Rozwój stóp na tle rozwoju ontogenetycznego organizmu człowieka
advertisement
Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 Rozwój stóp na tle rozwoju ontogenetycznego organizmu człowieka Feet growth in relation to human ontogenetic development Ryszard Łuba, Zbigniew Olejniczak*, Bogusław Woźniak Instytut Przemysłu Skórzanego w Łodzi, Zakład Obuwia i Morfofizjologii Stopy , ul. Zgierska 73, 91 – 462 Łódź, e-mail: *[email protected] Streszczenie Organizm człowieka, w tym kończyny dolne, w całym okresie rozwoju ontogenetycznego podlega cyklicznym zmianom dotyczącym zjawiska rozrostu, różnicowania oraz dojrzewania i że należy je uwzględniać przy projektowaniu kopyt i obuwia. W oparciu o wyniki badań ponad 22.5 tys. osobników w wieku 2-56 i więcej lat przedstawiono i omówiono zjawiska rozrostu i różnicowania dla wybranych cech stopy na tle rozrostu wysokości i ciężaru ciała. Summary In the whole ontogenetic development the human organism including lower limb throughout the entire period is subject to cyclical fluctuations of the growth phenomenon and shall be taken into consideration in the design and implementation of the lasts and shoes. Based on the research results for persons aged 2 -56 was presented to and discussed for foot selected properties in view of the cyclical fluctuations of the growth phenomenon and body weight. Słowa kluczowe: stopy, kończyna dolna, rozrost, rozwój ontogenetyczny Key words: feet, lower limb, growth, ontogenetic development 1. Rozwój ontogenetyczny człowieka Nawet wybranych problemów dotyczących morfofizjologii kończyn dolnych, a zwłaszcza stóp, nie sposób analizować i oceniać w oderwaniu od ogólnego procesu rozwoju człowieka w całym okresie ontogenezy. Kończyny dolne, w tym stopy, jako bardzo ważna składowa część organizmu podlegają w okresie rozwoju osobniczego (ontogenetycznego) tym samym procesom i zjawiskom co pozostałe narządy i organy ciała ludzkiego. Rozwój osobniczy człowieka można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Jednym z nich jest badanie kształtowania się „osobowości biologicznej” człowieka co powszechnie nazywane jest rozwojem fizycznym. W skład pojęcia rozwoju fizycznego wchodzi całokształt procesów biologicznych w tym również biochemicznych i biofizycznych. Badając rozwój fizyczny można brać pod uwagę wyłącznie zwiększenie się wysokości masy ciała lub innych wymiarów liniowych czyli obserwować proces rozrostu zwany wzrastaniem. Innym zjawiskiem rozwoju fizycznego jest proces różnicowania. Jest to proces bardzo złożony i obejmuje m. in. kształtowanie się proporcji ciała. Proces różnicowania dotyczy doskonalenia budowy tj.: przebudowy struktury komórek w określone układy i zespoły (organogeneza), dostrajania się poszczególnych układów i zespołów względem pozostałych i formowania się ogólnych kształtów i proporcji organizmu (typogeneza). Procesy różnicowania zazwyczaj obserwujemy na podstawie zmian proporcji ciała, rozwoju tkanki tłuszczowej oraz rozrostu kości na grubość w stosunku do ich rozrostu na długość. Proces różnicowania jest więc procesem doskonalenia struktury. Poza rozrostem (wzrastaniem) i różnicowaniem w rozwoju człowieka wyróżniamy proces dojrzewania polegający na doskonaleniu funkcji poszczególnych układów (specjalizacja) oraz dostrajania się do funkcji innych układów w ramach całego ustroju (integracja).Tak więc procesy rozrostu, różnicowania oraz dojrzewania są nieodłącznymi składowymi rozwoju fizycznego organizmu. Charakter, wielkość oraz tempo rozwoju w okresie prenatalnym (przedurodzeniowymn) i postnatalnym (pourodzeniowym) pomimo zróżnicowania osobniczego jest typowy dla wszystkich ludzi. W okresie prenatalnym w fazie zarodka rozwój jest największy. Embrion ma długość (3-5) cm, waży około 2 gramy, a jego rozwój w stosunku do fazy jaja płodowego wynosi około 2 miliony procent. W okresie tym tworzą się wszystkie układy i narządy, które w dalszym rozwoju zmieniają głównie swoją wielkość. Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 Kończyny górne i dolne są stosunkowo małe i cienkie. W fazie płodowej następuje pewne zwolnienie tempa rozwoju, ale jest on nadal szybki. Po zakończeniu fazy płodowej ciało noworodka składa się z około 200 milionów komórek, ma długość ok (50-51)cm, waży ok 3,5kg. W okresie postnatalnym (pourodzeniowym) do około 5-7 miesiąca życia po urodzeniu wyróżnia się fazę bierności ze zwolnionym nieco tempem rozwoju oraz fazę ekspansji trwającą do około 20-25 lat. W fazie ekspansji następuje ponowne przyspieszenie tempa rozwoju, dotyczy on zarówno procesu rozrostu, różnicowania i dojrzewania. Jest to okres najszybszego rozwoju (rozrostu) w okresie postnatalnym. W końcu 3 roku życia dziecko osiąga: (54-57)% wysokości ciała, (24-26)% ciężaru ciała, (54-57)% powierzchni ciała, (64-66)% obwodu klatki piersiowej oraz 90% obwodu głowy charakterystycznych dla osobnika dorosłego. W okresie tym następuje szybki rozwój aparatu ruchu, zmieniają się proporcje ciała, dziecko staje się długokończynowe. Na przykład nogi u noworodka stanowiły przeciętnie 37% wysokości ciała a w wieku 3 lat około 40% tj. blisko połowy wysokości ciała. W wieku 3-4 lat poduszeczka tłuszczowa stopy jest zastępowana łukami kostnymi. W okresie tym następuje stabilizacja krzywizn kręgosłupa, które nabierają cech krzywizn fizjologicznych. W kolejnej fazie rozwoju dziecka (rozwój kontroli otoczenia) trwającym do początków etapu przedpokwitaniowego (do 8-9 roku życia) następuje dalsze zwolnienie tempa rozwoju, powiększenia masy ciała oraz intensyfikacja procesów różnicowania i dojrzewania. W początkowym okresie tej fazy przyrosty wysokości są większe aniżeli ciężaru. Okres ten kończy się pewnym przyspieszeniem rozrostu zwanym skokiem szkolnym. Następuje szybki rozwój kończyn dolnych, które pod koniec tej fazy swoją długością przekraczają połowę wysokości ciała. Stopa jest szeroka, niska, średnio wysklepiona, tempo rozrostu stopy jest bardzo szybkie. Pod koniec fazy zwanej „rozwojem kontroli otoczenia” dziecko stanowi już względnie autonomiczną jednostkę t.j. osiąga znaczny stopień dojrzałości osobniczej. Kolejny okres rozwoju to jest okres pokwitania-okres dorastania. Stanowi on o uzyskaniu zdolności do rozrodu, czyli stwarza możliwość przedłużenia gatunku. Cechuje się on szczególnie intensywnym rozwojem aparatu rozrodczego. Rozpoczyna się on około 7-9 roku życia. Jednym z objawów „okresu pokwitania” jest wystąpienie skoku pokwitaniowego wysokości ciała, który u dziewcząt ma miejsce około 11-12 roku życia, a u chłopców 13-14 roku życia. Skok pokwitaniowy u dziewcząt trwający kilka miesięcy dotyczy wysokości i masy ciała (głównie tkanki kostnej i mięśniowej). Cały okres przyśpieszonego pokwitaniowego rozrostu wysokości ciała wynosi około 22 cm i trwa około 5 lat. Skok pokwitaniowy u chłopców występuje o około 1,5-2 lat później niż u dziewcząt. Okres dorastania kończy w pewnym stopniu progresywny rozwój organizmu. Następuje zakończenie procesów rozrostu tkanki kostnej, większość tkanek kończy proces różnicowania, większość funkcji fizjologicznych i biochemicznych osiąga szczyt rozwoju. Zachodzi względna równowaga procesów anabolicznych i katabolicznych – organizm człowieka „wchodzi” w okres stabilizacji. Okres stabilizacji obejmuje czas, w którym człowiek płodzi i wychowuje dzieci, jest to również najbardziej wydajny okres w jego pracy zawodowej. Niestety po okresie stabilizacji trwa okres starości (od 50-60 lat do 100 i więcej lat). Jest to okres, w którym następuje przewaga katabolizmu nad anabolizmem z wszelkimi niekorzystnymi dla człowieka skutkami. Opisana w dużym skrócie etapowość rozwoju człowieka jest cyklem przemian właściwym każdej ontogenezie. Ów ontogenetyczny cykl progresywnego rozwoju, produkcji potomstwa i inwolucji można traktować jako pewien rytm w rozwoju filogenetycznym (rodowym). Rozwój ontogenetyczny nie przebiega w sposób jednostajny, obserwujemy w nim pewne okresy natężenia i osłabienia poszczególnych procesów rozwoju bądź cykliczne zmiany pewnych właściwości. Z dostępnego piśmiennictwa fachowego wynika, że w procesach dotyczących rozwoju człowieka zarówno w okresie prenatalnym jak i postnatalnym badano i oceniano głównie takie cechy jak długość (wysokość) ciała, masę ciała, obwody głowy i klatki piersiowej, szerokości barków i bioder, grubość tkanki tłuszczowej oraz rzadziej długość kończyn dolnych i górnych. Jako takie zainteresowanie kończynami dolnymi a zwłaszcza stopami pojawia się dopiero w okresie postnatalnym tj. około 1 roku życia kiedy to dziecko przyjmuje pionową pozycję ciała i rozpoczyna chodzenie. W okresie tym pediatrzy, a zwłaszcza ortopedzi są w stanie rozpoznać już i ocenić stan zdrowotny kończyn dolnych dziecka. Wymaga to niekiedy wykonania określonych pomiarów np. kąta piętowogoleniowego, kąta Clarke’a, kątów przywodzenia, odwodzenia, odwrócenia czy nawrócenia stopy, kąta zgięcia palca pierwszego oraz pomiarów długości, szerokości oraz obwodów stopy. Badania przekrojowe (transwersalne) wykonywane są dopiero od 2-3 roku życia dziecka. W Polsce badania takie wykonywał w latach 1968-1990 Instytut Przemysłu Skórzanego w Łodzi obejmując nimi ponad 115 tysięcy osobników. Pomimo tego, że od przeprowadzenia tych badań minęło już sporo czasu, stanowią one w dalszym ciągu cenne źródło informacji, zwłaszcza w odniesieniu do zagadnień dotyczących morfologii stopy. Morfologia stopy wyznaczana wartościami wskaźników proporcji jest na ogół stała, a zmieniają się natomiast w czasie 68 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 wymiary bezwzględne jednak i te nie są wielkie i jednoznaczne. 2. Rozwój stóp człowieka – metoda analizy wyników badań Zarówno z fachowego piśmiennictwa jak i z autopsji wynika, że istnieje zależność pomiędzy wiekiem osobników, a wysokością ich ciała oraz z wymiarami poszczególnych jego odcinków w tym kończyn dolnych. W okresie rozwoju progresywnego a zwłaszcza w fazie ekspansji tj. między 5-7 miesiącem życia, a 20-25 rokiem życia rośnie wysokość ciała, długość kończyn dolnych oraz długość stóp. Osobnicy wyżsi mają na ogół dłuższe kończyny dolne oraz dłuższe stopy chociaż nie jest to zależność całkowita. Zdarzają się przypadki, że osobnicy o większym wzroście mają krótsze stopy i odwrotnie. W przedstawionej analizie za mierniki ciała przyjęto jedynie jego wysokość i ciężar oraz obliczony na ich podstawie wskaźnik wagowo-wzrostowy Queteleta (wskaźnik Q), za mierniki kończyny dolnej przyjęto wymiary stopy tj.: długość stopy, szerokość stopy w przodostopiu, szerokość pięty mierzoną w 18% długości stopy, wysokość stopy mierzoną w 51% długości stopy oraz obwód stopy w przodostopiu. Dla zmierzonych cech ciała i stopy obliczono wartości przyrostów rocznych (PR) z uwzględnieniem wieku i zróżnicowania płciowego badanych. Wartości te przedstawiono na rysunkach 1 - 8. 3. Uzyskane wyniki 3.1 Rozrost wysokości i ciężaru ciała człowieka w procesie ontogenezy Rozrost wysokości ciała człowieka w procesie ontogenezy przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) wysokości ciała w aspekcie wieku i płci badanych. Przyrosty roczne (PR) wysokości ciała dla kobiet W badanej próbie stwierdzono wzrost wysokości ciała notowane do 18 r.ż. wykazują dużą zmienność od zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. U kobiet w okresie 80,5 mm dla 3-latków do 0,7 mm dla 17-latków, 2-18 lat przyrost wysokości ciała wynosi 706,2 mm, natomiast dla mężczyzn w tym samym okresie maleją a u mężczyzn w okresie 2-17 lat wynosi on 818,2 mm z 74,5 mm do 26,9 mm. Przeciętny przyrost roczny co stanowi odpowiednio wzrost o 79,5% i 90,9%. wysokości ciała w grupie kobiet wynosi 44,1 mm, Proces rozrostu wysokości ciała kończy się u kobiet a w grupie mężczyzn jest wyższy o ponad 10 mm w 18 r.ż, u mężczyzn w 17 r.ż. Po okresach tych i wynosi 54,6 mm. We wszystkich klasach wieku następuje wprawdzie nieznaczne ale jednak kobiety są niższe od mężczyzn nawet o około 120mm zmniejszanie się wysokości ciała. Przeciętna wysokość (17-35 lat), jedynie w wieku 11-13 lat kobiety są ciała dla całej badanej próby wynosi 1375,7 mm dla wyższe od mężczyzn nawet o około 20mm.Wiąże się to kobiet i 1421,6 mm dla mężczyzn co oznacza, że z pewnością z wcześniejszym występowaniem u kobiet mężczyźni są przeciętnie wyżsi od kobiet o 45,9mm. (dziewcząt) niż u mężczyzn okresu pokwitania 69 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 (tzw. skok pokwitaniowy) oraz z późniejszym u mężczyzn niż u kobiet zakończeniem okresu dojrzewania. Rozrost ciężaru ciała człowieka w procesie ontogenezy przedstawiono na rysunku 2. Rysunek 2. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) ciężaru ciała w aspekcie wieku i płci badanych. zmienność w poszczególnych okresach wieku. Zarówno u kobiet jak i u mężczyzn wraz z wiekiem Największe tempo rozwoju ma miejsce w okresie 12-14 powiększa się masa ciała. U mężczyzn w okresie 2-46 lat u kobiet oraz w wieku 14-15 lat u mężczyzn. i więcej lat przyrost ten wynosi 57,1 kg a u kobiet około Przyczyny tego stanu rzeczy są podobne jak 54,7 kg co stanowi odpowiednio wzrost o 423,0% w przypadku wysokości ciała i wynikają głównie ze i 434,1%. W odróżnieniu od wysokości ciała jego masa zjawisk pokwitania i dojrzewania organizmu. wzrasta przez cały okres ontogenezy. Przeciętny ciężar ciała dla całej badanej próby wynosi 40,1 kg dla kobiet 3.2 Zmiany wartości wskaźnika Queteleta i 42,5 kg dla mężczyzn co oznacza, że mężczyźni są (wskaźnik Q) przeciętnie ciężsi od kobiet o 2,4 kg. Różnice Wskaźnik Q należy do grupy tzw. wskaźników w ciężarze ciała kobiet i mężczyzn do 14 r.ż są proporcji stosowanych do oceny procesów nieznaczne nie przekraczają bowiem 1 kg, po tym różnicowania ciała. Wskaźnik ten zwany wskaźnikiem okresie rosną w granicach 2-9 kg przy czym w wieku wagowo-wzrostowym Queteleta określa jaki ciężar 12-14 lat kobiety są nieznacznie cięższe od mężczyzn ciała przypada przeciętnie na 1cm wysokości ciała.: (0,3-1,2 kg).Przyrosty roczne ciężaru ciała wykazują WQ= zmienność wraz z wiekiem, u kobiet są największe w wieku 12-14 lat u mężczyzn w wieku 13-15 lat. Dla całego okresu ontogenezy średni przyrost roczny dla Zmiany wartości tego wskaźnika w aspekcie kobiet wynosi 2,7 kg dla mężczyzn 3,2 kg. Wskaźniki wiekowym i płciowym ilustrują dane zawarte tempa rozwoju dla kobiet i mężczyzn wykazują dużą na rysunek 3. 70 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 Rysunek 3. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) wskaźnika wagowo-wzrostowego Queteleta w aspekcie wieku i płci badanych. W obu grupach płciowych począwszy od 2 do 46 i więcej lat wartości wskaźnika rosną u kobiet o 294,8 a u mężczyzn o 274,0 jednostek co stanowi przyrost odpowiednio o 208,5% i 182,5% w stosunku do wieku 2 lat. W badanym okresie ontogenezy średnie arytmetyczne wartości wskaźnika są nieznacznie większe dla mężczyzn niż dla kobiet i wynoszą 282,1 i 276,7 jednostek. Przyrosty roczne wartości wskaźnika są zmienne i wahają się w grupie kobiet od 3,6 do 43,5, w grupie mężczyzn od 3,0 do 29,3. Zmiany wartości wskaźnika wagowowzrostowego wraz z wiekiem badanych mogą mieć związek z występowaniem tzw. „skoku pokwitaniowego” oraz z okresem dojrzewania. Skok pokwitaniowy obejmuje zarówno wysokość jak i masę ciała. Wzrost wartości wskaźnika Q jest spowodowany przyrostami głównie tkanki kostnej i mięśniowej w mniejszym stopniu tkanki tłuszczowej. Wzrost wartości wskaźnika Q wraz z wiekiem, niezależnie od wahań w przyrostach rocznych oznacza wzrost obciążenia kończyn dolnych a zwłaszcza stóp a tym samym potrzebę dostosowania się struktury anatomicznej i czynnościowej kończyn dolnych do tych niekorzystnych warunków. 3.3 Rozrost stopy w procesie ontogenezy Rozrost stopyw rozpatrywanym okresie ontogenezy 3-46 i więcej lat odnosi się do jej długości, szerokości, wysokości i objętości Zmiany w tym zakresie ilustrują dane liczbowe zawarte na rysunkach 4 -14. Długość stopy Na rysunku 4 przedstawiono wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) długości stopy w aspekcie wieku i płci badanych. Długość stopy rośnie wraz z wiekiem zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn, z tym że u kobiet powyżej 25 r.ż. długość stopy nieznacznie maleje. W badanym okresie ontogenezy długość stopy wzrasta u kobiet o ponad 100 mm, a u mężczyzn o 117mm co oznacza przeciętny ich wzrost odpowiednio o ponad 71% i 80%. Przeciętnie stopy mężczyzn są dłuższe od stóp kobiet o ponad 10 mm (kobiety 213,43mm, mężczyźni 223,84mm). Średnio przyrosty roczne długości stóp dla kobiet wynoszą przeciętnie 5,3mm, dla mężczyzn są większe i wynoszą 7,3 mm. W obu grupach „płciowych” przyrosty roczne są zmienne – maleją wraz z wiekiem, u kobiet powyżej 15 r.ż. są minimalne, u mężczyzn ma to miejsce dopiero powyżej 17r.ż. Szerokość stopy w przodostopiu Zmiany wraz z wiekiem szerokości stopy w przodostopiu ilustrują dane zawarte na rysunku 5. 71 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 Rysunek 4. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) długości stopy w aspekcie wieku i płci badanych. Rysunek 5. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) szerokości przodostopia w aspekcie wieku i płci badanych. Szerokość stopy zwiększa się wraz z wiekiem zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, przyrost szerokości u kobiet wynosi przeciętnie 39,5mm tj. ponad 64%, a u mężczyzn 42mm tj. ponad 66% w stosunku do szerokości w wieku 2 lat.. Przeciętnie szerokość stopy u mężczyzn jest większa o około 4mm (kobiety 84,8 mm, mężczyźni 88,7mm). Przyrosty roczne szerokości stopy 72 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 są podobnej wielkości u kobiet i mężczyzn tj. przeciętnie w granicach 2mm. Tempo rozwoju szerokości stopy u kobiet znacznie maleje po 14r.ż. u mężczyzn dwa lata później. Szerokość stopy w pięcie Stwierdzone zmiany przyrostów rocznych w szerokości pięty mierzonej w 18% długości stopy obrazują dane zawarte na rysunku 6. Rysunek 6. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) szerokości stóp w pięcie w aspekcie wieku i płci badanych. Charakter zmian w rozroście szerokości pięty jest podobny jak dla szerokości przodostopia i długości stopy. W badanym okresie ontogenezy szerokość pięty u kobiet zwiększa się przeciętnie 22,6mm tj. wzrosła o około 50% natomiast u mężczyzn zwiększyła się również o około 24,8% tj. wzrasta ponad 53,0 %. Szerokość pięty jest przeciętnie o ponad 2mm mniejsza u kobiet niż u mężczyzn licząc cały badany okres 3-46 i więcej lat. Przyrosty roczne wykazują zmienność wraz z wiekiem badanych u kobiet w granicach (0,3-2,1)mm u mężczyzn w granicach (0,3-2,2)mm. Średni przyrost roczny dla kobiet (1,1mm) jest nieznacznie niższy niż dla mężczyzn (1,2mm). U kobiet pomiędzy 15-25 r.ż. przyrosty szerokości pięty są bardzo małe po czym rosną znacznie w wieku 26-45 lat, u mężczyzn ma to miejsce po 16-17 r.ż. Wysokość stopy w „podbiciu” Rozrost stopy na wysokość (w „podbiciu”) obrazują wyniki pokazane na rysunku 7. Z wiekiem badanych rośnie wysokość stopy w tzw. „podbiciu”. U kobiet przyrost ten w okresie 2-45 lat wynosi około 24mm., w grupie mężczyzn wynosi on około 28mm. Stanowi to w stosunku do wysokości stopy w 2r.ż. wzrost odpowiednio ponad 57% oraz ponad 64%.W badanym okresie 2-45 i więcej lat przeciętna wysokość stopy u kobiet jest o ponad 3mm mniejsza niż u mężczyzn. Przyrosty roczne wysokości maleją wraz z wiekiem zarówno u kobiet jak i u mężczyzn z 2, mm w wieku 3 lat do 0,3 w wieku 18 lat. U kobiet w wieku 46 i więcej lat, a u mężczyzn już w wieku 19-25 lat następuje obniżenie się wysokości stopy. Obwód stopy w przodostopiu Zmiany roczne w obwodzie stopy w przodostopiu ilustrują dane pokazane na rysunku 8. W badanym okresie ontogenezy 2-46 i więcej lat obwód stopy w przodostopiu zwiększył się zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. U kobiet wzrost ten przeciętnie wynosi 99mm, u mężczyzn ponad 107,3mm co stanowi przyrost odpowiednio o około 70% oraz ponad 73%, Średnia arytmetyczna obwodu u kobiet wynosi ponad 203mm i jest ponad 10mm mniejsza niż u mężczyzn (213,3mm). Przyrosty roczne zarówno u kobiet jak i u mężczyzn są podobnej wielkości, u kobiet dla klas w wieku 3-13 lat oscylują w przedziale (7,8-5,5)mm, u mężczyzn dla klas 3-15 lat oscylują w przedziale (8,4-6,5)mm. Po 13 r.ż. u kobiet i po 15 r.ż. u mężczyzn przyrosty roczne istotnie maleją. Przeciętne przyrosty roczne obliczone dla całego okresu ontogenezy wynoszą dla kobiet 5,0mm, dla mężczyzn są nieco wyższe 5,9mm. 73 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 Rysunek 7. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) wysokości stóp w „podbiciu” w aspekcie wieku i płci badanych. Rysunek 8. Krzywe profilowe wartości średnich arytmetycznych dla przyrostów rocznych (PR) obwodustóp w przodostopiuw aspekcie wieku i płci badanych. 4 Ocena ogólna rozrostu ciała, podudzia i stopy w badanym okresie ontogenezy Na podstawie przedstawionych danych można wyciągnąć szereg wniosków: - Mężczyźni w stosunku do kobiet cechują się wyższym wzrostem, większym ciężarem ciała, większym wskaźnikiem Q, dłuższymi, szerszymi, wyższymi i tęższymi stopami. - U mężczyzn w ocenianym okresie 2-46 i więcej lat przyrosty bezwzględne w wielkościach badanych 74 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 cech ciała i stopy są większe niż u kobiet z wyjątkiem obwodów podudzia. - Przyrosty procentowe wyrażające stosunek przyrostów bezwzględnych do wartości cech dla wieku wyjściowego tj. 2 lat wykazują dużą zmienność w zależności od badanej cechy. Największy przyrost, bo 434,13% dla kobiet i 423,0% dla mężczyzn dotyczy ciężaru ciała. W znaczący sposób, tj. o 208,4% u kobiet i 182,49% u mężczyzn, wzrasta wartość wskaźnika wagowowzrostowego (Q). Najmniejsze przyrosty procentowe dotyczą szerokości pięty (kobiety 49,78%, mężczyźni 53,22%). - U mężczyzn przyrosty procentowe są większe niż u kobiet z wyjątkiem ciężaru ciała oraz wskaźnika Q, które są większe u kobiet. - Z badanych cech stopy największe przyrosty procentowe dotyczą jej długości, bo 71,15% u kobiet i 80,24% u mężczyzn i są o około 10% niższe niż dla wysokości ciała (79, 46% kobiety, 90,92% mężczyźni). 5. Podsumowanie Należy podkreślić, że przedstawione wyniki analizy danych antropometrycznych wnoszą wiele istotnych spostrzeżeń o charakterze naukowo-poznawczym odnoszących się głównie do zjawiska rozrostu i zróżnicowania w procesie ontogenezy kończyn dolnych, zwłaszcza stóp, oraz mogą dostarczyć wiele cennych informacji o dla konstruktorów kopyt obuwniczych i obuwia. W wykonanej analizie wyników badań antropometrycznych wykorzystano również pomiary wysokości i ciężaru ciała co sprawia, że uzyskane wyniki można wykorzystywać nie tylko w przemyśle obuwniczym, ale również szerzej w pracach ściśle naukowych. Uzyskane rezultaty można wykorzystać przy badaniach np. współzależności budowy ciała i kończyn dolnych, kierunków i tempa rozrostu kończyn dolnych w procesie ontogenezy, zależności pomiędzy budową i wymiarami kończyn dolnych a ich obciążeniem, wpływem obciążenia stóp na ich wysklepienia podłużne i poprzeczne, zależnością ustawienia pięty do obciążenia stopy i jej związek z wysklepieniem podłużnym i szereg innych interesujących problemów. Przedstawione wyniki badań wzbogacają ogólny stan wiedzy o rozwoju stóp w okresie rozwoju ontogenetycznego człowieka. Wzbogacony został tan wiedzy o kończynach dolnych, stanowią również podstawę do realizowania opracowań o charakterze praktycznym-wdrożeniowym. 6. Literatura 1. Andreson M., Blais M. and Green W.: Growth of the Normal Foot during Childhood and 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Andalescence. AmJ. Of Phys.Anthr. t. 14, nr 2, 1956 Ambros Z.: Zarys ortopedii ogólnej, Warszawa 1959, PZWL Bochenek A.: Anatomia człowieka. Wyd V przerobione i uzupełnione przez M. Reichera PZWL Warszawa 1952-1960 Bogdanowicz J.: Rozwój fizyczny dziecka. PZWL Warszawa 1957 Bogdanowicz J.: Właściwości rozwojowe wieku dziecięcego. PZWL Warszawa 1962 Bogdanowicz J.: Cechy biologiczne wieku dojrzewania. Książnica-Atlas Lwów-Warszawa Bogdanowicz J.: Rozwój fizyczny dziecka. PZWL Warszawa 1964 Bogdanowicz J.: Zmiany wzrostu i wagi dzieci polskich w ciągu ostatnich 60 lat. Pol. Tyg. Lek. 17, s. 525-531 Bogdanowicz J.: Fizjologia rozwoju dziecka, PZWL W-wa 1966 Brożek J., Wolański N.: Zmiany z wiekiem oraz różnice płciowe w składnikach ciała w okresie dziecięcym i młodzieżowym. Wych. Fiz i Sport. 1966 Brzeziński Z.: Odrębności środowiskowe w rozwoju somatycznym i dynamice wzrastania chłopców, Wych. Fiz i Sport. 1964 Dega W.: Ortopedia i rehabilitacja, Warszawa 1983, t I Durewicz L.: Pomiary antropologiczne dzieci warszawskich, Zbiór Wiad. Do Antrop.Kraj, 1882, nr 6 Farnijewa O.W.: Antropometri czeskije issledowanija stop nasilenij ukraińskiej SSR. Naucz. trudy t. 22, 1962 Findeisen W.: Staffelung von Fussmassen in Lange und Breite, L.S.L. t. 1, nr 11, 1966 Fridland M.O.: Plantografia. Ortopedia. Moskwa 1954 Gastoł B.: Zniekształcenia statyczne w okresie rozwoju fizycznego wiejskiej młodzieży szkolnej na terenie woj. krakowskiego. Kultura fizyczna t. 16, 1963 Godycki M.: Zarys antropometrii. PWN Warszawa 1956 Gonczarowa Z.I.: Optimalnyj kontur nosocznojczastisleda Kołodki, Naucznyje Trudy MTILP nr 8, 1957 Guilford J.P.: Podstawowe metody statystyczne w psychologii o pedagogice, PWN Warszawa 1960 Jasicki B.: Dynamika rozwoju męskiej młodzieży szkolnej z Krakowa. Prace i Mat. Antrop. PAU 1938 Jasiecki B.: Wpływ ruchu na kształtowanie się proporcji ciała oraz tempo ich zmian 75 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. z wiekiem, Roczn. Nauk. WSWF Kraków 1966, nr 5 Jasicki B., Panek S.: Zarys antropologii, PWN Warszawa 1962 Jaworki Z.: Zmiany sezonowe w przyrostach wysokości i ciężaru ciała młodzieży wiejskiej, Prace i Mat. Antrop. 1962, nr 63 Kaczorowska L.: zmiany w proporcjach kończyny dolnej u młodzieży w wieku 7-17 lat. Prace i Mat. Antr. Nr 68-69, 1964 Karski T., Warda E.: Wyniki badania ortopedycznego 1200 stóp kobiecych i ustalenie wymagań dla produkcji właściwego obuwia, Przegl.Skórz. nr 8, 1968 Kurniewicz-Witczakowa R.: Kształtowanie się budowy stopy na tle analizy metod jej badania u dzieci i młodzieży warszawskiej. Prace i Mater. Nauk. IMD t. 8, 1966 Ledos M.: Architecture et geometrie du pied. Paris 1956 Lubaś J.: Technika i wstępne wyniki badań stóp 800 uczniów szkoły podstawowej, Biomechanika i Profilaktyka Statycznych Zniekształceń Stóp, Materiały z sesji naukowców w Lublinie 1979, PLWL Warszawa 1980 Łuba R.: Budowa przestrzenna stopy dziecka w wieku 2-3 lat w ujęciu antropometrycznym. Przegl. Skórz. R 22, nr 10-11, 1967 Łuba R.: Przeciętne wymiary podstawowych cech stóp kobiet pracujących w ŁZPS. Przegl.Skórz. r .23, nr 10,11,12, 1968 Łuba R.: Obuwie dla kobiet w podeszłym wieku, Biuletyn Infor. IPS nr 6, nr 5, 1967 Łuba R., Trześniowski W.: Norma branżowa BN68/7780-01 Obuwie Metody badan antropometrycznych, PKN 1968 Łuba R.: Ocena stanu zdrowotnego stóp dzieci, Prace Instytutu Przemysłu Skórzanego, Łódź 1978, t.22 Łuba R.: Współzależność budowy stopy i ciała u dorosłej ludności Polski, Przegląd Antropologiczny nr 2, 1976 Łuba R.: Kinderschuwerkaus den BlickortopadisherUntersungeg. SchuhTechnikabc nr 9, September 1979 Łuba R.: Problem zakresu numerycznego w grupach obuwia dziecięcego i młodzieżowego, IV Międzynarodowe sympozjum “Zdrowotność obuwia” Kraków, marzec 1985 Łuba R., Malinowski A., Stolarczyk H.: Rozwój fizyczny dzieci łódzkich i regionu łódzkiego w latach 1975-76, Antropologia a medycyna i promocja zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, tom II 1998 38. Łuba R., Sobczyński J., Woźniak B., Wójcik J.: zmiany tempa rozrostu wybranych cech stopy u dzieci i młodzieży w Polsce, Materiały V Konferencji Naukowo-Technicznej pt. „Obuwie i wkładki profilaktyczne oraz ortopedyczne”, Kraków 23-24.04.2010 39. Łuba R., Olejniczak Z., Woźniak B.: Stopy Polaków w świetle badań Instytutu Przemysłu skórzanego w Łodzi (Metodyka i wyniki pomiarów antropometrycznych), Copyright by Instytut Przemysłu Skórzanego, Łódź 2012 ISBN 978-83-909348-2-2 40. Makariceva V.K., Zybin I.P.: Dinamikarosta stopy dętej doskolnogovozrasta. Tech Log.Promyszl. /IzWUZ/ nr 5, 1970 41. Malinowski A.: Zarys biologii człowieka, UAM Poznań 1975 42. Meier H.: Obuwie ortopedyczne, W-wa, 1959, WPLiS 43. Michalski J.: Struktura antropologiczna Polski. Acta Univ. Lodzensis Łódź 1949 44. Mięsowicz I.: Współzależności statodynamiczne w obrębie stopy w aspekcie rozwoju ontogenetycznego, Prace i Mat. Nauk. IMD, t 8, 1966 45. Morton D.: The humen Foot. Columbia 1935 46. PAN – Komisja Antropometrii: PolskieZdjęcieAtropologiczne i jego zastosowanie w przemyśle odzieżowym, Warszawa-Wrocław 1962, PWN 47. Panek S.: Zagadnienie sezonowej zmienności we wzrastaniu organizmu człowieka, Zesz. Nauk. UJ 1960 48. Piątkowski S.: Zniekształcenie wzrostowe i nabyte kończyn dolnych, Ortopedia i Rehabilitacjia pod red. W Degi, W-wa, 1964, PZWL 49. Polskie Zdjęcie Antropologiczne w latach 19551959 i jego zastosowanie w przemyśle odzieżowym, Warszawa-Wrocław 1962 50. Pytlik K.: Znaczenie osi równowagi przy modelowaniu górnej części kopyta, Międzynarodowe Kolokwium Obuwia Zdrowotnego, Kraków 1959. 51. Rajchel Z.: Wysklepienie stopy w rozwoju osobnicznym, Przegl.Antrop. t. 25, z. 2, 1959 52. Strzałko J., Malinowski A.: Związek cech metrycznych i wskaźników ręki i stopy z długością kończyn, wzrostem i ciężarem ciała, Przegl.Antrop. t. 34, z. l, 1968 53. Szulc S.: Metody statystyczne, PWE, Warszawa 1961 54. Twardowski B.: Badania nad zależnością podłużnego wysklepienia stopy od ustawienia pięty u dzieci (pr. Doktorska WAM Łódź 1980) 76 Technologia i Jakość Wyrobów 59, 2014 55. Werner W.: Korrelationsbezeichungen von Fussmassenrunerhalb der Altersgruppen, LederSchuhe, Lederwarennr 2, 1967 56. Wolański N.: Morfologia człowieka, Warszawa 1953 57. Wolański N.: Nowe punkty antropologiczne na człowieku żywym, Przegl. Antrop. t. 23, z. 2, 1957 58. Wolański N.: Kinetyka i dynamika rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży, W-wa, 1962, WZWL 59. Wolański N.: Rozwój zakresu niektórych ruchów czynnych u dzieci wiejskich w wieku od 2 do 20 lat w porównaniu z ich rówieśnikami z miasta, Prace i Mat. Nauk. IMD t. 3, 1964 60. Wolański N.: Metody kontroli rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży, W-wa, 1965, PZWL 61. Wolański N.: Kształtowanie się stopy w rozwoju osobniczym i związane z tym problemy zdrowotności obuwia, Sympozjum Zdrowotności obuwia, Kraków 20-21 czerwca 1969 62. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka, Wwa 1970, PZWL 63. Wolińska T., Pruska H.: Obwody podudzia oraz długości i szerokości stopy u uczniów i uczennic szkół poznańskich ze szczególnym uwzględnieniem asymetrii tych pomiarów, Przegl. Antrop. t. 2, z. 4, 1927. 77
