Artropatia łuszczycowa. Aktywne życie.
advertisement
Artropatia łuszczycowa. Aktywne życie. Podręcznik dla pacjenta o artropatii łuszczycowej. Drogi pacjencie! Prof. dr. med. Stefan Schewe Specjalista medycyny wewnętrznej i reumatologii Monachium Spis treści Informacje o chorobie 04 Informacje na temat leczenia 24 Życie z artropatią łuszczycową 40 Słowniczek 46 Dodatkowe informacje 50 Pierwszym krokiem chorego w kierunku poprawienia swojego stanu zdrowia jest uzyskanie dokładnych informacji na temat swojej choroby. Jest to szczególnie ważne w przypadku chorób przewlekłych, takich jak artropatia łuszczycowa. To przewlekłe zapalenie stawów dotyka przede wszystkim osoby z łuszczycą: U około jednej trzeciej osób z łuszczycą, obok objawów skórnych występują także typowe dolegliwości stawów. Objawy mogą być bardzo różne – od łagodnego obrzęku stawów i umiarkowanych dolegliwości do dużego bólu i znacznego upośledzenia ruchliwości. Przez długi czas lekceważono wpływ łuszczycy na napięcie fizycznego i emocjonalne u chorych osób, ale również skutki społeczne i ekonomiczne tej choroby, przy czym czyniło to również wielu lekarzy. Leczenie także często przez dłuższy czas było niezadowalające, ponieważ tylko niewiele leków było dopuszczonych do leczenia artropatii łuszczycowej i mało było danych, zwłaszcza w przypadku leczenia długookresowego. Na szczęście te czasy należą do przeszłości: Dzięki badaniom medycznym, leczenie łuszczycy i artropatii łuszczycowej poczyniło w ostatnich latach duże postępy. Dzięki nowoczesnym możliwościom leczenia, takim jak stosowanie leków biologicznych, coraz bardziej możliwe staje się wstrzymanie wyniszczających procesów chorobowych i osiągnięcie stanu, w którym chory w dużym stopniu lub prawie w ogóle nie cierpi na żadne dolegliwości. Pierwszym krokiem do poprawy stanu zdrowia jest zawsze znajomość procesów, jakie następują w organizmie oraz na aktywne uczestnictwo. Osoby cierpiące na artropatię łuszczycową potrzebują dużo informacji. Niniejszy podręcznik dla pacjenta ma za zadanie przyczynić się do tego, gdyż zawiera on wiele ważnych i aktualnych faktów na temat artropatii łuszczycowej. Dysponując jak największą ilością informacji, osoba chorująca na tę chorobę może wtedy w najlepszy sposób podejść do tego schorzenia w sposób aktywny i ukierunkowany. Życzę pouczającej i interesującej lektury. Z wyrazami szacunku, Prof. dr. med. Stefan Schewe Informacje o chorobie. Najważniejsze informacje o artropatii łuszczycowej w zwięzłej i przejrzystej formie. Czym jest artropatia łuszczycowa? „ Dermatolodzy i reumatolodzy powinni ściśle ze sobą współpracować nad tą chorobą, która dotyka obydwa układy narządów.“ Professor Dr. med. Stefan Schewe 04 Artropatia łuszczycowa (inne nazwy: psoriasis arthropathica, zapalenie stawów lub arthropathia psoriatica) jest przewlekłym zapaleniem stawów (artretyzm), które występuje razem z łuszczycą. Zapaleniu stawów często towarzyszą typowe zmiany skórne w postaci łusek. U wielu pacjentów (około 60–90%) występują również charakterystyczne zmiany na paznokciach. Razem z innymi przewlekłymi zapalnymi chorobami stawów, artropatia łuszczycowa należy do grupy tzw. spondyloartropatii (w skrócie: SpA). Spondyloartropatia oznacza zapalenie małych stawów kręgowych, możliwie również stawu biodrowo-krzyżowego (pomiędzy miednicą i kręgosłupem). Informacje o chorobie Jak często występuje artropatia łuszczycowa? Jak rozwija się artropatia łuszczycowa? Łuszczyca występuje u około dwóch procent populacji w Niemczech, przy czym około jedna trzecia tych pacjentów cierpi ponadto na artropatię łuszczycową. To oznacza, że mniej więcej sześć spośród 1000 osób (0,6% populacji) cierpi na artropatię łuszczycową. Nie wiemy jeszcze wiele na temat przyczyn i rozwijania się artropatii łuszczycowej i jej związku z łuszczycą. W tym procesie jakąś rolę odgrywa prawdopodobnie połączenie czynników genetycznych (dziedziczonych), immunologicznych i związanych ze środowiskiem. Kogo dotyka ta choroba? Artropatia łuszczycowa występuje głównie u osób dorosłych w wieku od dwudziestu do pięćdziesięciu lat. Dotknięci są nią w większym lub mniejszym stopniu zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Ponieważ skłonność do wystąpienia łuszczycy i artropatii łuszczycowej może być dziedziczona, krewni pacjentów w większym stopniu są narażeni na tę chorobę. U prawie 75% pacjentów rozwijają się charakterystyczne zmiany skórne przed zapaleniem stawów; łuszczyca może pojawić się wiele miesięcy lub lat przed zajęciem stawów przez tę chorobę. U około 10% artropatia pojawia się przed objawami skórnymi bądź oba te schorzenia pojawiają się razem. 06 Wydaje się, że za dziedziczone predyspozycje do powstawiania zapalenia stawów odpowiedzialne są szczególne geny, których jeszcze dokładnie nie znamy. Uważa się również za fakt potwierdzony, że choroba jest spowodowana zaburzeniami układu odpornościowego. Powoduje to reakcje łańcuchowe z wieloma różnymi procesami, w których uczestniczą liczne komórki i prozapalne substancje przekaźnikowe. Interakcje pomiędzy tymi czynnikami ostatecznie prowadzą do przewlekłego zapalenia. Informacje o chorobie Jaką rolę odgrywa substancja przekaźnikowa TNF-α? U pacjentów z łuszczycą lub artropatią łuszczycową wykrywano podwyższone stężenia TNF-α w próbkach tkanek ze zmian skórnych lub płynów w chorych stawach. To doprowadziło do przypuszczenia, że ta substancja przekaźnikowa również w znaczącym stopniu uczestniczy w powstawaniu artropatii łuszczycowej. Czynnik martwicy nowotworu alfa (TNF-α) Jakie stawy są dotknięte chorobą? jest naturalnie występującą substancją przekaźnikową (cytokiną) układu odpornościowego, która odgrywa pewną rolę w procesach zapalnych i immunologicznych w przypadku wielu przewlekłych chorób zapalnych. Artropatia łuszczycowa najczęściej obejmuje kolana, stawy skokowe i stawy palców. Ten typ oddziaływania choroby nazywamy również obwodowym. Jest rzeczą charakterystyczną, że równocześnie zapalenie dotyka tylko kilka stawów; choroba często postępuje w sposób asymetryczny, tzn. niesymetrycznie. Tak zwane zapalenie palców (dactylitis), w którym zapalenie obejmuje cały palec lub paluch, również jest typowym przypadkiem. Spełnia on wiele różnych zadań, ale przede wszystkim wspiera proces zapalny (działanie prozapalne). Chorobą dotknięte mogą być również kręgosłup i połączenie pomiędzy kością krzyżową i biodrową (staw biodrowo-krzyżowy). Tę postać nazywa się typu centralnego lub osiowego. Innego potwierdzenia tego faktu dostarczyły obserwacje, że specjalne blokowanie TNF-α za pomocą specjalnych, produkowanych w oparciu o technologię genową substancji (tzw. leków biologicznych) może doprowadzić do poprawy zarówno w łuskowatych zmianach skórnych, jak i w zapaleniu stawów w artropatii łuszczycowej. 08 Informacje o chorobie „ Nie można dłużej lekceważyć artropatii łuszczycowej pod względem możliwości dalszego jej postępu, Z drugiej strony, jej postęp przebiega bardzo różnie. Dlatego rozpoznanie artropatii łuszczycowej z pewnością nie oznacza, że choroba musi szybko postępować i prowadzić do niepełnosprawności“ Professor Dr. med. Stefan Schewe Jakie są typowe objawy? Charakterystycznymi dolegliwościami w przypadku artropatii łuszczycowej są wrażliwość (na nacisk) lub obrzęk stawów i upośledzenie ruchliwości, która jest najbardziej widoczna rano po wstaniu z łóżka. Nazywa się to sztywnością poranną. Ale choroba niekoniecznie atakuje tylko stawy. Zapalenie może również obejmować przyczepy ścięgien (zapalenie przyczepów ścięgnistych). Często dotyczy to ścięgna Achillesa lub przyczepów ścięgien podeszew stóp, kolan, kości miednicy i żeber. 10 Informacje o chorobie Jakie objawy towarzyszące mogą się ujawnić? Zmiany na paznokciach są bardziej lub mniej zauważalne u prawie 90% wszystkich pacjentów z artropatią łuszczycow. Zwykle jednocześnie objętych zostaje kilka paznokci palców dłoni i stóp z obydwu stron, a czasem również otaczająca je skóra. Najczęściej występują tzw. „paznokcie cętkowane”, z niewielkimi (mniej więcej wielkości główki szpilki) wgłębieniami w płytce paznokcia, które powstają w wyniku zakłóconego wzrostu paznokcia. Kiedy zmiany sąwyraźne, paznokieć traci zamocowanie w łożysku i może się oderwać. Rzadziej występują bardzo wyraźne zmiany na powierzchni paznokcia. Łożysko paznokcia – spodnia cz płytki – również może być objęta chorobą. Często widoczne są żółto-brązowawe odbarwienia, które prześwitują przez płytkę paznokcia i przypominają plamki spowodowane przez oleiste roztwory. Nazywa się je dlatego (łuszczycowymi) plamami olejowymi. 12 Informacje o chorobie Zdrowa skóra Łuszczyca jest chorobą o wielu różnych twarzach. Psoriasis vulgaris („vulgaris” = „zwykła”) jest najczęstszą postacią występującą u ponad 90% chorych. Rozmiar, kształt, rozległość i umiejscowienie tych placków różni się bardzo u poszczególnych osób, często w różnych stadiach choroby. Choroba może się charakteryzować minimalnymi objawami, aż do wyraźnie widocznych zmian, w których obejmuje ona duże powierzchnie skóry. Typowymi zmianami skórnymi są tzw. „placki”: ostro odgraniczone czerwonawe zmiany wystające ponad powierzchnię skóry i pokryte srebrzystymi łuskami. Zmiany te mogą generalnie występować wszędzie, ale wyróżnione są pewne miejsca na ciele. Należą do nich przedłużenia boków kolan i łokci, okolica krzyża (nad pośladkami), okolice pępka i owłosiona część skóry głowy (capillitium) oraz uszy. Owłosiona część skóry głowy ma ostro odgraniczone, wyraźnie łuskowate zmiany zaczerwienione przez zapalenie. Łuszczyca warstwa keratyny naskórek Czasami łuskowatość zmian przyjmuje tylko łagodną postać na głowie i jest jedyną oznaką choroby bez żadnych innych widocznych zmian. łuski placki skóra objęta zapaleniem mieszek włosowy Twardówka warstwa podskórna 14 Informacje o chorobie Jak postępuje artropatia łuszczycowa? Artropatia łuszczycowa może postępować bardzo różnie u różnych osób. Choroba zazwyczaj ma tendencję do dalszego postępu, wskutek czego w miarę upływu czasu atakuje ona coraz więcej stawów. „ Postęp artropatii łuszczycowej jest trudno przewidzieć. Istnieje tylko kilka kryteriów, które wskazują na to, że choroba będzie u pacjenta postępować szybko. Z jednej strony mamy dostępne dzisiaj drogie, ale bardzo skuteczne leki, które znacznie lepiej niż zaledwie kilka lat temu wpływają na szybko postępującą chorobę, powodującą zniszczenie stawów.” Tradycyjnie rozróżnia się różne postacie postępu choroby. Rozróżnia się je w zależności od objawów (głównie wyglądu zaatakowanych stawów) oraz wyników procedur obrazowania. Jednakże występują również postacie przejściowe i mieszane. Typy artropatii łuszczycowej 16 1 Zapalenie wielostawowe symetryczne 2 Postać asymetryczna (zapalenie niewielu stawów) Professor Dr. med. Stefan Schewe 3 Zapalenie stawów międzypaliczkowych dalszych 4 Zapalenie kręgosłupa 5 Zapalenie stawów okaleczające Postać postępu choroby Częstość występowania (w odniesieniu do wszystkich przypadków) Preferowane stawy Typowe oznaki i szczególne cechy Postać asymetryczna (zapalenie niewielu stawów) Ponad 50% Palec lub paluch środkowy, stawy końcowe i śródręcznopaliczkowe lub śródstopnopaliczkowe, stawy kolanowe i biodrowe Łagodny postęp. Tylko kilka objętych zapaleniem stawów; stawy są zwykle obrzmiałe i bolesne Zapalenie wielostawowe symetryczne 20–40% Nadgarstki, środkowe i końcowe stawy palców i paluchów Zwykle symetryczny rozkład; tendencja do ciężkiego postępu choroby Zapalenie stawów międzypaliczkowych dalszych około 5% Stawy końcowe palców lub paluchów Tylko kilka objętych zapaleniem stawów; zwykle z jednej strony. Podobne dolegliwości jak w postaci asymetrycznej. Często zmiany na paznokciach Zapalenie kręgów (spondyloartropatia, zapalenie kręgosłupa) Rzadko samodzielnie, częściej (do 15%) razem z inną postacią postępu chorob Połączenia kości krzyżowej i biodrowej (stawy krzyżowo-biodrowe) i/lub stawy kręgosłupa Bolesne ograniczenia ruchów w okolicy kręgosłupa, czasami również bez dolegliwości Zapalenie stawów okaleczające około 5% Zwykle wiele stawów rąk i stóp, ale również stawy kręgosłupa i połączenie pomiędzy kością krzyżową i biodrową (staw krzyżowo-biodrowy) Stosunkowo ciężki postęp choroby ze zmianami w kościach (degradacja kości) i stawach, prowadzący do ciężkiej deformacji i ograniczenia ruchu, często z towarzyszącymi ogólnymi objawami (np. gorączką, utratą wagi ciała) i wyraźnie widocznymi objawami skórnymi Informacje o chorobie Jak rozpoznaje się artropatię łuszczycową? Szczególnie wtedy, kiedy już wiemy o łuszczycy, nowo pojawiające się problemy ze stawami należy zawsze zbadać jak najwcześniej i jak najdokładniej celem rozpoznania choroby na czas i zapewnienia właściwego leczenia. Aby odróżnić artropatię łuszczycową od innych podobnych schorzeń stawów, oprócz oceny typowych dolegliwości i wyglądu dotkniętych chorobą stawów stosuje się prześwietlanie rentgenowskie; chore kości i stawy często wykazują charakterystyczne zmiany. Ważnym wskaźnikiem jest obecnie występująca lub występująca w przeszłości łuszczyca u pacjenta lub u jego bliskich krewnych. Artropatia łuszczycowa postępuje u niektórych pacjentów z towarzyszącym niewielkim bólem, wskutek czego zazwyczaj nie udają się oni natychmiast do lekarza. 18 To oznacza utratę cennego czasu, ponieważ mimo braku bądź obecności tylko łagodnych dolegliwości, kości mogą zmieniać swoją budowę, prowadząc do ograniczenia ruchu. Wymienione niżej możliwości badania są nie tylko ważne dla postawienia diagnozy, ale również służą kontroli postępu choroby i monitorowaniu powodzenia terapii. Informacje o chorobie Testy laboratoryjne Procedury obrazowania Zdjęcia rentgenowskie zaatakowanych stawów często wykazują charakterystyczne zmiany. W niektórych badaniach, dodatkowych ważnych informacji dostarcza tomografia komputerowa (TK) lub tomografia z obrazowaniem rezonansem magnetycznym (MRT, tomografia spinowa). Dotyczy to w szczególności sytuacji, kiedy chorobą dotknięte są stawy krzyżowo-biodrowe i kręgosłup. Badanie MRT, które można wykonywać z lub bez środka kontrastującego, może wykazać ostre zapalenie już na wczesnym etapie. Sonografia stawów, która opiera się na technologii ultrasonograficznej, może być pomocna przy ocenie procesów zapalnych w ścięgnach lub ich przyczepach. 20 Nie istnieją żadne konkretne testy laboratoryjne, których można użyć do wyraźnego rozpoznania artropatii łuszczycowej. Zależnie od intensywności zapalenia, niektóre parametry laboratoryjne mogą dostarczać bardziej podwyższonych lub obniżonych wartości, wskazując w ogólności na zapalenie wewnątrz organizmu. Dotyczą one w szczególności szybkości opadania krwinek czerwonych (badanie OB) oraz stężenia białka C-reaktywnego (CRP) w surowicy krwi. Parametry te są jednakże podwyższone również w przypadku innych chorób zapalnych i dlatego same mało mówią. Tak zwany czynnik reumatoidalny, który zwykle jest dodatni (to znaczy wykrywalny) w reumatoidalnym zapaleniu stawów, można wykrywać tylko w niewielu przypadkach w artropatii łuszczycowej i dlatego służy on również za wskaźnik przy odróżnianiu choroby od reumatoidalnego zapalenia stawów. Informacje o chorobie „ Dalszy postęp choroby można rozpoznać szczególnie wyraźnie po charakterystycznych zmianach na zdjęciach rentgenowskich (i możliwie również w tomografii spinowej lub innych procedurach obrazowania). Jakie inne choroby mogą wyglądać podobnie? Inne choroby reumatyczne również mogą powodować bardzo podobne objawy i dolegliwości. Najważniejsze choroby, które należy odróżniać od artropatii łuszczycowej, to reumatoidalne zapalenie stawów i zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (choroba Bechterewa). Niżej wymienione oznaki wskazują na postęp tej choroby: Wyraźnie widoczny obrzęk występujący na kilku stawach Okresy zapalenia stawów, przyczepów ścięgnistych lub skóry są bardziej widoczne i trwają dłużej Dlatego koniecznie należy wtedy skontrolować zaatakowane stawy, zwłaszcza rąk i stóp, wykonując regularnie zdjęcia rentgenowskie mniej więcej raz na rok.” Professor Dr. med. Stefan Schewe Lekarz nieustannie znajduje oznaki zapalenia we krwi Zdjęcia rentgenowskie lub inne procedury obrazowania pokazują zmiany, które można interpretować jako początek nowego procesu niszczącego stawy 22 Informacje o chorobie Informacje na temat leczenia Dowiedz się więcej o tym, co dzisiaj jest już możliwe. Jak można leczyć artropatię łuszczycową? WSKAZÓWKA Leczenie artropatii łuszczycowej wymaga specjalistycznej wiedzy i powinien się nim zajmować specjalista, tzn. reumatolog i/lub dermatolog. Regularne badania kontrolne u właściwego lekarza (mniej więcej co trzy miesiące) są najlepszym warunkiem ustalenia rozwoju i postępu choroby i podjęcia odpowiednich środków terapeutycznych. Celem każdego leczenia jest złagodzenie bólu i innych dolegliwości, zachowanie czynności stawów i ich ruchliwości oraz zapobieżenie dalszemu postępowi choroby. Wymaga to zwykle przyjmowania leków. We wszystkich tych przypadkach, właściwe środki fizjoterapeutyczne, takie jak ćwiczenia fizjoterapeutyczne, zapewniają odpowiednie wsparcie. 24 Informacje na temat leczenia Terapia lekowa Glikokortykoidy (kortyzon) Leki podstawowe Metotreksat W zależności od objawów i etapu choroby, dostępne są różne grupy czynnych substancji. Kiedy równocześnie występuje łuszczyca, najlepiej jest, jeśli stosowany lek poprawia również zmiany skórne. Przy ostrym lub ciężkim zapaleniu pojedynczych stawów można wstrzykiwać glikokortykoidy (kortyzon) bezpośrednio do stawu (dostawowo) celem uzyskania szybkiego złagodzenia bólu i obrzęku. Glikokortykoidy są produktami pochodnym kortyzolu, naturalnego hormonu nadnerczy. Ma on wieloraki wpływ na organizm człowieka. Kiedy odpowiedź na leczenie lekami przeciwzapalnymi niesterydowymi jest niewystarczające lub następuje ciężki, zaawansowany postęp choroby, stosuje się generalnie tzw. leki podstawowe. Są to leki, których generalnie używa się w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów i innych przewlekłych chorób reumatycznych. Tylko niewiele leków podstawowych dopuszczonych jest również do leczenia artropatii łuszczycowej. Należy do nich metotreksat (MTX), leflunomid i związki złota. Metotreksat (MTX) jest lekiem o wielorakim działaniu. Wpływa on w dużym stopniu na artropatię łuszczycową, uczestnicząc w procesie zapalnym i blokując nadmierne reakcje układu odpornościowego. MTX jest skuteczny w zwalczaniu zapalenia stawów i przy zmianach skórnych i jest dopuszczony w obydwu dziedzinach zastosowania. Substancja jest dostępna w postaci roztworu do wstrzykiwań i w postaci tabletek, i podaje się ją raz na tydzień. Niekortyzonowe leki przeciwzapalne Na początku terapii stosuje się zwykle niesterydowe (= bez kortyzonu) leki przeciwzapalne (NSAID) lub inne przeciwzapalne, klasyczne leki przeciwreumatyczne. Blokują one przede wszystkim zapalenie i uśmierzają ból. Jednakże niektóre z tych substancji mogą także spowodować pogorszenie zmian skórnych lub prowadzić do dolegliwości układu pokarmowego. Ta ostatnia uwaga dotyczy w szczególności starszych przedstawicieli tej grupy substancji czynnych (np. kwas acetylosalicylowy, ibuprofen, diklofenak). Nowszymi substancjami są tzw. inhibitory COX-2. Produkty kortyzonowe nazywa się również często w medycznym użyciu glikokortykoidami, kortykoidami lub sterydami. Mają one silne działanie przeciwzapalne, ale mogą również zwiększać nasilenie łuszczycy. Niektóre inne substancje czynne również wydają się skuteczne w leczeniu artropatii łuszczycowej. Na przykład często obserwuje się równoczesną poprawę u pacjentów z występującym zapaleniem stawów, których się leczy cyklosporyną z powodu ciężkiej łuszczycy. Możliwe są również zastrzyki podskórne; pacjenci mogą to robić samodzielnie za pomocą ampułko-strzykawek. Do najczęstszych istotnych działań ubocznych zalicza się zmiany w czynności wątroby i w składzie krwi. Aby uniknąć szkodliwego oddziaływania na wątrobę, pacjenci nie powinni pić alkoholu w trakcie leczenia lekiem MTX. Unikać należy również ekspozycji na silne światło słoneczne. Spośród innych, częste są również brak apetytu, nudności, wymioty, bóle brzucha i biegunka. Pełną listę działań ubocznych można znaleźć w ulotce do odpowiedniego opakowania. Są one lepiej tolerowane przez żołądek ze względu na bardziej specyficzny sposób ich działania. 26 Informacje na temat leczenia „ Pacjentów z artropatią łuszczycową trzeba informować, że cierpią na poważną chorobę, która może także zniszczyć ich stawy. Dlatego powinni oni przechodzić regularne badania kontrolne u specjalisty, który oceni postęp tej choroby. Ale powinni oni również wiedzieć, że dostępne są dzisiaj skuteczne terapie, które należy stosować w przypadku szybko postępującej choroby.” Professor Dr. med. Stefan Schewe 28 Informacje na tematBlindtext leczenia Leflunomid Złoto do wstrzykiwań Leflunomid oddziałuje na artropatię łuszczycową przez blokowanie procesu zapalnego, zaburzonych reakcji układu odpornościowego i zwiększonego wzrostu tkanki. Przyjmuje się go generalnie tylko w postaci tabletek. Znaczenie produktów zawierających złoto w leczeniu artropatii łuszczycowej znacznie spadło w ostatnich latach ze względu na nowe, lepsze możliwości leczenia. Do najczęstszych działań ubocznych zalicza się między innymi brak apetytu, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunki, bóle głowy, zmęczenie, utratę owłosienia lub wysypkę na skórze. U niektórych pacjentów następuje niewielkie podwyższenie ciśnienia krwi lub przejściowa, niewielka utrata wagi ciała. Dlatego używa się ich dzisiaj rzadko. W szczególności niekorzystne jest to, że złoto może prowadzić do pogorszenia zmian skórnych. WSKAZÓWKA W trakcie leczenia konieczne są badania kontrolne wykonywane co dwa tygodnie w ciągu pierwszych sześciu miesięcy, a potem co cztery do ośmiu tygodni. Mierzy się ciśnienie krwi, a próbki krwi i moczu wykorzystuje do kontroli czynności wątroby i nerek, jak również procesów krwiotwórczych. Informacje na temat leczenia Substancje biologiczne (antagoniści TNF) Kiedy niekortyzonowe leki przeciwzapalne i leki podstawowe nie są wystarczająco skuteczne, istnieje możliwość zastosowania terapii z użyciem antagonistów TNF-α. Wśród leków biologicznych można znaleźć generację nowoczesnych leków. Są to rozmaite substancje białkowe wytwarzane w oparciu o technologię genową, których działanie lecznicze wynika ze wspierania lub blokowania aktywności naturalnie występujących substancji. Są one wytwarzane z żywych komórek z wykorzystaniem procesów biotechnologicznych. Większość produktów wstrzykuje się pod skórę (podskórnie) i może je również podawać sobie sam pacjent po otrzymaniu odpowiednich wskazówek. Ponieważ leki biologiczne są bardzo specyficzne, wydaje się, że powodują one mniej negatywnych skutków w normalnych (fizjologicznych) procesach w organizmie i mają mniej działań ubocznych niż zwykłe leki. 32 „ Nazwa „leki biologiczne” obejmuje razem leki, które wywierają bezpośredni wpływ na naturalnie występujące w organizmie substancje przekaźnikowe, które odgrywają znaczącą rolę w procesach zapalnych w stawach lub w przyczepach ścięgnistych. Te leki potrafią zauważalnie osłabiać, a niekiedy całkowicie zatrzymywać procesy zapalne.” Professor Dr. med. Stefan Schewe Do najczęstszych działań ubocznych należy zaliczyć reakcje w miejscu wkłucia po wstrzyknięciu, np. obrzęk, zaczerwienienie, ból i swędzenie. Do innych częstych działań ubocznych należy zaliczyć infekcje, reakcje alergiczne i gorączkę. INFORMACJE Antagonista TNF-α działa w ten sposób, że blokuje prozapalną substancję przekaźnikową, czynnik martwicy nowotworu alfa, który odgrywa decydującą rolę w rozwoju artropatii łuszczycowej i łuszczycy. TNF-α oddziałuje na określone komórki, przyłączając się do powierzchniowych struktur białkowych, które nazywa się receptorami. Te receptory przekazują sygnały decyzyjne komórce. Niektórzy antagoniści TNF-α działają poprzez blokowanie samych substancji przekaźnikowych, podczas gdy inne okupują receptory i przez to uniemożliwiają im działanie. Opracowywanie i produkcja tych leków biologicznych są bardzo kosztowne. Dlatego substancje te uważa się głównie za inną możliwość leczenia dorosłych pacjentów z aktywną i postępującą postacią artropatii łuszczycowej, która nie reaguje dostatecznie na leki podstawowe. Można dzięki nim osiągnąć znaczącą poprawę nawet w bardzo ciężkich przypadkach. Przy czym antagonista TNF-α generalnie oddziałuje zarówno na zapalenie stawów, jak i na zmiany skórne przy łuszczycy. Informacje na temat leczenia Możliwości fizykoterapii Oprócz leczenia z użyciem leków, ważne są również rozmaite fizykoterapie pozwalające zachować należyte funkcjonowanie stawów. Dlatego ważne jest nauczenie się odpowiednich ćwiczeń pod okiem doświadczonego fizjoterapeuty. Stosując się do ich wskazań, można je również wykonywać samodzielnie i regularnie w domu. Jeśli aktywność choroby jest wyraźnie widoczna lub jej etap jest ostry, często możliwe są tylko ćwiczenia pasywne, ale one również są ważne. Leczenie za pomocą kąpieli (balneoterapia) daje możliwość wywarcia korzystnego wpływu na objawy skórne i stawowe równocześnie. Oprócz kąpieli termalnych lub kąpieli w siarce, dotyczy to w szczególności połączenia kąpieli w roztworach stężonej soki (solanka) i następującego potem napromieniania promieniami UV (balneo-fototerapia, fototerapia i kąpieli w solance). Terapia klimatyczna nad Morzem Martwym jest szczególną formą terapii. WSKAZÓWKA W niektórych przypadkach pomóc może leczenie chłodem lub gorącem, masaż, elektroterapia oraz stosowanie innych procesów fizycznych. INFORMACJE Aktywne ćwiczenia fizjoterapeutyczne stanowią fundamentalny element leczenia artropatii łuszczycowej. Specjalne ćwiczenia ruchowe, które pomagają odzyskać lub zachować jak najlepszą ruchliwość, wykonuje się pod okiem specjalisty. Należy je dostosować do potrzeb każdego pacjenta i etapu choroby tego pacjenta. 34 Informacje na tematBlindtext leczenia Zabiegi operacyjne Niekiedy w przypadku artropatii łuszczycowej konieczne są interwencje chirurgiczne. Niektóre środki mają za zadanie zapobiec (dalszej) destrukcji stawu. Można to również osiągnąć za pomocą tzw. radiosynowiortezy. Wstrzykuje się wtedy substancję radioaktywną do stawu, niszcząc tkankę ze zmianami zapalnymi. Jeśli staw lub ścięgno zostało już uszkodzone, jego funkcjonowanie można poprawić poprzez rekonstrukcję, to znaczy zabieg odtworzenia. Niekiedy konieczne jest usztywnienie stawu (artrodeza) lub wszczepienie nowego stawu (endoproteza). To, czy i kiedy operacja ma sens, zależy od wielu okoliczności, takich jak charakter i funkcja danego stawu, stadium choroby i rozmiar upośledzenia fizycznego. INFORMACJE W przypadku pojedynczych lub paru stawów, patologicznie zmieniona tkanka wewnętrznej błony stawu (błona maziowa) może zostać usunięta w drodze zabiegu endoskopowego (tzn. za pomocą endoskopii). Takie interwencje nazywane są często wycięciem błony maziowej. 36 Informacje na temat leczenia Inne środki towarzyszące Ponieważ artropatia łuszczycowa nie tylko pozostawia ślady fizyczne u chorych osób, ale również oznacza duże napięcie psychologiczne, towarzyszące zabiegi psychoterapeutyczne i opieka psychologiczna mogą często być bardzo pomocne w lepszym radzeniu sobie z wieloma wyzwaniami, jakie wiążą się z tą chorobą. „ Na postępującą artropatię łuszczycową nie można oddziaływać alternatywnymi metodami leczenia. Dlatego niezależnie od rodzaju terapii, we wszystkich przypadkach konieczne są badania kontrolne u specjalisty.” Professor Dr. med. Stefan Schewe Specjalne strategie również korzystnie wpływają na reakcje bólowe. Pomocne mogą być rozmaite metody, takie jak terapia behawioralna, ćwiczenia odprężające, medytacja, joga lu tai chi. Pozwalają one lepiej radzić sobie z bólem, poprawić jakość życia i przez to wpłynąć na bardziej korzystny postęp choroby w dłuższym okresie czasu. Wreszcie metody te mogą się również przyczynić do lepszego radzenia sobie z problemami psychicznymi, takimi jak depresja lub zmęczenie, które występują przy tej chorobie. Z czasem chory dojdzie do tego, która z tych metod najlepiej mu odpowiada. Nie każda procedura nadaje się dla każdego pacjenta. Może on również uzyskać poradę od swojego lekarza lub terapeuty. 38 Informacje na temat leczenia Życie z artropatią łuszczycową Wskazówki dotyczące radzenia sobie samemu i postępowania w codziennym życiu. Życie z przewlekłą chorobą zawsze jest stresem. Ponadto leczenie i środki wspomagające często wymagają dużego wysiłku i dodatkowego czasu. Podane niżej wskazówki pomogą w lepszym życiu z tą chorobą i pokażą, jak można się przyczynić do odniesieniu sukcesu w leczeniu. Myśl pozytywnie. Pozytywne i pełne zaufania nastawienie pozwoli ci lepiej radzić sobie z wieloma stresami i dolegliwościami w stosunku do choroby i terapii. Nie pozwól, aby choroba za bardzo ograniczała twoje codzienne życie. Staraj się prowadzić swoje codzienne życie w taki sposób, aby ci ono sprawiało radość i w sposób aktywny spędzaj wolny czas, podróżuj itd., razem z rodziną czy przyjaciółmi. 40 Miej świadomość, że leczenie wymaga współpracy z lekarzem. Powodzenie wszystkich przepisanych środków leczniczych, w tym fizjoterapii i innych środków wspierających, w bardzo dużym stopniu zależy również od ciebie. Bierz aktywny udział w tym przedsięwzięciu. Ważne jest, aby dobrze współpracować ze swoim lekarzem i innym personelem medycznym. Poznaj sam swoją chorobę i poszukuj pomocy i porady u specjalistów i innych chorujących na tę chorobę osób, np. organizacji zrzeszających pacjentów. Problem, którym dzielimy się z innymi, jest problemem w połowie – dlatego takie grupy wsparcia są bardzo pomocne. Człowiek ze swoim problemem nie jest jedynym na świecie i otrzymuje dużo wsparcia od innych. Grupy wsparcia mogą przyczyniać się do optymalizacji diagnostyki i terapii w artropatii łuszczycowej. Życie z artropatią łuszczycową Blindtext Ruch fizyczny i uprawianie sportów „Kto nic nie robi, ten rdzewieje” – powiedzenie to dotyczy również pacjentów z artropatią łuszczycową. Regularny ruch jest bezwzględnie potrzebny i może zapobiec usztywnieniu stawów, wzmacnia mięśnie i ścięgna (celem odciążenia stawów) i zapobiega przyjmowaniu złej pozycji. Specjalny trening zapewnia lepsze krążenie i odżywianie układu lokomocyjnego (kości, chrząstka, mięśnie), dzięki czemu mięśnie stają się mocniejsze i poprawia się wytrzymałość. To przyczynia się do zachowania fizycznego i psychicznego dobrostanu. Wreszcie fizyczny wysiłek również ma bardzo pozytywne działanie psychologiczne. lub nagle się zatrzymuje, np. tenisa, squasha, piłki nożnej lub innych sportów z użyciem piłki. Podobnie jak fizjoterapia, również każdy trening musi być dostosowany do stanu zdrowia i wytrenowania indywidualnego pacjenta. Specjalne treningi wytrzymałościowe i siłowe są generalnie możliwe przy dobrym stanie zdrowia i niskiej aktywności choroby. Jednakże takie formy aktywności należy wcześniej uzgodnić z lekarzem lub fizjoterapeutą. Generalnie, dotyczy to zarówno artropatii łuszczycowej, jak i innych chorób zapalnych stawów. Poruszanie zaatakowanymi przez chorobę stawami jest lepsze niż pozostawienie ich w bezruchu W tym względzie należy zasięgnąć porady u swojego fizjoterapeuty. Najlepiej będzie, jeśli będziesz mieć swój indywidualny program treningowy, dostosowany do własnych potrzeb przez swojego fizjoterapeutę, który to program będziesz mógł regularnie realizować samodzielnie. WSKAZÓWKA „ Mottem jest ruch bez nadmiernego wysiłku. Nawet wtedy, kiedy stawy wyraźnie są objęte procesem zapalnym, lepiej jest nimi poruszać niż pozostawić je w bezruchu.” Professor Dr. med. Stefan Schewe Zaleca się takie rodzaje sportu, które mniej obciążają stawy, np. pływanie (zwłaszcza na plecach w basenie), jazda na rowerze, nordic walking lub jazda na nartach. Z drugiej strony unikać należy takich form aktywności, które mogą prowadzić do przeciążenia, przyjmowania złej pozycji lub uszkodzenia stawów. Dotyczy to w szczególności sportów , w których wykonuje się nagłe ruchy 42 Życie z artropatią łuszczycową Blindtext Odżywianie i produkty luksusowe Nie ma potwierdzonych do dzisiaj informacji, że odżywianie w jakiś decydujący sposób wpływa na rozwój i dalszy postęp artropatii łuszczycowej. W konsekwencji nie istnieje żadna specjalna dieta. W rezultacie nie ma potrzeby nadmiernego ograniczania swojej diety. Jedz więcej ryb. Jest rzeczą wiadomą, że nienasycone kwasy omega-3 zawarte w oleju ryb mają działanie przeciwzapalne. Można je znaleźć szczególnie w tłustych rybach oceanicznych, takich jak łosoś lub makrela. Zaleca się jeden do dwóch posiłków z ryby oceanicznej na tydzień. Jednakże generalnie zaleca się stosowanie diety zrównoważonej. Obejmuje ona spożywanie dużej ilości świeżych owoców i warzyw, sałat, nasion (produktów pełnoziarnistych), roślin strączkowych i (niskotłuszczowych) produktów mlecznych. Pomocne mogą również być poniższe wskazówki: Unikaj bezwzględnie nadwagi, gdyż jest to dodatkowe obciążenie dla stawów. Unikaj nadmiernego spożywania alkoholu, gdyż alkohol ma działanie prozapalne. Preferuj produkty pochodzenia roślinnego. Ogranicz spożywanie mięsa i kiełbas do maksymalnie dwóch posiłków tygodniowo. Szeroko zastępuj tłuszcze zwierzęce tłuszczami roślinnymi. 44 Życie z artropatią łuszczycową Słowniczek A antagonista substancja skierowana przeciwko określonej strukturze antygen substancja, która jest obca dla organizmu (lub jego części) i może uruchamiać reakcje immunologiczne B balneoterapia leczenie za pomocą kąpieli białko C-reaktywne (CRP) proteina (substancja białkowa), której stężenie w surowicy krwi może wzrosnąć nawet tysiąckrotnie w ciągu paru godzin w określonych procesach zapalnych Artretyzm zapalenie stawu błona maziowa wewnętrzna błona torebki stawowej, która składa się z tkanki łącznej, wyściela jamę stawu i wytwarza płyn maziowy artrodeza zesztywnienie stawu artrografia zdjęcie rentgenowskie stawu z użyciem środka kontrastującego artropatia (zapalna lub degeneracyjna) choroba stawów Artropatia łuszczycowa. przewlekła zapalna choroba stawów, której zwykle towarzyszy łuszczyca skóry lub paznokci artroskopia endoskopia stawu autoprzeciwciała przeciwciała skierowane przeciwko własnym tkankom; autoprzeciwciała mogą być wykrywane w chorobach autoimmunologicznych C cętkowane paznokcie zmiany na paznokciach, które są typowe dla artropatii łuszczycowej, z małymi (mniej więcej wielkości główki szpilki) wgłębieniami w płytce paznokcia, powstające z powodu zakłóconego wzrostu paznokcia choroba Bechterewa zobacz zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa choroba Crohna przewlekła choroba zapalna jelita choroba zwyrodnieniowa stawu przewlekłe degeneracyjne (z powodu nadmiernego używania lub zużycia) zmiany w stawie colitis ulcerosa przewlekła choroba zapalna jelita cyklooksygenaza (COX) związek enzymowy odgrywający kluczową rolę w wytwarzaniu prostaglandyny 46 cytokina Termin ogólny określający własne substancje przekaźnikowe organizmu, które przekazują sygnały pomiędzy komórkami układu odpornościowego i innymi komórkami i przez to odgrywają ważną rolę w wydzielaniu układu odpornościowego. Cytokiny spełniają między innymi wiele funkcji wspierających proces zapalny (prozapalny), regulujących układ odpornościowy i kontrolujących procesy krwiotwórcze. Cytokiny obejmują np. interleukiny lub TNF-α. czynnik reumatoidalny (RF) przeciwciała przeciwko białkom własnego organizmu; wykrywalne w niektórych przewlekłych chorobach reumatycznych, głównie w reumatoidalmym zapaleniu stawów, w surowicy krwi („dodatni”); również rzadko u zdrowych osób D Dermatologia Specjalna dziedzina medycyny zajmująca się chorobami skóry, przyczepów i błon śluzowych. diagnoza różnicowa rozróżnianie i odgraniczanie podobnych objawów choroby dostawowy wewnątrz lub do stawu doustny na, w lub przez usta DMARD zobacz podstawowe leki E endoproteza część, która jest wykonana z materiału obcego dla ciała i zastępuje część ciała, np. po wymianie stawu F fototerapia leczenie sztucznymi lub naturalnymi promieniami świetlnymi G glikokortykoidy (kortyko(stero)idy grupa leków, które wywodzą się z kortyzonu i mają przede wszystkim działanie przeciwzapalne, ale powodują również szereg innych skutków. I immunologia nauka o budowie i funkcjonowaniu układu odpornościowego Immunosupresant lek, który blokuje lub osłabia reakcje układu odpornościowego immunosupresyjny blokujący lub osłabiający układ odpornościowy inhibitor czynnika martwicy nowotworu alfa (inhibitor TNF-α), naturalnie występująca substancja przekaźnikowa (cytokina) układu odpornościowego z wieloma różnymi funkcjami; między innymi odgrywa również pewną rolę w wielu procesach zapalnych interleukiny (IL) substancje przekaźnikowe, które są wytwarzane przez leukocyty (krwinki białe) i pośredniczą w przekazywaniu informacji w układzie odpornościowym, aktywują inne komórki i dodatkowo funkcjonują podobnie do hormonów. W zależności od typu (IL-1 do IL-18), interleukiny pełnią szereg różnych funkcji. J jednostawowy obejmujący (pojedynczy) staw K kilkustawowy obejmujący kilka stawów kortyko(stero)idy (glikokortykoidy) grupa leków, które wywodzą się z kortyzonu i mają przede wszystkim działanie przeciwzapalne, ale powodują również szereg innych skutków. kortyzon sztucznie wytwarzany produkt pochodny kortyzolu, hormonu, który jest wytwarzany w nadnerczach; należy do glikokortykoidów L lek biologiczny czynna substancja wytwarzana w drodze procesów biotechnologicznych, tzw. substancje biologiczne lek podstawowy (DMARD = modyfikujący przebieg choroby lek przeciwreumatyczny) długodziałający modyfikujący przebieg choroby lek przeciwreumatyczny lek przeciwko łuszczycy produkt używany do leczenia łuszczycy lek przeciwreumatyczny lek przeznaczony do leczenia chorób reumatycznych, o różnym sposobie działania leukocyt krwinka biała liczba krwinek wspólny opis testu laboratoryjnego, podczas którego wyznacza się ilość komórek składowych krwi (komórek krwi) limfocyt podtyp krwinek białych (leukocytów), który odgrywa ważną rolę w obronie organizmu Łuszczka rogówki masa komórki maziowej, która dostaje się do wnętrza chrząstki i kości i je niszczy, charakterystyczna cecha reumatoidalnego zapalenia stawów Łuszczyca choroba łuszczycowa skóry Słowniczek Blindtext M makrofag podtyp krwinek białych (leukocytów), który odgrywa pewną rolę w układzie odpornościowym. Makrofagi potrafią „pożerać” obce substancje i dlatego nazywa się je komórkami pożerającymi mediatory substancje przekaźnikowe uczestniczące w komunikacji pomiędzy komórkami Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów postać przewlekłej choroby stawów, która dotyka głównie dzieci i młodych ludzi monoartropatia zapalenie (pojedynczego) stawu monoklonalny pochodzący z komórki lub prze nią ukształtowany monoterapia leczenie tylko jednym lekiem lub substancją czynną N niesterydowy lek przeciwreumatyczny (NSAR) lub po angielsku: NSAID) substancja czynna niepochodząca od kortyzonu (steryd) o działaniu uśmierzającym ból i przeciwzapalnym opartym na blokowaniu wytwarzania prostaglandyny 48 O osteoporoza choroba kości z utratą lub redukcją substancji kostnej; skutkiem jest podwyższone ryzyko pęknięcia kości P pa (= choroba Bechterewa) specyficzna postać przewlekłego zapalenia stawów patogeneza powstawanie i rozwijanie się choroby placebo namiastka leku placek na skórze: płaskie, podobne do placka zmiany skórne; typowe dla łuszczycy płyny maziowe = maź gęsty lepki płyn występujący w jamach stawowych (= jamy maziowe), który przyczynia się do zmniejszenia tarcia pomiędzy powierzchniami kości podskórny (s.c.) pod skórą prognoza ocena przewidywanych wyników choroby lub stanu proteza sztuczny zamiennik części ciała pozajelitowy omijający układ trawienny prozapalny wspierający zapalenie pozastawowy dotyczący narządu (układu) innego niż stawy przeciwbólowy uśmierzający ból przeciwciało ( = immunoglobulina) Białko (molekuła białkowa), które powstaje w wyniku reakcji układu odpornościowego i jest skierowane w szczególności przeciwko określonej strukturze (antygenowi) przeciwzapalny przeciwdziałający zapaleniu PUVA (= Psoralen + UVA) napromienianie promieniami UVA z dodatkiem psoralenu w celu zwiększenia wrażliwości na światło (fotochemioterapia); psoralen można podawać w tabletkach lub stosować zewnętrznie. Istnieje również jej specjalna postać, terapia kąpielowa PUVA, w której substancję dodaje się do wody kąpielowej. R Receptor Struktura lub komórka, która zwykle występuje na powierzchni komórki i która odbiera sygnały przesyłane przez substancje przekaźnikowe i przesyła je do jądra komórki. Receptory specjalizują się w określonych substancjach przekaźnikowych i pozwalają komórce reagować na tę substancję przekaźnikową. rehabilitacja odbudowa, ponowne wprowadzenie lub prewencja służąca poprawie zdrowia remisja długotrwałe lub przejściowe zniknięcie objawów choroby; stan bez odczuwania dolegliwości Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), przewlekłe zapalenie wielu stawów przewlekłe zapalenie stawów, nazywane również reumatyzmem w potocznym języku S spondyloartropatia reumatyczna choroba zapalna, głównie ze zmianami w kręgosłupie progresywny postępujący, progresywny staw maziówkowy staw, w którym powierzchnie stawu są pokryte warstwą chrząstki stawowej i ma jamę maziową wypełnioną płynem maziowym i otoczoną błoną maziową, wzmocniony przez torebkę tkanki łącznej i więzadła proteina substancja białkowa steryd zobacz kortykosteroidy progresja postęp (choroby lub zmiana) szybkość opadania komórek (krwi) (OB) Szybkość, z jaką komórki krwi opadają pod wpływem siły ciężkości, kiedy próbkę krwi (zmieszaną z antykoagulantem) pozostawi się na okres od jednej do dwóch godzin. Podwyższona wartość OB może być oznaką ostrego lub przewlekłego zapalenia w organizmie. szybkość opadania krwinek czerwonych (OB) szybkość, z jaką krwinki (cząsteczki krwi) osadzają się na dnie pod wpływem siły ciężkości, kiedy próbkę krwi (zmieszaną z antykoagulantem) pozostawi się na 1 do 2 godzin. Podwyższona wartość OB może wskazywać na ostre lub przewlekłe zapalenie w organizmie. U układ HLA (= ludzki układ zgodności tkankowej) ludzki układ antygenów zgodności tkankowej występujący prawie we wszystkich komórkach Układ odpornościowy układ obronny; ogół wszystkich struktur (komórek, przeciwciał, substancji przekaźnikowych itp.) w organizmie, które odpowiadają za obronę przed substancjami, które są obce dla organizmu (antygeny) lub zwyrodniałymi komórkami organizmu (rak) układowy dotyczący całego układu narządów lub (w szerszym sensie) także kilku układów narządów, to znaczy całego organizmu W wielostawowy obejmujący wiele stawów wysięk gromadzenie się płynów, np. w stawach; zwykle rozpoznawane zewnętrznie jako obrzęk, który może również być bolesny z powodu nacisku wywieranego na sąsiadujące nerwy wywiad chorobowy historia choroby Z zapalenie błony maziowej zapalenie błony maziowej zapalenie kręgosłupa zapalenie okolicy kręgosłupa zapalenie niewielu stawów zapalenie kilku stawów (zwykle 1 do 3 stawów) zapalenie przyczepów ścięgnistych zapalenie przyczepu ścięgna Zapalenie tęczówki zapalenie tęczówki oka zapalenie wielostawowe zapalenie kilku lub wielu stawów Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłuzesztywnienie stawu zesztywnienie kości Słowniczek Blindtext Dodatkowe informacje Wiedza to potęga Zmierz się ze swoją chorobą mądrze i stanowczo Grupy wsparcia Adresy internetowe Zalecane książki Deutsche Rheuma-Liga Bundesverband e. V. Maximilianstr. 14 53111 Bonn Tel.: 02 28 / 7 66 70 80 Fax: 02 28 / 7 66 06 20 www.rheuma-liga.de www.rheumanet.org Deutsches Rheumahaus oferuje rozmaite informacje i łącza do informacji o chorobach reumatycznych Arthritis psoriatica. Wolfgang Miehle Rheumamed-Verlag, 2006 ISBN-13: 978-3717701262 Niemieckie Stowarzyszenie Reumatyczne jest największą organizacją wsparcia w dziedzinie zdrowia i liczy około 250000 członków. Oferuje między innymi pomoc i wsparcie chorym osobom, realizuje oferty, udziela publicznych informacji i reprezentuje interesy chorych na reumatyzm Deutscher Psoriasis Bund (DPB) e. V. Seewartenstr. 10 20459 Hamburg Tel.: 0 40 / 22 33 99 - 0, Fax: 0 40 / 22 33 99 - 22 www.psoriasis-bund.de DBP jest największą organizacją pacjentów reprezentującą w Niemczech interesy wszystkich osób chorych na łuszczycę 50 www.rheuma-online.de Informationen zu Rheuma von A bis Z (Informacje na temat reumatyzmu od A do Z). Aktualne informacje na temat choroby i możliwości jej leczenia, możliwość wymiany doświadczeń www.rhzmev.de Rheumazentrum München (Munich Rheumatism Centre): Reumatyzm od A do Z, z licznymi zdjęciami na temat artropatii łuszczycowej i możliwością wyszukania lekarza Psoriasis und Gelenkerkrankungen. (Łuszczyca i choroby stawów) Uwe Wollina, Gert Hein and Burkhard Knopf Urban & Fischer Verlag, 2002 ISBN-13: 978-3334609859 www.rheuma-wegweiser.de Wykaz zalecanych stron internetowych poświęconych różnym chorobom reumatycznym www.psoaktuell.com Zawiera porady dotyczące łuszczycy, wskazówki na temat leczenia choroby, możliwość zamawiania aktualnego wydania PSO www.psoriasis-behandeln.de Oferuje informacje na temat łuszczycy. Można tam znaleźć odpowiedzi na swoje pytania dotyczące łuszczycy Dodatkowe informacje Nr telefonu: 030 - 55 00 55 01 Faks 030 - 55 00 54 99 999 Od poniedziałku do piątku od godziny 8:00 do godziny 18:00 www.pfizer.com/[email protected] 62893/Wersja. 1/04-13 Pfizer Pharma GmbH
