- Free Documents
advertisement
Gospodarka staroytna ok. p.n.e. V w. n.e. . Kapitalizm w staroytnoci . Postp technologiczny w gospodarce staroytnej . Niewolnictwo Rewolucja neolityczna i pocztki wiadomego przeksztacania przyrody przez czowieka Rewolucj neolityczn nazywany jest trwajcy kilka tysicy lat / p.n.e. proces przechodzenia ludzi od zbieractwa i mylistwa do uprawy roli. W trakcie tego procesu ludzie uczyli si posugiwa narzdziami. W konsekwencji, zaczli przeksztaca swoje otoczenie tak, aby uzyskiwa z niego rodki potrzebne do ycia, czyli zaczli gospodarowa. W okresie neolitu narzdzia, ktrymi posugiwali si ludzie byy kamienne, w pniejszych czasach zastpiy je wykonane z brzu, a w kocu elazne. Proces ten najszybciej przebiega na Bliskim Wschodzie, w Azji Mniejszej, w Mezopotamii, w Chinach i w Indiach. Przyczyny opnienia cywilizacyjnego Europy rodkowej w czasach przedhistorycznych i w staroytnoci Droga rozwoju cywilizacyjnego, ktr przeszy ludy zamieszkujce Europ rodkow rwnie wioda od neolitu, poprzez epok brzu, ku epoce elaza. Bya wic analogiczna do tej charakterystycznej dla Bliskiego Wschodu i basenu Morza rdziemnego. Wszystkie przemiany w naszym regionie zachodziy jednak z duym opnieniem, co wynikao m.in. z faktu, e pno ustpi std lodowiec, a w zwizku z tym pno rwnie w naszej czci Europy pojawili si pierwsi ludzie, pno wystpio take zjawisko podziau pracy, czyli przejcia czci ludnoci od uprawy ziemi do grnictwa czy rzemiosa, pno zacza rozwija si wymiana gospodarcza ze wiatem na ziemiach polskich jednym z pierwszych jej przejaww by eksport krzemienia wydobywanego w okolicach dzisiejszego Ostrowca witokrzyskiego. Nadrabianie zalegoci gospodarczych w stosunku do wyej rozwinitych regionw wiata utrudniay rwnie warunki naturalne wysoka lesisto sprzyjaa dugiemu utrzymywaniu si ryzykownego z punktu widzenia gospodarczego rolnictwa arowego. Duga zima ograniczaa moliwoci rozwoju hodowli. Uzalenienie gospodarki staroytnej od warunkw naturalnych Na caym wiecie podstaw ludzkiej gospodarki w staroytnoci i przez wiele kolejnych wiekw byo rolnictwo. Spoecznoci rolnicze najwczeniej pojawiy si w regionach dysponujcych yzn ziemi i charakteryzujcych si agodnym klimatem. Wielkie cywilizacje staroytnego Wschodu byy bardzo cile uzalenione od rzek, nad ktrymi si rozwijay Eufratu i Tygrysu, Nilu, Gangesu, HuangHo tej Rzeki. Ich przetrwanie byo moliwe dziki stworzeniu systemw irygacyjnych, nawadniajcych pola i chronicych przed powodziami. Stworzenie takich systemw wymagao skoordynowanego wysiku bardzo wielu ludzi, zatem przyczyniao si do uksztatowania si systemw politycznych o silnej roli panujcego i wysokim stopniu centralizacji wewntrznej. Umoliwiao jednak rwnie szybki rozwj ycia miejskiego intensywne rolnictwo wytwarzao bowiem nadwyki niezbdne do wyywienia mieszkacw miast. Podstawowym problemem gospodarczym staroytnej Grecji by z kolei niedobr ziemi uprawnej, wynikajcy z grzystego charakteru regionu. agodny klimat pomaga Grekom przetrwa, zmniejszajc zapotrzebowanie kaloryczne ludzkiego organizmu. Naturalnym sposobem zaradzenia niedoborom ywnoci byo angaowanie si w wymian handlow. Dziao si tak, poniewa niedobory miay czsto charakter lokalny. W roku, w ktrym w jednej czci Grecji zbiory byy bardzo sabe, w innej mg panowa urodzaj. Uksztatowanie terenu sprawiao, e transport ldowy by drogi. Ksztat wybrzea z licznymi naturalnymi zatokami sprzyja jednak podejmowaniu wypraw morskich. Poniewa ze wzgldu na niewielkie rozmiary statkw i trudnoci nawigacyjne eglowano przy brzegu, zawijajc na noc do portu, egluga stwarzaa liczne okazje do wymiany przewoonych na statkach towarw. Do podejmowania wypraw morskich i operacji handlowych skaniay Grekw rwnie braki surowcw, takich jak drewno potrzebne do budowy statkw, czy rudy metali oraz poszukiwania na oblewajcych Grecj morzach miejsc obfitujcych w ryby. W relatywnie ubogiej w ywno Grecji zdarzay si klski godu. Byway one nastpstwem katastrof naturalnych, drastycznie zmniejszajcych czasem zbiory. Zmuszao to nieraz cz ludnoci do opuszczenia miejsca swego zamieszkania i osiedlenia si gdzie indziej. Proces zakadania przez greckich osadnikw nowych miast nazwany zosta kolonizacj i rozpocz si w VII wieku p.n.e. Z czasem obj wszystkie te regiony na wybrzeach Morza rdziemnego i Morza Czarnego, gdzie Grecy nie natrafili na silniejszy opr miejscowej ludnoci. Mia rwnie przyczyny polityczne konieczno opuszczenia rodzinnego miasta przez grup ludzi wynikaa czasami z konfliktw wewntrznych. Zakadanie kolonii suyo take celom handlowym i byo racjonaln reakcj na ryzyko zwizane z eglug morsk oraz w pniejszym okresie na by moe zaznaczajce si w Grecji zmniejszanie si zyskw z dziaalnoci handlowej w miar jak rosa konkurencja. Pocztki pienidza Ludzie mieszkajcy w basenie Morza rdziemnego ok. VII wieku p.n.e. zaczli posugiwa si pienidzem. Jego wynalazcami mogli by zarwno Grecy, jak i mieszkajcy w Azji Mniejszej Lidyjczycy. Nie ma pewnoci, e pierwsze pienidze suyy celom wymiany handlowej. Pocztkowo obchodzia si ona bez pienidzy, a jako miernik wartoci suyy np. woy, elazne prty albo grudki szlachetnych metali. Brak jest monet zdawkowych z wczesnych emisji, a zatem nie jest prawdopodobne, aby dokonywano przy ich pomocy niewielkich codziennych transakcji. Mogy one za to suy do opacania przez poszczeglne miasta wykonawcw robt publicznych a moe nawet do sprawiedliwego dzielenia miejskich bogactw midzy obywateli. Mogy te spenia funkcj pozaekonomiczn zawiadcza o suwerennoci miast, ktre je wyemitoway. Upowszechnianie si pienidza bez wtpienia usprawniao jednak handel wycinicie na kawaku kruszcu zota, srebra, elektrum stempla menniczego stanowio zabezpieczenie przed oszustwami oczywicie nie zabezpieczenie w peni skuteczne ograniczao te konieczno skomplikowanego okrelania dokadnego skadu i wagi grudki metalu, ktr posugiwano si przy wymianie. Basen Morza rdziemnego jako jednolity obszar gospodarczy Najpierw grecki handel i kolonizacja, potem za powstanie Imperium Rzymskiego uczyniy z basenu Morza rdziemnego jednolity obszar gospodarczy. W jego ramach moga istnie specjalizacja gospodarcza poszczeglnych regionw. Ju za czasw greckich np. zboe przywoone byo do wielu miast greckich z Italii albo z Sycylii a drewno z pnocnych wybrzey Morza Egejskiego. W Milecie i Megarze produkowano wyroby weniane, w Koryncie budowano statki i wykuwano zbroje, specjalnoci pwyspu chalkidyjskiego byy z kolei miecze. Podobnie byo w Rzymie, gdzie poszczeglne prowincje rwnie specjalizoway si w produkcji okrelonych wyrobw spichlerzem zaopatrujcym cae imperium w zboe by Egipt, najlepsze wyroby ze skry powstaway w Syrii, w Italii produkowano lampy oliwne itd.. W miar podbojw rzymskich w jednolity obszar gospodarczy powiksza si. Skorzystay z tego m.in. takie regiony jak Galia, Hiszpania czy Brytania. Kolonizacja nowo zdobywanych terenw i rozmieszczanie tam wojsk rozszerzao miejscowy rynek zbytu. Czynnikami rozwoju gospodarczego byy te import technologii i moliwo wykorzystania miejscowych surowcw. Relatywny spokj i porzdek, jaki zapewniao panowanie rzymskie, istnienie wielkich miast i licznej armii, ktr trzeba byo wykarmi oraz dobre drogi, cho suce przede wszystkim celom wojskowym, co sprawiao, e transport ldowy nadal pozostawa kosztowny tworzyy warunki, w ktrych w Rzymie, podobnie jak wczeniej w Grecji mg rozwija si handel artykuami pierwszej potrzeby. Rzym prowadzi rwnie wymian gospodarcz z terenami lecymi poza granicami imperium, midzy innymi z Europ rodkow i Wschodni. Podobnie jak wczeniej wymiana pomidzy miastami greckimi a ich koloniami, nosia ona typowe cechy handlu pomidzy centrum cywilizacyjnym a peryferiami. Znad Morza Batyckiego i z Europy rodkowej wdrowa do Rzymu bursztyn, futra czy niewolnicy w zamian za dobra wyej przetworzone midzy innymi wyroby rzemiosa rzymskiego. W kocowym rozrachunku trafiay one przede wszystkim w rce miejscowej elity wodzw plemiennych, ludzi najzamoniejszych, ktrzy dziki ich posiadaniu mogli naladowa imponujcy im rzymski sposb ycia. Kapitalizm w staroytnoci Gospodarka pastw basenu Morza rdziemnego w staroytnoci posiadaa pewne cechy przypominajce nowoczesn gospodark, jaka zacza ksztatowa si w Europie po pitnasto i szesnastowiecznych odkryciach geograficznych w obrocie gospodarczym posugiwano si pienidzmi z czasem rwnie przy drobnych transakcjach. Istniay banki. Znane byy pojcia zastawu, porczenia czy hipoteki. Tworzyy si spki, a wadze publiczne inwestoway w infrastruktur drogi, wodocigi, budynki uytecznoci publicznej. Mimo tego jednak zakres rynku by ograniczony poprzez due znaczenie rzemiosa domowego i nietowarowej produkcji rolniczej. Nie istnia ani rynek pracy, ani rynek nieruchomoci w dzisiejszym znaczeniu tych terminw. Zakres dziaalnoci bankw by stosunkowo wski. Przewanie byy mae nie kredytoway dziaalnoci produkcyjnej, przyjmoway depozyty, wymieniay pienidze i udzielay poyczek ludziom przeywajcym kopoty finansowe albo poyczay pienidze na przeprowadzenie rozmaitych operacji finansowych. Zarwno osoby fizyczne, jak i wadze publiczne tezauryzoway znaczn cz posiadanych nadwyek finansowych, a wic zachowyway si w sposb nieracjonalny z punktu widzenia gospodarki kapitalistycznej. Postp techniczny nie odgrywa roli motoru napdowego rozwoju gospodarczego. Postp technologiczny w gospodarce staroytnej Staroytne cywilizacje mogy si poszczyci wieloma osigniciami technicznymi. Jeli pomimo duego potencjau wiedzy i umiejtnoci, ludzie egzystowali na granicy przetrwania, wynikao to w jakim stopniu z tego, e znaczna cz wynalazkw i odkry naukowych, istotna cz posiadanych zasobw wiedzy i umiejtnoci suya celom pozagospodarczym. Wiele z tego przeznaczano na cele religijne, magiczne czy rozrywkowe. Nie zaistniao na du skal zjawisko transferu technologii z jednej sfery ludzkiej dziaalnoci do innych. Nie zdarzya si te w staroytnoci sytuacja podobna do tej, jaka zaistniaa w Europie Zachodniej od koca XVIII wieku, kiedy nowe wynalazki m.in. maszyna parowa, kolej gwatownie zmieniy oblicze gospodarki europejskiej, a postp techniczny w jednym dziale gospodarki oddziaywa na modernizacj innych. Dodatkowo szerokie zastosowanie pracy niewolnikw zniechcao do wdraania nowych rozwiza, ktre oszczdzayby ludzk prac. Niewolnictwo Zarwno w staroytnej Grecji, jak i w Rzymie niewolnicy zatrudnieni byli we wszystkich dziaach gospodarki. W imperium rzymskim praca niewolnicza staa si wrcz podstaw jej funkcjonowania. Ogromna rola niewolnictwa w rzymskim rolnictwie wizaa si z powstaniem wikszych majtkw ziemskich, produkujcych na sprzeda zboe, prowadzcych na dua skal hodowl byda, bd upraw winoroli czy oliwek. duy popyt na ich produkcj wynika z zapotrzebowania mieszkacw miast i wojska. Z punktu widzenia waciciela niewolnikw posugiwanie si ich prac okazywao si opacalne. Dane pochodzce z Grecji wskazuj na to, e koszt zakupu niewykwalifikowanego niewolnika zatrudnionego w kopalni zwraca si po latach. W przypadku niewolnikw wykwalifikowanych stopa zwrotu bya nisza z racji maej liczby niewolnikw wykwalifikowanych ich ceny byy wysokie. Posugiwanie si niewolnicz si robocz pozwalao te wacicielowi ograniczy swoje wydatki gotwkowe. Istotn cz kosztw zwizanych z funkcjonowaniem systemu niewolniczego przerzucano zapewne na cae spoeczestwo. Alternatywnych kosztw zatrudniania pracownikw najemnych w staroytnoci nie liczono. Model gospodarki opartej na niewolnictwie odrodzi si w wyniku europejskiej kolonizacji Ameryki Poudniowej i Pnocnej rozpocztej w XVI wieku. U jego genezy leao due europejskie zapotrzebowanie na ry, tyto, trzcin cukrow, kaw, bawen. Pod koniec XVIII wieku, kiedy w Europie powsta fabryczny przemys wkienniczy, obszarem, na ktrym najszerzej wykorzystywano prac niewolnikw, stay si poudniowe stany USA, gdzie produkowano bawen. Uprawa wszystkich wymienionych powyej rolin bya pracochonna podobnie jak pracochonna bya staroytna uprawa zb, winoroli czy oliwek. W takim stanie rzeczy zapewnienie sobie darmowej siy roboczej gwarantowao jej wysok opacalno. Podobnie jak w staroytnoci, znaczn cz kosztw funkcjonowania systemu niewolniczego ponosio cae spoeczestwo chociaby przez to, e wadze publiczne angaoway si w chwytanie zbiegych niewolnikw. Oparcie gospodarki na systemie niewolniczym ograniczao zasig dziaania si rynkowych niewolnicy uprawiali na og na plantacji rwnie roliny wyywieniowe na wasne potrzeby nie kupowano ich wic na rynku. Pomimo swojej opacalnoci dla wacicieli niewolnikw, system ten oznacza rwnie w duszej perspektywie zacofanie gospodarcze. Gospodarki regionw plantatorskich uzaleniay si cakowicie od eksportu jednego tylko artykuu baweny, kawy, cukru... co czynio je wyjtkowo wraliwymi na wahania koniunktury wiatowej. Darmowa praca, podobnie jak w staroytnoci, hamowaa postp techniczny, a uzyskiwane w okresie pomylnoci wysokie dochody daway zudne poczucie bezpieczestwa i sprawiay, e nie mylano o rnicowaniu charakteru dziaalnoci gospodarczej. Wydawao si, e za pienidze uzyskane z eksportu mona kupi wszystkie niezbdne towary. Mimo wszystko system niewolniczy to przy caym swoim okruciestwie system racjonalny i efektywny, dziaajcy zarwno w staroytnoci, jak i w okresie nowoytnym w warunkach istnienia sztywnych barier spoecznych midzy ludmi poniewa to owe bariery pozwalaj obrci drugiego czowieka w niewolnika, rozwizujcy problem kosztw pracy darmowa sia robocza zamiast postpu technicznego i nadajcy si do zastosowania w sytuacji pytkiego rynku czyli wtedy, kiedy wikszo spoeczestwa nie kupuje artykuw pierwszej potrzeby na rynku lecz pozyskuje je z wasnych gospodarstw bd wykonuje wasnorcznie. Gospodarka w Europie wczesnoredniowiecznej VX w. Zanik ycia miejskiego na Zachodzie Europy Upadek Cesarstwa Rzymskiego pocign za sob pogorszenie si stanu bezpieczestwa publicznego na terenach znajdujcych si wczeniej pod jego wadz. Imperium rozpado si pod wpywem najazdw, przede wszystkim plemion germaskich. W pniejszym czasie zagroeniem dla Zachodu Europy stali si Normanowie, Wgrzy i Arabowie. Niespokojny okres w historii Europy Zachodniej trwa a do X wieku. Jednak ju w V wieku najazdy przerway istniejce w czasach rzymskich powizania handlowe pomidzy poszczeglnymi regionami imperium. Ulegajca rozprzeniu administracja nie miaa ju moliwoci dbania o stan drg czy infrastruktury miejskiej. W takiej sytuacji, znaczna cz ludzi, ktrym udao si przey najazdy, powrcia do zaj rolniczych i przeniosa si na wie. Zjawisko to zostao nazwane ruralizacj od aciskiego rus, ruris wie. Renaturalizacja gospodarki We wczesnym redniowieczu sposb gospodarowania na wsi zmieni si w stosunku do znanego ze staroytnoci. Osaby zwizki z gospodark towarow zarwno wielkich latyfundiw, wywodzcych si jeszcze z czasw rzymskich, jak i maych gospodarstw chopskich. Mieszkacy wsi gospodarowali przede wszystkim po to, aby samemu si wyywi. Sami wytwarzali rwnie wikszo przedmiotw potrzebnych im w codziennym yciu tkali i szyli odzie, zbijali z drewna proste meble, lepili garnki itd.. Gospodarka stawaa si zatem coraz bardziej autarkiczna ludzie dyli do tego, aby swoje podstawowe potrzeby zaspokaja we wasnym zakresie. Handel w dalszym cigu istnia, ale jego skala bya niewielka. W znacznym stopniu obywa si on bez pienidza. Okres wczesnego redniowiecza to czas chaosu monetarnego na Zachodzie Europy. Prymitywny charakter wczesnego mennictwa sprawia, e pienidz by niewygodny w uyciu, poniewa poszczeglne emisje rniy si midzy sob zawartoci kruszcu i ciarem. Przede wszystkim jednak pienidzy byo na Zachodzie Europy mao, zarwno ze wzgldu na trudnoci z wydobyciem srebra potrzebnego do wybijania monet, jak i z powodu niekorzystnego bilansu handlu Zachodu z Bizancjum i z Arabami. Gospodarka wczesnego redniowiecza charakteryzowaa si rwnie sabym wyposaeniem technicznym. Posugiwano si przede wszystkim narzdziami drewnianymi, duo rzadziej wykonanymi z metalu. W stosunku do staroytnoci nastpi regres techniczny. Stopniowo dopiero zaczy si upowszechnia urzdzenia znane ju w staroytnoci pug, myn wodny, wiatrak. Ubstwo wyposaenia technicznego sprawiao, e le uprawiana ziemia dawaa niskie plony. Stanowio to jeszcze jeden czynnik blokujcy moliwoci rozwoju ycia miejskiego rolnictwo nie wytwarzao nadwyek ywnoci, ktre pozwoliyby wyywi liczn grup ludzi niepracujcych na roli. Feudalizm Istot feudalizmu byo wchodzenie przez ludzi w zwizki osobistej zalenoci. Podstawowym czynnikiem, ktry doprowadzi do rozpowszechnienia takich zwizkw byy brak bezpieczestwa i sabo wadzy publicznej we wczesnym redniowieczu. Wadcy wobec trudnoci komunikacyjnych nie byli w stanie osobicie kontrolowa wikszych terytoriw. Nie mieli te pienidzy na opacanie urzdnikw. Dlatego decydowali si na oddawanie ziemi w zamian za zobowizanie do suby na swoj rzecz. Krlowie, ksita oraz dostojnicy wieccy i duchowni, aby zapewni sobie bezpieczestwo w niespokojnych czasach, otaczali si orszakami wojownikw. Nie byo ich jednak sta, aby wypaca im wynagrodzenie i wyekwipowa, tym bardziej e podstaw siy militarnej sta si we wczesnym redniowieczu rycerz walczcy na koniu, ktrego wyposaenie byo bardzo drogie. Zatem take i rycerzom nadawano posiadoci ziemskie. Wrd ludzi wolnych doszo w efekcie do wytworzenia si sieci zalenoci opartych na przysidze wiernoci i otrzymywanym w zamian prawie do uytkowania posiadoci ziemskiej. We wszystkich przypadkach nadaniu ziemi towarzyszyo oddanie wadzy nad uprawiajcymi j chopami, poniewa ziemia bez pracujcych na niej ludzi byaby praktycznie bezwartociowa. Nadaniom towarzyszyy przywileje immunitetowe, moc ktrych wadca zrzeka si na rzecz waciciela majtku jurysdykcji sdowniczej nad chopami oraz rezygnowa na jego korzy z nalenych mu wczeniej od nich danin. Chopi zostali w efekcie uzalenieni od wacicieli ziemskich. Przestali by wacicielami swoich gospodarstw, a stali si tylko ich uytkownikami. W zamian za prawo gospodarowania na nich musieli oddawa wacicielowi ziemskiemu daniny. Waciciel majtku ziemskiego pozostawia pewn cz ziemi nazwan rezerw pask, folwarkiem do swojej wycznej dyspozycji, po to, aby wyywi siebie i swoj rodzin. Chopi zobowizani zostali do darmowej pracy na tej ziemi paszczyzna. We wczesnym redniowieczu zdarzao si, e chopi byli zmuszani do przyjcia poddastwa. Nieraz jednak godzili si na to dobrowolnie. Byo to zjawisko naturalne. W obliczu zagroe takich jak gd, wojny, samowola sabo kontrolowanych urzdnikw, czowiek, ktry nie mg liczy na ochron ze strony pastwa, zwraca si o opiek do innego czowieka, do potnego i wpywowego, aby opiek t zapewni. Wobec faktu, e atwiej byo wwczas o ziemi, ni o ludzi potrzebnych, by j uprawia, chopi musieli by traktowani przez wacicieli przyzwoicie, a narzucane im obcienia trzeba byo miarkowa. Odrbnoci rozwoju gospodarczego Bizancjum, krajw arabskich i sowiaszczyzny Inaczej ni na Zachodzie Europy, na terenie Cesarstwa Bizantyskiego nie doszo nigdy do cakowitego zaniku ycia miejskiego. We wczesnym redniowieczu funkcjonowaa tam rwnie gospodarka pienina, chocia w niektrych okresach jej zasig by ograniczony. Cesarz bizantyski by jednak w stanie wyegzekwowa przestrzeganie swojego monopolu menniczego. Przez dugi czas nie dopuszcza do spadku wartoci pienidza, nie zmniejszajc zawartoci kruszcu w monetach. Zaufanie do pienidza byo czynnikiem uatwiajcym wymian gospodarcz. Istotniejsz ni na Zachodzie rol gospodarcz odgrywa handel. Administracja pastwowa cilej ni na Zachodzie kontrolowaa ycie spoeczne i gospodarcze. Nie doszo w efekcie do penego rozwoju stosunkw spoecznych o charakterze feudalnym. Pastwo nie tylko prowadzio na wasny rachunek wiele przedsibiorstw, ale rwnie przedsibrao akcje osadnicze na terenach spustoszonych przez najazdy Sowian lub Arabw. W efekcie, pomimo przeywanych trudnoci, udao si utrzyma wysok kultur roln, a to umoliwiao wytworzenie nadwyek ywnoci, niezbdnych dla funkcjonowania miast. Bardziej dynamicznie ni w Europie Zachodniej rozwijaa si rwnie gospodarka w imperium arabskim. Byo to moliwe dziki intensywnej uprawie ziemi, w nastpstwie zastosowania podpatrzonych w Mezopotamii i Egipcie urzdze hydrotechnicznych. Rwnie szybkie i pomylne unowoczenienie arabskiego rzemiosa wynikao z adaptacji cudzych rozwiza technicznych. Arabowie jeszcze przed rozpoczciem swoich podbojw zajmowali si tkactwem czy metalurgi, dopiero jednak zajcie ziem nalecych wczeniej do Persji i Bizancjum sprawio, e zaadaptowali i rozwinli technologie, potrzebne do tego, aby sta si dostawcami poszukiwanych w Europie artykuw luksusowych jedwabiu, kosmetykw, dywanw czy przedmiotw skrzanych. Arabowie prowadzili we wczesnym redniowieczu rwnie handel dalekosiny i operacje pienine. Przejli oni dowiadczenia bizantyskie w tym zakresie. Tolerowali prowadzcych dziaalno gospodarcz na terenie swojego pastwa chrzecijan i ydw. Kupcy arabscy lub ydowscy poredniczyli w handlu pomidzy Europ a Bliskim i Dalekim Wschodem. Wielko i pooenie imperium arabskiego sprawiy, e uzyskali w tej dziedzinie dominujc pozycj. Przywozili do Europy artykuy luksusowe obok towarw wymienionych ju powyej take wyroby z koci soniowej czy przyprawy. Poniewa zapotrzebowanie na takie towary byo ograniczone, handel ten nie mia dla zachodnich Europejczykw istotnego znaczenia gospodarczego. Poniewa jednak ubogi Zachd niewiele mia do zaoferowania w zamian za wyroby dostarczane przez Arabw, bilans tego handlu, jak ju wspomniano wyej, by dla Europy pasywny, co powodowao odpyw do krajw arabskich zota i srebra. Tereny zamieszkae przez Sowian, w okresie przed powstaniem tam organizmw pastwowych, bray ograniczony udzia w europejskiej wymianie gospodarczej. Z poudniowych wybrzey Batyku wywoono jednak bursztyn, futra i bardzo cenionych w wiecie arabskim niewolnikw. Dziedzictwo czasw plemiennych sprawio, e po powstaniu pastw a do XIIXIII wieku nie wytworzyy si na tym obszarze klasyczne stosunki feudalne. Zamiast nich, gospodarka opieraa si pocztkowo na bezporednim wykorzystywaniu przez panujcego pracy niewolnych, rekrutowanych spord jecw wojennych i przestpcw oraz na posugach wiadczonych przez cz ludnoci. W X XI wieku system ten by ju mocno rozwinity istniao ponad kategorii ludnoci suebnej, a poszczeglne osady suebnikw specjalizoway si w wykonywaniu okrelonych usug na rzecz wadcy lub jego lokalnych przedstawicieli mogo chodzi o produkcj grotw do strza, o wytwarzanie tarcz, opiek nad bydem czy wypas wi, ale take o osobist sub na dworze wadcy albo jego miejscowego przedstawiciela. W yciu gospodarczym Europy rodkowoWschodniej istotne zmiany przynioso przyjcie chrzecijastwa. Otworzyo ono drog do szerszych kontaktw ze wiatem. Sprowadzanie z zagranicy duchownych, ktrych trzeba byo utrzymywa, ale take ksig religijnych, wina mszalnego i wszelkich innych przedmiotw niezbdnych do kultu religijnego, budowa kociow i rezydencji wadcw, ktrzy naladowali monarchw zachodnioeuropejskich bya kosztowna. Mogo to oznacza zwikszanie danin nakadanych przez poddanych. To wanie i cilejsza kontrola wykonywania nakazw nowej religii prowadziy do buntw ludnoci przeciw nowemu adowi spoecznemu. Gospodarka europejska w latach r. Pierwsze elementy kapitalizmu Odrodzenie ycia miejskiego w Europie Zachodniej W okresie pomidzy XI a pocztkiem XIV wieku nastpi szybki wzrost liczby mieszkacw Europy. Bardzo nieprecyzyjne szacunki wskazuj na to, e moga si ona zwikszy z do milionw ludzi. Wzrost liczby rk do pracy oznacza moliwo wzicia pod upraw ziemi, ktra wczeniej nie bya uytkowana. Wycinano w tym celu lasy. Meliorowano grunty. Intensyfikacja produkcji rolnej szczeglnie szybko nastpowaa w dolinie Padu, w pnocnych Woszech, oraz nad Morzem Pnocnym we Flandrii i Holandii. Midzy XI a pocztkiem XIV wieku znaczco wzrosa ilo wytwarzanej w Europie ywnoci. Wzrost ten wynika przede wszystkim ze wzrostu powierzchni uprawianej ziemi, ale w pewnym stopniu rwnie z postpu technicznego. W efekcie, zdecydowanie wiksza ni wczeniej cz ludnoci moga zaj si handlem czy rzemiosem, zamiast rolnictwem. W dodatku w Europie Zachodniej pojawio si stopniowo nieco wicej kruszcw, z ktrych mona byo wybija monety. Bilans handlu ze Wschodem dalej pozostawa negatywny, ale zoto napywao z Afryki handlowa z ni zaczli kupcy woscy oraz z Bliskiego Wschodu, gdy nagromadzone tam bogactwa arabskie dostay si w rce krzyowcw. Take Cesarstwo Bizantyskie starao si przy pomocy zota popiera swoje interesy polityczne na Pwyspie Apeniskim i take jego bogactwa stay si upem zachodnioeuropejskiego rycerstwa w okresie wypraw krzyowych. W Europie rozwijao si wydobycie srebra np. na wyspach brytyjskich, w Serbii, pniej rwnie w Czechach, a gdy po roku zachodniej czci naszego kontynentu nie zagraay ju w takim stopniu jak wczeniej najazdy normaskie, arabskie czy wgierskie, jej mieszkacy coraz czciej sigali po ukryte wczeniej zasoby monet rzymskich. Jeli nawet, mimo wszystko, europejskie zasoby monetarne nie byy wci wystarczajce, to w kadym razie handel mg nabra charakteru pieninego. Spokj oraz wzrost efektywnoci rolnictwa byy czynnikami, ktre umoliwiy ponowny rozwj miast. Miasta rozwijay si midzy innymi wok orodkw administracyjnych, wok grodw obronnych, wok katedr i paacw biskupich, wok centrw pielgrzymkowych, na skrzyowaniach drg handlowych, wok orodkw grniczych. W niektrych czciach Europy, szczeglnie nad Morzem rdziemnym orodki o charakterze miejskim przetrway od staroytnoci. Miasta uzyskiway stopniowo uprawnienia samorzdowe. Nieraz wykupyway od wacicieli ziemskich prawo do stanowienia o sobie, kiedy indziej musiay wywalczy je zbrojnie albo wykorzysta konflikt pomidzy wacicielem miasta a jego zwierzchnikiem feudalnym. Samorzd by naturaln potrzeb mieszkacw miast, poniewa we wasnym interesie musieli oni troszczy si o obronno miasta, a zatem zbierali pienidze na budow/ utrzymanie urzdze obronnych. Dao to pocztek podatkom miejskim i doprowadzio do uksztatowania si zwyczaju, zgodnie z ktrym to sami mieszkacy decydowali, na co je przeznaczy. Mieszkajcy w miastach kupcy musieli rwnie we wasnym zakresie rozstrzyga powstajce midzy nimi spory handlowe, co z kolei zapocztkowao tradycj samorzdowego sdownictwa miejskiego. Rozwj rzemiosa, handlu i gospodarki pieninej Wyrnikiem miejskiego charakteru danej osady bya jej funkcja handloworzemielnicza. Zatem rozwj miast wiza si z rozwojem gospodarki pieninej. Wzrost demograficzny przekada si na wzrost popytu. Zamoniejsi, dziki efektywniejszemu gospodarowaniu, mieszkacy wsi, czciej poszukiwali wyrobw miejskich rzemielnikw. Zarwno miejscy rzemielnicy jak i kupcy naleeli do korporacji zawodowych. Korporacje rzemielnicze nazyway si cechami, korporacje kupieckie gildiami. Pocztkowo czonkostwo w nich byo dobrowolne, z czasem stao si przymusowe. Szczegln rol w yciu miasta odgryway cechy zajmoway si sprowadzaniem surowcw dla wszystkich nalecych do nich rzemielnikw, kontroloway jako produkcji, reguloway czas pracy, decydoway ilu uczniw mona zatrudni w jednym warsztacie, dbay o to, aby kady rzemielnik mia takie same warunki sprzeday swoich wyrobw. Peniy funkcje samopomocowe. Poza swoim ekonomicznym charakterem byy take organizacjami religijnymi i wojskowymi. Z upywem czasu w coraz wikszym stopniu przeciwdziaay otwieraniu nowych warsztatw, aby nie zaostrza konkurencji. Suyy temu wysokie wymagania podczas egzaminu mistrzowskiego, ktry musia zda kady, kto chcia samodzielnie prowadzi dziaalno rzemielnicz. Wyrazem zaostrzajcej si konkurencji pomidzy poszczeglnymi miastami bya z kolei walka o uzyskanie prawa skadu oraz o naoenie przymusu dronego, tak aby obcy kupcy nie mogli omija miasta. W zwizku z odrodzeniem ycia miejskiego musia ulec zmianie charakter handlu. Jego przedmiotem stay si ju nie tylko wyroby luksusowe, ale i artykuy powszechnego uytku. Handel o charakterze dalekosinym, prowadzony na wiksz skal napotka najlepsze warunki rozwoju na Pwyspie Apeniskim. Zwizki polityczne miast woskich z Cesarstwem Bizantyskim pozwalay im prowadzi zyskowny handel morski. Rozwojowi handlu sprzyjaa te polityka wadz samorzdowych miast pnocnych Woch oraz inwestowanie w handel i operacje finansowe dochodw uzyskiwanych przez szlacht z majtkw ziemskich, co rwnie byo zjawiskiem, ktre na Pwyspie Apeniskim zaznaczyo si wczenie. Handel prowadzony przez woskich kupcw by ryzykowny, ze wzgldu na niebezpieczestwo zatonicia statku w wyniku sztormu albo jego obrabowania przez piratw. Dlatego wanie we Woszech zaczto zawiera pierwsze umowy ubezpieczenia. Pocztkowo powrcono do znanej jeszcze w staroytnoci formuy kredytu morskiego. Kupiec zamierzajcy przewie jaki adunek drog morsk, kupowa go na kredyt. Umowa kredytowa zakadaa, e w razie gdyby towar nie dotar do portu przeznaczenia z powodu katastrofy morskiej, albo rabunku przez piratw, kupiec nie bdzie musia zwraca kredytu. Poniewa kredyt zawiera element ubezpieczeniowy, jego oprocentowanie byo odpowiednio podwyszone. Tego typu rozwizanie byo niewygodne, poniewa wymagao posiadania przez kredytodawc duego kapitau i naraao go na ryzyko nieuczciwoci poyczkobiorcy dokadnie tak, jak w dzisiejszych czasach, mg on po prostu znikn z otrzymanym na kredyt towarem. Dlatego w XIV wieku, w miejsce tego typu umw, pojawiy si pierwsze polisy ubezpieczeniowe. Rwnie w XIV wieku, niewiele pniej ni ubezpieczenia bezporednie, zapocztkowano reasekuracj. Poniewa pierwszymi ubezpieczycielami byy z reguy osoby fizyczne, a sumy, na jakie ubezpieczano statki i adunki okazyway si wysokie, ubezpieczyciele starali si podzieli ryzykiem z innymi osobami i w zamian za cz skadki ubezpieczeniowej, przekazywali im cz odpowiedzialnoci wynikej z zawartej umowy ubezpieczenia. W redniowiecznych Woszech uksztatoway si najbardziej podstawowe zasady, jakie do dzi obowizuj w dziaalnoci ubezpieczeniowej zasada, wedle ktrej uzyskane odszkodowanie ma wyrwnywa strat, a nie stanowi przysporzenie dla ubezpieczonego oraz zasada, e umow ubezpieczenia moe zawrze ta osoba, ktr dotknaby strata finansowa, gdyby zaszo zdarzenie losowe od ktrego ubezpieczenie ma chroni. We Woszech rwnie narodziy si pierwsze redniowieczne spki. Powstaway one, poniewa handel morski wymaga znacznego kapitau. Kapitana statku na og nie byo sta na opacenie zaogi i zakup towaru, ktrym statek mia zosta zaadowany. Szuka zatem kontrahenta, ktry mgby sfinansowa wypraw. W efekcie dochodzio do porozumienia, w ktrym jeden wsplnik dostarcza tylko kapita, nie biorc osobicie udziau w wyprawie handlowej, a drugi na bieco zajmowa si prowadzeniem dziaalnoci kupieckiej. Pozycja tego pierwszego odpowiadaa zatem tej, jak w dzisiejszych spkach komandytowych czsto zajmuje komandytariusz. Drugi przypomina dzisiejszego komplementariusza. Inwestor finansowy zgarnia gros zysku, jeli przedsiwzicie si powiodo. Jednak w przypadku niepowodzenia to przede wszystkim on by stratny. Czsto na sfinansowanie caej wyprawy nie byo sta rwnie pojedynczego kupca. Dodatkowo, obawia si on czsto zaadowa cay towar, ktrym dysponowa, na jeden statek. Dlatego wyprawy tego typu organizowao na og kilku kupcw, ktrzy wynajmowali wiele statkw. Kady z nich umieszcza cz nalecego do siebie adunku na kadej z jednostek. W razie zatonicia jednej z nich, nie traci wic wszystkiego. Stworzyo to potrzeb okrelania wysokoci udziau kadego ze wsplnikw w przedsiwziciu. Dzisiejsze pojcia udziau czy te akcji spki weszy w uycie wanie przy tej okazji. Pocztkowo spki zawizywano do przeprowadzenia jednej konkretnej transakcji np. do zorganizowania jednej wyprawy kupieckiej, nie miay one charakteru permanentnego. Powstanie spek i zwikszenie skali prowadzonej dziaalnoci powodoway konieczno stworzenia nowych metod kontrolowania przebiegu operacji handlowych. Doprowadzio to do narodzin ksigowoci dwustronnej, nazywanej pocztkowo weneck, od miasta, w ktrym po raz pierwszy si pojawia. Rwnie we Woszech powstay pierwsze redniowieczne banki. Prowadzone na du skal operacje handlowe tworzyy zapotrzebowanie na kredyt. Pocztkowo jednak bankierzy trudnili si wymian pienidzy. Nastpnie zaczli rwnie prowadzi rachunki swoim klientom, a powierzone im pienidze inwestowa nie zawsze udanie. Z rozwojem bankowoci wizay si pocztki posugiwania si czekami i wekslami. Czek wyksztaci si z potrzeby pisemnego udokumentowania treci zlecenia, jakie klient wydawa swojemu bankierowi. Weksle wywodz si z kolei z listw, jakie kupcy prowadzcy dziaalno na du skal pisywali do swoich partnerw handlowych w innych miastach z prob o uregulowanie w ich imieniu nalenoci za okrelone transakcje. Pomidzy XI a XIV wiekiem nastpoway te zmiany sposobu prowadzenia swojej dziaalnoci przez rzemielnikw. Dotyczyo to w pierwszym rzdzie kapitaochonnych gazi wytwrczoci. Najwczeniej mona byo je zauway w sukiennictwie, czyli w produkcji tkanin wenianych na terenie Flandrii okolice Brugii, Gandawy, Lille na terenie dzisiejszej Belgii i pnocnej Francji oraz we woskim jedwabnictwie. W obu przypadkach do prowadzenia produkcji niezbdne byo sprowadzenie z daleka surowcw i barwnikw. Rzemielnikom czsto brakowao na to pienidzy. Produkcj zaczli wic organizowa zamoni kupcy, ktrzy sprowadzali surowce, rozdzielali je midzy rzemielnikw, a nastpnie odbierali od nich i sprzedawali gotowe produkty. Taki sposb organizacji produkcji nosi nazw systemu nakadczego. Rozwj rzemiosa, handlu i gospodarki pieninej W XIV wieku na Zachodzie Europy nastpi kryzys gospodarczy. Wiza si on przede wszystkim z tym, e liczba ludnoci wzrosa ju do tego momentu tak bardzo, e wczesne rolnictwo nie byo w stanie wszystkich wyywi. Pogorszenie stanu odywienia ludzi zmniejszao odporno na choroby, a istnienie duych skupisk ludnoci w miastach uatwiao szerzenie si epidemii. Najwiksz z nich bya epidemia dumy czarna mier, ktra okoo roku kosztowaa ycie / a by moe nawet poow mieszkacw Europy. Osadnictwo na prawie niemieckim w Europie rodkowoWschodniej Poczwszy od XI wieku w Europie trway znaczce ruchy migracyjne. Wizay si one ze wspomnianym wyej zagospodarowywaniem i zasiedlaniem ziem stanowicych wczeniej nieuytki. Udawano si na tereny sabiej zaludnione we wczeniejszych wiekach. Hiszpanie, Wosi i Francuzi zagospodarowywali wic te czci Hiszpanii, ktre odbierano Arabom. Holendrzy osiedlali si w Anglii i w Niemczech. Szwajcarzy i Austriacy w Alpach. Wzgldne przeludnienie niektrych regionw Zachodniej Europy, odczuwalne ju w XIII wieku, sprzyjao temu procesowi. Niemiecka kolonizacja Europy rodkowej bya jego elementem Niemcy emigrowali zreszt rwnie do Skandynawii. Migroway przede wszystkim osoby, ktrym w rodzinnych stronach zagraaa deklasacja. Na ziemie polskie, podobnie jak do innych krajw Europy rodkowej, poczwszy od XII wieku, zaczli w efekcie napywa osadnicy z Niemiec. Migracje te trway rwnie w XIV wieku, w okresie, kiedy Zachd Europy zosta dotknity kryzysem gospodarczym. Europa rodkowa, ktr kryzys ten w znacznym stopniu omin, staa si wwczas atrakcyjnym terenem dla rozmaitych przedsiwzi gospodarczych. Jej atrakcyjno dodatkowo zwikszyy odkrycia bogactw naturalnych np. z srebra, miedzi. Poszczeglni ksita rozbitej wwczas na dzielnice Polski popierali napyw osadnikw, poniewa nowe osadnictwo pozwalao lepiej zagospodarowa ziemie znajdujce si pod ich wadz. Problem lichwy Dla ludzi redniowiecza wanym problemem byo przeprowadzanie operacji gospodarczych w taki sposb, aby nie popa w konflikt z nauczaniem kocioa. Koci tymczasem od bardzo wczesnego redniowiecza odnosi si nieufnie do czerpania zyskw z operacji pieninych. Szczeglnie ostro potpiano lichwiarzy, przy czym za lichw uwaano nieraz kad poyczk na procent. W okresie, kiedy pienidz nie odgrywa znaczcej roli w gospodarce Europy Zachodniej, nie miao to wikszego znaczenia. W XIII XIV wieku, kiedy istnia ju rynek finansowy, stao si to jednak problemem. W XIII wieku, gdy wysokie godnoci kocielne coraz czciej piastoway osoby wywodzce si ze rodowisk miejskich i obeznane z charakterem operacji finansowych, pogldy teologw na temat lichwy ulegay zmianie. Coraz czciej uznawali oni, e poyczajcy ma prawo do wynagrodzenia za ryzyko, jakie podejmuje poyczajc pienidze. Przyznawali, e naley mu si rekompensata za utrat korzyci, ktre uzyskaby, gdyby pozostawi poyczon sum do swojej dyspozycji, albo za straty poniesione w zwizku z tym, e nie mg dysponowa swoimi pienidzmi. Niezalenie od opinii teologw, kredyt by gospodarce pnego redniowiecza po prostu niezbdny, a z drugiej strony zwykli ksia i ubosi mieszkacy miast, ktrzy z problemem lichwy stykali si w praktyce na co dzie, byli gotowi w dalszym cigu niezwykle ostro potpia pobieranie odsetek od poyczek. W efekcie, poniewa nie byo jasne, jakie transakcje s dozwolone, a jakie nie, udzielanie poyczek na procent starano si na rne sposoby maskowa. Pojawiy si w zwizku z tym m.in. umowy o zastaw nieruchomy, na mocy ktrych poyczajcy oddawa wierzycielowi tylko poyczon sum, bez odsetek, ale przez okres kredytowania wierzyciel czerpa poytki z nalecej do dunika nieruchomoci. Otrzymywa wic wynagrodzenie za udzielenie kredytu, ale formalnie by nim dochd czerpany z ziemi, a nie potpiane przez koci odsetki. Czasem kredytodawca i kredytobiorca zawierali umow z fikcyjnym terminem zwrotu poyczki, umawiajc si z gry, e dunik zapaci kar za przekroczenie tego terminu. Czasem maskowano odsetki pod postaci darowizny, jak dunik, rzekomo z wdzicznoci za poyczone mu pienidze, przekazywa wierzycielowi. Czasem dokonywano transakcji wekslowych pomidzy rnymi miastami, tak aby odsetki ukry pod postaci rnic kursowych przy wymianie pienidzy. Czasem w kocu uyczano pienidzy ydom, po to aby to oni zawierali poyczki oczywicie dzielc si zyskami, uwaano bowiem e skoro w gospodarce nie da si obej bez kredytu, lepiej aby to nie chrzecijanie dopuszczali si grzechw zwizanych z jego udzielaniem. W sumie prby ominicia kocielnych zakazw albo wasnych wyrzutw sumienia oznaczay wysze koszty transakcyjne w gospodarce. Z drugiej jednak strony przyczyniay si do rozwoju nowych technik prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Zakazy kocielne opniay rwnie akumulacj kapitau. Dziao si tak, poniewa wiele osb prowadzcych operacje pienine, korzystao przez cae ycie z owocw swej pracy, ale w trosce o zbawienie swoich dusz spisywao testamenty, moc ktrych zarobione pienidze polecao zwrci poszkodowanym lub, jeli nie dao si do nich dotrze rozda biednym. Lichwa okazaa si problemem ponadczasowym. Z upywem wiekw kocielne zakazy poyczania na procent staway si martwe. Zjawisko takie nastpowao, mimo e a do XVIII XIX wieku elementem nauczania kocioa bya doktryna o tym, e pienidz jest bezpodny nie rodzi sam w sobie nowych dbr. Obrt nim nie tworzy wartoci dodanej, a zatem nieuczciwie jest czerpa ze dochd. Gdy nie suchano ju zakazw kocielnych, regulacj stosunkw kredytowych zajo si pastwo. Na og wprowadzano w ycie akty prawne ograniczajce maksymaln wysoko pobieranych odsetek w Polsce takie pastwowe zarzdzenia pojawiy si po raz pierwszy w XVI wieku. Problem poyczek na bardzo wysoki procent, znacznie przekraczajcy dopuszczalne prawem maksimum pozostawa jednak nierozwizany. Liberalizacja rynku kredytowego, jaka w wielu krajach zostaa przeprowadzona w XIX wieku, rwnie nie zmienia sytuacji, std dwudziestowieczny powrt do zakazw lichwy i uczynienie z niej przestpstwa ciganego przez prawo karne. Efektem zakazw i ogranicze jest jednak wytwarzanie si czarnego rynku kredytowego oraz reglamentacja kredytu udzielanego przez instytucje dziaajce legalnie zakazy pobierania odsetek wyszych od okrelonego poziomu zachcaj je do nieudzielania poyczek klientom ocenianym jako mniej wiarygodni. W efekcie, jak pokazuje dowiadczenie historyczne, zakazy lichwy nie chroni efektywnie interesw mniej zamonych warstw spoeczestwa, cho to w ich interesie s wprowadzane ludzie mniej zamoni mog zosta w efekcie ich stosowania wykluczeni z legalnego rynku kredytowego i zmuszeni do szukania poyczek u nielegalnie dziaajcych lichwiarzy. Dlatego proceder udzielania prywatnych poyczek na bardzo wysoki procent udao si ograniczy raczej tam, gdzie rozwina si sie spdzielczych, nie nastawionych na zysk instytucji drobnego kredytu, ni tam gdzie wprowadzano surowe ustawy antylichwiarskie. Pocztki gospodarczej dominacji Europy. Gospodarka Europy Zachodniej w XVXVI wieku Czynniki umoliwiajce Europie uzyskanie przewagi gospodarczej nad innymi regionami wiata Przemiany gospodarcze, ktre nastpiy w Europie po roku , stworzyy podstawy do tego, aby Europa w kolejnych stuleciach osigna przewag gospodarcz nad innymi wielkimi centrami cywilizacyjnymi Chinami, Indiami, wiatem arabskim. Czynnikami, ktre sprzyjay dugookresowemu wzrostowi gospodarczemu w Europie byy zapewne korzystniejsze ni w Azji warunki naturalne, wyksztacony w Europie model rodziny, mniej opresywne od azjatyckich systemy polityczne oraz wiksza spoeczna rola nauki. Korzystniejsze warunki naturalne oznaczay midzy innymi mniejsze nasilenie klsk elementarnych, rwnomiernie rozwinita sie rzeczna i sprzyjajca egludze linia brzegowa, niehamujcy ludzkiej aktywnoci klimat, zrnicowanie przyrodnicze kontynentu, sprzyjajce wymianie handlowej, oraz bariery naturalne w postaci gr, rzecz czy bagien utrudniajce lub podnoszce koszty dokonywania podbojw i dziki temu sprzyjajce utrzymaniu spokoju. Europejski model rodziny nuklearnej, dwupokoleniowej i stosunkowo pnego zawierania maestw wymusza wiksz samodzielno ekonomiczn rodziny, a wic i jej aktywno gospodarcz, a take pozwala na zgromadzenie przed zawarciem maestwa rodkw, ktre mona byo potem obrci na nabycie dbr trwaego uytku. Systemy polityczne w Europie, jakkolwiek zmieniay si w czasie i rniy pomidzy poszczeglnymi pastwami, byy z ca pewnoci generalnie mniej despotyczne od panujcych w Azji. Zatem w mniejszym stopniu krpoway swobod ludzkich decyzji. Ewentualne bdne decyzje ekonomiczne wadcw europejskich atwiej byo korygowa, zatem nie powodoway one a tak negatywnych skutkw, jak decyzje despotw azjatyckich. Europejskie systemy sprawowania wadzy zapewniay te lepsz ochron prawn osobom prowadzcym dziaalno gospodarcz. Instytucjonalizacja nauki poprzez powstanie placwek przypominajcych uniwersytety nastpia w krajach arabskich wczeniej ni w Europie. To jednak w Europie istnienie placwek naukowych okazao si zjawiskiem trwaym, tutaj rwnie wyksztacia si zasada swobody bada naukowych. W europejskich systemach politycznych, w ktrych wadza w mniejszym stopniu ni na Wschodzie kontrolowaa swoich poddanych, atwiej byo rwnie o oto, aby odkrycia i wynalazki suyy rozwojowi ekonomicznemu kraju, a nie jedynie panujcemu przykadami wynalazkw, ktre nie znalazy waciwego, produktywnego zastosowania w Azji mog by zegar mechaniczny czy umiejtno wytopu szka. Wzrost aktywnoci gospodarczej szlachty jako reakcja na kryzys XIV wieku Kryzys, ktry dotkn Europ w XIV wieku, oznacza przede wszystkim spadek dochodw, jakie szlachta moga uzyska dziki posiadaniu majtku ziemskiego i uprawie zboa. Byo to wynikiem nadmiernej ekspansji wci do prymitywnego rolnictwa, ktra doprowadzia do wyjaowienia ziemi. Spadek produkcji rolnej w sytuacji utrzymujcego si wzrostu demograficznego spowodowa gd, a ten osabienie ludzkiej odpornoci na choroby i w konsekwencji wybuchy epidemii. Zmniejszenie si na skutek epidemii liczby ludnoci spowodowao spadek popytu na zboe, a zatem i obnik jego ceny. W reakcji na te zjawiska szlachta w wielu krajach Europy szukaa nowych rde dochodw. Nieraz oznaczao to zajcie si rozbojem, kiedy indziej zastpowanie uprawy zboa bardziej opacaln upraw winoroli czy owocw cytrusowych, tam gdzie klimat na top pozwala, hodowl jedwabnikw albo owiec. W Anglii, w zwizku z duym zapotrzebowaniem na wen, rozpocz si w efekcie proces przejmowania czci ziemi nalecej do caej wsplnoty wiejskiej, ogradzania pl i zamieniania ich w pastwiska dla owiec. Potrwa on kilkaset lat, zmniejszy zapotrzebowanie na si robocz na wsi, zmusi wielu jej mieszkacw do szukania pracy w rzemiole i w efekcie stworzy warunki, dziki ktrym pod koniec XVIII wieku moga si w Anglii dokona rewolucja przemysowa. Ekspansja zamorska jako droga przezwycienia kryzysu Dla szlachty hiszpaskiej i portugalskiej sposobem na podniesienie swoich dochodw okazay si wyprawy zamorskie. Stay si one moliwe dziki wynalazkom uatwiajcym eglug unowoczeniony ster, kompas, mapy. Wanym motywem dla ich podjcia by dotkliwy niedobr zota i srebra w Europie, wynikajcy z niekorzystnego dla niej bilansu handlowego w poprzednich stuleciach. Wyprawy odkrywcze zaczto organizowa w II poowie XV wieku, efekty odkrycie Ameryki, odnalezienie drogi morskiej do Indii, opynicie wiata przyszy pod koniec XV i w pierwszej poowie XVI wieku. Konsekwencje gospodarcze odkry geograficznych W wyniku odkry geograficznych do Europy sprowadzono takie roliny jak ziemniaki, fasol, tyto, by moe rwnie pomidory. W drug stron, do kolonizowanej przez Europejczykw Ameryki, popyna pszenica, winorol, oliwki, drzewa pomaraczowe i cytrynowe. Zanim nowe uprawy upowszechniy si mino jednak wiele czasu. Istotniejsze byo odkrycie w Ameryce z zota i srebra i napyw duych iloci tych kruszcw do Europy. Spowodowao to rewolucj cen, czyli ich gwatowny wzrost. Przyczyn tego zjawiska by fakt, e z chwil dokonania odkry nie zwikszya si pula towarw, ktre mona byo nabywa za wybijane z przywoonych z Ameryki kruszcw pienidze. Do wzrostu cen przyczynio si take przyspieszenie obrotu gospodarczego w Europie to ono wanie kreowao zapotrzebowanie na pienidz wzrost liczby transakcji kredytowych, jak rwnie ekspansja fiskalizmu pastwowego, ktra nastpia wwczas w Europie. Europejscy wadcy nakadali na swoich poddanych coraz wysze podatki, dziki ktrym finansowali rozbudowywany aparat urzdniczy i armi. Przenoszenie si ludzi do miast i wzrost liczby ludnoci spowodoway, e ceny ywnoci poszy w gr bardziej ni ceny wyrobw rzemielniczych. Pace nie naday za cenami. Wzrost cen obj ca Europ, szybciej jednak dokonywa si na Zachodzie ni na Wschodzie. W nastpstwie odkry geograficznych zmienia si geografia gospodarcza Europy. Nastpi podzia na dwie strefy gospodarcze, ktrych granic bya aba. Na terenach pooonych na wschd od tej rzeki w tym w Polsce rozwijao si rolnictwo, eksportujce zboe na Zachd Europy. Na Zachodzie za szybko rosa produkcja rzemielnicza. Nowe formy prowadzenia dziaalnoci gospodarczej Zmiany gospodarcze, o ktrych bya mowa wyej, umoliwiy dalszy rozwj rynku finansowego. Umowy ubezpieczenia przestay dotyczy wycznie handlu morskiego. Zaczto ubezpiecza si rwnie od ognia i na ycie. Poniewa coraz wiksz rol w handlu wiatowym odgryway tereny pooone nad Atlantykiem, wanym centrum operacji ubezpieczeniowych sta si Londyn, gdzie w XVII wieku powstaway ubezpieczeniowe syndykaty Lloydsa. Nowoytne ubezpieczenia bliskie byy hazardowi. Nic wic dziwnego, e poczwszy od XVI wieku, pomimo kocielnych zakazw, szybko rozwijay si zakady i gry losowe. Mona si byo zaoy np. o wynik konklawe, o to, kto zostanie kardynaem, a przede wszystkim o pe majcego si urodzi dziecka. Organizowano loterie, ktrych zwyciscy mogli wygra, np. renty zabezpieczone na majtku miejskim. Zmiany nastpiy rwnie w dziaalnoci bankowej. Dla zapewnienia bezpieczestwa wkadw pojawiy si banki publiczne. Nie angaoway one zdeponowanych przez klientw pienidzy w ryzykowne przedsiwzicia handlowe. Zabezpieczeniem wkadw byy dochody miast, w ktrych banki te organizowano. Nieraz peniy one funkcje urzdw skarbowych. W zwizku z rozwojem bankw upowszechnio si praktykowane jeszcze w pnym redniowieczu posugiwanie czekami i obrt wekslowy. Poniewa uywanie na co dzie pienidzy kruszcowych byo niewygodne i naraao ich posiadacza na ryzyko kradziey, powstay pierwsze banki yrowe. W zamian za zdeponowane monety, bank wystawia dla swoich klientw kwity, ktrymi mogli oni paci przy dokonywaniu rozmaitych transakcji. Powstay w efekcie pierwsze banknoty. Banki te rozliczay patnoci pomidzy swoimi klientami przeksigowujc pienidze z jednego konta na drugie, bez koniecznoci fizycznego podejmowania z banku przechowywanych w nim pienidzy. Niektre miasta wprowadzay dla osb prowadzcych dziaalno gospodarcz obowizek przeprowadzania transakcji wanie w taki sposb za porednictwem banku. Od czasw nowoytnych mona mwi rwnie o kreacji pienidza bankowego. Wkady jednych osb wykorzystywane byy do udzielania poyczek innym. Bankierzy szybko zorientowali si rwnie, e mog wyemitowa wicej papierowych pienidzy ni pozwalaj na to zdeponowane w banku zasoby zotych i srebrnych monet. Jest bowiem skrajnie mao prawdopodobne, aby wszyscy wkadcy przyszli jednoczenie po swoje pienidze. Wkrtce miao si okaza, e jest to mao prawdopodobne tylko tak dugo, jak dugo na rynku finansowym nie wybuchnie panika Rozwin si take rynek dugu publicznego, poniewa ambitni wadcy zmuszeni byli poycza due sumy na wystawianie coraz liczniejszych armii i na utrzymanie rozbudowywanego aparatu administracyjnego wczeniej u swoich obywateli zaduay si co najwyej miasta. W zwizku z rozwojem obrotu pieninego powstaa gieda. Jej genezy mona upatrywa w redniowieczu. Dziaajcy w XIII XIV wieku na Pwyspie Apeniskim kupcy handlowali wekslami i wymieniali pienidze, korzystajc przy tym nieraz z usug porednikw, przypominajcych nieco pniejszych giedowych maklerw. Take u schyku redniowiecza niektre jarmarki zaczy si przeksztaca w giedy towarowe. Nie przywoono na nie towarw, ktre miay by przedmiotem kupna sprzeday, a jedynie zawierano kontrakty dotyczce wielkoci i terminw ich dostaw. Aby byo to moliwe, musiaa nastpi standaryzacja jakoci i wielkoci opakowa towarw, ktrymi obracano w taki sposb. Rwnie i w przypadku tych transakcji pojawili si porednicy uatwiajcy kontakty midzy sprzedajcymi a kupujcymi. Jednake dopiero w okresie po odkryciach geograficznych na giedach zaczto handlowa akcjami albo instrumentami finansowymi przypominajcymi dzisiejsze opcje lub kontrakty futures sprzedawano akcje, ktrych nie posiadano jeszcze w momencie zawierania transakcji, w taki sam sposb prowadzono te nieraz transakcje towarowe kupiec spodziewajcy si dostawy jakich produktw, jeszcze przed jej nadejciem mg zawrze kontrakt, ktry jego zobowizywa do odsprzeday, a inn osob do nabycia tych produktw w okrelonym terminie po okrelonej cenie. Najwaniejsze giedy papierw wartociowych powstay w Antwerpii i Amsterdamie, a wkrtce potem w Londynie i Lyonie. Obracano na nich listami podskarbiskimi odpowiednikami dzisiejszych obligacji rzdowych i wekslami, ale take akcjami. Na giedach kwita spekulacja, ktr zajmowali si ludzie ze wszystkich warstw spoecznych. Notowania potrafiy szybko pi si w gr, ale te gwatownie spada, co prowadzio do wybuchw gwatownej paniki wrd inwestorw. Pierwszym przykadem spektakularnego kryzysu giedowego bya mania tulipanowa w Holandii w latach trzydziestych XVII wieku. Pniej, ok. roku gwatowne kryzysy giedowe wywoay spekulacje akcjami Kompanii Missisipi we Francji i Kompanii Mrz Poudniowych w Anglii. W przypadku Francji gorczka spekulacyjna bya podsycana decyzjami Johna Lawa, generalnego kontrolera odpowiednika dzisiejszego ministra finansw Francji, ktry pienidze uzyskiwane ze sprzeday udziaw kompanii przeznacza na finansowanie dugu publicznego. By zatem zainteresowany, aby ich kurs szybko wzrasta i aby moliwe byo w zwizku z tym lokowanie na rynku coraz nowych emisji. Generalnie jednak na modych jeszcze rynkach finansowych w Europie nie brakowao naiwnych inwestorw gotowych kupowa akcje firm, ktre ogaszay, e zamierzaj zajmowa si np. uzyskiwaniem srebra z oowiu, zota z rtci, produkcj perpetuum mobile, albo dziaalnoci o nieznanym jeszcze charakterze, ale z pewnoci bardzo zyskown. Bywao tak, e osoby ktre wczenie kupiy udziay w tego typu przedsiwziciach w cigu kilku tygodni staway si milionerami. Te jednak, ktre kupoway je pniej, na fali runu na akcje, z reguy traciy wszystkie zainwestowane pienidze, gdy nastpowa krach. U progu epoki nowoytnej rozwiny swoj dziaalno due przedsibiorstwa rodzinne. Rniy si one od redniowiecznych spek nie byy zakadane do przeprowadzenia jednej konkretnej transakcji. Potrafiy istnie przez kilkadziesit lat. Zajmoway si dziaalnoci bankow, niewyspecjalizowanym handlem, wytwrczoci rzemielnicz, grnictwem. Miay oddziay w caej Europie. W krajach, ktre budoway swoje imperia kolonialne Holandia, Anglia powstaway te kompanie do handlu z posiadociami zamorskimi. Stanowiy one pierwowzr dzisiejszych korporacji. Miay posta spek akcyjnych akcje sprzedawano ju nieraz w publicznej subskrypcji, zawizywane byy na czas nieoznaczony, posiaday osobowo prawn, aby mier wsplnika nie oznaczaa koca dziaalnoci. Uzyskiway te prawo do wycznoci handlu z okrelonym obszarem, a take szerokie uprawnienia polityczne, cznie z prawem do prowadzenia wojen. Rozwj gied papierw wartociowych, rozwj rynku ubezpieczeniowego oraz dziaalno wielkich rodzinnych firm bankierskokupieckich zmieniay dziedziny ycie na pozr nie zwizane bezporednio z ekonomi. Sprawiy na przykad, e towarem staa si informacja. W efekcie rozwina si regularna komunikacja pocztowa na due odlegoci wielkie firmy musiay mc sprawnie kontaktowa si ze swoimi oddziaami, zaczy te powstawa pierwsze gazety. Najstarszy dziennik wychodzcy w Londynie zawiera wiadomoci zwizane z eglug morsk, potrzebne tamtejszym kapitanom statkw, kupcom i ubezpieczycielom. W Holandii najstarsze gazety wywodziy si z kolei z biuletynw zawierajcy Centrum i peryferie gospodarki europejskiej w XVIXVIII w. Przyspieszenie rozwoju gospodarczego Europy Zachodniej po odkryciach geograficznych W nastpstwie odkry geograficznych centrum ycia gospodarczego Europy przenioso si znad Morza rdziemnego nad Atlantyk, na czym, kosztem Woch, zyskay takie kraje jak Holandia, Anglia i Francja. Przyspieszenie rozwoju gospodarczego Holandii wynikno z istnienia tam nowoczesnego, intensywnego rolnictwa oraz z dawnych tradycji pozacechowego rzemiosa, ktre w warunkach rewolucji cen zyskao warunki do ekspansji. Holandia dysponowaa rwnie przewag technologiczn nad innymi krajami, ktra pozwolia jej na zbudowanie nowoczesnej floty i przejcie przynajmniej czasowe znacznej czci europejskiego handlu morskiego. Holenderskie statki woziy m.in. polskie zboe, angielskie wyroby wkiennicze, francuskie wino, niewolnikw do kolonii hiszpaskich. Liberalne uregulowania dotyczce transferw pieninych i stabilny system finansowy sprawiy, e Holandia moga sta si wanym europejskim centrum finansowym i e stosunkowo atwo byo Holendrom o kredyt na rozmaite przedsiwzicia gospodarcze. Anglia rwnie bya krajem, ktry w XVI wieku posiada ju rozwinite rzemioso sukiennicze. Ekspansja zamorska Anglii wynikna wanie z poszukiwania rynkw zbytu dla tkanin wenianych. Ustanowione przez Angli akty nawigacyjne prowadziy do stopniowego przejmowania handlu angielskimi wyrobami z rk Holendrw. Wczesne rozpoczcie wydobycia wgla i wytopu elaza sprawio, e angielskim produktem eksportowym moga si sta rwnie bro. Francja skorzystaa gospodarczo na ssiedztwie z Hiszpani. Prowadzcy wyprawy odkrywcze Hiszpanie potrzebowali ywnoci oraz materiaw do budowy i wyposaania statkw. Wiele z nich importowali z Francji, poniewa byy one tasze od hiszpaskich. Cz hiszpaskich bogactw przenikao do Francji drog nielegaln francuscy korsarze podobnie zreszt jak angielscy i holenderscy rabowali hiszpaskie konwoje przewoce zoto i srebro z Ameryki. Hiszpaskie pienidze trafiay take do francuskich katolikw w zwizku z ich konfliktem z protestantami. Due znaczenie gospodarcze uzyskay francuskie porty pooone nad Atlantykiem np. Hawr. Przyczyny regresu gospodarczego Hiszpanii Po stosunkowo krtkim okresie szybkiego rozwoju, Hiszpania, a wic kraj, ktry dokona odkry geograficznych sta si krajem peryferyjnym w gospodarce europejskiej. Wynikao to czciowo z przyczyn naturalnych epidemii i klsk nieurodzaju, jakie nawiedziy Hiszpani. Istotne znaczenie dla zaamania hiszpaskiej gospodarki miay jednak rwnie wzgldy polityczne. Bardzo wysokie koszty prowadzenia mocarstwowej polityki zagranicznej przez rzdzc Hiszpani i wieloma innymi pastwami w Europie dynasti Habsburgw, sprawiay, e pomimo dowozu srebra i zota z Ameryki, wadcy Hiszpanii musieli nakada na swoich poddanych coraz wysze podatki. Wysokie obcienia byy przyczyn zbiegostwa chopw i porzucania przez nich ziemi. Podatki byy w dodatku rozkadane niesprawiedliwie waciciele ziemscy czsto byli w stanie si od nich uwolni kosztem mieszkacw miast. Wysokie wydatki oznaczay rwnie konieczno zacigania przez krla poyczek. Kilkakrotnie doprowadziy go one do bankructwa. Zaduenie wadcy sprawiao te, e atrakcyjn inwestycj stawa si dug publiczny. Na obligacjach emitowanych przez krla hiszpaskiego mona byo zarobi lepiej ni na wikszoci inwestycji produkcyjnych, co dodatkowo zniechcao do ich podejmowania. Problemem politycznym byo rwnie utrzymywanie przywilejw Mesty stowarzyszenia wacicieli ziemskich hodowcw owiec, ktrzy posiadali uprawnienia do przeganiania zwierzt przez cudz ziemi, bez koniecznoci pacenia odszkodowa za spowodowane zniszczenia. Szczeglna pozycja Mesty wynikaa z wysokiej pozycji spoecznej jej czonkw oraz z roli, jak eksport weny odgrywa w gospodarce Hiszpanii jeszcze w redniowieczu. W okresie po odkryciach geograficznych by on zreszt kontynuowany, tyle e jego bilans sta si dla Hiszpanii niekorzystny, poniewa wena bya sprzedawana zagranic w stanie nieprzetworzonym, a nastpnie wracaa do Hiszpanii w postaci kupowanych w innych krajach wyrobw gotowych. Charakter prowadzonej przez wadcw Hiszpanii polityki zagranicznej pociga za sob rwnie konflikty zbrojne. Jeli nawet toczyy si one poza terytorium Hiszpanii, to pocigay za sob np. krlewskie decyzje o konfiskacie na potrzeby wojskowe nalecych do osb prywatnych statkw. Zniechcao to do inwestycji w eglug, ktra wobec posiadania przez Hiszpani kolonii w Ameryce, powinna by wanym dziaem hiszpaskiej gospodarki. Poza problemami politycznymi, istotn przyczyn trudnoci gospodarczych Hiszpanii by jednak niekorzystny dla tego kraju ukad cen. Wanie w Hiszpanii ich wzrost by najszybszy i najwczeniejszy, co powodowao, e wyroby hiszpaskie byy drosze od zagranicznych. Dziki bogactwom przywoonym z Ameryki Hiszpanw sta byo na kupowanie towarw importowanych. Zatem brakowao motywacji, aby rozwija rodzim wytwrczo. Reakcj na wzrost cen byo w dodatku wprowadzenie zakazu eksportu niektrych wyrobw rzemielniczych do hiszpaskich posiadoci w Ameryce. Sdzono, e jeeli wicej tych artykuw pozostanie w kraju, to ich ceny na rynku miejscowym spadn. Ograniczenia eksportowe odbiy si jednak bardzo niekorzystnie na rozwoju hiszpaskiego rzemiosa. Gospodarka folwarczna w Europie rodkowowschodniej Na wschodzie Europy w okresie po odkryciach geograficznych rozwina si gospodarka folwarczna. Folwark by czci majtku ziemskiego, ktr waciciel uprawia na wasny rachunek. W Polsce folwarki istniay ju w XIV wieku, take we wsiach lokowanych wwczas na prawie niemieckim. Ich rozmiary byy jednak przewanie niewielkie. Gwn ich funkcj byo wyywienie waciciela, jego rodziny i otoczenia. Gwnym rdem dochodw dla waciciela ziemskiego by wwczas czynsz pacony przez chopw. Stopniowo, poczwszy od XV wieku, zarysowywaa si jednak tendencja do powikszania folwarku i zmiany jego funkcji mia on suy produkcji zboa czasem hodowli byda na sprzeda. To folwark, nie za zbierane od chopw czynsze, stay si w efekcie najwaniejszym rdem gotwki dla wacicieli ziemskich. Zmiana ta najwczeniej zasza w wikszych majtkach ziemskich, przede wszystkim tych, nalecych do Kocioa. W XVI wieku gospodark folwarczn prowadzia jednak rwnie szlachta posiadajca majtki redniej wielkoci. Do zmiany funkcji folwarku, jego rozwoju i wzrostu znaczenia gospodarczego przyczyniy si nastpujce czynniki a spadek dochodw czerpanych z renty pieninej, wynikajcy z dewaluacji pienidza i obniania si w XV wieku cen zboa b niech chopw do pacenia czynszu w okresie gorszej koniunktury, w sytuacji, kiedy trudno im byo o pienidze, chopi woleli odpracowywa swoje zobowizania wobec waciciela ziemskiego, ni paci mu czynsz pieniny c konieczno zagospodarowania przez szlachcica ziem porzucanych przez chopw w warunkach gorszej koniunktury d otwierajce si przed wacicielami ziemskimi w XVI wieku moliwoci eksportu zboa na Zachd e pozycja polityczna szlachty w pastwie, umoliwiajca jej podporzdkowanie sobie chopw f zastpienie pospolitego ruszenia wojskiem najemnym, co umoliwio szlachcie powicenie si nie wojowaniu lecz prowadzeniu gospodarstwa g tworzenie si duych majtkw ziemskich wskutek prowadzonego przez Jagiellonw oddawania w zastaw posiadoci krlewskich. Do rozwoju gospodarki folwarcznej w Polsce przyczynia si wielka koniunktura na eksport polskiego zboa na Zachd Europy, ktra nadesza w XVI wieku. Wynikna ona ze zjawisk zwizanych z rewolucj cen wolniejszy wzrost cen na Wschodzie ni na Zachodzie Europy, poprawa relacji midzy cenami artykuw rolnych a wyrobw rzemielniczych, procesy urbanizacyjne na Zachodzie. Zboe byo spawiane Wis do Gdaska a stamtd, gwnie za porednictwem holenderskich kupcw, trafiao na Zachd Europy. Zyski, jakie handel ten przynosi, sprawiay, e waciciele ziemscy w regionach, w ktrych blisko byo do spawnych rzek, tworzyli w swoich majtkach due folwarki nastawione na produkcj zboa na eksport. W duszej perspektywie doprowadzio to do zjawisk kryzysowych w polskiej gospodarce. Zaczynaj one by widoczne ju na pocztku XVII wieku. Ziemia ulegaa stopniowemu wyjaowieniu na skutek uprawiania na wielkich obszarach wycznie zb. Ceny zboa na Zachodzie zaczy spada w XVII wieku, w miar jak tamtejsze rolnictwo stawao si coraz efektywniejsze i w miar jak na zachodnie rynki trafiao coraz wicej artykuw substytucyjnych w stosunku do zboa oraz coraz wicej zboa pochodzcego z Rosji i kolonii europejskich na innych kontynentach. Polska szlachta, chcc utrzyma poziom swoich dochodw, zwikszaa powierzchni upraw zboowych, a w zwizku z tym i obcienia chopw paszczyzn. Prowadzio to pogorszenia jakoci uprawy ziemi chop mia coraz mniej czasu na prac na wasnym gospodarstwie, a do pracy na paskim polu si nie przykada oraz do stopniowego wypierania chopw z rynku miejskiego w gorzej uprawianych i coraz mniejszych gospodarstwach chopskich mniejsze byy nadwyki ywnoci, ktre chopi mogliby sprzeda w miecie, co negatywnie wpywao na sytuacj rzemiosa miejskiego. Dodatkowo, gdy zmniejszyy si moliwoci eksportowe, waciciele majtkw ziemskich starali si wprowadza rozmaite monopole, zobowizujc swoich poddanych do zakupu wyrobw wytwarzanych w obrbie nalecego do nich majtku ziemskiego. Najwaniejszym z nich by monopol propinacyjny. Prowadzony w ten sposb drena dochodw chopskich dodatkowo pogarsza pooenie miejskiego handlu i rzemiosa, ograniczajc jego rynek zbytu. W XVI wieku, zanim da si odczu wspomniany wyej kryzys gospodarczy, Polska raczej nadrabiaa zalegoci gospodarcze w stosunku do Zachodu ni pozostawaa coraz bardziej w tyle w stosunku do niego. Plony w rolnictwie utrzymyway si jeszcze na poziomie zblionym do zachodniego. Mieszkacy Polski byli do dobrze odywieni by moe lepiej ni mieszkacy Europy Zachodniej. Bilans handlowy Polski by dodatni. Polska eksportowaa wprawdzie nisko przetworzone towary rolne i lene gwnie zboe, ale rwnie bydo, drewno, skry i futra importowaa za wyroby rzemielnicze i artykuy luksusowe tkaniny, wino, przyprawy, taka struktura eksportu i importu wynikaa jednak ze specjalizacji gospodarczej poszczeglnych regionw Europy, dawaa si rwnie racjonalnie uzasadni. Nie moe by zatem traktowana jako przejaw zacofania. Od Zachodu odstawalimy jednak wyranie w zakresie skali aktywnoci gospodarczej pastwa, rozwoju rynku pieninego i kapitau wiedzy poziomu myli ekonomicznej. Gospodarka folwarczna, nastawiona na sprzeda zboa na zbyt, rozwina si rwnie w innych krajach Europy rodkowoWschodniej. W Czechach i na Wgrzech decydujc rol odegrao w tym wzgldzie przejcie wadzy nad tymi krajami przez dynasti Habsburgw i uczynienie z nich zaplecza rolniczego dla miast austriackich. Na Bakanach z kolei folwarki rozwijay si dziki moliwociom eksportu artykuw rolnych do silnie zurbanizowanych Woch oraz koniunkturze, jak wytwarzaa konieczno ywienia armii walczcych z Turkami. W Rosji rwnie tworzyy si due gospodarstwa produkujce zboe na sprzeda. Pocztkowo jednak byy one nastawione nie tyle na eksport na Zachd, co na zaspokajanie zapotrzebowania wewntrznego, zgaszanego przez te regiony pooone na pnocy i na poudniowym wschodzie Rosji, ktre nie byy w stanie same si wyywi. Szwecja i Wochy kraje peryferyjne w gospodarce europejskiej Mwic o dwch strefach gospodarki europejskiej zachodniej, w ktrej zanikaa paszczyzna, chopi stawali si dzierawcami ziemi, ludzie przenosili si do miast, rozwijao si rzemioso, a potem przemys i wschodniej rolniczej, eksportujcej zboe na Zachd, refeudalizujcej si i coraz bardziej zacofanej, trzeba pamita, e byy w Europie obszary, ktrych rozwj gospodarczy wyranie wymyka si temu schematowi. Przykadami mog by Szwecja i Wochy. Szwecja bya krajem biednym, eksportujcym na Zachd waciwie wycznie surowce tarcic, smo oraz mied i elazo. W Szwecji, podobnie jak na wschodzie Europy, postpoway take zjawiska uzaleniania chopw od wacicieli ziemskich. Szwecja nie dysponowaa duymi zasobami ludnociowymi, a jej system finansowy oparty by raczej na daninach w naturze ni na pienidzach. Pomimo tego przez XVII wiek utrzymaa pozycj europejskiego mocarstwa. Pod pewnymi wzgldami bya krajem bardzo nowoczesnym. Dysponowaa sprawn administracj pastwow, bya zdolna do wdraania importowanych z zagranicy nowoczesnych rozwiza technicznych czy ekonomicznych. Przede wszystkim jednak bya krajem samofinansujcego si podboju. Opieraa swoj pozycj na dochodach czerpanych z eksploatacji podbijanych terytoriw. Wan pozycj szwedzkich dochodw byy rwnie subsydia przyznawane przez sojusznikw na prowadzenie wojen. Korona szwedzka moga liczy na poyczki ze strony arystokratw na finansowanie wysiku zbrojnego. W zamian musiaa im jednak zagwarantowa udzia w upach. W efekcie pastwo nie mogo funkcjonowa bez dalszych wojen. W XVIII wieku okazao si jednak, e na kontynuacj agresywnej polityki zagranicznej nie pozwala ju sytuacja demograficzna, a wykorzystywanie statkw do celw wojennych marginalizuje Szwecj jako uczestnika handlu midzynarodowego. W dodatku szwedzkie towary staway si coraz mniej konkurencyjne na zagranicznych rynkach. W efekcie kraj utraci swoj mocarstwow pozycj. W pnocnych Woszech z kolei w czasach nowoytnych rozwin si pozornie nieracjonalny system gospodarczy, oparty na elitarnej konsumpcji. Jedyna grup dysponujc nadwykami kapitau bya we Woszech arystokracja. Przeznaczaa ona ogromne sumy na budow rezydencji, utrzymywanie licznej suby, ubrania z kosztownych tkanin, karety, wyrafinowane jedzenie itd. Pienidze na tego typu wydatki uzyskiwaa z inwestycji w majtki ziemskie, w dug publiczny albo z angaowania si w spki w charakterze inwestora kapitaowego. Generalnie, arystokraci preferowali takie przedsiwzicia, ktre mogy przynie im dochd, ale nie wymagay od nich powicania wysiku, czasu i energii. Poprzez wystawn konsumpcj tworzyli barier wejcia do swojej grupy, zabezpieczajc w ten sposb swoj pozycj spoeczn. We Woszech nie wystpiy wprawdzie przejawy kryzysu gospodarczego, poniewa dziay gospodarki zajmujce si wytwarzaniem artykuw luksusowych daway prac znacznej czci mieszkacw miast woskich. Wochy coraz mniej liczyy si jednak jako producent artykuw powszechnego uytku. Stopniowo coraz trudniej byo im rwnie eksportowa dobra luksusowe, poniewa z upywem czasu coraz wicej krajw starao si zastpowa wyroby importowane krajowymi. Spado take znaczenie Woch jako uczestnika midzynarodowego handlu morskiego, szczeglnie wwczas, gdy okazao si, e rzdzcy pnocnymi Wochami Hiszpanie s skorzy do nakadania wysokich podatkw, ale nie potrafi zapewni spokoju eglugi na Morzu rdziemnym. Gospodarka Europy Zachodniej w XVII wieku Na pocztku XVII wieku koniunktura gospodarcza w Europie pogorszya si. Prawdopodobnie nie mona mwi o oglnym kryzysie, pogorszenie sytuacji w jednych gaziach gospodarki i w jednych branach byo bowiem rekompensowane popraw sytuacji w innych. Ekspansja sektora publicznego wzrost wydatkw na armi i administracj spowodowa jednak wzrost obcie podatkowych i zarazem zmniejszenie popytu prywatnego, a w konsekwencji obnienie si stopy yciowej. Rywalizacj gospodarcz pomidzy poszczeglnymi pastwami zaczto traktowa jako gr o sumie zerowej. Prowadzio to do zaostrzenia antagonizmw politycznych pomidzy gwnymi mocarstwami europejskimi oraz do zmian w doktrynie ekonomicznej i zapocztkowania bardziej wiadomego sterowania yciem gospodarczym przez wadcw pastw europejskiego Zachodu. Zjawiska kryzysowe zaostrzya wojna trzydziestoletnia . Bya ona konfliktem, ktry rozpoczty w Niemczech obj swoim zasigiem znaczn cz Europy. Jego przyczyny stanowiy walka pomidzy zwolennikami silnej wadzy cesarskiej w Niemczech, a dcymi do zachowania jak najwikszej samodzielnoci ksitami rywalizacja midzy Francj a krajami rzdzonymi przez rd Habsburgw wrogie stosunki midzy katolikami a protestantami. Wojna wybucha w okresie, kiedy istniay ju znaczne powizania gospodarcze pomidzy poszczeglnymi pastwami europejskimi, tote jej skutki odczuy rwnie kraje niedotknite bezporednio dziaaniami wojennymi. Straty gospodarcze Francji wyniky z przerwania zyskownego handlu z Hiszpani, ktra znalaza si w czasie wojny w przeciwnym obozie, z nieoczekiwanie wysokich wydatkw na armi i subsydiw dla innych walczcych krajw. Zwizany z wojn zastj w handlu negatywnie wpyn take na sytuacj gospodarcz Anglii. Spowodowa on kryzys w angielskim wkiennictwie. Najsilniej jednak skutki wojny dotkny gospodark niemieck. Wojna toczya si bowiem gwnie na terytorium Niemiec, powodujc ogromne straty materialne i ludnociowe liczba mieszkacw Niemiec zmniejsza si w wyniku wojny o . Wojna doprowadzia do wzmocnienia w wielu krajach wadzy centralnej. Wadcy w wikszym stopniu interesowali si sprawami gospodarczymi. Wielu z nich w swojej polityce ekonomicznej zaczo kierowa si doktryn merkantylizmu dawniej ju znano rozwizania bulionistyczne. Zgodnie z pogldami merkantylistw, celem polityki gospodarczej byo dostarczenie pastwu rodkw finansowych do budowy silnej pozycji politycznej. Bilans handlowy kraju powinien by dodatni. Aby to osign i tym samym zapewni sobie dopyw cennych kruszcw, naleao jak najwicej eksportowa i jak najmniej importowa. Wzorem wadcy prowadzcego tak polityk by dla innych monarchw europejskich krl Francji Ludwik XIV. Od nazwiska Colberta, ministra na dworze Ludwika XIV zajmujcego si sprawami gospodarczymi, francuska odmiana merkantylizmu nazwana zostaa nazwana kolbertyzmem. Colbert sprowadza z zagranicy fachowcw, ktrzy uruchamiali zakady wytwrcze produkujce wyroby zastpujce artykuy importowane. Udziela subsydiw i poyczek na otwieranie nowych przedsibiorstw. Wprowadzi wysokie ca importowe, z ktrych wyczone byy jedynie surowce i pprodukty potrzebne do rozwijania rodzimej wytwrczoci. Stara si utrzymywa ceny chleba na niskim poziomie, aby unikn presji na wzrost pac. Zakazywa emigracji i prowadzi polityk pronatalistyczn czyli tak, ktrej celem byo zwikszenie liczby urodzin, aby nie brakowao rk do pracy. Okres po zakoczeniu wojny trzydziestoletniej by okresem przewagi Francji w polityce europejskiej. Zachcao to do naladowania wzorw francuskich, rwnie w sferze gospodarczej. Wadcy zapnionych gospodarczo pastw Europy rodkowej i Wschodniej w XVIII wieku posugiwali si wzorowanymi na francuskich narzdziami, takimi jak protekcjonizm celny, sprowadzanie cudzoziemskich fachowcw, tworzenie nowoczesnego aparatu urzdniczego sprawniej zarzdzajcego pastwem. Starali si wzmocni gospodark i stworzy podstawy potgi politycznej swoich pastw. Gdy poprawia si stan gospodarki, wystawiali coraz potniejsze i coraz lepiej wyekwipowane armie. Reformy w takim wanie kierunku udanie przeprowadzili ssiedzi Polski caryca Rosji Katarzyna II, krl Prus Fryderyk II oraz cesarze Austrii Jzefow II i Maria Teresa. Stao si to jedn z przyczyn rozbiorw Polski. Cen za siln pozycj polityczn Francji w Europie drugiej poowy XVII i XVIII wieku byy wysokie podatki pacone przez poddanych krlw Francji. Powodowao to narastanie niezadowolenia spoecznego. Poziom ycia pozostawa niski, a problemy powiksza szybki wzrost liczby ludnoci. Z panujcych we Francji porzdkw niezadowoleni byli chopi, ktrzy wci nie byli formalnymi wacicielami uprawianej przez siebie ziemi i ktrzy w zamian za jej uytkowanie wci obcieni byli uciliwymi daninami. Niezadowolona bya biedota miejska, ale rwnie wielu spord zamoniejszych mieszkacw miast, ktrym przeszkadza brak swobody prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, wynikajcy z ogranicze cechowych. Wikszo szlachty i duchowiestwa, a wic przedstawicieli stanw uprzywilejowanych, rwnie nie bya gotowa broni funkcjonujcego we Francji systemu politycznego. Zwykli ksia byli przewanie ubodzy i nie postrzegali swojego pooenia jako szczeglnie korzystnego, za spord szlachty tylko nieliczni mieli dostp do dworu i udzielanych przez krla ask. Wszyscy obawiali si take arbitralnych decyzji krla. Kryzys gospodarczy w Polsce w XVII wieku Pierwsze symptomy kryzysu gospodarczego pojawiy si w Polsce jeszcze na pocztku XVII wieku. Pogarsza si wwczas bilans handlowy Polski, a bilans patniczy sta si najprawdopodobniej zdecydowanie negatywny. Do pogbienia kryzysu przyczyniy si toczone przez Polsk wojny. Polska naleaa do krajw, ktre musiay stawi czoa ekspansywnemu imperium tureckiemu. Od pocztku XVII wieku potg zaczo si stawa rwnie Ksistwo Moskiewskie/ Rosja. Prowadzona przez nie polityka zbierania ziem ruskich, nastpnie za walka o dostp do Batyku spowodowaa konflikt z Polsk. Wewntrzne konflikty w Rzeczypospolitej zaowocoway powstaniem Chmielnickiego. Najgorsze z gospodarczego punktu widzenia nastpstwa mia jednak konflikt ze Szwecj. Wynikn on zarwno ze szwedzkich ambicji stworzenia imperium dookoa Batyku, jak i z konfliktu dynastycznego, wynikajcego z pretensji rzdzcych Polsk krlw z dynastii Wazw do tronu szwedzkiego. W wyniku najazdu znaczna cz Polski znalaza si pod wadz szwedzk. Pocztkowo Szwedzi nie napotkali w Polsce powanego oporu. Dbali wic o to, aby go nie roznieci. Starali si eksploatowa podbite tereny w sposb racjonalny. Prbowali powciga dokonywane przez wojsko rabunki, oszczdza majtki szlachty protestanckiej, ktra w wikszoci opowiedziaa si za nimi, nakada kontrybucje i inne obcienia w sposb racjonalny, nie rujnujcy, tych, ktrym przychodzio je ponosi. Z czasem konflikt polskoszwedzki przeksztaci si w wojn partyzanck, w toku ktrej obie strony stosoway taktyk spalonej ziemi. Bezporednio po potopie szwedzkim Polska wygldaa podobnie jak Niemcy po wojnie trzydziestoletniej. Straty ludnociowe wynikajce z dziaa wojennych, godu i epidemii ocenia si na . W miastach liczba mieszkacw zmniejszya si nawet o . Na wsi najwiksze szanse na odbudow mieli najbogatsi. Okres po potopie szwedzkim by zatem czasem, kiedy szybko powiksza si stan posiadania magnaterii. Aby jak najszybciej wznowi eksport zboa, folwarki szlacheckie odbudowyway zniszczenia kosztem chopw, ktrych przenoszono na gorsz ziemi, pozbawiano narzdzi i zwierzt pocigowych. Powodowao to zmniejszanie si na wsi odsetka kmieci chopw uytkujcych stosunkowo due gospodarstwa, pozwalajce wyywi rodzin a wzrost liczby zarodnikw i komornikw uytkownikw malekich kawakw gruntu, ktrzy musieli wynajmowa si do pracy na folwarkach lub u bogatszych gospodarzy. Zuboenie mieszkacw wsi i wprowadzane przez szlacht monopole o ktrych bya mowa wyej negatywnie odbijay si na moliwociach odbudowy miast. Ze zniszcze spowodowanych potopem zdoay si w efekcie wydwign przed drug poow XVIII wieku jedynie miasta prywatne i bdce orodkami dbr ziemskich. Odbudowa gospodarki polskiej w II poowie XVIII wieku Szybsza odbudowa gospodarki polskiej nastpia po roku , w okresie rzdw ostatniego krla Polski, Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Reformy skarbowe zwikszyy dochody pynce z podatkw. Poprawia si nieco koniunktura rolna, midzy innymi dziki zwikszeniu si chonnoci rynku wewntrznego. Pastwo zaczo wwczas prowadzi polityk gospodarcz przypominajc nieco polityk wadcw zachodnioeuropejskich. Dbao o komunikacj inicjujc budow eglownych kanaw. Ujednolicio miary i wagi, znioso wewntrzne ca, popierao rozwj manufaktur, przede wszystkim produkujcych uzbrojenie i wyposaenie dla wojska. Zakadali je mieszczanie. Czasami byy prowadzone przez spki, do ktrych wchodzia zarwno szlachta, jak i mieszczanie. Manufaktury zakadali w swoich majtkach rwnie magnaci. Korzystay one jednak z darmowej pracy paszczynianych chopw i darmowych surowcw, ktrymi dysponuje waciciel wielkiego majtku. Nie prowadzono w nich zatem kalkulacji zysku, tym bardziej e ich wyroby nie byy z reguy przeznaczone na sprzeda lecz na wasny uytek magnata dla zaoszczdzenia wydatkw gotwkowych. Czasy rewolucji francuskiej i wojen napoleoskich polityka gospodarcza jako narzdzie inynierii spoecznej, wzrost si antyrynkowych i gospodarka wojenna Polityka gospodarcza w rewolucyjnej Francji teoria i praktyka Rewolucja francuska wybucha w protecie przeciwko samowoli wadcy i nierwnoci ludzi wzgldem prawa. Przyniosa wic zniesienie feudalnych obowizkw chopw i przymusu przynalenoci do cechu, wprowadzenie zasady swobody podejmowania dziaalnoci gospodarczej oraz rwnej ochrony prawnej dla wszystkich. Zasady te sprzyjay budowie gospodarki opartej na indywidualnym ryzyku i swobodnie podejmowanych decyzjach, a wic gospodarki kapitalistycznej. W okresie wojen napoleoskich wraz z podbojami Napoleona powysze reguy, ujte w stworzonym na polecenie cesarza Francuzw kodeksie cywilnym, rozpowszechniy si na ca Europ. Rewolucja bya rwnie protestem przeciw polityce budowania potgi politycznej Francji kosztem zwikszania obcie podatkowych poddanych krlw francuskich, poniewa pienidze uzyskiwane dziki merkantylistycznej polityce Colberta oraz jego nastpcw w praktyce nie przyczyniay si do poprawy warunkw ycia, lecz byy zuywane na potrzeby wojska, dworu, administracji pastwowej i suby dyplomatycznej. Bezporedni przyczyn wybuchu rewolucji w r. by kryzys finansowy wywoany przeznaczeniem przez Francj duych sum na wsparcie wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonych. W praktyce w ogarnitej rewolucj Francji panowa chaos wewntrzny. Od r. Francja toczya te nieprzerwanie wojny z wrogami zewntrznymi. Oderwanie ludzi od normalnych zaj i konieczno wyywienia armii powodoway niedobory podstawowych artykuw. Niski stan bezpieczestwa publicznego utrudnia handel. W tej sytuacji niezalenie od hase wolnoci gospodarczej wadze administracyjne w praktyce ingeroway w ycie ekonomiczne. W zwizku z tym wprowadzono system reglamentacji podstawowych artykuw oraz ogranicze obrotu gospodarczego. Zaduenie pochodzce jeszcze z okresu przedrewolucyjnego, spadek cigalnoci podatkw oraz wydatki wojenne rujnoway budet. Zwikszaa si w konsekwencji emisja pienidza papierowego. W poczeniu ze wspomnianymi ju niedoborami rynkowymi spowodowao to wysok inflacj. Radykalni rewolucjonici realizujc haso rwnoci prbowali doprowadzi do zniwelowania rnic majtkowych midzy ludmi. Miaa temu suy sprzeda bd nawet rozdawanie ubogim ziemi pochodzcej przede wszystkim z przejtych przez pastwo majtkw kocielnych, nalecych do przeciwnikw rewolucji, bd stanowicych wasno wsplnot gminnych. Akcja ta przyniosa jedynie poowiczne rezultaty. Okres rewolucji by take czasem szerzenia si ekonomicznego populizmu. Rady na problemy gospodarcze szukano w dodrukowywaniu pienidzy albo surowych karach dla spekulantw. Takie pogldy i metody dziaania uzna naley za typowe. Podobnie zachowyway si wadze innych krajw znajdujcych si w gospodarczym chaosie, nawet w czasach bardzo bliskich wspczesnoci. Take w dziejach Polski w okresie po II wojnie wiatowej zdarzay si gone kampanie antyspekulacyjne, majce zaradzi brakom rynkowym. Obserwowa mona byo rwnie podobne do francuskiego zjawisko zamykania si rynkw lokalnych. Szczegln cech gospodarki rewolucyjnej Francji byo za to by moe to, e po raz pierwszy w historii rzdzcy sprbowali wykorzysta polityk ekonomiczn jako narzdzie do przeprowadzenia kompleksowej zmiany spoecznej motywowanej ideologicznie. Polityka gospodarcza czasw napoleoskich jako przykad gospodarki wojennej Od momentu, w ktrym rewolucyjna Francja znalaza si w r. w stanie wojny z Austri i Prusami, konflikty zbrojne w Europie toczyy si praktycznie nieprzerwanie a do r., czyli do klski Napoleona. Francja walczya z kolejnymi koalicjami pastw europejskich, tworzonymi przeciwko niej przez Anglikw. Wojny napoleoskie wymagay od uczestniczcych w nich pastw mobilizacji znacznych zasobw ludzkich i materialnych dla przykadu armie francuskie w okresie wojen napoleoskich liczyy ok. miliona onierzy. Gospodarka staa si narzdziem prowadzenia wojny. Napoleon zarzdzi wprowadzenie blokady kontynentalnej. Oznaczaa ona zakaz sprowadzania do Francji i zalenych od niej krajw, czyli w praktyce niemal do caej Europy kontynentalnej produktw angielskich. Anglicy odpowiedzieli na to posunicie kontrblokad, a poniewa obie strony zatrzymyway statki pastw neutralnych Amerykanie wprowadzili embargo na handel z Europ. Wojny napoleoskie, podobnie jak wczeniejsze konflikty zbrojne w XVIII wieku doprowadziy w efekcie do istotnego ograniczenia handlu wiatowego. Ich uczestnikami byy mocarstwa kolonialne zatem toczyy si one rwnie poza Europ. Na konflikty europejskie nakaday si w dodatku te wynikajce z wyzwalania si Ameryki aciskiej spod wadzy hiszpaskiej. Na pocztku XIX wieku zakazano rwnie handlu niewolnikami, co take przyczynio si dodatkowo do ograniczenia rozmiarw midzykontynentalnej wymiany handlowej. Poszczeglne regiony gospodarcze zmuszone zatem byy do wikszej samowystarczalnoci w Europie zaczto w tym okresie na przykad produkowa cukier z burakw, poniewa wystpoway trudnoci w dostawach cukru trzcinowego, a odzie bawenian zastpowano czciowo lnian lub wenian, poniewa dowz baweny na kontynent europejski rwnie zosta przerwany. Ograniczenia gospodarcze wywoane blokad i kontrblokad lepiej zniosa gospodarka angielska ni francuska. Okres wojen napoleoskich wzmg denia do protekcjonizmu gospodarczego, na przykad w Anglii silne lobby wacicieli ziemskich wywalczyo po ich zakoczeniu wprowadzenie wysokich ce na zboe. Wojny opniy rwnie rozwj przemysowy w Europie, a co za tym idzie w yciu politycznym opniy dojcie do gosu si zainteresowanych znoszeniem barier handlowych. W efekcie okres liberalnej polityki ekonomicznej mg si rozpocz w Europie dopiero w poowie XIX wieku. Gospodarka czasw rewolucji i wojen napoleoskich musiaa by nastawiona w duym stopniu na zaspokajanie potrzeb wojennych. Niektre cechy wczesnego ycia ekonomicznego mona zatem uzna za typowe dla gospodarki funkcjonujcej w warunkach nowoczesnej wojny. Cechami tymi byy a Autarkizacja Gospodarka stawaa si autarkiczna, chocia ani Napoleon, ani jego przeciwnicy, blokujc wzajemnie swj handel nie myleli jeszcze raczej o pozbawieniu przeciwnika moliwoci dowozu materiaw niezbdnych do prowadzenia wojny. Tego typu denie do przerwania szlakw komunikacyjnych bdzie cech przyszych konfliktw taki by na przykad cel niemieckiej floty zwalczajcej na Atlantyku eglug brytyjsk podczas I i II wojny wiatowej. Na pocztku XIX wieku rozumowano wci jeszcze kategoriami merkantylistycznymi blokady miay pozbawi przeciwnika moliwoci eksportowych, a zatem i zota niezbdnego, jak wierzono, do prowadzenia wojny. Miay rwnie spowodowa u niego trudnoci gospodarcze, ktre doprowadziyby do wybuchu niezadowolenia spoecznego. b Problem inflacji w rewolucyjnej Francji wysiek wojenny by finansowany emisj papierowego pienidza. Podobnie rzecz przedstawiaa si podczas pniejszych konfliktw zbrojnych. c Problem niedoboru rk do pracy wynika on z powoania wielu osb do wojska. Rozwizania byy rne. Na przeomie XVIII i XIX wieku na og jeszcze do prymitywne choby stosowane we Francji zwalnianie ze suby onierzy czy wypuszczanie winiw na okres niw d Problem niedoboru dbr konsumpcyjnych mobilizacja oznaczajca oderwanie pracownikw od normalnych zaj powodowaa zmniejszenie ich poday. Z drugiej strony preferencje otrzymywao wyywienie wojska. W konsekwencji ludno cywiln dotykay ograniczenia konsumpcyjne, najczciej w postaci reglamentacji. To z kolei czsto prowadzio do powstawania czarnego rynku. e Odchodzenie od rachunku ekonomicznego. W warunkach wojennych waniejsze od ekonomicznej opacalnoci okrelonych rozwiza gospodarczych okazywao si na przykad pene wykorzystanie istniejcych zdolnoci produkcyjnych albo moliwoci transportowych. Wojenne decyzje ekonomiczne sprzyjay zatem zwikszaniu kosztw produkcji czy transportu. Rewolucja przemysowa Definicja rewolucji przemysowej i ramy czasowe zjawiska Rewolucja przemysowa w wskim rozumieniu to zmiany technologiczne, ktre doprowadziy do zastpienia wytwrczoci manufakturowej, opartej na pracy rcznej, przez przemys fabryczny, wykorzystujcy prac maszyn. Przemiany technologiczne, ktre doprowadziy do powstania fabryk, rozpoczy si w drugiej poowie XVIII wieku. W Anglii, gdzie zachodziy one najszybciej, przemys fabryczny tworzy si pomidzy a rokiem. W cigu XIX wieku rewolucj przemysow przeszy inne kraje europejskie, na przeomie XIX i XX wieku przemiany technik produkcji dotary rwnie do Rosji. Z punktu widzenia zmian technologicznych rewolucj mona podzieli na dwa etapy pierwszy z nich zwizany jest z wynalezieniem maszyny parowej oraz urzdze mechanizujcych tkactwo i przdzalnictwo. Zmiany techniczne w tym okresie objy przede wszystkim cztery dziedziny gospodarki rolnictwo, transport, grnictwo i metalurgi oraz przemys tekstylny. Najwaniejsze wynalazki drugiego etapu rewolucji przemysowej w ostatniej wierci dziewitnastego wieku to z kolei budowa urzdze pozwalajcych na przemysowe wykorzystanie energii elektrycznej i skonstruowanie silnika spalinowego. Rozwin si wwczas przemys chemiczny, elektrotechniczny, stalowy i motoryzacyjny. Rewolucja przemysowa doprowadzia rwnie do zmian struktury spoecznej, przemian obyczajowych, czy zmian polityki gospodarczej pastwa. Dlatego okreleniem tym obejmuje si zazwyczaj nie tylko innowacje techniczne, ale rwnie przemiany spoeczne, wynike z powstania przemysu fabrycznego. Rewolucja zachodzia w tych regionach, ktre dysponoway mobiln si robocz, w ktrych odczuwalna bya potrzeba innowacji technicznych, w ktrych zgromadzony zosta kapita niezbdny do nowych inwestycji, w ktrych wadza tworzya przewidywalne warunki do dziaalnoci gospodarczej i w ktrych nie istniay bariery mentalne ani obyczajowe ograniczajce aktywno ekonomiczn. Podstawowe problemy gospodarki europejskiej pod koniec XVIII wieku zwizane byy z koniecznoci poszukiwa nowych rde energii. Tradycyjnie wykorzystywane sia mini ludzi i zwierzt, drewno, woda, wiatr nie wystarczay ju wwczas do dalszego rozwoju aktywnoci gospodarczej. Problemem odczuwalnym przez wiele stuleci i wci w XVIII wieku nierozwizanym byo uzyskanie odpowiednich zasobw ywnoci do wyywienia wzrastajcej liczby ludnoci. yjcy na przeomie XVIII i XIX wieku ekonomista i demograf Thomas Malthus twierdzi, e liczba ludnoci moe wzrasta w postpie geometrycznym, a zasoby ywnoci jedynie w postpie arytmetycznym, co musi prowadzi do powtarzajcych si kryzysw. Dotychczasowa historia Europy wydawaa si potwierdza tez Malthusa. Dopiero zmiany gospodarcze zwizane z rewolucj przemysow pozwoliy przezwyciy dostrzeone przez niego ograniczenie. Przyczyny angielskiego przodownictwa w rozwoju przemysu Warunki do rozwoju przemysu fabrycznego najwczeniej powstay w Anglii. By to rezultat dugiego procesu. Przez kilka stuleci, midzy innymi w wyniku ogradza, zwikszaa si efektywno angielskiego rolnictwa. Wprowadzenie podozmianu w miejsce trjpolwki, zastosowanie maszyn, a od poowy XIX wieku take nawozw sztucznych, sprawio, e rolnictwo angielskie mogo wyywi rosnc rzesz robotnikw przemysowych. Szybki wzrost demograficzny zapewnia Anglii dostatek rk do pracy i stymulowa wzrost gospodarczy, dziki zwikszaniu si popytu. Bdca od dawna potg handlow Anglia, dysponowaa kapitaem potrzebnym do rozwoju przemysu. Potna flota pozwalaa eksportowa towary angielskie, a okrty wojenne byy w stanie skutecznie ochrania ten handel. Anglia konsekwentnie zdobywaa sobie przewag technologiczn nad reszt wiata. Angielski przemys tekstylny naraony by na siln konkurencj zewntrzn. Powodowao to potrzeb wprowadzania unowoczenie, ograniczajcych koszty produkcji. Wynalazczo w tej dziedzinie popiera rwnie rzd, fundujc nagrody dla konstruktorw nowych urzdze. Wszystkie wynalazki techniczne, mechanizujce przdzalnictwo byy w efekcie wynalazkami angielskimi. Rwnie w Anglii skonstruowana zostaa przez Jamesa Watta maszyna parowa. Pocztkowo bya ona wykorzystywana do wypompowywania wody z kopal, szybko jednak zaczto j stosowa do napdzania urzdze w przemyle tekstylnym. Skonstruowanie przez Georgea Stephensona lokomotywy dao pocztek rozwojowi transportu kolejowego. Prcz wynalazczoci, przewag gospodarcz Anglii umacniay rwnie wydarzenia polityczne. Wojny napoleoskie wyniszczyy gospodarczo jej potencjalnych rywali. Dla Anglii oznaczay one znaczny wysiek finansowy, ale sprzyjay rozwojowi przemysu, poniewa Anglia bya wanym dostawc broni i wyposaenia dla armii walczcych przeciw Napoleonowi. Wojny napoleoskie pozwoliy Anglii rwnie na rozszerzenie swojego imperium kolonialnego. Kolonie dostarczay surowcw angielskiemu przemysowi i stanowiy rynek zbytu dla jego wyrobw. Nie bez znaczenia dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego byy rwnie panujce w Anglii stosunki spoeczne, nie tworzce sztywnych barier i pozwalajce si wybi zdolnej jednostce, nawet jeli wywodzia si ona z nizin spoecznych. wiadectwem dominacji gospodarczej Anglii, ktra potrwa miaa a do ostatniej wierci XIX wieku, byo uczynienie z londyskiego City najwaniejszego wiatowego centrum operacji finansowych, a z funta szterlinga najwaniejszej waluty wiatowej. Skutkiem przewagi angielskiej byo stopniowe znoszenie przez ten kraj barier chronicych rynek wewntrzny akty nawigacyjne, ca zboowe i przechodzenie do leseferystycznej polityki ekonomicznej. Anglia a raczej niektre jej regiony s przykadem obszaru, na ktrym rozwj przemysu dokona si wczenie i samoistnie. Na kontynencie europejskim podobny stan rzeczy zaistnia rwnie w Belgii, przede wszystkim dziki transferowi angielskich technologii i wykorzystaniu zasobw naturalnych oraz w Holandii, ktrej atutami byy z kolei przede wszystkim nowoczesne, skomercjalizowane rolnictwo i handel zagraniczny. W innych krajach przewrt przemysowy napotyka na trudnoci, a wanym czynnikiem ich przezwyciania okazywaa si polityka rzdowa. Dobrym przykadem takiego pastwa bya Francja, w ktrej przemys zacz si wprawdzie rozwija stosunkowo wczenie, ale jego koncentracja postpowaa duo wolniej ni w Anglii. Rolnictwo nie unowoczenio si na tyle, aby sprosta konkurencji zewntrznej, a stagnacja demograficzna koca XIX wieku ograniczaa wzrost globalnego popytu w gospodarce. W konsekwencji, pomimo protekcjonizmu i inwestycji rzdowych, Francja stopniowo tracia dystans gospodarczy nie tylko do Anglii, ale rwnie do USA i Niemiec. Konsekwencje przewrotu przemysowego Rewolucja przemysowa doprowadzia do powstania nowej klasy spoecznej robotnikw fabrycznych. Przyczynia si rwnie do uformowania si na Zachodzie Europy klasy redniej, w skad ktrej weszli, obok przedstawicieli wolnych zawodw, urzdnikw, rwnie drobni przedsibiorcy, ale take rednia kadra zarzdzajca duych przedsibiorstw. Powstawanie przemysu fabrycznego spowodowao rwnie procesy migracyjne ludzie coraz liczniej przenosili si w poszukiwaniu pracy ze wsi do ywioowo rozbudowujcych si miast. Z krajw, gdzie rozwj przemysu nastpowa wolniej, liczne rzesze ludzi przenosiy tam, gdzie by on lepiej rozwinity. Zmieni si charakter ycia rodzinnego czonkowie rodziny, zamiast pracowa razem we wasnym gospodarstwie rolnym, czy warsztacie rzemielniczym, szukali coraz czciej zatrudnienia jako pracownicy najemni. Warunki ycia istotnej czci spoeczestwa zaczy si zmienia w rytm zmian koniunktury przemysowej. Pojcie rozwoju indukowanego Rozwj przemysowy Anglii traktowany jest czsto jako wzorzec, ktry mia zosta powielony w innych krajach. W rzeczywistoci budowa nowoczesnego przemysu poza Angli przebiegaa z reguy inaczej ni w tym kraju. W cigu XIX wieku kilka pastw byo w stanie nadrobi swoje gospodarcze opnienie. W wielu krajach zdecydowanie wiksz ni w Anglii rol w budowaniu przemysu odegraa polityka rzdowa. Dlatego mwi si o indukowanym wywoanym odgrnymi decyzjami rozwoju przemysowym pastw, ktre musiay nadgoni gospodarcze zacofanie. Nowe potgi przemysowe wiata drugiej poowy XIX i pierwszych lat XX wieku Do pastw, ktre w XIX i pocztkach XX wieku byy w stanie doczy do grona potg przemysowych wiata, zaliczy mona Stany Zjednoczone, Niemcy i Japoni. Wanym czynnikiem rozwoju gospodarczego Stanw Zjednoczonych bya ekspansja terytorialna, prowadzona drog aneksji i zakupw oraz systematyczne przesuwanie si strefy staego osadnictwa w kierunku Pacyfiku. Rzd amerykaski stara si dba o to, aby nie dopuci do spekulacji ziemi. Dua ilo taniej ziemi uprawnej zachcaa imigrantw do osiedlania si w Stanach Zjednoczonych, a obejmowanie upraw ogromnych obszarw yznej ziemi szybko uczynio z USA eksportera ywnoci do Europy. Byo to moliwe dziki dokonujcej si rwnie stopniowo w Ameryce rewolucji komunikacyjnej budowie, czciowo przy wsparciu wadz lokalnych, linii kolejowych, drg, kanaw eglownych na nowo zasiedlanych terenach. Rozszerzao to obszar, ktry mg korzysta ze sprzyjajcej koniunktury na handel artykuami rolnymi. Czynnikiem sprzyjajcym rozwojowi gospodarczemu byo te zrnicowanie kraju na duo dawniej zasiedlone wschodnie wybrzee i zagospodarowywany dopiero Zachd oraz na plantatorskie Poudnie, gdzie uprawiano bawen i handlowo rzemielnicz pniej przemysow Pnoc. Dziaajcy na Wschodnim Wybrzeu kupcy powikszali swe kapitay dziki zaopatrywaniu farmerw mieszkajcych daleko na Zachodzie we wszystkie produkty, ktrych ci nie mogli wyprodukowa we wasnym zakresie oraz dziki porednictwu w eksporcie do Europy baweny, pochodzcej z plantacji na poudniu. Dziewitnastowieczna Ameryka przycigaa rwnie europejskich przedsibiorcw ze wzgldu na mniejsz pocztkowo konkurencj oraz europejski kapita inwestycje komunikacyjne w Stanach Zjednoczonych uchodziy za pewne, wic chtnie je kredytowano. Momentem przeomowym dla rozwoju gospodarczego USA okazaa si wojna secesyjna . O jej wyniku zdecydowaa gospodarcza przewaga stanw pnocnych nad poudniowymi. Realizacja wielkich zamwie wojennych sprzyjaa powstawaniu wielkich przedsibiorstw. Niedobr siy roboczej spowodowany powoaniami do wojska okaza si czynnikiem postpu technologicznego. Przejmowanie przez przedsibiorcw ze zwyciskiej pnocy zakadw wytwrczych na poudniu oraz poszukiwanie przez uwolnionych niewolnikw pracy w miecie rwnie prowadziy do koncentracji kapitau. W Niemczech przyspieszenie rozwoju przemysu stao si moliwe, gdy kraj ten zjednoczy si w roku. Doprowadzio to do zaegnania chaosu wynikajcego z wieloci instytucji emisyjnych i systemw walutowych na terenie Niemiec. Zjednoczenie dokonao si po zwyciskiej wojnie z Francj. Pienidze z francuskiej kontrybucji odszkodowania wojennego zostay przeznaczone przez rzd na inwestycje przemysowe. Wan rol w finansowaniu inwestycji odegray rwnie banki, angaujc si kapitaowo w przedsiwzicia przemysowe. Stworzyo to podstawy tzw. nadreskiego modelu kapitalizmu. Gospodarka niemiecka chroniona bya przed konkurencj zagraniczn wysokimi cami. Szybki rozwj by moliwy rwnie dziki relatywnie wysokiemu poziomowi wyksztacenia spoeczestwa niemieckiego oraz cisym zwizkom nauki i przemysu. W efekcie na przeomie XIX i XX wieku Niemcy docigny Angli pod wzgldem wielkoci produkcji przemysowej a przodoway w najnowoczeniejszych wwczas gaziach gospodarki przemys chemiczny, elektrotechniczny. Rozwojowi gospodarczemu Niemiec sprzyja rwnie spokj spoeczny, zapewniony dziki wprowadzeniu w ycie rozbudowanego jak na XIX wiek systemu ubezpiecze spoecznych. Modernizacja Japonii rozpocza si w r. od zmian politycznych zwizanych z obaleniem szogunatu szogunowie byli dowdcami wojskowymi, od XII wieku powoywanymi doywotnio i sprawujcymi peni wadzy w kraju. Reformy polityczne wywoane zostay wymuszonym przez Stany Zjednoczone, Rosj, Francj i Angli otwarciem Japonii na wiat. Kraje te wymusiy na Japonii zawarcie nierwnoprawnych umw handlowych, pozbawiajcych Japoni prawa do swobodnego ustalania ce i wyczajcych przebywajcych w Japonii obywateli tych krajw spod jurysdykcji prawa japoskiego. Okres od zniesienia szogunatu do roku nazywany jest w historii Japonii okresem rzdw owieconych meiji. Zmiany gospodarcze zaczy si od reformy rolnej likwidujcej na wsi stosunki przypominajce europejski feudalizm oraz od wprowadzenia nowego systemu podatkowego, ktry kosztem znacznych obcie ludnoci wiejskiej umoliwi finansowanie budowy japoskiego przemysu. Reformy objy rwnie inne dziedziny ycia, midzy innymi wprowadzono powszechny obowizek szkolny i otwarto uniwersytety, przeprowadzono zmiany prawne, upodabniajce prawo japoskie do europejskiego, stworzono nowoczesny system bankowy. Inwestycje przemysowe prowadzone byy w istotnej czci przez pastwo. Nastpnie za przedsibiorstwa byy sprzedawane osobom blisko zwizanym z urzdnikami administracji pastwowej. Dao to pocztek duym japoskim przedsibiorstwom, kontrolowanym czsto przez jedn rodzin, ale pozostajcym w bliskich relacjach z aparatem pastwowym. Rozwizania technologiczne i organizacyjne czerpano z Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych. Miay jednak suy wygnaniu barbarzycw, czyli takiemu unowoczenieniu kraju, ktre pozwoli pozby si obcej dominacji. Szybko pojawia si myl, e postp gospodarczy powinien otworzy drog do ekspansji Japonii w Azji. Ekspansjonizm mia wyjedna przychylno samurajw japoskiej szlachty dla przeprowadzanych zmian. Opniona i niepena rewolucja przemysowa na poudniu i wschodzie Europy w XIX/XX wieku W Europie rodkowowschodniej budowa nowoczesnego przemysu moga si rozpocz wwczas, gdy chopi otrzymali wolno osobist i prawo wasnoci uytkowanej przez siebie ziemi. Dopiero wtedy mogli opuszcza wie i szuka pracy w tworzcych si zakadach przemysowych. Reformy uwaszczeniowe przeprowadzane byy w rnym czasie i rnymi sposobami. Mogy prowadzi do stworzenia efektywnego, nowoczesnego rolnictwa jak w Wielkopolsce, czciej jednak przyczyniay si do utrwalenia struktury rolnej, w ktrej dominoway gospodarstwa karowate. W efekcie na wsi panowaa nadal bieda, co oznaczao rwnie pytko rynku wewntrznego. Rozwj przemysu na wschodzie Europy mia charakter imitacyjny opiera si na importowanych z Zachodu technologiach. W duej mierze rwnie zawdzicza swj rozwj przyjedajcym z Zachodu fachowcom i zachodniemu kapitaowi. Rozwj ten mia jednak charakter wyspowy izolowane orodki przemysowe powstaway w regionach, ktre nie traciy swojego rolniczego charakteru na ziemiach polskich przemys rozwija si w odzi, Warszawie, w okrgu staropolskim, Zagbiu Dbrowskim, Na Grnym lsku i w Zagbiu Drohobyckim, w Rosji w Moskwie, Petersburgu, Donbasie i Baku. Istotn rol w tworzeniu przemysu na wschodzie Europy odgryway rwnie inicjatywy rzdowe ich przykadem moe by dziaalno ministra skarbu Krlestwa Polskiego, Ksawerego DruckiegoLubeckiego. Tanio siy roboczej sprawiaa, e inwestycje w nowoczesne pracooszczdne technologie okazyway si nieopacalne efektem bya na przykad dezidustrializacja okrgu staropolskiego. Nika sia nabywcza konsumentw na rynku wewntrznym uzaleniaa rozwj przemysu od moliwoci eksportowych. Te za zaleay z kolei w przypadku ziem polskich od zmiennej polityki gospodarczej pastw zaborczych przykad wprowadzanie bd znoszenie granicy celnej midzy Krlestwem Polskim a Rosj, tzw. wojna odzi z Moskw. Dodatkowym czynnikiem hamujcym rozwj gospodarczy bya znaczna skala operacji nielegalnych, ktrym szczeglnie w Rosji, sprzyja system administrowania pastwem, dajcy urzdnikom szerokie pole do podejmowania dyskrecjonalnych decyzji. Na poudniu Europy sabo rodzimego kapitau, konieczno importu technologii, bieda panujca na wsi i niski poziom wyksztacenia spoeczestwa prowadziy do podobnych zjawisk jak te, wystpujce w Europie Wschodniej. Rwnie i tam uprzemysowienie objo jedynie niektre regiony np. pnocne Wochy, Kataloni i Kraj Baskw w Hiszpanii znacznie wiksze obszary pozostay za nadal rolnicze, a liczne rzesze ludzi, niemogcych znale pracy w przemyle, decydoway si na emigracj. Gospodarka wiatowa w okresie midzywojennym Przyczyny I wojny wiatowej i gospodarka wojenna Obok sporw politycznych i podziau na dwa bloki militarne, do przyczyn wojny naleaa ostra rywalizacja mocarstw europejskich o posiadoci kolonialne. adne z pastw uczestniczcych w wojnie nie byo do niej naleycie przygotowane. W chwili wybuchu wojny nikt nie spodziewa si, e stanie si ona konfliktem zbrojnym trwajcym kilka lat i wymagajcym mobilizacji wszelkich zasobw walczcych pastw. W nastpstwie wybuchu wojny zmienia si struktura gospodarki europejskiej. Nastpi duy spadek produkcji rolniczej, spowodowany przede wszystkim powoywaniem rolnikw do wojska, rekwirowaniem koni na potrzeby armii oraz przestawieniem przedsibiorstw produkujcych maszyny rolnicze na produkcj zbrojeniow. Spada te produkcja przemysu lekkiego, szczeglnie tych jego gazi, ktre korzystay z importowanych surowcw. Wzrs za to wytop stali i aluminium, potrzebnych do produkcji elementw uzbrojenia. Lata wojny byy dla Europy zachodniej okresem penego zatrudnienia i rozwoju nowych gazi przemysu lotniczego, motoryzacyjnego, chemicznego. Nowe technologie, ktre w czasie wojny pozwalay budowa samoloty wojskowe, czogi, produkowa gazy trujce, zostay po wojnie wykorzystane do celw cywilnych. Wysiek wojenny doprowadzi w cigu kilku lat do sytuacji, w ktrej przemysu europejskiego produkowao na potrzeby wojenne. Osignicie takiej struktury wytwrczoci byo moliwe dziki silniejszej ni wczeniej ingerencji pastwa w gospodark. Elementy pastwowej kontroli gospodarki wprowadzono w zasadzie we wszystkich krajach walczcych. Szczeglnie szybko i kompleksowo pastwo zaczo regulowa funkcjonowanie gospodarki w Niemczech. Ju na pocztku wojny wprowadzona zostaa cisa kontrola pastwa nad gospodarowaniem surowcami. Na szerok skal posuono si prac przymusow, aby rozwiza problem niedoboru rk do pracy. Opracowano szereg produktw zastpczych, ktre miay zagodzi problem niedoborw rynkowych, wprowadzono system racjonowania. Autorem zastosowanych w Niemczech rozwiza by gwny kwatermistrz armii niemieckiej, Erich Ludendorff. Pastwem, ktre zaopatrywao walczc Europ byy Stany Zjednoczone. W czasie wojny produkcja przemysu amerykaskiego wzrosa o , a amerykaskiego rolnictwa o . Obroty handlu zagranicznego Stanw Zjednoczonych potroiy si. Naroso ujemne saldo handlowe Europy ze Stanami Zjednoczonymi. Wyniszczona wojn Europa utracia gospodarcze przodownictwo w wiecie. Pastwa europejskie powanie zaduyy si w USA. Problemy powojennej stabilizacji gospodarczej i okres dobrej koniunktury lata Do podstawowych problemw gospodarczych wiata powojennego naleay kwestie finansowe. Wiele krajw borykao si z problemem bardzo wysokiej inflacji. Wynika ona z pokrywania wydatkw wojennych zwikszon emisj pienidza. Szczeglnie wysoka inflacja panowaa w Niemczech. Niemcy zostay uznane za winne wywoania wojny i zobowizane do zapaty reparacji w wysokoci mld dolarw. Mocarstwa zachodnie Anglia i Francja musiay z kolei spaca swoje zaduenie wobec USA. Oba kraje argumentoway, e bd w stanie wywiza si ze swoich zobowiza wobec Stanw Zjednoczonych, jeli otrzymaj pienidze z tytuu reparacji niemieckich. Niemcy z kolei dowodziy, e po stratach terytorialnych, jakich doznay w wyniku wojny, nie s zdolne do wypaty reparacji. Wyjciem z sytuacji miay by plany Dawesa i Younga, ktre zakaday ograniczenie wysokoci i rozoenie spat niemieckich reparacji na raty zgodnie z planem Younga zakoczenie patnoci przez Niemcy miao nastpi w r. oraz gwarantoway Niemcom amerykaskie kredyty. Stworzyo to warunki do stabilizacji gospodarki niemieckiej. Przemys niemiecki zyska moliwoci szybkiego rozwoju, w konsekwencji r. Niemcy ponownie wyprzedziy pod wzgldem rozwoju przemysowego Wielk Brytani. Take w innych krajach Europy zachodniej i w USA druga poowa lat dwudziestych bya okresem dobrej koniunktury gospodarczej. Wpyw wojny na gospodark polsk Inaczej ni na Zachodzie Europy, na ziemiach polskich wystpiy w czasie wojny procesy dezindustrializacyjne. Rosjanie ewakuowali istotn cz zakadw przemysowych znajdujcych si na terytorium zaboru rosyjskiego. Skaniali do ewakuacji rwnie rolnikw. Po wycofaniu si Rosjan, ziemie zaboru rosyjskiego zostay opanowane przez Niemcw. Dokoczyli oni rozpoczty przez Rosjan demonta przemysu. Wywozili wiele elementw ich wyposaenia z przeznaczeniem na zom, niszczyli rwnie zakady stanowice konkurencj dla fabryk niemieckich. Zmusili take wiele osb do wyjazdu na roboty do Niemiec. Czynnikiem powikszajcym dystans Polski wobec Zachodu by te fakt, e znaczna cz terytorium powstaej po pierwszej wojnie wiatowej Polski, w czasie jej trwania znajdowaa si w strefie bezporednich dziaa wojennych, co spowodowao zniszczenia. W dodatku w Polsce duej ni na Zachodzie funkcjonoway reguy gospodarki wojennej. O jej kocu mona mwi dopiero, gdy w r. zakoczya si wojna polskobolszewicka. Problemy gospodarcze powiksza fakt, e poszczeglne dzielnice Polski byy powizane gospodarczo z pastwami zaborczymi, a nie ze sob nawzajem. Stabilizacja polskiej gospodarki Tak jak na Zachodzie, problemem gospodarczym w okresie powojennym bya inflacja. Jej kres wie si z reform walutow wprowadzon w r. przez Wadysawa Grabskiego. Grabski doprowadzi do zrwnowaenia budetu pastwa, a nastpnie wprowadzi do obiegu w miejsce marek polskich, now walut zotego, opartego na parytecie zota i walut obcych. Odmienn w stosunku do Zachodu cech rozwoju gospodarczego Polski w okresie midzywojennym byy silne tendencje etatystyczne czyli tendencje do bezporedniej ingerencji pastwa w ycie gospodarcze, zakadania przedsibiorstw pastwowych itd.. Ujawniy si one ju w okresie bezporednio powojennym, kiedy wobec szczupoci kapitaw prywatnych pastwo wspomagao wacicieli w ponownym uruchamianiu nie dziaajcych w czasie wojny zakadw przemysowych. Przyczyny wielkiego kryzysu gospodarczego i jego przejawy ekonomiczne Zjawiska kryzysowe zarysoway si w gospodarce wiatowej pod koniec lat dwudziestych. Gorsza koniunktura gospodarcza wynikaa z zaspokojenia odoonego z lat pierwszej wojny wiatowej popytu na dobra trwaego uytku. Na gospodark Stanw Zjednoczonych dodatkowo niekorzystnie wpyna powojenna odbudowa gospodarcza Europy, ktra na Zachodzie moga dokona si do szybko z racji ograniczonych rozmiarw zniszcze wojennych, rozwoju w okresie wojny nowoczesnych technologii, ktre nastpnie mona byo wykorzysta do celw cywilnych. Odbudowa Europy Zachodniej obniya popyt na dobra inwestycyjne i ywno pochodzc ze Stanw Zjednoczonych. Pogorszenie si koniunktury nadeszo w okresie, kiedy w gospodarce amerykaskiej trway intensywne procesy integracyjne. Fuzje i przejcia przedsibiorstw owocoway nowymi emisjami akcji. Niskie stopy procentowe sprawiay, e inwestorzy chtnie je kupowali, niejednokrotnie zacigajc na ten cel kredyty bankowe. W zwizku z rozwojem rynku finansowego powstaway liczne, nieraz sabe kapitaowo, instytucje powiernicze. W padzierniku r. doszo do gwatownego zaamania si kursw akcji na giedzie nowojorskiej. W nastpnych miesicach i latach kursy znikoway dalej. Spowodowao to kryzys systemu bankowego, poniewa kredytobiorcy nie byli w stanie spaca poyczek zacignitych na kupno akcji, a udzielajce takich poyczek banki nie mogy liczy na pomoc systemu rezerwy federalnej. Wiele kredytw udzielonych przedsibiorcom w okresie dobrej koniunktury na nowe inwestycje produkcyjne rwnie okazao si dla bankw nie do odzyskania. W efekcie do roku zbankrutowa co czwarty amerykaski bank. Kryzys w Stanach Zjednoczonych doprowadzi do wycofywania amerykaskich inwestycji z Europy, co przyczynio si do przeniesienia kryzysu do innych krajw. Poniewa w rezultacie pierwszej wojny wiatowej Stany Zjednoczone stay si krajem wierzycielskim, tylko Niemcy zacigny w latach dwudziestych w USA kredyty na sum miliardw dolarw kryzys amerykaskiego systemu bankowego oznacza kopoty dla rzdw i przedsibiorcw w innych krajach, ktre korzystay z amerykaskich poyczek. Dodatkowo, chcc poprawi konkurencyjno swojej gospodarki, Amerykanie przeprowadzili dewaluacj dolara, pomimo e saldo ich bilansu handlowego byo i bez tego korzystne. Utrudnio to dodatkowo innym krajom eksport do Stanw Zjednoczonych i pogbio ich trudnoci patnicze. Do pogorszenia sytuacji gospodarczej Stanw Zjednoczonych moga si przyczyni rwnie restrykcyjna polityka monetarna rezerwy federalnej w okresie, gdy pogarszaa si koniunktura gospodarcza. Zwolennicy liberalnych pogldw na gospodark np. M. Friedman uwaaj, e kryzys pogbiay take bezskuteczne w duszej perspektywie zabiegi administracji amerykaskiej, aby pomimo pogarszajcej si sytuacji, utrzyma pace i zatrudnienie na niezmienionym poziomie. Inni ekonomici np. J. K. Galbraith uwaali z kolei, e do zaamania gospodarki doprowadzia luka popytowa, wynika z tego, e szybki wzrost produkcji przemysowej w USA w okresie I wojny wiatowej i w latach dwudziestych w niewielkim tylko stopniu przeoy si na wzrost wynagrodze. Bez wtpienia kryzys pogbi si rwnie, gdy w obliczu zej sytuacji gospodarczej rzdy poszczeglnych pastw podniosy taryfy celne, co znacznie ograniczyo rozmiary handlu wiatowego. Dla sabiej rozwinitych gospodarczo krajw rolniczych, eksportujcych ywno, mechanizmem transmisji kryzysu byo przede wszystkim pogorszenie si relacji cen pomidzy artykuami importowanymi a eksportowanymi terms of trade, na skutek szybszego spadku cen artykuw rolnych ni dbr przetworzonych. Konsekwencje spoeczne kryzysu Kryzys spowodowa w wielu krajach spadek PKB o i wicej. Ograniczenie aktywnoci gospodarczej doprowadzio do pojawienia si bardzo licznej rzeszy bezrobotnych. Nie prowadzono wwczas dokadnych statystyk tego zjawiska, oblicza si jednak, e w wielu krajach bez pracy pozostao osb czynnych zawodowo. Dodatkowo wielu pracownikw zatrudnianych byo w niepenym wymiarze godzin i otrzymywao tylko cz swoich dawnych zarobkw. Masowe bezrobocie, w sytuacji, kiedy nawet w zamonych krajach zdecydowana wikszo ludzi nie miaa adnych oszczdnoci a rozmiary pomocy spoecznej byy niewielkie, zaowocowao takimi zjawiskami jak bezdomno i wczgostwo. Bezrobocie doprowadzio do spadku popytu konsumpcyjnego, a w konsekwencji do spadku cen. Jak ju wspomniano wyej, szczeglnie szybko spaday ceny ywnoci, poniewa inaczej ni przedsibiorcy rolnicy reagowali na spadek cen zwikszaniem produkcji towarowej. Szybszy ruch w d cen ywnoci wynika rwnie z tego, e rynek podstawowych artykuw rolnych jest zazwyczaj najbliszy modelowi konkurencji doskonaej, zatem pojedynczy sprzedawca nie ma wpywu na cen, podczas gdy niektre przynajmniej przedsibiorstwa, choby te dziaajce w warunkach monopolu czy oligopolu, mogy do pewnego przynajmniej stopnia broni si przed spadkiem cen. Rzdowa polityka antykryzysowa Pocztkowo rzdy krajw dotknitych kryzysem prboway nawet w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej utrzymywa rwnowag budetow. Obniano podatki, skala obniek bya jednak stosunkowo niewielka, czsto zwikszano te w zamian inne obcienia obywateli. Ograniczona bya rwnie pomoc dla przeywajcych kopoty firm. Mogy na ni liczy jedynie przedsibiorstwa uznawane za penice szczeglnie wan rol spoeczn. Relatywnie niedu pomoc okazywano bezrobotnym. Panowa pogld, e nie jest to rol rzdu, lecz organizacji spoecznych. Pierwszym na wiecie programem rzdowym traktujcym w inny sposb kwesti pomocy dla ludzi dotknitych skutkami kryzysu i przyjmujcym inne zaoenia dotyczce rzdowej polityki antykryzysowej by Nowy ad prezydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta. Program Nowego adu podjty zosta w roku. W jego ramach doprowadzono do sanacji systemu bankowego, zainicjowano projekty robt publicznych na wielk skal. Budowano gmachy publiczne, drogi i lotniska. Powoano organizacj, do ktrej wstpowa mogli pozostajcy bez pracy modzi ludzie. W zamian za utrzymanie i niewielkie wynagrodzenie pracowali oni przy porzdkowaniu lasw, budowie waw przeciwpowodziowych, melioracji itd. Farmerzy otrzymali subwencje w zamian za ograniczenie produkcji, co miao zahamowa spadek cen ywnoci. W biednym regionie, jakim bya dolina rzeki Tennessee, rozpoczto budow zapr wodnych i elektrowni. Program Roosevelta, podjty pocztkowo intuicyjnie, z czasem zyska podbudow teoretyczn w pracach brytyjskiego ekonomisty Johna M. Keynesa, ktry zaleca w sytuacji kryzysowej podejmowanie inwestycji rzdowych, nawet za cen deficytu budetowego. Nowy ad na kilka dziesicioleci sta si wzorem rzdowej polityki antykryzysowej. Specyfika kryzysu w krajach sabiej rozwinitych gospodarczo W sabiej rozwinitych gospodarczo krajach rolniczych, takich jak Polska, konsekwencje spoeczne kryzysu byy szczeglnie bolesne ze wzgldu na niski poziom ycia ju w latach przedkryzysowych. Ze wzgldu na tzw. noyce cen, czyli szybsze tanienie ywnoci ni artykuw przemysowych, chopi, potrzebujc pienidzy, rzucali na rynek coraz wicej produktw, drastycznie, nieraz do granicy godu, ograniczajc wasn konsumpcj. Zjawisko to nazwano poda godow. Rzd polski dugo nie podejmowa skutecznych dziaa antykryzysowych, prowadzc polityk zrwnowaonego budetu. Prbowano wspiera eksport i obniano niektre podatki, nie przynosio to jednak znaczniejszych rezultatw. Dopiero w drugiej poowie lat trzydziestych rozpocza si budowa Centralnego Okrgu Przemysowego, zainicjowana przez wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Program obejmowa przede wszystkim budow zakadw przemysu zbrojeniowego w okolicach Sandomierza, Kielc i Radomia. Celem programu byo stworzenie miejsc pracy w przemyle na terenie, ktry charakteryzowa si szczeglnym przeludnieniem wsi. Chodzio rwnie o podniesienie zdolnoci obronnych pastwa. Inaczej ni w Stanach Zjednoczonych, realizacja programu budowy COP nie oznaczaa jednak odejcia od zasady utrzymywania rwnowagi budetowej. Uwaano j za nienaruszaln ze wzgldu na zaduenie zagraniczne Polski i du rol obcego kapitau w polskiej gospodarce. Zakady COP day zatrudnienie okoo tysicom osb. Nie wystpi jednak efekt mnonikowy ze wzgldu na saby rozwj gospodarczy regionu inwestycje pastwowe nie przycigny nie zdyy przed wybuchem wojny przycign na teren COPu znaczniejszych inwestycji prywatnych. Denie do ograniczenia zwizkw z gospodark wiatow i nacjonalizm gospodarczy jako reakcje na wielki kryzys lat trzydziestych W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego wiele krajw, szczeglnie tych sabiej rozwinitych gospodarczo, obierao drog protekcjonizmu, etatyzmu i ograniczania zwizkw z gospodark wiatow. W teorii ekonomii czsto przyjmuje si, e zamknicie gospodarki na konkurencj zewntrzn hamuje jej unowoczenienie i utrudnia racjonalizacj zarzdzania, utrwala te nieefektywne struktury organizacyjne. Niezalenie jednak od negatywnych konsekwencji w duszej perspektywie, stan gospodarek tych krajw, ktre zdecydoway si na wspomniane wyej kroki, w specyficznej sytuacji kryzysu, przedstawia si relatywnie dobrze. Rozwizania idce w kierunku zorientowania gospodarki do wewntrz przyjto midzy innymi na Bakanach w Grecji, Jugosawii, Bugarii, Rumunii, w Europie rodkowej na Wgrzech i w Ameryce aciskiej m.in. w Brazylii i Meksyku. Spord wymienionych powyej pastw szczeglnie spektakularne byy efekty takiej polityki w Grecji. W rezultacie przeprowadzenia dewaluacji waluty, wprowadzenia ochrony celnej producentw krajowych przed konkurencj zewntrzn, zastpowania substytucji importu przez produkcj krajow, zawieszenia spat dugw zagranicznych i naoenia ogranicze na obrt walutowy z zagranic, w latach trzydziestych udao si Grecji osign jeden z najwyszych w Europie wskanikw wzrostu produkcji przemysowej Byo to oczywicie atwiejsze ze wzgldu na niski punkt startu, a zatem i nisk baz, ktr ekonomici przyjmowali przy wyliczaniu tego wskanika. Rzecz charakterystyczna, e podobna tendencja nie wystpia w gospodarkach obszarw kolonialnych, zalenych od mocarstw europejskich np. w Syrii, Libanie, Palestynie, Maroku, Algierii, Tunezji, czy w formalnie niezalenym, a wci jeszcze w latach trzydziestych pozostajcym pod kontrol brytyjsk, Egipcie. Metropolie byy zainteresowane tym, aby nie trzeba byo dopaca do funkcjonowania ustanowionych na terytoriach zalenych administracji. Musiay one utrzyma si ze ciganych na miejscu podatkw, co oznaczao silny fiskalizm i nie pozostawiao rodkw na tworzenie zacht do rozwoju miejscowego przemysu, ktrym zreszt metropolie na og nie byy zainteresowane. Lokalne waluty byy powizane z walutami metropolii, aby uatwi metropoliom handel z koloniami i zarzdzane z Parya czy Londynu. Nie byo zatem rwnie moliwoci przeprowadzenia dewaluacji dla pobudzenia eksportu. Przykadami pastw, w ktrych tendencja do orientowania gospodarki do wewntrz nabraa z rnych wzgldw charakteru trwaego okazay si natomiast Turcja i Hiszpania. W Turcji udzia eksportu w PKB powrci do stanu z lat dwudziestych dopiero w latach szedziesitych XX wieku Wielki kryzys ogarn ten kraj przede wszystkim w wyniku spadku cen artykuw rolnych, ktre Turcja sprzedawaa za granic. Konsekwencj tego by kryzys finansowy. Malejce dochody z eksportu nie wystarczay na sfinansowanie importu i spaty starych, pochodzcych jeszcze z okresu przed I wojn wiatow, dugw. Reakcj wadz tureckich na t sytuacj byo wprowadzenie w r. wyszych taryf celnych na artykuy importowane. W latach trzydziestych ca dalej windowano w gr, tak e rednia stawka osigna poziom . Niektre towary objto kwotami importowymi, czyli ograniczono administracyjnie dozwolon wielko ich przywozu. Preferencyjnie jednak traktowano import maszyn i surowcw potrzebnych tureckiemu przemysowi. Na osabieniu konkurencji zagranicznej skorzystali przede wszystkim drobni i redni przedsibiorcy tureccy. Wzrost produkcji w sektorze maych i rednich przedsibiorstw wynosi w latach , rocznie. Od roku rozpocz si rzdowy program inwestycyjny, zorientowany na budow zakadw przemysowych, ktrych produkcja zastpowaaby import. Zakres inwestycji pastwowych by jednak stosunkowo ograniczony. Wznoszono wprawdzie due zakady, a w niektrych dziaach gospodarki grnictwo, energetyka, przemys stalowy, tekstylny, bankowo przedsibiorstwa pastwowe zaczy odgrywa wan, albo nawet wiodc rol. Oglnie jednak, nawet po dokonanych w latach trzydziestych inwestycjach, w sektorze pastwowym pracowa zaledwie ogu zatrudnionych i pracownikw przemysu. Midzy innymi dlatego nie wystpio zjawisko wypierania inwestycji prywatnych przez inwestycje pastwowe. Zakady pastwowe wytwarzay przede wszystkim pprodukty wykorzystywane potem przez mae i rednie firmy prywatne, bdce gwnym beneficjentem zmian gospodarczych w Turcji. Na zmianach tych w pewnym stopniu skorzystao rwnie rolnictwo otwieranie nowych zakadw przetwrczych zwikszao popyt na roliny przemysowe bawen, buraki cukrowe a rozbudowa sieci kolejowej rozszerzaa obszary, z ktrych moliwy by wywz ywnoci na odleglejsze rynki. Do lat pidziesitych nie nastpoway jednak w Turcji szybsze zmiany w kierunku przechodzenia ludnoci chopskiej do pracy w przemyle. Istnia nadal duy sektor rolnictwa sabo zwizany z rynkiem, a nastawiony przede wszystkim na wyywienie rodziny i reagujcy na niekorzystny ukad cen lat trzydziestych zwikszeniem produkcji moliwym dziki wzrostowi demograficznemu i zmianom podatkowym. Oceniane z duszej perspektywy, zmiany gospodarcze w Turcji, nie doprowadziy do zmniejszenia si luki cywilizacyjnej pomidzy tym krajem a Europ Zachodni, cho to wanie byo ich celem. W swoim czasie jednak wydaway si atrakcyjne i stanowiy wzr przynajmniej dla niektrych pastw Bliskiego Wschodu. W Hiszpanii protekcjonizm wynika z opnienia rozwoju przemysu. Dziaania na rzecz ochrony nowopowstaych dziaw wytwrczoci przed konkurencj z zewntrz zostay podjte ju na pocztku dwudziestego wieku. W latach dwudziestych Hiszpania bya w efekcie uznawana, obok Rosji Radzieckiej, za najbardziej protekcjonistyczny kraj na wiecie. Dlatego te ju w momencie wybuchu wielkiego kryzysu handel zagraniczny Hiszpanii nie odgrywa duej roli w jej gospodarce Hiszpanie sprzedawali zagranic stosunkowo niewielkie iloci wina i owocw poudniowych, sprowadzali za przede wszystkim maszyny, jedynie hutnictwo w Kraju Baskw byo silniej zwizane z rynkiem midzynarodowym. Dziki temu gwatowne pogorszenie si sytuacji gospodarczej na wiecie spowodowao w Hiszpanii mniejszy ni w innych krajach spadek produkcji przemysowej w najgorszym roku bya ona nisza o w stosunku do okresu sprzed kryzysu i nisze ni w innych krajach bezrobocie okoo . Pomimo tego byy w Hiszpanii regiony i brane bardzo silnie dotknite kryzysem dotyczyo to na przykad wspomnianego wyej kraju Baskw, gdzie bez pracy znalaza si poowa zatrudnionych tam uprzednio hutnikw. Poniewa kraj by biedny, kryzys, nawet jeli nie spowodowa a tak wielkiego jak w innych krajach pogorszenia wskanikw makroekonomicznych, nis ze sob znaczce napicia spoeczne, ktre przyczyniy si do wybuchu w Hiszpanii wojny domowej. Wojna ta toczca si w latach , nastpnie za autorytarne rzdy generaa Franco trwajce a do lat siedemdziesitych utrwaliy tendencj do izolowania gospodarki hiszpaskiej od gospodarki wiatowej z wyranie ju negatywnymi konsekwencjami. Najgbsze zaamanie gospodarki hiszpaskiej przypado na lata czterdzieste. Wynikao ono ze zniszcze okresu wojny domowej, klsk naturalnych oraz z eksploatacji gospodarki hiszpaskiej przez Niemcw, z ktrymi Franco sympatyzowa podczas II wojny wiatowej. Przede wszystkim jednak z prowadzonej przez frankistw polityki gospodarczej. Franco uwaa, e Hiszpania powinna rozwija swoj gospodark o wasnych siach. Gospodarcze zwizki ze wiatem uwaa za niebezpieczne w latach czterdziestych, z powodu prohitlerowskiej polityki podczas wojny, wikszo pastw wiata rzeczywicie odnosia si do jego rzdw wrogo. Sdzi rwnie, e Hiszpania posiada wikszo surowcw potrzebnych do osignicia wysokiego stopnia samowystarczalnoci gospodarczej. Za najwaniejsz barier do jej uzyskania uwaa brak ropy naftowej. Dlatego ogromne rodki przeznaczono na nieudane w kocowym rozrachunku prby pozyskania benzyny syntetycznej. Obcieniem dla gospodarki by rwnie fatalny stan rolnictwa wynikajcy z utrzymywania przez pastwo sztucznie niskich cen ywnoci. Zniechcao to rolnikw do zwikszania jej produkcji, skaniao za do uczestnictwa w czarnym rynku. Dopiero niedoywienie Hiszpanw, bdce efektem tej polityki, zmusio generaa Franco do jej poniechania. Rwnie bezporednie zaangaowanie inwestycyjne pastwa, cho doprowadzio do zbudowania duych zakadw energetycznych, metalurgicznych i samochodowych np. Seat w duszej perspektywie nie spenio pokadanych w nim nadziei. Szybszy wzrost gospodarczy rozpocz si dopiero w latach pidziesitych, kiedy Amerykanie, czujc si zagroeni przez Zwizek Radziecki, zdecydowali si na udzielenie Hiszpanii pomocy gospodarczej. Szybszy wzrost poziomu ycia mg nastpi jeszcze pniej w latach szedziesitych, w wyniku dalszej liberalizacji gospodarki i szerszego dopuszczenia przez wadze zaangaowania kapitau zagranicznego oraz na skutek coraz liczniejszego napywu do Hiszpanii zagranicznych turystw. W wielu krajach, ju w XIX wieku politycy, publicyci i ekonomici zaczli redefiniowa cele gospodarowania. Pojawiy si pogldy, e rozwj gospodarczy powinien suy nie tylko dobrobytowi jednostek, ale rwnie budowaniu pomylnoci caego narodu. Nie istnieje jedna, precyzyjna definicja nacjonalizmu gospodarczego, mona jednak przyj, e termin ten oznacza wanie uznanie, e w gospodarce, oprcz zysku indywidualnego, licz si korzyci dla okrelonej ludzkiej wsplnoty obywateli danego pastwa albo wziej dla grupy etnicznej dominujcej na danym terytorium. Oczywicie, mona byoby powiedzie, e nie bya to cakowita nowo. W kocu ju szesnasto czy siedemnastowieczny merkantylizm widzia w gospodarce narzdzie realizacji celw pozaekonomicznych. Pogld, e naley si broni przed dominacj obcych w gospodarce i popiera awans ekonomiczny dominujcej w danym kraju grupy etnicznej upowszechni si jednak przede wszystkim w krajach sabiej rozwinitych gospodarczo i szczeglnie silnie da o sobie zna w okresie kryzysu gospodarczego lat trzydziestych. Zarwno na Bakanach, w Europie rodkowoWschodniej, jak i w Ameryce aciskiej uwaano wwczas, e naley dy do zmiany struktury gospodarczej, poniewa dotychczasowa, z du rol rolnictwa, stawia te regiony w roli klientw pastw wysoko rozwinitych. Postulatami zwolennikw nacjonalizmu gospodarczego byo uprzemysowienie, wspieranie rodzimej produkcji przez utrudnianie firmom zagranicznym dostpu do rynku, przejcie przez pastwo kontroli nad bogactwami naturalnymi, kreowanie nowej, rodzimej, identyfikujcej si z interesem pastwa klasy redniej, ograniczenie wpywu na gospodark obcych, przy czym pojcie to mogo oznacza zarwno cudzoziemcw, zasiadajcych w zarzdach i radach nadzorczych przedsibiorstw z udziaem kapitau zagranicznego, jak i przedstawicieli mniejszoci narodowych. W wielu krajach tym ostatnim starano si uniemoliwi wykonywanie wolnych zawodw, pozbawiano ich wasnoci ziemi i przedsibiorstw, rugowano ze stanowisk specjalistw, a czasem nawet uniemoliwiano prac w charakterze robotnikw. Postawy takie wynikay zarwno z zaszoci historycznych w modych, powstaych po I wojnie wiatowej pastwach wyrwnywano rachunki z przedstawicielami narodw dawniej dominujcych jak i z przekonania, e warunkiem zachowania niezalenoci politycznej jest niezaleno gospodarcza. Zarwno w Ameryce aciskiej, na Bakanach, jak i w Europie Wschodniej panowao przekonanie, e terytoria te s eksploatowane gospodarczo przez Zachd. Koncesje gospodarcze, ktrych pastwa wschodnioeuropejskie musiay udzieli mocarstwom zachodnim, w okresie, gdy budoway swoj niepodlego, umocniy to przekonanie. Denie do ograniczania wpyww szeroko rozumianych obcych wynikno rwnie z faktu, e elity rzdzce we wszystkich wymienionych powyej regionach miay ambicje uzyskania narzdzi pozwalajcych im realnie sterowa polityk gospodarcz. Rzecznikami takich rozwiza byli na og rwnie wojskowi, widzcy w rozbudowie przemysu zbrojeniowego i zmniejszaniu gospodarczej zalenoci od zagranicy rodki zwikszajce moliwoci obronne pastwa. Rozwj nacjonalistycznego mylenia o gospodarce by jednak w duym stopniu rezultatem szoku spoecznego wywoanego wielkim kryzysem. W krajach bdcych importerami kapitau a eksporterami nisko przetworzonych artykuw rolnych, szczeglnie atwo byo o wiar, e za drastyczny spadek wiatowych cen ywnoci, kryzys systemu finansowego i odpyw inwestorw zagranicznych odpowiadaj machinacje midzynarodowej finansjery. Drastyczne skutki spoeczne kryzysu tworzyy z kolei podatny grunt dla pomysw redystrybucji dochodw wprowadzania takich uregulowa, ktre sprawiyby, aby za skutki kryzysu pacili przede wszystkim obcy. W tym kontekcie naley widzie takie wydarzenia jak na przykad prowadzony w Polsce w latach trzydziestych przez Stronnictwo Narodowe bojkot handlu ydowskiego, taki sposb realizacji reformy rolnej w midzywojennej Polsce, aby w wojewdztwach zachodnich ziemia przechodzia z rk niemieckich w polskie, a we wschodnich nie przechodzia z rk polskich w ukraiskie. Podobnie naley patrze na wprowadzone na Wgrzech ustawy ograniczajce ydom moliwo wykonywania niektrych zawodw, czy prowadzone w Czechosowacji wywaszczenia Niemcw. Nawet jeli wspomniane wyej polskie czy czechosowackie posunicia antyniemieckie mona byoby ewentualnie uzna jeszcze za uzasadnion obron interesw ekonomicznych pastwa wobec byego zaborcy, polityka taka rozpalaa nienawi pomidzy poszczeglnymi grupami etnicznymi, powodowaa akty przemocy przeciw ludziom zupenie niewinnym przykadem moe by pogrom ydw w Przytyku. Bya zatem nie tylko nieetyczna, ale w sensie czysto ekonomicznym powodowaa zarwno straty indywidualne, jak i generowaa koszta spoeczne. W praktyce duo czciej jej ofiar padali przedstawiciele mniejszoci narodowych. Posunicia wymierzone w kapita zagraniczny pozostaway w pewnej mierze w sferze deklaracji, poniewa ubogie kraje po prostu potrzeboway jego napywu. Ochrona rynku wewntrznego przed zewntrzn konkurencj i etatyzm, motywowane interesem narodowym, przyniosy jednak rwnie pewne skutki pozytywne. Wrd artykuw eksportowanych przez pastwa, ktre zastosoway takie rodki, nieco wzrs udzia dbr przetworzonych. Ich rola w gospodarce wiatowej zacza si wic zmienia. Pamita trzeba jednak rwnie o tym, e tam, gdzie wanym elementem programw zabezpieczenia gospodarczych interesw narodu okazywaa si industrializacja, dokonywaa si ona kosztem utrzymywania niskiego poziomu ycia na wsi drogie artykuy przemysowe ze wzgldu na ochron celn, brak rodkw na inwestycje na wsi. Naley w kocu zaznaczy, e bardziej lub co czstsze mniej konsekwentna realizacja zarysowanych tu postulatw gospodarczych bya moliwa w krajach rzdzonych niedemokratycznie, gdzie wadza posiadaa moliwoci stosunkowo silnej kontroli nad yciem spoecznym. Gospodarka pastw totalitarnych Ewolucja polityki gospodarczej faszystowskich Woch Faszyci woscy, pod przywdztwem Banito Mussoliniego, doszli do wadzy we Woszech na fali kryzysu gospodarczego po zakoczeniu I wojny wiatowej. Pocztkowo, w latach dwudziestych, prowadzili stosunkowo liberaln polityk, nie ingerujc zanadto w ycie gospodarcze. Starali si o rwnowag budetow, upraszczali podatki, oddali przedstawicielom biznesu przywdztwo w zrzeszajcych pracownikw i pracobiorcw korporacjach, ktre miay rozwizywa konflikty w zakadach pracy, nie sprzeciwiali si dokonujcym si wwczas fuzjom woskich przedsibiorstw. Cho nie wszystkie ich konkretne decyzje podobay si zarzdom duych firm, uchodzili za nastawionych pozytywnie do biznesu. Stopniowo w polityce gospodarczej woskich faszystw zaczy jednak dochodzi do gosu elementy ambicjonalne std na przykad niekorzystna z ekonomicznego punktu widzenia dla Woch rewaluacja lira. Coraz wiksz rol w decyzjach dotyczcych ekonomii zaczy z czasem odgrywa rwnie przygotowania wojenne. W ich ramach Mussolini i jego wsppracownicy podejmowali dziaania na rzecz osignicia samowystarczalnoci gospodarczej. Jej elementem by m.in. program zwikszenia produkcji rolnej oraz rozbudowa przemysu zbrojeniowego. Przed Wochami roztaczano wizj ekspansji kolonialnej, dziki ktrej wielu z nich znajdzie prac albo moliwoci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. W okresie wielkiego kryzysu pastwo podjo program robt publicznych na du skal. W ich ramach osuszano bagna, elektryfikowano linie kolejowe, przebudowywano centrum Rzymu, budowano autostrady. Poprzez Instytut Odbudowy Przemysu pastwo prowadzio rwnie w tym okresie powane inwestycje. W efekcie znacznie wzrs udzia pastwa w niektrych dziaach gospodarki stali pochodzio z pastwowych hut, statkw z pastwowych stoczni, a wyrobw metalowych z pastwowych fabryk. Pod kontrol pastwa znalazy si te banki i przedsibiorstwa komunikacyjne. Dziaania te pozwoliy zagodzi skutki kryzysu gospodarczego. Ich skutkiem bya jednak rwnie biurokratyzacja gospodarki, uzyskanie wpywu na ni przez politykw, wykazujcych si ignorancj w sprawach ekonomicznych, oraz rozpleniona korupcja. Podstawowe problemy spoeczne, takie jak przeludnienie wsi i chopski gd ziemi oraz dysproporcje rozwojowe pomidzy pnoc a poudniem kraju w znacznej mierze pozostay nierozwizane. Armaty zamiast masa Gwne zaoenia polityki gospodarczej hitlerowskich Niemiec i ich wpyw na poziom ycia w Niemczech Spoeczestwa wielu krajw, zmczone kryzysem lat trzydziestych, byy skonne uwierzy w proste wyjanienia jego przyczyn i proste recepty na jego zaegnanie. Doprowadzio to do kryzysu demokracji parlamentarnej. W Niemczech jego efektem byo dojcie do wadzy przez Hitlera . W okresie jego rzdw zwikszya si kontrola pastwa nad gospodark. Wprowadzone zostay elementy planowania gospodarczego. Wdroono program robt publicznych na du skal budowa autostrad, lotnisk, porzdkowanie miast. Na modzie naoony zosta obowizek spdzenia pewnego czasu w organizacji, ktrej czonkowie wykonywali proste prace fizyczne i poddawani byli przeszkoleniu o charakterze paramilitarnym Suba Pracy. Propagowany by idea kobietymatki, a preferencji w zatrudnianiu udzielano mczyznom. Dziaania te, w poczeniu z intensywn rozbudow przemysu zbrojeniowego doprowadziy do likwidacji bezrobocia. Cen za to byy wysokie podatki i stosunkowo niskie pensje. Pene zatrudnienie i utrzymywanie cen ywnoci na sztucznie niskim poziomie, chocia prowadzio do brakw zaopatrzeniowych sprawiao, e najprawdopodobniej wikszoci Niemcw w okresie rzdw Hitlera yo si lepiej ni w czasie kryzysu gospodarczego. Dziao si tak, pomimo e skierowanie znacznych inwestycji na cele wojskowe musiao spowodowa ograniczenie konsumpcji. W efekcie biologiczne wyznaczniki standardu ycia wskaniki umieralnoci, rednia dugo ycia nie poprawiay si, a struktura konsumpcji rodzin niemieckich w dalszym cigu wykazywaa wiele cech charakterystycznych dla spoeczestw ubogich wysoki udzia wydatkw na ywno, a wrd niej na ziemniaki, i artykuy mczne. Niektrzy badacze zwracaj jednak uwag rwnie na redystrybucyjne aspekty polityki Hitlera wysokie podatki uderzay przede wszystkim w osoby zamone. Poza tym pozbawiano majtku niemieckich ydw, a w czasie wojny rabowano rwnie terytoria okupowane, co pozwalao ogranicza ciary ponoszone przez zwykych Niemcw. Owym zwykym Niemcom oferowano w dodatku wiele udogodnie socjalnych, takich jak wczasy robotnicze, czy rozbudowana opieka medyczna. Obiecano im nawet samochd ludowy Volkswagen. Niemcy Hitlera tak jak wiele innych krajw o ustrojach niedemokratycznych dyy do autarkii samowystarczalnoci gospodarczej. Staray si przede wszystkim zwikszy wasn produkcj roln oraz ograniczy import wyrobw gotowych, dopuszczay natomiast zakupy surowcw w krajach biednych, sabo rozwinitych gospodarczo, nie stanowicych zagroenia dla interesw politycznych Niemiec. Pracowano jednoczenie nad syntetykami mogcymi zastpi surowce importowane. Gospodarka niemiecka w okresie II wojny wiatowej Ideau samowystarczalnoci nigdy nie udao si w peni wcieli w ycie. W okresie wojny Niemcy zmuszone byli importowa benzyn, rud elaza, a take ywno. Niedobory surowcw w gospodarce niemieckiej wpyny na losy wojny, niemniej jednak gospodarka Niemiec wykazaa si wwczas du odpornoci na zniszczenia. Do nie wystpowaa potrzeba wprowadzania znaczniejszych ogranicze przydziaw ywnoci dla ludnoci cywilnej. Pomimo alianckich bombardowa Niemiec, a do roku produkcja przemysowa rosa, a nawet w roku bya wci o kilkanacie procent wysza ni przed wojn i to w sytuacji, kiedy wielu fachowcw powoanych do wojska musiao zosta zastpionych przez pracownikw niewykwalifikowanych albo robotnikw przymusowych. O duym potencjale mobilizacyjnym niemieckiej gospodarki wiadczy te wzrost produkcji rolnej, pomimo przeznaczenia duych poaci ziem uprawnych na cele wojskowe poligony, lotniska. Niemieccy przedsibiorcy wobec polityki gospodarczej Hitlera Z rzdami Hitlera stosunkowo atwo pogodzi si wielki niemiecki biznes. Nie by zachwycony pastwow kontrol nad gospodark, ani przerzucaniem na jego barki czci kosztw zwizanych z opracowywaniem syntetykw zastpujcych importowane surowce. Firmy pracujce na eksport znalazy si w trudnej sytuacji, ze wzgldu na wprowadzone przez Hitlera ograniczenia handlu zagranicznego. Niedogodnoci te zostay jednak przedsibiorcom wynagrodzone egzekwowaniem przez pastwo ostrej dyscypliny pracy, a zatem wyeliminowaniem zagroenia strajkami oraz przede wszystkim ogromnymi zamwieniami pastwowymi, zwizanymi gwnie z przygotowaniami do wojny. Po jej wybuchu z kolei due niemieckie przedsibiorstwa otrzymay moliwo ekspansji na terytoria okupowane i przejmowania znajdujcych si tam zakadw produkcyjnych. Przemiany gospodarcze w Rosji Radzieckiej Zwizku Radzieckim Wadz w Rosji w roku przejli bolszewicy. Mogli j zdoby w wyniku radykalizacji nastrojw spoecznych spowodowanej klskami ponoszonymi przez Rosj w czasie I wojny wiatowej i bardzo trudn sytuacj gospodarcz tego kraju podczas wojny. W pierwszym etapie sprawowania wadzy bardzo brutalnie cigali od chopw wszelkie nadwyki artykuw ywnociowych. Znacjonalizowali wszystkie, nawet niewielkie zakady wytwrcze. Wymian pienin zastpowali wymian towar za towar. Okres ten, trwajcy do r., nosi nazw komunizmu wojennego. Ze wzgldu na niszczcy charakter takiej polityki dla gospodarki w latach zdecydowano si pozwoli na odrodzenie si pewnych elementw wolnego rynku dopuszczono istnienie drobnych przedsibiorstw prywatnych, a chopi uzyskali moliwo swobodnej sprzeday swoich produktw. Przyczynio si to do zagodzenia niedoborw rynkowych. Od r. nastpia jednak kolejna reorientacja polityki gospodarczej i rozpoczto realizacj ambitnego programu uprzemysowienia. Idea szybkiej industrializacji braa si z ywionego przez Stalina przekonania, e tylko rozwj przemysu pozwoli przezwyciy sabo, z ktrej wynikay wszelkie klski Rosji w historii. rdem inspiracji dla bolszewikw byo take niemieckie planowanie gospodarcze czasw I wojny wiatowej, pozytywna pami o efektach szybkiego rozwoju przemysu w pierwszych latach dwudziestego wieku, oraz fascynacja fordyzmem, tayloryzmem i w ogle nowoczesnoci amerykaskiej gospodarki. Pomimo ogromnych kosztw spoecznych, jakie nis on za sob, radziecki program industrializacyjny zrobi due wraenie na wiecie, poniewa by wcielany w ycie w okresie, kiedy inne kraje przeyway gboki kryzys gospodarczy. Od roku, w ramach pierwszego planu picioletniego, intensywnie rozbudowywano w ZSRR przede wszystkim przemys ciki. Uwaano, e zwikszenie wytopu stali, wydobycia wgla, produkcji obrabiarek stworzy podstawy dalszego rozwoju gospodarczego. Rozwj ten w latach trzydziestych oparty zosta w duej mierze na zachodnich technologiach i dokonywa si przy udziale zagranicznych fachowcw. rodkw na finansowanie programu uprzemysowienia szukano wewntrz kraju. Rwnoczenie z industrializacj zacza si kolektywizacja wsi. Chopw zmuszano do zaprzestania indywidualnego gospodarowania i przystpowania do kochozw. W brutalny sposb cigano od nich obowizkowe dostawy zboa i innych produktw. Doprowadzio to w rezultacie do klski godu, ktry pochon milionw osb. Celem takiej polityki byo uzyskanie tanich artykuw spoywczych na potrzeby rosncej liczby robotnikw w miastach i na eksport, dostarczajcy dewiz potrzebnych do dalszej rozbudowy przemysu. Utrzymywanie niskich dochodw chopw miao rwnie skoni cz z nich do podjcia pracy w miecie. Tworzc kochozy, sdzono jak si szybko okazao bdnie, e wielkoobszarowe, zmechanizowane gospodarstwa bd wydajniejsze od maych gospodarstw chopskich. Dziaa tu zapewne przykad duych, wykorzystujcych prac maszyn, cho oczywicie pozostajcych w prywatnych rkach farm amerykaskich. Problem korzystania z pracy przymusowej Cech gospodarki radzieckiej byo rwnie szerokie korzystanie z pracy przymusowej winiw. Oblicza si, e w obozach Guagu przebywao w latach trzydziestych , , miliona osb, a w latach pidziesitych , miliona. Kilkanacie procent inwestycji budowlanych i / wydobycia niektrych surowcw realizowane byo ich rkoma. Nadzorujce obozy Ministerstwo Spraw Wewntrznych byo w latach pidziesitych najwikszym inwestorem w gospodarce radzieckiej. Nie wydaje si jednak, aby organizujc masowe akcje represyjne, kierowano si wzgldami gospodarczymi. Dowodzi tego moe choby fakt, e znaczn cz osb kierowanych do obozw stanowiy kobiety, dzieci i starcy, nie nadajcy si do cikiej pracy fizycznej. Nigdy nie udao si rwnie doprowadzi do sytuacji, w ktrej obozy pracy byyby rentowne. Dopaty do nich signy na pocztku lat pidziesitych radzieckich dochodw budetowych. Istniay obliczenia wskazujce na to, e cho wydajno pracy winiw globalnie nie jest nisza od wydajnoci innych pracownikw, w zwizku z koniecznoci zapewnienia winiom ubrania i choby najgorszego jedzenia, budowania dla nich barakw, a przede wszystkim pilnowania ich, praca osb pozbawionych wolnoci okazuje si drosza od pracy zwykych robotnikw. By moe zatem trwao systemu obozowego wynikaa w duym stopniu z tego, e w jego efektywno wierzy sam Stalin. Problemem gospodarki Guagu by permanentny brak fachowego personelu inynieryjnotechnicznego oraz jeszcze dotkliwsze ni w caej radzieckiej gospodarce niedobory maszyn, urzdze i pproduktw. System obozowy nadawa si do realizacji wielkich inwestycji na terenach pozbawionych infrastruktury o winiw nikt si nie troszczy, a w przypadku zatrudnienia wolnych robotnikw trzeba byoby zapewni im przynajmniej elementarne warunki normalnej egzystencji, pod warunkiem, e byy to inwestycje, ktrych prowadzenie nie wymagao zbyt duej liczby pracownikw wykwalifikowanych. Dlatego winiw obozw pracy zatrudniano gwnie przy budowie drg, kanaw, linii kolejowych, w grnictwie albo przy wyrbie lasu, chocia pracowali i w innych dziaach gospodarki. Kryzys systemu obozowego sta si wyrany wtedy, gdy coraz czciej przychodzio realizowa inwestycje wymagajce zatrudniania pracownikw fachowych. Efekty pracy winiw do czsto byy przy tym marnowane ze zbudowanych ich rkami drg czy linii kolejowych nieraz potem nie korzystano albo korzystano w niewielkim tylko stopniu. Pamita przy tym naley, e szerokie posugiwanie si prac przymusow i przekonanie wbrew faktom o jej efektywnoci albo przynajmniej nadzieja na efektywno nie byy cechami wycznie systemu radzieckiego. Podzielay j inne dyktatury take Niemcy do niewolniczej pracy zmuszali ludno krajw okupowanych, zamknitych w gettach ydw, czy winiw obozw koncentracyjnych. W Hiszpanii genera Franco rwnie sdzi, e jego przeciwnicy z czasw wojny domowej powinni odkupi swe winy przymusow prac. Nigdzie jednak gospodarka kraju nie prowadzcego wojny tak dugo i w tak znacznym stopniu jak w ZSRR nie opieraa si na pracy przymusowej. Przemiany gospodarki wiatowej w XX wieku Integracja gospodarcza Zachodu i prymat ideologii nad ekonomi na Wschodzie Gospodarka Europy Zachodniej po II wojnie wiatowej Dowiadczenia wielkiego kryzysu lat trzydziestych oraz wiadomo wielkoci zniszcze wojennych sprawiy, e jednym z najwaniejszych celw dla architektw powojennego adu gospodarczego na wiecie stao si zapobieenie przyszym kryzysom i stworzenie warunkw dla zrwnowaonego wzrostu sabych gospodarek. Jednym ze rodkw wiodcych do tego miaa sta si stabilno kursw walutowych. W roku na konferencji w Breton Woods uczestniczce w niej pastwa zobowizay si do utrzymywania staych kursw swoich walut, poniewa wahania kursw uznawano wwczas za barier dla handlu midzynarodowego. Kursy te powizano z kursem dolara, przywracajc jednoczenie przedwojenn zasad jego wymienialnoci na zoto. Powoano rwnie Midzynarodowy Fundusz Walutowy, z ktrego poyczek miay korzysta kraje przeywajce trudnoci patnicze oraz Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, udzielajcy dugoterminowych kredytw, gwnie na projekty przyczyniajce si do rozwoju infrastruktury i sfery usug publicznych w krajach uboszych. Elementem stabilizujcym gospodark wiatow miao si sta rwnie zawarcie w r. Ukadu Oglnego w Sprawie Taryf i Handlu General Agreement on Tariffs and Trade GATT, ktrego celem byo stopniowe znoszenie barier celnych w obrocie midzynarodowym. W latach dziewidziesitych GATT zosta przeksztacony w wiatow Organizacj Handlu. Do relatywnie szybkiej odbudowy gospodarki Zachodu Europy przyczyniy si Stany Zjednoczone. Pocztkowo udzieliy one caemu kontynentowi doranej pomocy w postaci artykuw najbardziej potrzebnych w okresie bezporednio powojennym ywno, lekarstwa, ziarno siewne, zwierzta gospodarskie, pojazdy mechaniczne. Pomoc rozprowadzana bya za porednictwem United Nations Relief and Rehabilitation Administration UNRRA. Nastpnie w roku opracowany zosta plan Marshalla. Adresowany on by zarwno do krajw Europy Zachodniej, jak i dla Wschodu. Pastwa uzalenione od Zwizku Radzieckiego pod naciskiem radzieckim nie zgodziy si jednak uczestniczy w programie. W efekcie pomoc w wysokoci ok. , mld dolarw trafia tylko do pastw zachodnich. Amerykaska polityka wsparcia dla Europy wynikaa z pamici o dowiadczeniach I wojny wiatowej i zmierzaa do utrzymania powiza gospodarczych Europy i Stanw Zjednoczonych. W sytuacji narastajcego konfliktu midzy Wschodem a Zachodem celem polityki amerykaskiej stao si te powstrzymanie rozprzestrzenienia si komunizmu, std na pomoc gospodarcz USA mogy liczy rwnie zachodnie Niemcy, Wochy i Japonia, a wic przeciwnicy USA z czasw II wojny wiatowej oraz Hiszpania, ktra zachowujc formalnie neutralno, sprzyjaa w czasie wojny Niemcom. Fakt, e Amerykanie traktowali Europ jako jeden obszar gospodarczy, sta si jednym z czynnikw sprzyjajcych integracji europejskiej. Do rozdziau pomocy nadchodzcej w ramach planu Marshalla, powoana zostaa Organizacja Wsppracy Gospodarczej w Europie Organization for European Economic Cooperation OEEC, przeksztacona w r. w OECD. Instytucjonalnym wymiarem integracji gospodarczej Europy Zachodniej po wojnie byo powstanie najpierw Unii Celnej Beneluksu, nastpnie za Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali , w kocu za w roku Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. Ze wzgldu na zagroenie radzieckie procesem integracji gospodarczej objto rwnie Niemcy, Wochy, a take Hiszpani. Na Zachodzie Europy w okresie po drugiej wojnie wiatowej zaznaczya si tendencja do utrzymywania znacznej roli pastwa w yciu gospodarczym. W wielu krajach Zachodu po wojnie przedsibiorstwa o szczeglnym znaczeniu dla gospodarki zostay znacjonalizowane. W Wielkiej Brytanii upastwowienie objo kopalnie, elektrownie i gazownie, koleje i lotnictwo. We Francji banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, grnictwo, transport kolejowy i lotniczy. Przez pierwsze lata powojenne warunki ycia pozostaway trudne. Szybsza ich poprawa nastpowa zacza w zwizku ze zbrojeniami podjtymi w okresie wojny koreaskiej , w obawie przed radzieck agresj. Inaczej ni w pastwach bloku wschodniego, dziki dziaaniu mechanizmw rynkowych, oywienie, wywoane zamwieniami zbrojeniowymi, spowodowao wzrost take w tych gaziach gospodarki, ktre wytwarzay dobra konsumpcyjne. Okres szczeglnie szybkiego wzrostu w gospodarce Zachodu przypad jednak na dekad lat szedziesitych we Woszech, w Japonii i Niemczech mwiono wwczas o cudzie gospodarczym. Take gospodarka francuska i amerykaska rozwijay si bardzo szybko. Pastwa europejskie zawdziczay w wzrost integracji gospodarczej. Bardzo wanym czynnikiem byy rwnie innowacyjno techniczna, bdca w sporym stopniu rezultatem wycigu zbroje oraz dostp do tanich surowcw. Szczeglnie spektakularny sukces odniosy Niemcy i Japonia W pierwszym z tych krajw podwaliny pod przyszy szybki rozwj pooya reforma walutowa, przeprowadzona przez Ludwika Erharda w r. Wprowadzia ona mark niemieck, wyeliminowaa zagroenie inflacj, znacznie ograniczajc zasoby pienine znajdujce si w rkach Niemcw, przywrcia rynkowy sposb ksztatowania cen i poziomu produkcji. W Japonii z kolei wanym czynnikiem prowadzcym do szybkiego wzrostu okaza si szczeglny zwizek tego kraju ze Stanami Zjednoczonymi. W okresie konfliktu koreaskiego, a nastpnie wojny wietnamskiej, Japonia, ze wzgldu na swoje pooenie geograficzne, bya szczeglnie cennym sojusznikiem Stanw Zjednoczonych. Ze wzgldu na geograficzn blisko miejsc toczcych si walk, Amerykanie wanie w Japonii lokowali znaczn cz zamwie zwizanych z wyposaeniem walczcych wojsk. Bardzo wane dla Amerykanw byo take posiadanie baz wojskowych w Japonii. Zapat za sojusz by transfer do Japonii amerykaskich technologii i rozwiza z dziedziny zarzdzania oraz uatwiony dostp do rynku amerykaskiego dla towarw japoskich. Wzrost gospodarczy w Japonii stymulowaa rwnie przemylana polityka rzdowa, niestronica od protekcjonizmu, ale stawiajca na rozwj nowoczesnych technologii, oraz umiejtne wykorzystywanie kupowanych licencji Japoczycy znakomicie rozwijali i udoskonalali cudze rozwizania techniczne. Wan rol odegray te czynniki kulturowe utosamienie si pracownika z firm i wysoka dyscyplina spoeczna. Istotne znaczenie miaa likwidacja po wojnie wielkiej wasnoci ziemskiej i sprzeda ziemi drobnym rolnikom. Cech rozwoju gospodarczego Zachodu po wojnie stanowi take rozrost pastwowych instytucji opieki spoecznej. By to zarwno rezultat pamici o wielkim kryzysie, jak i efekt rywalizacji z komunizmem. Aby nie zdobywa on zwolennikw na Zachodzie, trzeba byo zapewni uboszym warstwom ludnoci wysoki poziom bezpieczestwa socjalnego. rde takiej polityki naley szuka w gruncie rzeczy do gboko w historii. Ju Bismarck w XIX wieku traktowa zabezpieczenie socjalne jako sposb na zachowanie spokoju spoecznego niezbdnego dla rozwoju gospodarki. Uznanie na Zachodzie zdobyway sobie w efekcie koncepcje spoecznej gospodarki rynkowej idea stworzona przez Erharda, zakadaa konieczno interwencji pastwa w mechanizm rynkowy w imi dbaoci o utrzymywanie bezrobocia na niskim poziomie, zachowanie dobrych warunkw pracy i zapewnienie obywatelom dostpu do wysokiej jakoci usug publicznych i pastwa dobrobytu welfare state gwarantujcego ogowi obywateli bardzo wysoki poziom bezpieczestwa socjalnego. W latach pidziesitych i szedziesitych zarwno w Europie jak i w Stanach Zjednoczonych na du skal realizowano w efekcie programy taniego budownictwa socjalnego, upowszechnienia opieki medycznej, podnoszenia pac minimalnych, wyrwnywania rnic edukacyjnych, ograniczania bezrobocia. Dziao si to w wielu krajach za cen wysokiego i silnie progresywnego opodatkowania. Okres szybkiego wzrostu gospodarczego Zachodu zosta przerwany przez kryzys energetyczny w latach siedemdziesitych. Wywoaa go gwatowna zwyka cen ropy naftowej, ktra stanowia ju wwczas najwaniejszy surowiec energetyczny na wiecie. Problemy gospodarki wiatowej zostay pogbione przez kryzys finansowy, spowodowany wysokim deficytem patniczym Stanw Zjednoczonych. Deficyt ten wynika z utrzymywania si wysokich wydatkw budetowych w zwizku z wojn w Wietnamie, wycigiem zbroje ze Zwizkiem Radzieckim i realizacj programw socjalnych, przy jednoczesnym pogorszeniu si konkurencyjnoci gospodarki amerykaskiej Europa w latach szedziesitych rozwijaa si szybciej. W efekcie kopotw przeywanych przez USA zaama si system walutowy stworzony w Breton Woods. Doszo do dewaluacji dolara. Przejawem pogorszenia koniunktury byo zjawisko stagflacji stagnacji gospodarczej wzrost produkcji by trudny z powodu niedoboru surowcw energetycznych w poczeniu ze stosunkowo wysok inflacj o charakterze kosztowym droejca ropa w pchaa w gr koszty produkcji prawie wszystkich dbr. Problemom o takim charakterze nie mogy zaradzi tradycyjne keynesistowskie rozwizania ekonomiczne. Reakcj na nie bya wic polityka obniania podatkw. Miaa ona stymulowa innowacyjno i wzrost wydajnoci pracy. Celem deregulacji gospodarki i ograniczania sektora pastwowego byo z kolei doprowadzenie do sytuacji, w ktrej jak najszerzej dziaayby w niej mechanizmy rynkowe. Przynajmniej w zaoeniach w parze za tymi posuniciami powinno i obnienie wydatkw rzdowych w praktyce nie szo, choby dlatego, e w warunkach zimnej wojny nadal bardzo duo wydawano na zbrojenia. W latach osiemdziesitych polityk, ktrej zaoenia opisano powyej, prowadzi w Stanach Zjednoczonych Ronald Reagan od jego nazwiska nazwan j reganomik, a w Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher thatcheryzm jego wanym elementem byo take zamanie silnej pozycji zwizkw zawodowych, co ograniczyo strajki i w efekcie zwikszyo globalny czas pracy w Wielkiej Brytanii. W obu krajach polityka ta przyniosa przyspieszenie rozwoju gospodarczego, cho w przypadku brytyjskim nie byo ono zbyt imponujce i nie zapobiego wysokiemu bezrobociu. Zwizek Radziecki w powojennym czterdziestoleciu Po II wojnie wiatowej, w czasie realizacji kolejnych planw picioletnich, utrzymano w Zwizku Radzieckim priorytet dla rozwoju przemysu cikiego, co odbijao si negatywnie na poziomie ycia spoeczestwa. Po wojnie dodatkowymi czynnikami obciajcymi gospodark Zwizku Radzieckiego stay si wycig zbroje i wydatki ponoszone na podbj kosmosu. Niejednoznacznie wpywao na gospodark radzieck stworzenie bloku pastw zalenych od ZSRR. Z jednej strony mona je byo zmusi do udziau w radzieckich programach inwestycyjnych, z drugiej strony niejednokrotnie przychodzio udziela im pomocy gospodarczej. Z czasem gospodarka radziecka miaa nie wytrzyma tych obcie. Luka technologiczna pomidzy ZSRR i uzalenionymi od niej pastwami a Zachodem zacza si szczeglnie szybko powiksza od lat siedemdziesitych, kiedy pod wpywem kryzysu paliwowego na Zachodzie rozwiny si technologie energooszczdne. W Zwizku Radzieckim w tym czasie wyczerpyway si proste rezerwy, dziki ktrym mona byoby kontynuowa rozwj przemysu w dotychczasowym tempie wikszo mieszkacw ZSRR mieszkaa ju w miastach, w dodatku spada przyrost naturalny, odczuwalne byy skutki strat ludnociowych z okresu godu lat trzydziestych, wielkich czystek i II wojny. Nie mona byo zatem duej opiera gospodarki na zaoeniu istnienia na wsi nieograniczonych zasobw taniej siy roboczej. Niezbdne stawao si wdraanie rozwiza pracooszczdnych, a z tym mao innowacyjna gospodarka radziecka miaa problem. Podobnie wygldaa kwestia zasobw naturalnych. Te najatwiej dostpne, znajdujce si w europejskiej czci ZSRR, nie byy ju w stanie pokry potrzeb radzieckiej gospodarki. Eksploatacja innych, pooonych w regionach peryferyjnych, wymagaa wielkich inwestycji. Tymczasem brak mechanizmw rynkowych sprawia, e w gospodarce nie nastpoway zmiany technologiczne, ktre ograniczayby energochonno i zapotrzebowanie na surowce. Barier dla gospodarki staway si te due rnice w poziomie rozwoju pomidzy poszczeglnymi regionami ZSRR. Oficjalnym celem radzieckiej polityki byo ich niwelowanie. Cel ten nie by jednak realizowany konsekwentnie, poniewa inwestycje w relatywnie najwyej rozwinitych regionach np. w republikach nadbatyckich zwracay si szybciej ni te, na terenach najsabiej zagospodarowanych np. w Azji rodkowej. Wysoka bya te cena, jak Zwizek Radziecki paci za bdne decyzje gospodarcze. Sprzyja im niedemokratyczny system sprawowania wadzy. Nawet za czasw Chruszczowa i Breniewa, ktrzy nie mordowali ju swoich oponentw, nie byo w radzieckim aparacie wadzy miejsca na sprzeciw wobec woli przywdcy. Z drugiej strony nie dziaa mechanizm rynkowy, ktry bdne decyzje korygowaby w sposb naturalny. Efektem byo np. bezsensowne zaangaowanie na polecenie Chruszczowa ogromnych si i rodkw w tzw. kampani na rzecz zagospodarowania ziem dziewiczych. W jej ramach prbowano na przykad obsiewa zboem ziemi w zimnych regionach Syberii. Miao to uwolni ZSRR od koniecznoci importu ziarna. W praktyce, z powodu niesprzyjajcego klimatu, zbiory byy minimalne. Innym, podobnym pomysem Chruszczowa, podjtym po powrocie z wizyty w USA, bya kampania na rzecz zwikszania powierzchni upraw kukurydzy, rwnie bez ogldania si na rnice klimatyczne midzy Zwizkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi. Ekspansja rolnictwa na nienadajce si do tego tereny nie stanowia oczywicie specyfiki rozwoju gospodarczego Zwizku Radzieckiego. W XIX i na pocztku XX wieku na przykad amerykascy farmerzy, zachceni zyskami ze sprzeday zboa, prbowali je sia na suchych preriach rodkowych stanw. Tam jednak zadziaa rynek ci, ktrzy tak postpowali, po prostu szybko zbankrutowali. Tymczasem w systemie radzieckim moliwe byo dugotrwae brnicie w przynoszce straty inwestycje. Gospodarka polska po II wojnie wiatowej Rzeczywisto gospodarcz w Polsce w okresie po II wojnie wiatowej zdeterminowaa zaleno polityczna od Zwizku Radzieckiego. Nie bez znaczenia byy jednak rwnie skala zniszcze wojennych oraz dowiadczenia okresu midzywojennego i czasw okupacji. Reforma rolna oraz nacjonalizacja przemysu mogy w efekcie tych dowiadcze liczy na poparcie szersze ni tylko zdeklarowanych zwolennikw wadzy komunistycznej. Od r. gospodarka polska podlegaa intensywnym przeksztaceniom upodabniajcym j do gospodarki radzieckiej. Podjto nieudan, jak si z czasem miao okaza prb skolektywizowania rolnictwa. Plan szecioletni zakada intensywn rozbudow przemysu cikiego. Wybuch wojny w Korei sprawi, e bardzo silny nacisk pooono na rozwj przemysu zbrojeniowego. Dziaania te doprowadziy do spadku poziomu ycia. Przy produkcji zbrojeniowej zatrudniono liczne rzesze robotnikw. Na produkcj wojskow przeznaczono rwnie znaczn cz istniejcych mocy wytwrczych przemysu. Rs w efekcie globalny fundusz pac zarobki byy niskie, ale zwikszao si zatrudnienie, a skoro przemys produkowa gwnie dla wojska, to pula dbr konsumpcyjnych, ktre mona byo za zarobione pienidze kupi, pozostawaa nader skromna. W warunkach gospodarki rynkowej spowodowaoby to gwatowny wzrost cen inflacj. W sytuacji pastwowej kontroli cen, napicia inflacyjne objawiay si pustymi pkami w sklepach. Podejmowano wobec tego drastyczne dziaania ograniczajce si nabywcz spoeczestwa wymiana pienidzy, podwyki cen detalicznych, przymusowa subskrypcja poyczki pastwowej Reorientacj polityki gospodarczej przynis dopiero wybuch spoeczny w roku. Ten schemat powtrzy si jeszcze w cigu czterdziestolecia PRL kilkakrotnie. Wobec napi spoecznych wadza zmuszona bya okresowo odchodzi od szerokich programw inwestowania w przemys ciki kosztem biecej konsumpcji. Powracaa do nich jednak natychmiast, gdy fale niezadowolenia spoecznego opaday. Na pocztku lat siedemdziesitych Edward Gierek zdecydowa si sign po kredyty zagraniczne, co miao umoliwi kontynuowanie forsownych inwestycji bez wywoywania napi spoecznych, spowodowanych ograniczeniami biecej konsumpcji. Program jednak zakoczy si klsk. Okazao si, e polskie produkty, wytwarzane w wybudowanych za zachodnie kredyty fabrykach s mao konkurencyjne na rynkach wiatowych, zatem nie przynosz dewiz potrzebnych do spaty zaduenia. Cech polskiej ekonomii w okresie powojennym byy te utrzymujce si znaczne rozmiary drugiego obiegu gospodarczego, czyli wszelkiej aktywnoci niezalegalizowanej. Sprzyjao mu pozostawienie pewnego marginesu swobody dla prywatnej aktywnoci gospodarczej prowadzenia maych przedsibiorstw wytwrczych, warsztatw rzemielniczych, prywatnych sklepw i zakadw usugowych. W latach ich dziaalno bardzo ograniczono, potem nieco zliberalizowano przepisy, by w latach szedziesitych ponownie je zaostrzy, a potem znw zagodzi. Polityka wobec sektora prywatnego nie bya wic konsekwentna, w kadym razie nigdy nie zdecydowano si jednak na jego cakowit likwidacj. Z racji narzuconych im ogranicze w dziaalnoci, przedstawiciele sektora prywatnego czsto musieli zaatwia sobie metodami nieformalnymi niedostpne legalnie surowce, pprodukty, czy urzdzenia. Musieli rwnie zjednywa sobie urzdnikw, ktrych swoboda decyzyjna bya czsto w praktyce niczym nieograniczona. W sumie styk sektora prywatnego z pastwowym sprzyja przeprowadzaniu rozmaitych operacji nieformalnych. Sprzyjay im rwnie kontakty z zagranic. Prawie przez cae powojenne czterdziestolecie byy one limitowane. Rnice cywilizacyjne i rnice systemw gospodarczych pomidzy Polsk a Europ Zachodni sprawiay, e osoby, ktre miay moliwoci wyjazdw na Zachd, albo posiaday tam rodzin bd znajomych i otrzymyway od nich paczki, rwnie mogy wykorzystywa to do przeprowadzania zyskownych dla siebie, acz czsto nielegalnych operacji handlowych. Szczegln pozycj w pastwie zajmoway osoby zwizane z aparatem wadzy. Fakt, e udzielano im licznych przywilejw i w praktyce nie stosowano do nich oglnie obowizujcych regulacji prawnych, rwnie sprzyja przeprowadzaniu przez nich rozmaitych nieformalnych transakcji. Czynnikiem sprzyjajcym rozwojowi drugiej gospodarki byy take gospodarcze niedobory. To one prowadziy do takich zjawisk jak ukrywanie deficytowych artykuw przez personel sklepw albo ich wykupywanie przez klientw w celu dalszej odsprzeday. Utrzymywanie przez dugi czas a do roku systemu obowizkowych dostaw ograniczao z kolei dochody rolnikw, ale take stanowio zacht do przeprowadzania nielegalnych w wczesnej rzeczywistoci transakcji, przede wszystkim misem, ktrego stale brakowao w sklepach. Oglnie jednak mona powiedzie, e wiele ze zjawisk uznawanych wwczas za patologiczne dzi byyby traktowane jako przejaw przedsibiorczoci. W jakim sensie przygotoway one zapewne Polakw do powrotu gospodarki rynkowej po roku.
