających w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Polsce zasadniczym narzędziem stał się już jednak model polisystemu kultury, który również dziś wydaje się wyjątkowo funkcjonalny i fortunny w ujmowaniu transformacji i przekształceń modernizacyjnych. Teoria polisystemów eksponuje bowiem zjawisko heterogeniczności kultur, śledzi rolę procesów interferencji i transferu kulturowych wzorów a przepływy kulturowe traktuje jako klu15 Zob. E. Geller, Spory o genezę języka jidysz [w:] Jidyszland. Polskie przestrzenie, red. E. Geller, M. Polit, Warszawa 2008. Kalki językowe i rodzaje zapożyczeń słownikowych analizuje autorka szerzej w pracy Jidysz. Język Żydów polskich, Warszawa 1994. 16 B. Harshav, Language in Time of Revolution, Stanford 1993, s. 5. 17 M. Rosman, Żydowski wkład w (wielokulturową) cywilizację [w:] idem, Jak pisać historię żydowską? Używam nazwy dyskurs udziału w miejsce zaproponowanego przez tłumaczkę pracy Rosmana, Agnieszkę Jagodzińską, sformułowania dyskurs wkładu ze względu na polską tradycję: zob. K. Dresdner, Udział Żydów w poezji polskiej XIX w., „Miesięcznik Żydowski” 1932, z. 5; Ch. Löw, Smok w słowiczym gnieździe. (Żydzi w poezji Odrodzonej Polski), Warszawa 1934; E. Igel, Udział Żydów w literaturze polskiej [w:] Almanach żydowski wydany przez Hermana Stachla, Lwów 1937; Udział Żydów w kulturze, t. 1, Kraków 1938. 13 czowy czynnik rozwoju i utrzymania witalności zarówno kulturowych systemów, jak ich złożonych konfiguracji. Opis nowoczesnej kultury żydowskiej w Polsce jako trójjęzycznego polisystemu przedstawił w połowie lat 80. w klasycznym już dziś studium Hebrew – Yiddish – Polish. The Trilingual Jewish Culture izraelski historyk Chone Shmeruk18. Za jedną z najważniejszych konsekwencji rewolucyjnego przejścia od tradycyjnego, zamkniętego, religijnego polisystemu kultury żydowskiej do nowoczesnego, otwartego polisystemu sekularnego badacze uznają możliwość jednoczesnego uczestnictwa w przekształconej kulturze żydowskiej i nowoczesnej kulturze nieżydowskiej. Włączenie się w działanie instytucji należących do tych obszarów zależało od indywidualnego wyboru. Polisystem świecki pozwalał „również zasymilowanym Żydom na zwrot (lub powrót) do wybranych aspektów żydowskiej kultury i tradycji”19. W konsekwencji wszystko to prowadzić miało do stałego i wielokierunkowego przepływu ludzi, wartości, idei, symboli pomiędzy różnymi opcjami językowymi i kulturowymi, w tym pomiędzy żydowskimi i nieżydowskimi domenami. W ostatnich latach model polistystemu łączony bywa coraz częściej z ujęciami inspirowanymi przez antropologię interpretatywną i krytykę postkolonialną. Najnowsze i najbardziej radykalne propozycje wprowadzają do opisów kontaktów polsko-żydowskich kategorię hybrydyczności20. Wśród nowych metodologicznych ujęć ważne miejsce przypada pracom Moshe Rosmana, który – odwołując się do antropologii interpretatywnej i jej koncepcji kultury jako systemu znaczeń – proponuje, by badać polsko-żydowskie związki kulturowe na poziomie wartości przyjmowanych przez obie społeczności. Perspektywa ta pozwala mu wskazać, że niezależnie od jawnych i oczywistych różnic kultura polska i żydowska podzielały pewne wspólne kody wartości należące do dziedzictwa europejskiego. Rosman ujmuje polsko-żydowskie relacje jako relacje kultury grupy dominującej, większościowej, polskiej i kultury grupy mniejszościowej, żydowskiej. Wedle jego koncepcji w wiekach XVI–XVIII kultura żydowska była na ziemiach polskich jedną z kultur mniejszościowych21, relacje zaś między nią i kulturą polską można opisać, wskazując strefy izolacji i strefy kontaktu oraz podstawowe znaki 18 Chone Shmeruk, Hebrew – Yiddish – Polish. The Trilingual Jewish Culture [w:] The Jews of Poland Between Two World Wars, ed. Y. Gutman, E. Mendelsohn, J. Reinharz, Ch. Shmeruk, Hanover and London 1989. Polski przekład: Ch. Shmeruk, Hebrajska – jidysz – polska. Trójjęzyczna kultura żydowska, przeł. M. Adamczyk-Garbowska, „Cwiszn. Pomiędzy. Żydowski Kwartalnik o Literaturze i Sztuce” 2011, nr 1–2. 19 B. Harshav, op. cit., s. 35. 20 Zob. I. Bartal, S. Ury, Between Jews and their Neighbors: Isolation, Confrontation, and Influence in Eastern Europe, „Polin. Studies in Polish Jewry”, t. 24, Oxford 2012, s. 16–17. 21 M. Rosman, Innovative Tradition: Jewish Culture in the Polish-Lithuanian Commonwealth [w:] Cultures of the Jews. A New History, ed. D. Biale, New York 2002, s. 525. INDEKS OSÓB Aaron II z Karolina 42 Abraham z Leszna 44 Abramowicz Dina 108 Abramowicz Hirsz 108, 110, 118 Abramson Glenda 94 Achad Ha-Am (właśc. Aszer Cwi Ginzberg) 309, 311 Ackerman-Lieberman Phillip 37 Adalberg Samuel 28 Adamczyk Mieczysław Jerzy 36 Adamczyk-Garbowska Monika 10, 13, 15, 19, 116 Adamski Antoni 274, 275, 277 Adler Eliyana R. 36 Adorno Theodor W. 187, 195 Agnon Samuel Josef (właśc. Szmuel Josef Czaczkes) 311 Ajschtet Andrzej 156 Aldrovandi Ulisses 31 Almi A. (właśc. Elijahu Chaim Szeps) 37 Altbauer Moshe 19 Alterman Natan 93, 94 Amichaj Jehuda 93 Amiel Irit 146 Amishai-Maisels Ziva 129, 130 Andrews Julie 287 Ankersmit Frank 156, 158 An-ski Sz. (właśc. Szlojme Zajnwel Rapoport) 40, 47, 50, 53, 108 Antosik-Piela Maria 61, 66, 75 Apte Ryszard 127–134, 136–143 Arendt Hannah 226 Arnstein Marek (Marek Arnsztejn, pseud. Andrzej Marek) 72, 306 Arnsztajnowa Franciszka (pseud. FAM) 71 Asz Szalom (Szolem Asz) 305, 306, 311 Augillar Grace 304 Awneri Szraga 96, 105 Bachórz Józef 63 Bagłajewski Arkadiusz 170–172 Balcerzan Edward 171 Bałaban Majer 9, 215, 307 Banasiak Bogdan 193 Banasiewicz-Ossowska Ewa 10, 26, 49 Bandówna Lena 68, 302 Barasz Aszer 95 Bar-Itzhak Haya 11, 18 Barnard Alan 14 Barnik Mojżesz 76, 83 Baron Salo 27 Bartal Israel 13, 15, 120 Bartmiński Jerzy 53 Basiuk Tomasz 151 Basok Mosze 96, 312 Bator Joanna 159 Battegay Gaspar 20 Bauerlein Mark 263 Bauman Zygmunt 211, 215, 221 Baumgarten Jean 32 Bazan Andrzej 63 Bąbiak Grzegorz 61 Bącal Bartosz 275 Bączyński Robert 280 Bechtel Delphine 310, 311 Bednarek Monika 291, 292 Beer David 254 Beeton Sue 287, 288 Belkind Izrael 80, 82 Ben-Amos Dan 46 Bencjon Halberstam 279, 281 Benczer Benjamin 46 Benequit Isaac A. 41 Benet Meir 39 Ben-Ezra Akiwa 38, 43 Ben-Hillel 308 Ben-Icchak Awraham 106 Benjamin Walter 185, 194–199 Ben-Szalom Jehuda 309 Benszalom Bencijon 99 Berdyczewski Micha Josef 311 Berger Icchak Arje 95–97, 100–105, 312 316 Berger Meir 30, 41, 44 Bergner Hinde 45, 50 Bergson Henri 195 Berkelhammer Wilhelm 77 Bernatowicz Małgorzata 253 Bernstein Ignacy 28 Bernstein Mordche W. 30 Bertman Stephen 254 Bhabha Homi K. 27 Biadula Źmitrok 51 Biale David 13 Bialik Chaim Nachman 79, 90, 97, 103, 309– 311, 313, 314 Białoszewski Miron 170 Biazzi Giovanni Antonio (Il Sodoma) 133 Biderman Dawid 273, 274, 280 Biedrzycki Krzysztof 171 Biegeleisen Henryk 39, 50, 52 Bielik-Robson Agata 195–198, 202, 203 Biełowa Olga 28, 46, 54 Bienenstock Maks (Maksymilian Bienenstock) 76 Bieńczyk Marek 158, 165, 185–194, 196, 197, 200, 201, 203 Bloois Joost de 132 Blumental Nachmen 40, 48, 52, 55 Bojarska Katarzyna 189, 190, 192, 237 Bolecki Włodzimierz 63 Bonusiak Włodzimierz 127 Borowski Jarosław 164, 168, 171, 175, 179, 180 Borowski Mateusz 156 Borzymińska Zofia 273 Boyarin Daniel 132, 134, 135, 142 Brach-Czaina Jolanta 169 Brady Erika 32 Brandstaetter Dora 77 Brandstaetter Mordechaj Dawid 62 Brandstaetter Roman 102, 103, 308 Brenner Josef Chaim 103, 311 Breysach Barbara 20, 214 Broderson Mojżesz 311 Bronsztejn Szyja 35, 36 Brubaker Roger 216, 217 Brzeska Iza 120 Brzezina Maria 18, 19, 159 Brzozowska Małgorzata 53 Buber Martin 77 Buchstab Tamar Awi Jonah 77 Bukowiec Paweł 64, 167 Burska Lidia 159, 234, 235 Burton Robert 31 Buryła Sławomir 75 Burzyńska Anna 185, 193 Bydłoń Antoni 14 Caine Hall T. 303 Cejtlin Aron 15, 97, 116 Chagall Marc 130, 131 Chajes Chaim 47 Charizman Mordechaj 87–89, 91 Chmielewska Katarzyna 191 Chmielewski Wojciech 193 Chmielnicki Bohdan 113, 230 Chodorow Nancy 159 Chofaj Jaakow 97 Chomski Dow 97 Chwalba Andrzej 292 Cieślikowa Agnieszka 61 Clifford James 11, 14, 17 Cohen Israel 94 Cohen Natan 95 Cohn Adolf Jakub 64, 66, 67, 70, 301 Corrsin Stephen D. 35 Crossick Geoffrey 76 Crowe David M. 295 Cuber Marta 146, 158, 186 Cummins Stephen Anthony 132 Cur Muki 196 Cypryański Piotr 253 Czapliński Przemysław 164, 187 Czarny Daniel 112 Czernichowski Saul 309, 311, 313, 314 Czesler Josef 97 Czeszko Bohdan 18 Czirikow Eugeniusz (Jewgienij Czirikow) 304 Czułkowa Ludmiła 46 Czyż Antoni 19 Dan Demeter 47 Danek Olga 233 Dąbrowski Mieczysław 171 Dean Jodi 259 Deluga Waldemar 45 Derrida Jacques 185, 187, 191–196 Deweniszski Ajzyk Meir (zob. A. Wajter) 107–115, 117, 118, 121 Dgani Rachel 96 Dioskurydes 31 Dłuski Wiktor 156 317 Domańska Ewa 156, 158, 187 Dorson Richard M. 25 Doubrovsky Serge 132 Drażyńska Marta 103, 307, 310 Dresdner Karol 12 Dresner Chaja 290 Drozdowski Rafał 257, 258, 261 Dubnow Szymon 27 Düringsfeld Ida von 28 Dydyński Krzysztof 284 Dykman Salomon 102, 310, 313, 314 Dynner Glenn 51 Dzierżyńska Aleksandra 201 Eck Natan 99 Edelman Marek 146 Ehrlich Abraham 37, 77 Eiger Akiwa 40 Einhorn Erin 296, 297 Eisenbach Artur 36 Eker Anda 75, 79, 81, 86, 91 Eliasberg Jehuda Becalel 50 Elimelech z Leżajska (właśc. Elimelech Weissblum) 42, 274, 275 Eliszewa (właśc. Eliszewa Bychowska) 103, 311 Endelmanowa-Rosenblattowa Czesława 69, 73 Engelking Barbara 148, 159 Esterka 19 Even-Zohar Itamar 303, 304 Fabbro Franco 30 Fajgenbaum M.J. 47 Fajwuszinski A. 29, 46 Farber J. 38, 51 Farer Dowid 30 Feldhorn Juliusz 82 Feldman Maria 303 Feldman Wilhelm 18, 60, 65–68, 72, 73 Ferenc Tomasz 257 Feuermann Betty 78, 79 Fichman Jaakow 76, 84, 85, 90, 91, 95, 310 Fijałkowska-Janiak Irena 20 Filiciak Mirosław 253 Fink Ida 146 Finkelsztejn Leo 116 Finlan Stephen 132 Fogel Dawid 106 Fogelzon J. 114 Frajlich Anna 211 Franciszek Józef I Habsburg 223, 230 Frankel Alona 146 Freud Sigmund 158, 195 Frick David 16 Frug Szymon 60, 62, 305, 311 Fryszman Dawid 62, 90, 309, 311 Fuks Marian 34 Gabryś Monika 16, 116 Galchinsky Michael 62 Galen 31, 49 Gane Nicholas 254 Ganzfried Salomon 41 Garewicz Jan 234, 235 Gawalewicz Marian 63 Gawliński Stanisław 210, 224, 227 Gawrieli Nachum 88, 89, 91 Gawron Edyta 292 Gelber Mark H. 81 Geller Ewa 11, 12, 16, 18 Gilman Sander 135 Ginzburg Saul 41, 54 Girard Rene 263 Glasenapp von Gabriele 64, 303 Gluzman Michael 94 Głowacka Dorota 149, 151 Głowiński Michał 151, 171, 191 Głuchowski Piotr 127 Gnessin Uri Nissan 311 Gnutek Wawrzyniec 142 Goetel Ferdynand 224 Goeth Amon 290, 295, 296 Goffman Erving 201 Goldbaum Wilhelm 213, 214, 226 Goldberg Lea 93, 94 Goldberg-Mulkiewicz Olga 14–17, 26, 49 Goldszmidt Emanuel I. 107, 108, 112, 114, 115 Golka Marian 10 Goody Jack 39, 42 Gordon Izaak Lejb 311 Gordon Szojl (Saul) 110 Gordon-Mlotek Chane 109, 112, 113 Gorelik Szmarjahu 107 Gorki Maksim (właśc. Aleksiej Maksimowicz Pieszkow) 136 Goszczyńska Mirosława 263 Gottlober Abraham Ber 77 Graff Agnieszka 151 318 Granach Aleksander 38 Grin Irek 86 Grinberg Uri-Cwi 104, 120 Gross Natan 141 Grosz Georg 129, 139 Grozwajer Marcin 230 Gruber Ruth Ellen 15, 233, 245 Grunwald Max 26, 30, 52 Gruszecki Artur 63 Grydzewski Mieczysław 208, 209 Grynberg Henryk 188 Grynberg Uri Cwi 311 Gutman Yisrael (Israel) 13, 95 Guttuso Renato 130 Gwóźdź Andrzej 254, 256, 259 H. Jehudi 275 Habielski Rafał 209 Halberstam Chaim 274, 278, 279 Halevy Jehuda 79 Halkowski Henryk 281, 293, 296 Halperin Jechiel 83–85, 89, 91 Halpern Joel 30, 40 Ha-Meiri Awigdor 106 Haney Lynne 76 Hański Bartłomiej 214, 215 Harkavy Alexander 50, 51 Harshav Benjamin 12, 13, 21 Hartglas Apolinary 89 Haupt Heinz-Gerhard 76 Haur Jakub Kazimierz 28, 31, 40 Healey Dan 136 Hechajmi (Uchmani) Azriel 97 Heidegger Martin 152, 195 Heine Heinrich 304 Henten Willem van 131 Hertz Aleksander 10, 16 Herzl Theodor 76, 79, 90 Herzog Elisabeth 9, 37 Heschel Joshua 9 Hetény Zsuzsa 60 Hever Hanan 96, 106 Hipokrates 31, 49 Hirsch Marianne 151–157, 189 Hirszberg J.W. 82 Hirszowicz Abraham Eliezer 43 Hitler Adolf 130, 228 Hoffman David S. 255, 268, 269 Hoffman Zygmunt 34 Holzer Jerzy 214, 222, 226 Hońdo Leszek 25 Horn Maurycy 34 Hołówka Jacek 244 Hovorka Oskar 53 Hudes Tadeusz 209 Huelle Paweł 163 Hufford David J. 32, 33 Igel Emil 12 Ihr Daniel 79, 81, 91 Immama [nierozszyfrowany pseudonim] 79, 91 Indelman Elchanan 94, 98 Isserles Mojżesz 44, 294 Itzkovitz Daniel 134 Izaak ben Eliezer 40 Jabłońska Renata 146 Jackson Peter 287 Jaffe Lejb (Leon Jaffe) 111, 113 Jagodzińska Agnieszka 9, 12, 27 Jakobsen Janet R. 135 Jakowska Krystyna 222 Jakubovitz Immanuel 49 Jan Paweł II 277 Janion Maria 118, 120–122, 150 Janiszewska Katarzyna 281 Januszewski Tadeusz 209 Japola Józef 43 Jarzębski Jerzy 171, 209 Jenkins Henry 253, 257, 263, 264, 268 Jesienin Siergiej 97 Józef II 35 Junis Zew 38, 47, 52 K.E.F. [nierozszyfrowany kryptonim] 68 K.W. [nierozszyfrowany kryptonim] 67 Kac Szimen 38 Kacenelson Icchak 96, 99, 103, 311 Kafka Franz 212, 213, 216, 226 Kahan Berl 38 Kahan Jakub 89 Kahan Jehuda Lejb 30, 43 Kaltenbergh Lew 18 Kamiński Janusz 294, 295 Kaplanski Judl 48 Kapralska Łucja 215, 228 Kariw Josef 42 Karlówna Sulamith 81, 82, 91 Karni Jehuda 106, 311 319 Kassow Samuel 110 Katka Reszke 233–235, 240, 242, 249 Katz Janina 146 Katz Mordechaj 278 Kaye Richard 133 Kazimierz III Wielki 19, 230 Kearney Richard 185 Keff Bożena 146 Kenally Thomas 289 Key Ellen 76 Kiersnowska Krystyna 275 Kilar Maria 278 Kisiel Marian 173 Kitowska-Łysiak Małgorzata 171 Klausner Józef 313 Klee Paul 197 Klejnocki Jarosław 164 Kletzel Cheskel Zwi 86–88, 91 Kłos Juliusz 110 Kłoskowska Antonina 10, 15 Kmak Rafał 278 Koczkodaj Izabela 62 Kokoschka Oskar 130 Kolbuszewski Jan 63 Kołodziejska Zuzanna 59, 63, 72, 73, 75, 86, 301 Kompert Leopold 64, 72, 304 Konopnicka Maria 63 Konwicki Tadeusz 18 Kopaliński Władysław 120 Kopciowski Adam 165, 179 Kopeć Zbigniew 176, 180 Korczak Janusz (właśc. Henryk Goldszmidt) 82, 84, 87, 90, 91 Körner Lewi 80, 81, 91 Kosshut Stanisława 83 Kossoy Edward 45 Kościuszko Tadeusz 113, 119–122 Kotik Jechezkel 38, 54 Kowalski Marcin 127 Koźmiński Leszek M. 209 Krall Hanna 146 Krasicki Ignacy 65 Kraushar Aleksander 63 Krawczyńska Dorota 16, 116 Kronfeld Adolf 53 Kronfeld Chana 93, 96 Królak Sławomir 254 Krug Gary 253 Krynicka Natalia 20 Kryszak Janusz 104 Krzysztofek Kazimierz 254 Kubiak Zygmunt 218 Kubis Andrzej 156 Kubisiowska Katarzyna 149, 157 Kuhmerker-Sirkes Cecylia (Cecylia Kuhmerkerówna) 77 Kulbak Mosze 311 Kuryluk Ewa 146 Kuśniewicz Andrzej 213 Kwartin Zawel 41, 49 Kwieciński Bartosz 293 L.H.P [nierozszyfrowany kryptonim] 69 LaCapra Dominick 158, 237, 239 Lamdan Izaak 311 Landau Gisela 77 Landau-Czajka Anna 208–211, 214, 217, 219, 230 Lander Pinchas 96, 98, 100 Lapidus Steven 135, 138, 139 Lauterbach Artur 81, 91 Lebrun Yvan 30 Lechoń Jan 229 Leciński Maciej 188 Lefin Menachem Mendel 50, 51 Legeżyńska Anna 174 Legutko-Ołownia Agnieszka 289, 290 Lejwik Halper 311 Lesicz-Stanisławska Katarzyna 62 Lessing Gotthold Ephraim 304 Leszczawski-Schwerk Angelique 79 Leśniak Jerzy 280 Levinas Emmanuel 195 Lew Henryk 41, 47, 49 Lewinski Jom-Tow 52 Libera Zbigniew 33, 39, 46 Lichtenbaum Leon 65, 66 Lifschitz Menashe 280 Lifszyc Szabtaj 42 Ligocka Roma 146 Lilien-Czarnecka Maria 208 Lilientalowa Regina 33, 37, 39, 40, 42, 46, 53 Lindau Paul 72 Linecki Jicchok Joel 38 Lipiec Izaak 29, 39, 43 Lipszyc Adam 185, 193, 194, 197, 199 Lor Alfred 60, 305 Lorenzetti Ambrogio 137 Löw Chaim 12 Redaktor prowadząca Anna Poinc-Chrabąszcz Adiustacja językowo-stylistyczna Wojciech Adamski Korekta Elżbieta Białoń Skład i łamanie Wojciech Wojewoda Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83
