Ocena modelu finansowania ochrony przyrody w ramach PO IiŚ
advertisement
Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Ocena modelu finansowania ochrony przyrody w ramach PO IiŚ oraz identyfikacja najlepszych praktyk w tym zakresie Raport końcowy Autorzy: Alicja Weremiuk – koordynacja merytoryczna i metodologiczna Katarzyna Czupryniak – organizacja badania i przygotowanie danych do analizy przy współpracy beneficjentów V osi PO IiŚ, przedstawicieli instytucji zaangażowanych w ochronę przyrody oraz pracowników Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych Warszawa, grudzień 2010 Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Spis treści STRESZCZENIE ....................................................................................................................... 4 1. Wstęp .................................................................................................................................. 9 2. Cele i metodologia badania .............................................................................................. 10 3. Ocena założeń programowych V osi PO IiŚ .................................................................... 10 4. 3.1. Katalog działań ...................................................................................................................... 10 3.2. Katalog podmiotów ............................................................................................................... 13 3.3. Model finansowania .............................................................................................................. 14 Ocena realizacji V osi PO IiŚ ........................................................................................... 17 4.1. Struktura projektów w podziale na konkursy ........................................................................ 18 4.2. Struktura projektów w podziale na gatunki ........................................................................... 20 4.3. Struktura projektów w podziale na siedliska ......................................................................... 22 4.4. Struktura podmiotów aplikujących o środki i realizujących projekty ................................... 23 4.5. Struktura projektów w podziale na regiony........................................................................... 24 5. Identyfikacja priorytetowych kierunków w ochronie przyrody ....................................... 25 6. Działania realizowane w ramach innych programów ...................................................... 26 7. Projekty modelowe w ramach V osi PO IiŚ ..................................................................... 28 8. Dobre i złe praktyki w zakresie przygotowania oraz realizacji projektów ...................... 57 9. 8.1. Dobre praktyki w zakresie przygotowania projektów ........................................................... 57 8.2. Złe praktyki w zakresie przygotowania projektów................................................................ 60 8.3. Dobre praktyki w zakresie realizacji projektów .................................................................... 61 8.4. Złe praktyki w zakresie realizacji projektów ......................................................................... 63 Wnioski i rekomendacje ................................................................................................... 65 Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska STRESZCZENIE Nałożenie wyników trzech głównych modułów niniejszego badania, które przedstawiono na rysunku poniżej, prowadzi do wniosku, że założenia programowe PO IiŚ w ramach V osi PO IiŚ generalnie zostały dobrane trafnie. Niemniej jednak poważnym problemem jest brak precyzyjnych strategii ochrony gatunków i siedlisk, a co za tym idzie podstaw do określenia parytetów dotyczących finansowanych działań, jak również punktu odniesienia dla oceny trafności i istotności finansowanych działań. Stwarza to ryzyko rozproszenia stosunkowo niewielkich środków finansowych. Dodatkowo nałożenie wyników analizy w ramach poszczególnych modułów prowadzi do następujących szczegółowych wniosków: zainteresowanie wnioskodawców pokrywa się z kierunkami wskazanymi jako priorytetowe (najwięcej wniosków złożono na ochronę gatunków i siedlisk in situ), wyjątkiem jest poddziałanie 5.3.2 (programy ochrony gatunków i siedlisk), w ramach którego wnioski złożone w konkursie tylko nieznacznie przekroczyły alokację, a wnioski zaakceptowane do dofinansowania jej nie wyczerpały; przyczyną słabego zainteresowania tym podziałaniem może być brak wyraźnego wskazania na poziomie dokumentów strategicznych gatunków, dla których powinny powstać programy ochrony, dodatkowo można wskazać, że największym zainteresowaniem w relacji do dostępnych środków cieszyło się działanie 5.4 Kształtowanie postaw społecznych Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska sprzyjających ochronie środowiska, w tym różnorodności biologicznej, a szczególnie poddziałanie 5.4.2 Działania edukacyjne skierowane do społeczności lokalnych na obszarach chronionych, gdzie wartość wnioskowanego dofinansowania niemal sześciokrotnie przewyższała wartość alokacji, co prowadzi do wniosku, że istnieje ogromne zapotrzebowanie na dofinansowanie działań z zakresu edukacji ekologicznej, a co więcej owo zapotrzebowanie jest zbieżne z kierunkami zidentyfikowanymi jako priorytetowe (nacisk na edukację społeczności lokalnych), struktura podmiotów aplikujących o środki i realizujących projekty wskazuje, że największą grupę stanowią NGO, co należy ocenić pozytywnie ze względu na podkreślaną wielokrotnie potrzebę wzmacniania potencjału organizacji 1 pozarządowych , zwłaszcza ekologicznych, bardzo małe zainteresowanie realizacją projektów przyrodniczych wykazują JST, występuje dość duże zróżnicowanie regionalne, po części związane z różną koncentracją obszarów chronionych w granicach poszczególnych województw. W ramach badania przeanalizowano również ofertę innych programów finansujących ochronę przyrody, które były lub są dostępne w okresie ostatniego dziesięciolecia. Oferta V osi POIiŚ, LIFE+ oraz NFOŚiGW wzajemnie, komplementarnie się uzupełnia. Projekty demonstracyjne zrealizowane w ramach LIFE+ mogą stanowić inspirację dla krajowych podmiotów zainteresowanych ochroną przyrody. Godne uwagi są również niektóre rozwiązania dotyczące programowania, oceny efektów oraz informowania o rezultatach projektu wypracowane w ramach programu LIFE+ oraz w Fundacji EkoFundusz. Wśród dofinansowanych przedsięwzięć na szczególną uwagę zasługują projekty kompleksowe, przy czym kompleksowość w przypadku projektów przyrodniczych może przyjmować bardzo różne formy. Wśród opisanych projektów znajdują się zarówno przedsięwzięcia, które obejmują kompleksowe działania dotyczące ochrony wybranego gatunku lub w skali całego kraju lub regionu, jak również projekty, które odpowiadają na najistotniejsze problemy zidentyfikowane na terenie danego województwa lub kompleksu przyrodniczego. W ramach badania zidentyfikowano również przykłady projektów, które przyczyniają się zarówno do ochrony przyrody, jak i ochrony walorów kulturowych lub poprawy warunków dla rekreacji. 1 M.in. Ocena systemu realizacji polityki spójności w Polsce w ramach perspektywy 2004-2006. Raport koocowy, EGO s.c., Warszawa 2010, gdzie stwierdzono: „Problem zwiększania kompetencji dotyczy również organizacji pozarządowych. Stosunkowo niski potencjał kadrowy tych instytucji ma niebagatelny wpływ na proces wdrażania funduszy w Polsce poprzez m.in. uczestnictwo w procesach: konsultacji społecznych, np. inwestycji infrastrukturalnych oraz aplikowania o środki z funduszy. Niski potencjał kadrowy organizacji pozarządowych przekłada się na niską jakośd procesu konsultacji społecznych oraz problemy z wykorzystaniem środków dostępnych dla tej grupy.” Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Warte uwagi są również projekty charakteryzujące się programową komplementarnością w stosunku do innych działań finansowanych ze środków POIiŚ. W grupie tej znajdują się przedsięwzięcia dotyczące ochrony tego samego gatunku w różnych miejscach jego występowania (żubr, żółw błotny, cietrzew) – objęcie działaniami ochronnymi różnych populacji tego samego gatunku może przyczynić się do wzmocnienia efektów poszczególnych projektów. Podobne kompleksowe uzupełnianie się projektów widoczne jest w przypadku działania dotyczącego ochrony ex situ gatunków roślin, gdzie dwa projekty dotyczące ochrony ex situ zagrożonych gatunków roślin, uzupełniając się wzajemnie, objęły swoim oddziaływaniem powierzchnię niemal całego kraju. W opracowaniu zamieszono opis kilkunastu projektów, które, ze względu na swój charakter, mogą zostać uznane za modelowe. Dokonano również opisu „dobrych praktyk” oraz „złych praktyk” w zakresie przygotowania i realizacji projektów, na podstawie wywiadów pogłębionych, jak również analizy projektów „problemowych”, w tym takich, których realizacja nie rozpoczęła się pomimo zawarcia umowy. Większość ze zidentyfikowanych „dobrych i złych praktyk” nie jest specyficzna dla V priorytetu PO IiŚ i może być stosowana przy planowaniu i realizacji każdego rodzaju projektów. SUMMARY Comparison of the results in the three main modules of the present study, which are shown in the figure below, leads to the conclusion that the assumptions of the Operational Programme Infrastructure and Environment (OP IE) under Priority Axis V of the OP IE have generally been chosen appropriately. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska However, a major problem is the lack of clear strategies to protect species and habitats, and thus of a basis for determining the distribution of resources, as well as of a reference point for assessing the relevance and importance of funded activities. This creates a risk of dissipating the relatively small pool of resources. In addition, comparing the results of analyses within individual modules leads to the following specific conclusions: The applicants' areas of interest coincide with the areas described as priorities (the major part of the submitted proposals aimed at the in-situ conservation of species and habitats). One exception is sub-action 5.3.2 (programs for the protection of species and habitats), where the value of the submitted projects only slightly exceeded the allocation, and the proposals accepted for funding did not exhaust it. A reason for the weak interest in this sub-action may be the lack of a clear indication - at the level of strategic documents - of species for which protection programs should be developed. Additionally, it should be mentioned the greatest interest in relation to the available resources was directed towards Action 5.4 Development of attitudes conducive to environmental protection, including biodiversity, and particularly towards Sub-Action 5.4.2 Educational activities for local communities in protected areas, where the amount applied for was almost six times higher than the value of the allocation. This leads to the conclusion that there is a huge demand for financing activities in the field of environmental education - the demand being consistent with the goals identified as priorities (emphasis on the education of local communities). The structure of organizations applying for funding and implementing projects shows that the largest group are NGOs, which should be assessed as positive because of the repeatedly stressed need to strengthen the capacity of NGOs2, especially the environmental ones. Very little interest in implementing environmental projects have been expressed by local self-government units. There are fairly large regional differences, in part related to different concentration of protected areas within individual provinces. The study also examined the offer of other nature conservation funding programmes that have been available over the last decade. The offer of Priority Axis V of the OP IE, LIFE + and that of the National Fund for Environmental Protection and Water Management are mutually complementary. The demonstration projects implemented under LIFE + can serve as an 2 E.g. Evaluation of the implementation of the cohesion policy in Poland in the perspective of 2004-2006. Final Report, EGO s.c., Warsaw 2010 Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska inspiration for national stakeholders in wildlife conservation. Also noteworthy are some solutions for programming, evaluation of effects and reporting the results of projects, developed under LIFE+ and by the EkoFund. Among the funded projects, particularly noteworthy are complex nature projects, their complexity being of many various forms. Among the projects described here are both those which include comprehensive measures for the conservation of selected species or the whole country or region and projects addressing the key issues identified for a given province or a natural complex. The study has also identified projects that contribute both to nature conservation and protection of cultural values as well as to the improvement of conditions for recreation. Projects with programmes complementary with other activities funded from the OP IE are also worth noting. This group includes projects for the protection of the same species in different places of its occurrence (bison, pond turtle, grouse) - directing protection measures at different populations of the same species in may contribute to strengthening the effects of individual projects. Similar comprehensive complementation of projects can be observed in the case of the action for ex-situ conservation of plant species, where two projects for ex-situ conservation of endangered plant species have been complementing each other, covering almost the entire country with their impact. The study provides a description of several projects which may be regarded as model. A description of good and bad practices in project preparation and implementation, formulated on the basis of in-depth interviews, as well as an analysis of problematic projects, including those whose implementation has not started despite the conclusion of a contract, are also presented in the paper. Most of the identified good and bad practices are not specific to the Priority Axis V of the OP IE and can be used in planning and implementing all types of projects. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 1. Wstęp Analiza projektów składanych w ramach V osi priorytetowej wskazuje, że działania dotyczące ochrony przyrody realizowane przez beneficjentów koncentrują się wokół kilku zasadniczych tematów: ochrona siedlisk zagrożonych zanikiem, w tym w szczególności ochrona obszarów wodno-błotnych, ochrona i reintrodukcja gatunków zagrożonych wyginięciem, rozwój małej infrastruktury turystycznej, przygotowanie planów i programów ochrony. Zróżnicowanie tematyczne projektów, mimo dość szerokiego spektrum działań, które potencjalnie mogą być przedmiotem finansowania, jest dużo węższe niż np. w ramach programu LIFE, zarządzanego centralnie przez Komisję Europejską, w którym uczestniczą podmioty ze wszystkich krajów Wspólnoty. W ostatnich latach wiedza nt. metod czynnej ochrony gatunków i siedlisk uległa znacznemu zwiększeniu. Jednak informacje nt. nowych metod i kierunków ochrony dociera do Polski z opóźnieniem i dotyczy wąskiej grupy osób, organizacji i instytucji. Opracowanie ma na celu ocenę modelu finansowania ochrony przyrody w ramach PO IiŚ oraz przybliżenie szerokiemu gronu osób zajmujących się ochroną przyrody najciekawsze przykłady projektów, które można uznać za wzorcowe, i które powinny być szeroko stosowane. Wyniki badania zostaną zaprezentowane wg schematu przedstawionego na rysunku poniżej. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 2. Cele i metodologia badania Celem badania była identyfikacja projektów zrealizowanych dotychczas w Polsce oraz innych krajach UE, które można uznać za wzorcowe. W ramach badania zostały zidentyfikowane również dobre praktyki w zakresie realizacji projektów przyrodniczych, w tym zarządzania projektami oraz rozwiązywania pojawiających się problemów. Badanie zostało zrealizowane w oparciu o następujące metody: analizę dokumentów, której celem były identyfikacja i opis najciekawszych przykładów projektów, które mogą zostać realizowane na polskim gruncie, w szczególności istotnych z punktu widzenia ochrony rodzimych gatunków i siedlisk; indywidualne wywiady pogłębione (12 szt.) przeprowadzone z przedstawicielami organów administracji rządowej i samorządowej zajmującymi się tematyką ochrony przyrody, organizacji pozarządowych czynnie działających na rzecz ochrony przyrody oraz instytucji zajmujących się finansowaniem ochrony przyrody; ankiety internetowe (14 szt.), jako uzupełnienie wywiadów pogłębionych, przeprowadzone wśród beneficjentów V osi priorytetowej PO IiŚ; studia przypadku opisujące modelowe przykłady projektów przyrodniczych. 3. Ocena założeń programowych V osi PO IiŚ 3.1. Katalog działań Obecnie finansowaniem w ramach PO IiŚ są objęte następujące rodzaje działań: wspieranie kompleksowych projektów z zakresu ochrony siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) na obszarach chronionych oraz zachowanie różnorodności gatunkowej, w tym: o ochrona gatunków i siedlisk In situ (nr Poddziałania PO IiŚ: 5.1.1), o ochrona gatunków ex-situ, ochrona zasobów genowych oraz budowa centrów rehabilitacji zwierząt (5.1.2), o budowa lub modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów chronionych przed nadmierna presją turystów (5.1.3), o budowa centrum/centrów przetrzymywania gatunków CITES (5.1.4); zwiększanie drożności korytarzy ekologicznych (5.2); opracowywanie planów ochrony, w tym: Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska o plany ochrony dla obszarów Natura 2000 oraz innych obszarów chronionych (5.3.1), o krajowe programy ochrony wybranych gatunków lub siedlisk przyrodniczych (5.3.2); kształtowanie postaw społecznych sprzyjających ochronie środowiska, w tym różnorodności biologicznej, w tym: o ogólnopolskie lub ponadregionalne działania edukacyjne, kampanie informacyjno-promocyjne, imprezy masowe oraz konkursy i festiwale ekologiczne (5.4.1), o działania edukacyjne skierowane do społeczności lokalnych na obszarach chronionych (5.4.2), o szkolenia oraz aktywna edukacja dla grup zawodowych wywierających największy wpływ na przyrodę (5.4.3), o budowanie partnerstw oraz moderowanie platform dialogu społecznego (5.4.4). Zdaniem większości respondentów badań jakościowych katalog kierunków możliwych do finansowania w ramach V osi priorytetowej PO IiŚ jest pełny, tzn. obejmuje wszystkie kluczowe działania dotyczące ochrony przyrody oraz edukacji ekologicznej, które powinny być wspierane. Wskazywanym dość często problemem jest jednak brak ogólnokrajowych strategii określających ogólne kierunki ochrony, jak również priorytetowe kierunki działania związane z zarządzaniem poszczególnymi gatunkami, w tym gatunkami konfliktowymi oraz gatunkami zagrożonymi, nie podlegającymi ochronie prawnej. Część badanych sugeruje, że w ramach V priorytetu POIIŚ, jak również w przyszłej perspektywie finansowej powinny znaleźć się większe środki na ich opracowanie. Ponadto, konkursy dotyczące opracowywania krajowych programów ochrony wybranych gatunków lub siedlisk przyrodniczych, powinny określać konkretną listą gatunków, dla których należy pilnie opracować takie programy. Ponadto niektóre opisy w katalogu działań w opinii badanych nie są jednoznaczne i wymagają dopracowania, brakuje np.: informacji, które gatunki powinny być brane pod uwagę w aspekcie ochrony gatunku, jakie działania mają służyć poprawie różnorodności biologicznej, jakie siedliska powinny być brane pod uwagę w aspekcie usuwania nalotu roślinności krzewiastej na siedliskach nieleśnych. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Część rozmówców prezentuje przeciwstawne opinie. Stworzenie pełnego katalogu precyzyjnych działań może być niemożliwe, jednocześnie może doprowadzić do pominięcia wartościowych i efektywnych inicjatyw, które nie zostaną przewidziane na etapie formułowania założeń programu. W przypadku ochrony przyrody, gdzie potrzeby ochronne są bardzo zróżnicowane, tego rodzaju zawężające podejście może zamykać drogę do realizacji istotnych z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej inicjatyw. Ta grupa respondentów sugeruje zmniejszenie liczby szczegółowych zapisów. Przykład pozwalający zobrazować to zagadnienie został przywołany przez jednego z rozmówców. W katalogu działań zostało ujęte usuwanie nalotu roślinności drzewiastej i krzewiastej na siedliskach nieleśnych, a nie ma takich zadań jak koszenie i wypas, wiec po pierwsze nie jest to kompletne i chyba nie musi być kompletne, bo nie da się określić pełnego katalogu. Z obecnego katalogu działań możliwych do wspierania w ramach V osi PO IiŚ, respondenci jako najistotniejsze wskazywali: ochronę gatunków i siedlisk in-situ, opracowywanie planów ochrony zarówno w aspekcie obszarów Natura 2000, opracowywania krajowych programów ochrony wybranych gatunków lub siedlisk przyrodniczych, kształtowanie postaw społecznych sprzyjających ochronie środowiska, w tym różnorodności biologicznej przez działania edukacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem społeczności lokalnych. Za ważne działania respondenci uznali również te dotyczące zwiększania drożności korytarzy ekologicznych przez przywracanie drożności i poprawę funkcjonowania korytarzy ekologicznych oraz zniesienie lub ograniczenie barier dla przemieszczania się zwierząt, które tworzy istniejąca infrastruktura techniczna. Wśród mniej ważnych działań wskazywano: ogólnopolskie kampanie oraz ogólnopolskie i międzynarodowe imprezy masowe, które w opinii większości respondentów są mnie efektywne niż działania lokalne, tworzenie partnerstw oraz moderowanie platform, dlatego że przynajmniej w zakresie ochrony przyrody, te platformy powinny być tworzone w skali lokalnej, przez co mogą nie kwalifikować się do dofinansowania, budowę ośrodków rehabilitacji zwierząt i obiektów dla zwierząt i roślin w ogrodach zoologicznych, budowę centrów przetrzymywania gatunków CITES, kształtowanie strefy ekotonów. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Wskazania te miały jednak pojedynczy charakter, nie można na ich podstawie wyciągnąć wniosków nt. braku celowości finansowania wskazanych działań. 3.2. Katalog podmiotów Obecnie z finansowania w ramach PO IiŚ mogą korzystać następujące podmioty: parki narodowe, parki krajobrazowe i/lub zespoły parków, organizacje pozarządowe, generalna i regionalne dyrekcje ochrony środowiska, jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, wojewodowie, ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne, instytucje naukowe lub jednostki badawczo-rozwojowe, urzędy morskie, inne jednostki rządowe lub samorządowe, inne podmioty sprawujące nadzór lub zarządzające ochroną obszarów chronionych, zarządcy dróg i linii kolejowych, policja, służba celna, straż graniczna, straż pożarna, ośrodki edukacji ekologicznej, instytucje oświatowe. Według badanych katalog ten jest wyczerpujący, uwzględnia podmioty istotne z punktu widzenia ochrony zasobów przyrodniczych oraz edukacji ekologicznej. Jednak niektórzy respondenci zwracają uwagę, że katalog powinien być zawężony do grup najbardziej istotnych z punktu widzenia realizacji poszczególnych działań. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 3.3. Model finansowania Elementami składowymi modelu finansowania V osi PO IiŚ, które zostały poddane ocenie były odpowiednio: podział na działania i poddziałania, podział na konkursy, podziału naboru wniosków na tryb konkursowy i indywidualny, założenia konkursowe, w tym kryteria formalne i merytoryczne, dwustopniowa procedura naboru i oceny wniosków. Podział na działania i poddziałania Przyjęty model finansowania zakłada podział na cztery działania tematyczne wg rysunku przedstawionego poniżej. Podział priorytetu na cztery działania tematyczne jest w opinii większości respondentów trafnym rozwiązaniem. Podział na konkursy Zdecydowana większość uczestników badania nie ma również zastrzeżeń do podziału działań na szczegółowe konkursy. W ich opinii jest to trafne, przemyślane rozwiązanie bazujące na pozytywnych doświadczeniach innych funduszy. Wprowadzenie zawężonych kategorii konkursowych umożliwia beneficjentom przygotowanie projektu skoncentrowanego na jednym celu, któremu w łatwy sposób można podporządkować cele szczegółowe i określić konkretne zadania. Jednak w przypadku szerokiego spojrzenia na daną problematykę istnieje Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska ryzyko zaplanowania działań, których efekty ekologiczne nie będą miały aż tak dużego znaczenia. Co istotne zarówno z punktu widzenia beneficjentów, jak i osób oceniających, szczegółowe konkursy tematyczne ułatwiają ocenę wniosków dzięki możliwości porównania zgłaszanych propozycji, które należą do podobnych obszarów tematycznych. W przypadku szerokich konkursów trzeba by było punktować różne zagadnienia tematyczne, co mogłoby być mniej obiektywne. Mogłoby dochodzić do sytuacji uznawania niektórych tematów za priorytetowe. Tryb naboru wniosków Zdania co do podziału naboru wniosków na tryb konkursowy i indywidualny są podzielone. Część respondentów ocenia taki podział za trafny mając na uwadze, że dla dobra ochrony środowiska niektóre działania powinny być traktowane jako nadrzędne, więc administracja państwowa powinna zapewnić w pierwszej kolejności środki finansowe na projekty realizujące kluczowe cele. Ponadto tryb konkursowy jest dłuższą procedurą, a ważne działania powinny być podejmowane jak najszybciej. Warunkiem naboru wniosku w trybie indywidualnym powinna być jednak bezdyskusyjna potrzeba realizacji projektu. Część respondentów uważa natomiast, że zróżnicowanie trybu naboru wniosków nie było trafnym rozwiązaniem, ponieważ w ich opinii wszystkie wnioski powinny ze sobą konkurować. Tryb konkursowy pozwala na eliminowanie mniej wartościowych projektów i mobilizuje do starań w celu odpowiedniego zaplanowania projektu, co później niweluje problemy w trakcie realizacji. Zdaniem niektórych projekty konkursowe wynikają z realnych potrzeb i gwarantują duży procent uzyskania założeń celów ekologicznych, czyli są skuteczniejsze w zakresie czynnej ochrony przyrody. Część badanych wyraża opinię, że wnioski rozpatrywane w trybie indywidualnym są przygotowane „pro forma” a więc są niedopracowane, niedbałe. Zasady naboru wniosków Część beneficjentów nie ma zastrzeżeń co do sformułowania założeń konkursowych. Uważają, że były przejrzyste i trafnie sformułowane. Inni twierdzą, że język założeń jest zbyt skomplikowany, a formularz wniosku mało przejrzysty. Należałoby je uprościć. Z wypowiedzi respondentów wynika, że beneficjentom V osi POIiŚ problemy sprawiało przygotowanie wniosków, wypełnienie generatora wniosków, z uwagi na ich duże ujednolicenie z wnioskami pozostałych osi, których projekty są dużo większe. Wnioski dla projektów realizowanych w ramach V osi powinny być, zdaniem badanych, uproszczone3. 3 Postulat ten został zrealizowany. Dla konkursów realizowanych w roku 2010 uproszczono formularz wnioskowy. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Założenia konkursowe, mimo że szczegółowo rozpisane, nie dają jednoznacznych odpowiedzi na pytania, które mogą się pojawić na etapie przygotowywania dokumentów aplikacyjnych. Zasady wyboru projektów – kryteria formalne Beneficjenci uważają, że kryteria dostępu były trafnie określone. Wszyscy są zgodni, że wymóg dostarczenia opinii regionalnego dyrektora ochrony środowiska jest uzasadniony, ponieważ pozwala ocenić czy dany projekt jest zgodny z regionalnym potrzebami i planami w zakresie ochrony przyrody. Nieliczni zgłaszają problemy z terminowym uzyskaniem wymaganej opinii. Niektórzy podkreślają, że na etapie oceny formalnej powinna istnieć możliwość naniesienia poprawek, nie tylko mało formalnych, ale również merytorycznych, dotyczących zagadnień, które mogą stanowić o odrzuceniu wniosku na podstawie kryteriów dostępu. Mało ważne błędy powinna móc poprawić osoba sprawdzająca. Zgłaszanie poprawek, ich wprowadzanie i oczekiwanie na akceptację znacznie wydłuża proces. Zasady wyboru projektów – kryteria merytoryczne Większość beneficjentów twierdzi, że sformułowania kryteriów merytorycznych były trafne. Niektórzy uważają, że sposób sformułowań powinien być uproszony, a katalog kryteriów powinien być uzupełniony kryteriami jakościowymi. Niektórzy respondenci podkreślają, że waga poszczególnych kryteriów nie jest odpowiednia. Ważnymi a niedocenionymi kryteriami w aspekcie ochrony przyrody wydają się być: kompleksowość projektu i zgodność z innymi działaniami, celowość i trafność działań oraz realność, w tym np. porozumienie z zarządcą terenu. Warto także rozważyć przyznanie większej ilości punktów za elementy społeczne i budowanie grupy interesariuszy. Pojawiają się także krytyczne uwagi co do przyznawania większej liczby punktów za fakt przynależności do obszaru Natura 2000. Takie działania wydają się badanym niesprawiedliwe w stosunku do parków narodowych czy rezerwatów. Pojawiały się pojedyncze zarzuty co do niejednoznaczności ocen podczas merytorycznej oceny wniosków. Powinny zostać wprowadzone procedury eliminujące takie sytuacje, np. przez wprowadzenie instytucji drugiego recenzenta w razie wątpliwości. Zasady wyboru projektów – procedura dwustopniowa Zdaniem wszystkich respondentów aplikujących o środki w ramach PO IiŚ procedura dwustopniowa polegająca na ocenie formalnej i merytorycznej, a następnie, po uzupełnieniu dokumentacji, ocenie gotowości projektu do realizacji była trafnym rozwiązaniem, które powinno być stosowane zawsze w przypadku projektów przyrodniczych. Procedura dwustopniowa pozwala na wyeliminowanie wniosków, które nie spełniają kryteriów formalnych oraz mają niską wartość merytoryczną, bez narażania wnioskodawców na Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska nadmierne koszty. Daje wnioskodawcom możliwość przygotowania tylko części dokumentacji na pierwszym etapie, dzięki czemu czas na pełne przygotowanie projektu jest dłuższy, a w przypadku odrzucenia wniosku po pierwszej fazie nie naraża aplikujących na wykonanie zbędnych prac związanych z przygotowaniem wniosku. W opinii respondentów czas (6-12 miesięcy) na dostarczenie niezbędnych dokumentów wymaganych na etapie oceny merytorycznej II stopnia jest wystarczający w przypadku projektów przyrodniczych. Obszary wymagające istotnej modyfikacji Większość respondentów korzystających ze środków w ramach PO IiŚ nie widzi potrzeby istotnej modyfikacji w modelu finansowania. Ewentualne zmiany powinny dotyczyć ulepszania przyjętego modelu naboru i oceny wniosków. 4. Ocena realizacji V osi PO IiŚ Analizie poddane zostały wszystkie wnioski o dofinansowanie złożone do V PO IiŚ indywidualnie oraz w ramach konkursów ogłoszonych w latach 2008-2009, z podziałem na: projekty, które uzyskały dofinansowanie (projekty realizowane); projekty podstawowe z list rankingowych, przygotowujące się do dalszej oceny lub zawarcia umowy (projekty przewidywane do realizacji); projekty rezerwowe i odrzucone na dowolnym etapie oceny. Wnioskodawców zaklasyfikowano do następujących typów podmiotów: NGO – organizacje pozarządowe PN – Parki Narodowe JST – jednostki samorządu terytorialnego (do tej kategorii włączono miejskie ogrody zoologiczne oraz Parki Krajobrazowe) PJB – państwowe jednostki budżetowe (w tym RDOŚ, GDOŚ, z wyłączeniem parków narodowych) LP – jednostki organizacyjne Lasów Państwowych (nadleśnictwa i rdLP) INNE – inne podmioty (w tym jednostki naukowe, zarządcy linii kolejowych). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 4.1. Struktura projektów w podziale na konkursy Największym zainteresowaniem w relacji do dostępnych środków cieszyło się działanie 5.4 (rysunek poniżej), gdzie wartość wnioskowanego dofinansowania niemal czterokrotnie przewyższała wartość alokacji. W ramach Działania 5.1 największym zainteresowaniem cieszyły się projekty z zakresu ochrony gatunków i siedlisk in-situ (5.1.1). Natomiast z najmniejszym zainteresowaniem spotkało się poddziałanie 5.1.4 Budowa centrum/centrów przetrzymywania gatunków CITES – wartość wnioskowanego dofinansowania wyniosła zaledwie 36% alokacji przeznaczonej na konkurs, a zarazem 0,9% wszystkich wnioskowanych środków. Przyczyną tak małego zainteresowania był przede wszystkim brak uregulowań prawnych w tym zakresie oraz brak regulacji dotyczących finansowania kosztów funkcjonowania tego rodzaju ośrodków. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Działanie 5.2 Zwiększanie drożności korytarzy ekologicznych cieszyły się bardzo małym zainteresowaniem - wnioskowane dofinansowanie tylko nieznacznie przekraczało przewidzianą na te działania alokację. Przyczynami niskiego zainteresowania Działaniem 5.2 w opinii uczestników badania jest przede wszystkim: brak strategii udrażniania korytarzy ekologicznych, z precyzyjnym wskazaniem priorytetowych działań, ich lokalizacji oraz podmiotów, które powinny uczestniczyć w realizacji kluczowych inwestycji; brak zainteresowania zarządców istniejącej infrastruktury liniowej tego typu projektami, niejasny status prawny gruntów znajdujących się pod wodami brak możliwości formalno-prawnych dla realizacji projektów polegających na budowie przejść dla zwierząt oraz przepławek przez inne jednostki (np. NGO) niż podmioty posiadające prawo do dysponowania gruntem. Zainteresowanie działaniem 5.3 Plany i programy ochrony było zbliżone do dostępnej alokacji, przy czym większym zainteresowaniem cieszyło się podziałania 5.3.1 dotyczące opracowania planów ochrony i planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Czynnikiem ograniczającym zainteresowanie podziałaniem 5.3.2 dotyczącym opracowania programów ochrony dla gatunków i siedlisk był przede wszystkim brak wyraźnej wizji na poziomie obowiązujących dokumentów strategicznych, jakie gatunki i siedliska stanowią priorytet dla opracowania tego rodzaju programów, jak również obawa, czy opracowane dokumenty zostaną zatwierdzone i przyjęte jako obowiązujące programy. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska W ramach Działania 5.4 największym zainteresowaniem w relacji do dostępnych środków cieszyły się poddziałania 5.4.2 (działania edukacyjne skierowane do społeczności lokalnych) oraz 5.4.3 (szkolenia dla grup zawodowych), gdzie wartość wnioskowanego dofinansowania niemal sześciokrotnie przewyższała wartość alokacji. Biorąc pod uwagę zainteresowanie poszczególnymi konkursami, jak również jakość przedkładanych wniosków na obecnym etapie istnieją małe szanse dla wykorzystania pierwotnie zakładanej alokacji w ramach działania 5.2. 4.2. Struktura projektów w podziale na gatunki Grupą systematyczną najlepiej reprezentowaną w V priorytecie PO IiŚ są rośliny (240 gatunków w ramach 19 projektów). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Grupy systematyczne objęte projektami w ramach V osi PO IiŚ Grupy systematyczne siedliska rośliny zwierzęta ptaki ssaki owady płazy ryby gady mięczaki 50 240 101 48 16 12 11 10 2 2 43 213 80 33 15 7 11 10 2 2 w ramach projektów przewidywanych do realizacji 7 63 21 15 1 5 0 0 0 0 Liczba projektów, w ramach których chroniona jest dana grupa systematyczna 27 19 31 16 13 8 6 5 4 1 Łączna liczba gatunków / siedlisk objętych działaniami ochronnymi w ramach realizowanych projektów Przyczyną wysokiej liczby gatunków objętych działaniami ochronnymi jest realizacja kompleksowych projektów dotyczących utworzenia banków nasion, a także ukierunkowanie wielu projektów na kompleksową ochronę cennych siedlisk przyrodniczych, w których licznie występują zagrożone gatunki polskiej flory. Spośród zwierząt najczęściej wymieniane są ptaki (47,5%, 48 gatunków w 16 projektach), głównie występujące na zagrożonych siedliskach objętych projektami, oraz ssaki (15,8%, 16 gatunków w 13 projektach), na ogół obejmowane indywidualnymi działaniami ochronnymi. Żaden projekt nie koncentruje się na ochronie grzybów ani nie wyróżnia tej grupy systematycznej jako występującej na obszarze realizacji projektu. Gatunkami objętymi działaniami ochronnymi w ramach największej liczby projektów PO IiŚ są: rosiczka okrągłolistna (5 projektów, w tym 4 ukierunkowane na ochronę cennych siedlisk przyrodniczych i 1 bank genów roślin karkonoskich), żubr (4 projekty ukierunkowane na ochronę żubra, w tym 1 ogólnopolski, a pozostałe dzielące obszar kraju na: część północno-wschodnią, północno-zachodnią i południową), żółw błotny (objęty indywidualnymi zabiegami ochronnymi w ramach 3 projektów, na obszarze województw mazowieckiego, warmińsko-mazurskiego i lubelskiego). traszka grzebieniasta (4 projekty, z których 1 jest ukierunkowany na ochronę płazów na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego, a pozostałe na ochronę cennych siedlisk przyrodniczych), modraszek teleius i czerwończyk nieparek (po 4 projekty), modraszek nausitos i przeplatka aurinia (po 3 projekty) – w tym 2 projekty ukierunkowane na ochronę siedlisk motyli, obejmujące województwa dolnośląskie, opolskie i lubelskie. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 4.3. Struktura projektów w podziale na siedliska Najczęściej obejmowane ochroną są siedliska leśne i torfowiska, a wśród nich: torfowiska przejściowe i trzęsawiska (kod 7140, 8 projektów), torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (kod 7110, 7 projektów), torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (kod 7120, 6 projektów), bory i lasy bagienne (kod 91D0, 6 projektów), łęgi olszowe i jesionowe (kod 91E0-3, 5 projektów). Liczba projektów dotyczących ochrony siedlisk w ramach V osi POIiŚ siedliska projekty realizowane projekty przewidywane do realizacji razem lasy torfowiska murawy lub łąki wrzosowiska lub ziołorośla wody śródlądowe wydmy rumowiska i ściany skalne siedliska morskie solniska 12 12 7 4 2 2 1 0 1 5 3 2 2 1 0 0 1 0 17 15 9 6 3 2 1 1 1 Pod względem powierzchni na pierwszym miejscu również znajdują się siedliska leśne (21 975 ha), natomiast na drugim – morskie (14 712 ha), objęte działaniami ochronnymi w ramach jednego projektu dotyczącego Zatoki Puckiej. Powierzchnia siedlisk objętych działaniami ochronnymi w ramach projektów V PO IiŚ [ha] siedliska lasy siedliska morskie obszary wodnobłotne murawy lub łąki wody śródlądowe wrzosowiska lub ziołorośla inne (wydmy, solniska, rumowiska) 19420 0 7413 230 2207 120 58 2555 14712 1464 7299 580 220 0 razem 21975 14713 8877 7529 2787 340 58 Z ilu projektów pochodzą dane? 16 1 16 12 4 5 4 powierzchnia objęta działaniami ochronnymi powierzchnia przewidywana do objęcia działaniami ochronnymi Torfowiska stanowią szacunkowo 90% powierzchni obszarów wodno-błotnych objętych projektami V PO IiŚ, zajmujących 8 877 ha. Najmniej projektów skupia się na ochronie śródlądowych solnisk (1 projekt Słowińskiego Parku Narodowego, obejmujący 0,5 ha solnisk) oraz ścian, piargów, rumowisk skalnych lub Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska jaskiń (1 projekt realizowany na obszarze województwa małopolskiego, obejmujący 1,2 ha rumowisk i ścian skalnych). Są to jednak specyficzne siedliska, występujące rzadko i zajmujące niewielkie powierzchnie. Żaden projekt, realizowany lub przewidywany do realizacji, nie jest ukierunkowany na ochronę siedlisk nadmorskich ani przybrzeżnych. 4.4. Struktura podmiotów aplikujących o środki i realizujących projekty Najwięcej wniosków (45,8%) złożyły organizacje pozarządowe. Szczególnym zainteresowanie tej grupy beneficjentów cieszyło się działanie 5.4, gdzie wartości przedłożonych projektów była kilkukrotnie wyższa od dostępnej alokacji. Ta okoliczność jest główną przyczyną znacznej dysproporcji pomiędzy liczbą złożonych wniosków, a liczbą zawartych umów. Mimo to NGO przodują również pod względem liczby projektów na listach podstawowych (32,5% projektów). Dofinansowanie przypadające na organizacje pozarządowe stanowi 23,5% kwoty przyznanej wszystkim podmiotom. Na drugim miejscu pod względem liczby złożonych wniosków są parki narodowe (16,8%). Spośród nich 71,7%, o łącznej wartości stanowiącej 22,3% środków przyznanych wszystkim podmiotom, znalazło się na listach podstawowych. Większość wniosków parków narodowych została złożona w ramach poddziałań 5.1.1 i 5.1.3 (ochrona gatunków i siedlisk in situ oraz budowa małej infrastruktury służącej zabezpieczaniu obszarów chronionych przed presją turystów – łącznie 54,3%), oraz na plany ochrony dla obszarów Natura 2000 i innych obszarów chronionych (poddziałanie 5.3.1, 28,3%). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Jednostki organizacyjne Lasów Państwowych złożyły 11,7% wniosków, w tym 75% w ramach poddziałań 5.1.1 i 5.1.3. Na listach podstawowych znalazło się 50% złożonych przez LP projektów, o wartości stanowiącej 9,37% kwoty przyznanej wszystkim podmiotom. Państwowe jednostki budżetowe inne niż parki narodowe, instytucje naukowe i jednostki samorządów terytorialnych złożyły prawie jednakową liczbę wniosków (średnio 8,2%), ale dofinansowanie przyznane tym podmiotom znacznie się różni - dla PJB jest to 27% (najwyższa wartość spośród wszystkich podmiotów wynikająca z realizacji projektów indywidualnych przez Ministerstwo Środowiska i GDOŚ), dla jednostek naukowych - 10,6%, a dla JST – tylko 6,9%. 4.5. Struktura projektów w podziale na regiony Na obszarze województwa małopolskiego przewiduje się realizację największej liczby projektów (24,7% spośród wszystkich złożonych projektów), rekordowa jest również liczba zawartych umów o dofinansowaniu dotyczących projektów realizowanych na terenie tego województwa (27,3%). Złożone wnioski Wnioski na listach podstawowych Będą tam realizowane przede wszystkim projekty w ramach działania 5.1 (65,2%), ale także większość dofinansowanych w ramach działania 5.2. Województwo podlaskie jest drugie pod względem liczby projektów przewidywanych do realizacji na jego obszarze (18,3%). Będą to głównie projekty z zakresu działania 5.1 (52,9%) oraz edukacji ekologicznej (działanie 5.4, 29,4%). Podobne proporcje wystąpiły w województwie warmińsko-mazurskim. Opolskie jest województwem, w którym występuje najmniejsza liczba złożonych wniosków (2,2%), przy czym ani jeden z nich nie został odrzucony. Najmniej projektów będzie Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska realizowanych w województwie łódzkim (3,2%). W obu wymienionych województwach projekty dotyczą wyłącznie działania 5.1. Projekty ogólnopolskie stanowią 18,4% wszystkich projektów przewidywanych do realizacji. Największy ich odsetek przypada na działanie 5.4 (57,1%), a zwłaszcza na kampanie medialne (poddziałanie 5.4.1, 23,8%). 5. Identyfikacja priorytetowych kierunków w ochronie przyrody Wnioski z badań jakościowych wskazują, że bardzo ważnym kierunkiem ochrony przyrody powinno być opracowanie strategii określającej priorytety ochrony przyrody ze wskazaniem poszczególnych gatunków oraz problemów ochrony przyrody. Tego rodzaju dokumenty (w tym plany i programy ochrony) powinny stanowić podstawę dla realizacji działań ochronnych w kolejnych latach. Wskazane jest przygotowanie przez organy centralne odpowiedzialne za ochronę przyrody listy priorytetów, które wskażą konkretne gatunki, czy konkretnych problemów ochrony przyrody, które powinny być rozwiązane z udziałem środków UE. Wdrażana obecnie Krajowa Strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej nie definiuje wprost listy gatunków i siedlisk, których ochrona powinna być wspierana priorytetowo. Opisany powyżej postulat respondentów badania jakościowego jest uzasadniony w kontekście wielkości środków dostępnych w Polsce na ochronę przyrody. W przypadku ich niewystarczającej liczby w pierwszej kolejności powinny być realizowane projekty dotyczące gatunków czy problemów wskazanych jako priorytetowe. Odnosząc się do poziomu projektów, respondenci wskazywali potrzebę realizacji projektów kompleksowych, o trwałych efektach, obejmujących szereg działań mających na celu ochronę przyrody, takich jak np.: identyfikację i eliminację problemów, prowadzenie działań naprawczych, monitorowanie. Powinny one być również prowadzone we współpracy ze społecznością lokalną i zawierać elementy działań promocyjnych i edukacyjnych skierowanych do mieszkańców. Jeśli chodzi o wskazanie konkretnych gatunków, których ochrona powinna być traktowana priorytetowo, to podczas badań jakościowych respondenci podawali następujące przykłady: bóbr, łoś, żubr, wydra, gatunki ptaków, związane z obszarami wodno-błotnymi, ptaki drapieżne. Wskazywano również na pewne grupy gatunków, w tym gatunki konfliktowe. O ile wspominana wcześniej Krajowa Strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej nie definiuje wprost listy gatunków, których ochrona powinna być Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska wspierana priorytetowo, o tyle wskazuje ona jako przykładowe przedmioty Strategii takie gatunki jak: użytkowane gospodarczo (np. rośliny lecznicze, grzyby, ślimak winniczek), szczególnie cenne i/lub objęte ochroną prawną, w tym ginące i zagrożone, gatunki flagowe (np. bocian biały, morświn, foki, żubr), kluczowe (np. drapieżniki, owady zapylające, rośliny żywicielskie), konfliktowe (np. kormoran, wydra, bóbr). W wypowiedział uczestników badania pojawiają się bardzo różne przykłady gatunków, które powinny być traktowane priorytetowo, jak również różne postulaty dotyczące najistotniejszych kierunków wsparcia. Na ich podstawie nie można wyciągnąć ogólnych wniosków nt. sposobu koncentracji środków UE wydatkowanych w obecnej i przyszłej perspektywie finansowej. 6. Działania realizowane w ramach innych programów W ramach badania przeanalizowano ofertę innych programów finansujących ochronę przyrody, które były dostępne w okresie ostatniego dziesięciolecia. Pod uwagę wzięto przede wszystkim ofertę programu LIFE+, NFOŚiGW oraz Fundacji EkoFundusz. W przypadku dwóch pierwszych programów zakres tematyczny finansowanych działań jest zbieżny, z tą różnicą, że: w ramach programu LIFE+ finansowane są przede wszystkim projekty demonstracyjne, ukierunkowane na popularyzację (wprowadzenie do szerokiego stosowania) działań modelowych uznanych za najlepszą praktykę ochrony gatunków i siedlisk w ramach sieci Natura 2000, jak również projekty, których celem jest przeniesienie na grunt praktyczny innowacji oraz wyników badań w zakresie szeroko rozumianej ochrony bioróżnorodności, preferowane są również projekty kompleksowe mające wpływ nie tylko na ochronę lokalnych populacji, ale przede wszystkim oddziałujące na populację danego gatunku lub siedliska w skali całej Wspólnoty; w ramach NFOŚiGW finansowane są projekty o wartości poniżej 400 tys. PLN. W ramach V osi priorytetowej finansowane są projekty o wartości wyższej od 400 tys. PLN, które opierają się o sprawdzone metody ochrony gatunków i siedlisk. Tym samym oferta V osi POIiŚ, LIFE+ i NFOŚiGW wzajemnie (komplementarnie) się uzupełnia. Projekty wdrażane w ramach LIFE+, w szczególności dotyczące przeniesienia na grunt praktyczny i popularyzacji najbardziej skutecznych metod ochrony gatunków i siedlisk, mogą stanowić źródło inspiracji co do metod stosowanych w ramach V osi POIiŚ. Godne Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska zainteresowania jest również podejście w ramach LIFE+ do monitorowania efektów projektów i informowania o podejmowanych działania i osiągniętych wynikach. Te dwa elementy stanowią obligatoryjny element każdego projektu, dzięki czemu możliwe jest: wyciągnięcie wniosków nt. skuteczności stosowanych narzędzi i metod ochronnych – wnioski tego rodzaju mogą być wykorzystane na etapie planowania oraz oceny kolejnych projektów; zaangażowanie społeczności lokalnych w prowadzone działania ochronne – działania informacyjne pełnią tu rolę dodatkowego narzędzia ochronnego, tego rodzaju działania mogą mieć istotny wpływ na trwałość podejmowanych działań; konferencje podsumowujące, umożliwiają szerokie rozpowszechnienie wiedzy nt. efektów oraz skuteczności podejmowanych działań i przez to stwarzają możliwość przeniesienia najbardziej skutecznych działań na inne obszaru. W przypadku oferty Fundacji EkoFundusz na uwagę zasługują przede wszystkim trzy aspekty: większość środków była przeznaczana na realizację dość wąsko zakrojonych konkursów tematycznych, np. dotyczących obszarów wodno-błotnych, ochrony ptaków drapieżnych – z raportów podsumowujących funkcjonowanie tego programy wynika, że koncentracja ograniczonych środków na bardzo wąskich obszarach tematycznych lub problemach ochrony przyrody umożliwiła osiągnięcie zauważalnych, pozytywnych efektów w skali całego kraju; w ramach programu finansowane były projekty z pogranicza ochrony przyrody, jak również innych dziedzin, np. ochrony dziedzictwa kulturowego, ochrony wód – przykładem tego rodzaju działań jest m.in. program ochrony podkowca małego (kontynuowany w ramach V osi POIiŚ), w którym ochrona zagrożonego gatunku odbywa się m.in. poprzez remont dachów zabytkowych obiektów sakralnych, jak również programach ochrony jezior oligotroficznych, gdzie ochrona tych cennych ekosystemów odbywała się poprzez działania ograniczające odprowadzanie nieoczyszczonych ścieków do środowiska (budowa przydomowych oczyszczalni ścieków, płyt gnojowych oraz zbiorników na gnojowicę); prowadzono skrupulatny system monitorowania efektów projektów, oparty o rozbudowany system wskaźników, dzięki czemu po zakończeniu programu możliwa była dokładna ocena jego efektów. Na etapie przygotowanie do wdrażania V osi POIiŚ zaadaptowano znaczną część opisywanych powyżej rozwiązań, wskazane jest jednak wzmacnianie i doskonalenie tego rodzaju rozwiązań. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 7. Projekty modelowe w ramach V osi PO IiŚ W niniejszym rozdziale przedstawiono wybrane projekty realizowane w ramach V osi PO IiŚ, które ze względu na swój charakter mogą zostać uznane za modelowe. Są to przedsięwzięcia, które zostały wysoko ocenione przez ekspertów, jak również charakteryzują się kompleksowością w podejściu do problemu ochrony przyrody, a niekiedy również programową komplementarnością w stosunku do innych działań finansowanych ze środków PO IiŚ. Warto zwrócić uwagę, że kompleksowość w przypadku projektów przyrodniczych może przyjmować bardzo różne formy. Wśród opisanych projektów znajdują się za równo projekty, które obejmują kompleksowe działania dotyczące ochrony wybranego gatunku lub w skali całego kraju lub regionu, jak również projekty, które odpowiadają na najistotniejsze problemy zidentyfikowane na terenie danego województwa lub kompleksu przyrodniczego. Warte uwagi są również przykłady projektów, które przyczyniają się za równo do ochrony przyrody, jak również ochrony walorów kulturowych. W grupie dofinansowanych działań zidentyfikować można również projektu, które mimo że są realizowane przez różne podmioty w różnych częściach kraju, wzajemnie się uzupełniają i przyczyniają do rozwiązania istnych problemów ekologicznych w skali całego kraju. OCHRONA PODKOWCA MAŁEGO – KOMPLEKSOWA OCHRONA CAŁEJ KRAJOWEJ POPULACJI GATUNKU ORAZ ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW SAKRALNYCH W POŁUDNIOWEJ POLSCE Ochrona podkowca małego w Polsce (Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody "pro Natura") czas realizacji: 2009-2013; wartość projektu: 9 mln zł; dofinansowanie UE: 8 mln zł Informacje o beneficjencie: NGO, duże doświadczenie w realizacji projektów przyrodniczych. Typ projektu: Ochrona gatunków i siedlisk in situ Tło: Podkowiec mały to jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Jego liczebność, zarówno w Polsce jak i w Europie, drastycznie spada. Liczba odpowiednich schronień dla kolonii rozrodczych maleje. Hibernujące zimą nietoperze są często niepokojone, żerowiska i trasy przelotów niszczone, a wiedza o miejscach występowania podkowca małego jest niedostateczna dla jego skutecznej ochrony. Cele: Zachowanie populacji podkowca małego w Polsce i stworzenie warunków do wzrostu Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska jego liczebności poprzez: Zabezpieczenie stanowisk zimowych i letnich Rekonstrukcję ciągów komunikacyjnych Opracowanie systemu kontroli i opieki nad stanowiskami podkowca małego. Opis: Chcąc poprawić sytuację podkowca małego w Polsce, należy zapewnić mu odpowiednie warunki siedliskowe. Kolonie rozrodcze podkowca małego mieszczą się najczęściej na strychach starych budynków, takich jak wiejskie kościoły czy cerkwie. Prace renowacyjne w tych obiektach wiążą się na ogół ze zmianami, które wykluczają je jako stanowiska dla podkowca. Z kolei nie podjęcie zabiegów renowacyjnych prowadzi do niszczenia cennych historycznie obiektów, a w konsekwencji także do niszczenia stanowisk nietoperzy. W ramach projektu schronienia kolonii letnich będą zabezpieczane poprzez przyjazne dla nietoperzy remonty strychów w 10 budynkach kościołów, zamieszkanych przez kolonie podkowca małego, oraz poprzez zabezpieczenie wlotów przed zamknięciem. Uzupełnienie luk w korytarzach przelotowych przez nasadzenie drzew i krzewów umożliwi migrację 8 kolonii rozrodczych nietoperzy. Zimowiska podkowca małego, mieszczące się najczęściej w podziemnych szczelinach i jaskiniach, są odwiedzane przez rosnącą liczbę turystów i speleologów. Konieczne jest zabezpieczenie wejść do zimowisk. W ramach projektu 17 stanowisk zimowania podkowca zostanie zabezpieczonych poprzez montaż odpowiednich krat. Przeprowadzona zostanie inwentaryzacja i wdrożony monitoring oraz stała opieka nad stanowiskami nietoperzy, które pozwolą zachować i ocenić efekty projektu oraz zaktualizować program ochrony i opracować zadania ochronne dla poszczególnych stanowisk tego gatunku. Oczekiwane rezultaty: Realizacja projektu przyczyni się do ochrony jednego z najbardziej zagrożonych gatunków nietoperzy w Europie. Zachowane zostaną 64 stanowiska, a więc 80% znanych obecnie kolonii rozrodczych podkowca małego. Z obszaru 36 powiatów zostaną zebrane informacje o stanowiskach podkowca małego, które pozwolą na uzupełnienie zapisów programu ochrony. Podkowiec mały to doskonały gatunek tarczowy dla innych nietoperzy, jak na przykład dla niezwykle rzadkich nocków: dużego i łydkowłosego. Chroniąc go, ochronimy wszystkie gatunki nietoperzy korzystające z podobnych schronień i środowisk. Projekt zwróci też uwagę społeczeństwa na znaczenie tych owadożernych zwierząt w środowisku. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Plusy (co warto naśladować): Kompleksowe podejście do ochrony gatunku: Projekt obejmuje wszystkie znane i prawdopodobne stanowiska podkowca małego oraz uwzględnia wszystkie niezbędne na danym etapie działania na tych stanowiskach i w ich otoczeniu, zapewniając poprawę warunków siedliskowych dla całej krajowej populacji. Projekt stanowi kontynuację wcześniejszych działań i realizację krajowego programu ochrony podkowca małego. Kontynuacja działań ochronnych po zakończeniu projektu została właściwie (kompleksowo, realistycznie i przejrzyście) zaplanowana. Połączenie aspektów ochrony gatunku i aspektów kulturowych: Poprawa warunków bytowania podkowca wiąże się z remontami i modernizacją cennych kulturowo, często zabytkowych obiektów, głównie starych kościołów i cerkwi. Wszystkie prace (w tym: wymiana i konserwacja pokryć dachowych, instalowanie platform na guano, odtwarzanie ciągów nasadzeń) uwzględniają zarówno potrzeby nietoperzy, jak i konieczność ochrony zabytków przed zniszczeniem i utrzymanie ich walorów estetycznych i historycznych, przez co projekt przyczynia się do zachowania lokalnego dziedzictwa kulturowego. Przejrzysta, prosta struktura zarządzania projektem i wytworzonym majątkiem, mimo udziału w projekcie wielu podmiotów: Beneficjent przyjmuje na siebie pełną odpowiedzialność za koordynację i realizację wszystkich działań związanych z ochroną podkowca małego w ramach projektu i po jego zakończeniu. Wytworzony majątek staje się własnością beneficjenta (specjalistyczny sprzęt terenowy i badawczy) i właścicieli obiektów (wyremontowane dachy, platformy na guano, kraty, nasadzone czy pielęgnowane drzewa i krzewy). Zawarte umowy z właścicielami obiektów gwarantują utrzymanie efektów projektu i lepszą ochroną gatunku w przyszłości. Więcej o projekcie: www.pronatura.org.pl MUROWY KSEROTERMICZNE – KOMPLEKSOWA OCHRONA CENNYCH ZBIOROWISK ROŚLINNYCH W SKALI CAŁEGO REGIONU Utrzymanie bioróżnorodności siedlisk kserotermicznych w Małopolsce (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie) czas realizacji: 2010-1013; wartość: 3,3 mln zł; dofinansowanie UE: 2,5 mln zł Informacje o beneficjencie: PJB, w momencie złożenia projektu brak doświadczenia instytucjonalnego w realizacji projektów przyrodniczych (nowa jednostka). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Typ projektu: Ochrona gatunków i siedlisk in situ Tło: Murawy kserotermiczne oraz ciepłe zarośla województwa małopolskiego cechuje ogromne bogactwo występujących w nich gatunków roślin i związanych z nimi zwierząt. Są to zbiorowiska półnaturalne lub pionierskie. Ich trwałość była w przeszłości zapewniana przez ich stałe i ekstensywne użytkowanie. Tradycyjnie murawy kserotermiczne użytkowano poprzez wypas i koszenie. Ciepłe zarośla były źródłem drobnego materiału opałowego oraz materiału na tradycyjnie plecione płoty, tyczki do fasoli, miotły. Zaniechanie użytkowania muraw kserotermicznych i ciepłych zarośli spowodowało postępujący proces ich zarastania przez krzewy i drzewa. Podobnie w przypadku zbiorowisk naskalnych, zaniechanie wypasu uruchomiło proces sukcesji. Ocienienie muraw kserotermicznych, ciepłych zarośli i zbiorowisk naskalnych prowadzi do drastycznego spadku ich bogactwa gatunkowego. Wiele gatunków chronionych jest na granicy wyginięcia z powodu zmiany warunków w ich siedliskach. Cele: Odtworzenie i kształtowanie warunków dla trwałego zachowania siedlisk naskalnych, muraw kserotermicznych i ciepłych zarośli; Przywrócenie właściwych warunków siedliskowych w wymienionych zbiorowiskach; Rozmnożenie ex situ zagrożonych gatunków z osobników pochodzących z lokalnych populacji; Skanalizowanie ruchu turystycznego i skuteczne połączenie funkcji ochronnych z turystyczno-edukacyjnymi; Stała kontrola planowanych zabiegów. Opis: Projekt obejmuje 22 rezerwaty zlokalizowane na terenie województwa małopolskiego, z których 11 jest obecnie włączonych do sieci Natura 2000. W ramach projektu planowane jest przywrócenie właściwych warunków siedliskowych poprzez zaplanowanie selektywnych i systematycznych prac, polegających na wypasie, wykaszaniu, usuwaniu drzew i krzewów zarastających siedliska oraz inwazyjnych gatunków roślin. W hodowli ex situ rozmnożone zostanie 10 ginących gatunków roślin. Rozbudowana zostanie infrastruktura turystyczna w 8 obiektach. Prowadzony będzie stały monitoring efektów rewitalizacji. Planowany jest zakup narzędzi niezbędnych do zabiegów ochronnych, hodowli ex situ i prowadzenia monitoringu. Do wypasu zostanie zakupione stado 10 owiec. Dodatkowo, jako zadania wspomagające, planuje się przeszkolenie kadry realizującej i nadzorującej działania w trakcie projektu i po jego zakończeniu. W ramach działań Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska informacyjno-promocyjnych organizowane będą spotkania informacyjne oraz zostanie wydany przewodnik po rezerwatach kserotermicznych Małopolski. Oczekiwane rezultaty: Realizacja projektu zapewni ochronę właściwego stanu ekosystemów 22 rezerwatów województwa Małopolskiego, na łącznej powierzchni 158 ha, w tym na 106 ha obszarów sieci Natura 2000. Dla wszystkich obszarów zostaną opracowane plany zadań ochronnych. Powstanie również dokumentacja hodowli ex situ i in situ, metodyka wypasu zwierząt oraz metodyka monitoringu działań ochronnych. Realizacja działań ochronnych in situ umożliwi ochronę 45 cennych gatunków roślin. Zmodernizowanych lub rozbudowanych zostanie 8 obiektów chroniących cenne siedliska przed nadmierną antropopresją. 50 osób zostanie przeszkolonych do zarządzania ochroną muraw kserotermicznych. Plusy (co warto naśladować): Kompleksowość działań: Działaniami objęte są wszystkie rezerwaty siedlisk kserotermicznych w Małopolsce; zadania zaplanowane w ramach projektu oraz po jego zakończeniu w pełni zaspokajają potrzebę działań ochronnych na tych siedliskach. Dokładna analiza istniejącej sytuacji, realistyczne planowanie działań: Przy planowaniu projektu wzięto pod uwagę specyficzne uwarunkowania, takie jak położenie i ukształtowanie terenu rezerwatów, stan zachowania poszczególnych stanowisk, katalog możliwych do zastosowania na poszczególnych stanowiskach działań ochronnych, możliwości organizacyjne i techniczne beneficjenta. Wszystkie zadania są przemyślane i efektywne. Otwartość na uwagi ekspertów i dyskusję: Beneficjent szczegółowo rozważył wszystkie rekomendacje ekspertów. W przypadku uznania rekomendacji za właściwe, wprowadził zmiany do projektu. W przypadku uznania rekomendacji za niezgodne z uwarunkowaniami na obszarach objętych projektem, rzeczowo uzasadnił swoje stanowisko i zaproponował alternatywne rozwiązania. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska SPÓJNA KONCEPCJA UPORZĄDKOWANIA RUCHU TURYSTYCZNEGO NA OBSZARZE PUSZCZY SANDOMIERSKIEJ – MAŁA INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA TWORZONA Z MYŚLĄ O OCHRONIE NAJCENNIEJSZYCH ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH Kanalizacja ruchu turystycznego na obszarze Natura 2000 w Puszczy Sandomierskiej (Nadleśnictwo Kolbuszowa – podmiot wiodący) czas realizacji: 2007-2011; wartość: 2,4 mln zł; dofinansowanie UE: 2 mln zł Informacje o beneficjencie: jednostki Lasów Państwowych; doświadczenie beneficjenta i partnerów w realizacji projektów przyrodniczych o mniejszej skali. Typ projektu: Budowa lub modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów chronionych przed nadmierną i niekontrolowaną presją turystów. Tło: Puszcza Sandomierska położona jest w południowo-wschodniej części Polski, w widłach Wisły i Sanu. Jest częścią jednego z większych leśnych kompleksów w Polsce, mieszczącego się na terenie Kotliny Sandomierskiej. W przeszłości teren został częściowo wylesiony, tworząc obecnie mozaikę lasów i terenów rolniczych, głównie użytkowanych ekstensywne, ze względu na dominację piaszczystych gleb bielicowych. Przepływająca przez Puszczę rzeka Łęg wraz z dopływami Przywrą i Zyzogą, zachowała w znacznej części swój naturalny charakter. Na terenie Puszczy znajdują się liczne kompleksy znaturalizowanych stawów rybnych. W granicach obszaru znajduje się także wiele wsi i przysiółków. Puszcza stanowi ważną ostoję wielu gatunków ptaków: bociana białego, bociana czarnego, ptaków drapieżnych i derkacza. Dla kraski, podgorzałki i czapli białej obszar stanowi miejsce gniazdowania ponad 10% populacji tych gatunków w Polsce. Ponadto Puszcza Sandomierska jest jedną z ważniejszych ostoi bardzo rzadkich, zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, jak: wawrzynek główkowy, fiołek bagienny, mącznica lekarska, długosz królewski, modliszka zwyczajna, jelonek rogacz, pachnica dębowa oraz biegacz urozmaicony. Obszar jest otoczony dużymi aglomeracjami miejskimi (Rzeszów, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Mielec), co sprzyja znacznej presji ze strony ich mieszkańców. Bardzo licznie uprawiana jest tutaj turystyka weekendowa i wakacyjna. W związku z obserwowanym wzrostem ruchu turystycznego, Nadleśnictwa rozpoczęły działania zmierzające do jego właściwego skanalizowania. Powstało kilkanaście ścieżek przyrodniczych, wyznaczono kilkanaście kilometrów szlaków rowerowych, zlokalizowano kilkanaście „zielonych klas” i parkingów. W związku ze nasilającym się ruchem rowerowym i pieszym, konieczne jest Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska dalsze rozwijanie małej infrastruktury. Cele: Ograniczenie presji na najcenniejsze obszary przyrodnicze, na których występują występowania najcenniejsze gatunki na obszarze Puszczy Sandomierskiej; Kanalizacja ruchu turystycznego wraz z budową małej infrastruktury, odciążająca obszary występowania kraski, orlika krzykliwego oraz gatunków owadów biegacza urozmaiconego, pachnący dębowej, jelonka rogacza, kozioroga dębosza. Opis: Realizacja projektu opiera się na modernizacji i budowie ścieżek rowerowych i dydaktycznych, parkingów i miejsc odpoczynku, których przeznaczeniem jest kanalizowanie ruchu turystycznego. Planowane jest utworzenie jednego szlaku łączącego wszystkie ścieżki i parkingi, przebiegającego przez obszar Natura 2000 i w jego bezpośrednim sąsiedztwie, tak aby odciążył zagrożone ruchem turystycznym siedliska i gatunki. Wszystkie ścieżki znajdują się na terenach leśnych w okolicach dużych aglomeracji miejskich, przy miejscach odpoczynku, postoju pojazdów i przy szosach. W miejscach tych zostaną postawione tablice informacyjne dotyczące reguł postępowania oraz walorów przyrodniczych na danym terenie, powstaną także wiaty ze stołami i ławkami oraz paleniska. Na trasie ścieżek zlokalizowane będą przystanki tematyczne, dotyczące elementów przyrody i ich ochrony. W ramach projektu przewiduje się także działania związane z czynną ochroną i zabezpieczaniem siedlisk zagrożonych gatunków (biegacza urozmaiconego, pachnicy dębowej, kraski i in.): przekopanie i zamknięcie nielegalnych wjazdów na tereny cenne przyrodniczo, systematyczne sprzątanie zagrożonych siedlisk, wykładanie drewna, ogrodzenie obszaru występowania pachnicy dębowej i objęcie zasiedlonych przez nią drzew ochroną pomnikową, montaż i czyszczenie budek lęgowych dla kraski, ustawienie czatowni na zrębach zupełnych i monitoring stanowisk kraski. Oczekiwane rezultaty: Oczekiwanym rezultatem jest skanalizowanie i uporządkowanie ruchu turystycznego w celu ochrony wielu cennych zasobów przyrodniczych, a prze to zapewnienie ochrony właściwego stanu ekosystemów na powierzchni prawie 130 tys. ha. Powstaną 2 nowe ścieżki, a 16 zostanie zmodernizowanych. Powstanie 12 małych parkingów. Dodatkowo zostaną zapewnione właściwe warunki siedliskowe i zabezpieczone stanowiska trzech zagrożonych gatunków: kraski, biegacza urozmaiconego i pachnicy dębowej. Plusy (co warto naśladować): Kompleksowość działań: projekt jest kontynuacją wcześniejszych działań podejmowanych na terenie Puszczy Sandomierskiej zarówno pod względem merytorycznym, jak i organizacyjnym. Planowane działania dotyczą dalszej Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska rozbudowy i modernizacji istniejącej sieci szlaków i ścieżek dydaktycznych; realizacja zaplanowanych zadań zapewni ochronę przed nadmiernym i niekontrolowanym ruchem turystycznym na terenie całego obszaru; Ukierunkowanie na ochronę przyrody: zaplanowane zadania, mimo że dotyczą rozwoju infrastruktury turystycznej, są ukierunkowane na ochronę cennych siedlisk przed ruchem turystycznym, a zarazem dążą do bezpośredniej poprawy warunków siedliskowych wybranych gatunków. Projekt przyczynia się do poprawy warunków dla wypoczynku mieszkańców aglomeracji sąsiadujących z Puszczą Sandomierską i jednocześnie chroni zasoby przyrodnicze. Sprawne rozliczanie projektu: Mimo niewielkiego poziomu środków przeznaczonych na zarządzanie, jest to jeden z niewielu beneficjentów, którego wnioski o płatność są przygotowywane zgodnie z wytycznymi i zaleceniami PO IiŚ, w wyniku czego są zatwierdzane bez poprawek lub po naniesieniu jedynie niewielkich zmian. KOMPLEKSOWA OCHRONA ZAGROŻONYCH GATUNKÓW I SIEDLISK PRZYRODNICZYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków na obszarach sieci Natura 2000 w województwie lubelskim (Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Lubinie) czas realizacji: 2010-2014; wartość: 2,8 mln zł, dofinansowanie UE: 2,4 mln zł Informacje o beneficjencie: PJB, brak doświadczenia instytucjonalnego, jednak duże doświadczenie w realizacji projektów przyrodniczych osób biorących udział w projekcie. Typ projektu: Ochrona gatunków i siedlisk in situ Tło: Projekt obejmuje 4 bloki tematyczne: Dolina Wisły, Torfowiska węglanowe, Ochrona żółwi błotnych, Ochrona susła perełkowanego. Dolina Wisły – ten komponent projektu obejmuje ochronę siedlisk muraw kserotermicznych, położonych na stromych zboczach doliny Wisły na obszarze planowanego rezerwatu Męćmierz, na zboczu ujściowego odcinka rzeki Chodelki do Wisły (rezerwat Skarpa Dobrska) oraz na Górze Trzech Krzyży w Kazimierzu Dolnym. Małopolski Przełom Wisły to odcinek doliny o stromych, pokrytych lessem zboczach, których wysokość sięga od 60 nawet do 100 m. Murawy kserotermiczne wykształciły się na siedliskach suchych, zasadowych, zasobnych w składniki pokarmowe, głównie o wystawie południowej. Występują tam niezwykle cenne, rzadkie gatunki, związane z siedliskami muraw Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska kserotermicznych, a wśród nich wiele gatunków motyli. W wyniku zaprzestania wypasu oraz wprowadzenia sztucznych zalesień, siedliska te na obszarze objętym projektem uległy silnemu przekształceniu. Głównym zagrożeniem jest ograniczony zasięg przestrzenny oraz jego rozproszenie, a także wynikająca z sukcesji wtórnej niewielka powierzchnia płatów na poszczególnych stanowiskach. Torfowiska węglanowe – Obszar Natura 2000 „Chełmskie Torfowiska Węglanowe” należy do najcenniejszych w skali kraju i kontynentu ostoi ptaków związanych z torfowiskami. Występuje tu 67 gatunków zagrożonych w skali Polski i 34 w skali Europy. Jest to też jedyny w Polsce obszar, gdzie obok siebie istnieją zespoły roślinności torfowiskowej i muraw kserotermicznych. Zróżnicowanie formacji roślinnych warunkuje ogromne bogactwo florystyczne tego obszaru. Niektóre gatunki, niezwykle rzadkie w skali kraju (m.in. kosaciec syberyjski, kruszczyk błotny, gnidosz królewski), tworzą tu populacje tysięcy osobników. Występuje tu ok. 800 gatunków motyli, w tym wiele bardzo rzadkich, a także liczne gatunki płazów. Do najważniejszych zagrożeń Chełmskich Torfowisk Węglanowych należą: sukcesja roślinności zaroślowej na zaniedbanych pastwiskach i polach, niekontrolowany odpływ wód starym systemem melioracyjnym, wypalanie i w konsekwencji pożary torfowisk, intensyfikacja upraw i wprowadzanie upraw roślin energetycznych na cenne siedliska roślinne. Ochrona żółwi błotnych – Projektem objęte są siedliska żółwi błotnych na najliczniejszych w Polsce obszarach ich występowania: SOO Natura 2000 Lasy Sobiborskie (jednocześnie Sobiborski Park Krajobrazowy), SOO 2000 Dobromyśl, projektowany SOO Pawłów oraz SOO Sobowice. Na terenie objętym projektem żółw błotny występuje w zarastających, płytkich zbiornikach wód stojących lub wolno płynących, na torfowiskach i bagnach. Jaja składa najczęściej w lekkich, piaszczystych dobrze nasłonecznionych glebach porośniętych zespołem napiaskowej murawy szczotlichowej, na ugorach, polach, uprawach sosnowych, śródleśnych polanach, nieczynnych wyrobiskach, a nawet poboczach dróg gruntowych. Ze względu na mozaikową strukturę tych siedlisk, ochrona żółwia zapewnia jednocześnie ochronę wielu innym gatunkom roślin i zwierząt. Główne zagrożenia dla żółwi na Lubelszczyźnie to osuszanie i zagospodarowywanie terenów podmokłych, regulacja rzek, wypalanie torfowisk, ruch drogowy. Lęgi zagrożone są przede wszystkim drapieżnictwem, warunkami klimatycznymi (chłodne lato) oraz zanikiem potencjalnych lęgowisk (zalesianie nieużytków, sukcesja wtórna na zaniedbanych pastwiskach i polach). Ochrona susła perełkowanego - Stanowiska tego gatunku na Lubelszczyźnie są jedynymi na obszarze Unii Europejskiej. Susły żyją w koloniach zwartych lub śródpolnych. Kolonie zwarte występują na rozległych pastwiskach lub nieużytkach o powierzchni od kilku do kilkudziesięciu ha. Optymalnym siedliskiem są pastwiska dosyć intensywnie wypasane i utrzymane w wysokiej kulturze rolnej, gdzie kontakty pomiędzy osobnikami nie są Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska utrudnione przez przeszkody naturalne. Populacje kolonii zwartych w dobrym stanie ochrony liczą od kilkuset do nawet kilkunastu tysięcy osobników. Populacja susła perełkowanego zmniejsza się na skutek splotu czynników: sukcesja wynikająca z zaniechania ekstensywnych upraw i wypasu bydła po upadku PGR, zwiększenie liczebności lisa, w przeszłości także zmiany sposobów użytkowania zajmowanych przez susła terenów – zamiana pastwisk i nieużytków na uprawy wysokich roślin, zabudowa i fragmentacja krajobrazu. Obecnie na skutek izolacji poszczególnych kolonii zagrożeniem jest zmniejszenie zmienności i negatywny dryf genetyczny w ich obrębie. Projektem objęte są najliczniejsze zwarte konie tego gatunku, których największe zagęszczenie zanotowano w okolicach Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego. Cele: Utrzymanie otwartego charakteru muraw, łąk, pastwisk i torfowisk; Ograniczenie presji drapieżników; Zapewnienie odpowiednich warunków siedliskowych dla zwartych kolonii susłów perełkowanych; Zapewnienie odpowiednich warunków siedliskowych dla żółwi błotnych; Zapewnienie odpowiednich podstaw merytorycznych do kompleksowej ochrony żółwi błotnych; Porządkowanie ruchu turystycznego. Opis: Projekt zakłada realizację zadań, których wspólnym celem jest utrzymanie lub przywracanie właściwego stanu siedlisk i poprawa warunków bytowania gatunków charakterystycznych dla Polski wschodniej. Zadania realizowane w ramach projektu to przede wszystkim koszenie, wypas i usuwanie nalotu drzew i krzewów z zagrożonych torfowisk i muraw kserotermicznych oraz ze stanowisk zagrożonych gatunków: susła perełkowanego i żółwia błotnego. Ponadto, w celu ochrony kolonii susła perełkowanego i lęgów żółwia błotnego przed drapieżnikami, dokonany zostanie odstrzał 920 osobników lisa. Na stanowiskach żółwia błotnego prowadzony będzie monitoring gniazdujących samic, zabezpieczanie gniazd przed drapieżnikami, przywracanie właściwych stosunków wodnych poprzez remont grobli w rezerwacie „Żółwie błota”. Na stanowiskach susła zostanie przeprowadzone nawożenie i wyrównywanie gruntu, na zaniedbanych pastwiskach zostanie przywrócone użytkowanie kośne. W ramach zabezpieczania siedlisk muraw kserotermicznych przed presją turystyczną, w ich sąsiedztwie na odcinkach szlaków o łącznej długości 200m zostanie utwardzona Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska nawierzchnia ścieżek i postawione ogrodzenie. Oczekiwane rezultaty: Przewiduje się przywrócenie właściwego stanu ochrony ekosystemów na powierzchni 16 482 ha, a w tym objęcie ochroną 6 065 ha obszarów wodnobłotnych i 20 ha muraw kserotermicznych. Na 42 ha zagrożonych siedlisk zostaną wdrożone działania ograniczające presję ze strony turystów. Powierzchnia siedlisk żółwia błotnego, na której poprawione zostaną warunki jego bytowania, to 11690 ha. Warunki bytowania susła perełkowanego ulegną poprawie na 271 ha. Ponadto, na 30 prelekcjach lokalna społeczność zostanie poinformowana o konieczności ochrony zagrożonych siedlisk i gatunków. Plusy (co warto naśladować): Kontynuacja działań ochronnych – planowane w ramach projektu zadania stanowią kontynuację i uzupełnienie wcześniej podejmowanych działań na tych samych obszarach. Kompleksowość podejmowanych działań – beneficjent dokonał trafnej priorytetyzacji potrzeb zagrożonych gatunków i siedlisk występujących na terenie województwa lubelskiego. W projekcie znalazły się działania, które obecnie są najistotniejsze z punktu widzenia skutecznej ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych. Realizowane działania odpowiadają na najbardziej istotne zagrożenia oraz potrzeby ochronne siedlisk i gatunków objętych projektem. TORFOWISKA BAŁTYCKIE – KONTYNUACJA DZIAŁAŃ NA RZECZ PRZYWRÓCENIA WARTOŚCI PRZYRODNICZEJ OBSZARÓW ZDEGRADOWANYCH Restytucja roślinności torfowiskowej na zdegradowanych torfowiskach wysokich województwa pomorskiego (Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego) czas realizacji: 2009-2012; wartość: 0,54 mln zł; dofinansowanie UE: 0,46 mln zł Informacje o beneficjencie: NGO, duże doświadczenie w realizacji projektów z zakresu ochrony przyrody. Typ projektu: Ochrona gatunków i siedlisk in situ Tło: Strategicznym celem projektu jest powstrzymanie degradacji torfowisk wysokich po zaprzestaniu przemysłowej eksploatacji torfu metodą frezerową i zainicjowanie regeneracji pokrywy roślinnej o charakterze torfowiskowym na torfowiskach objętych ochroną w sieci Natura 2000. Torfowiska wysokie, na których zakończono przemysłowe wydobycie torfu, odznaczają się specyficznymi warunkami siedliskowymi (przesuszenie i murszenie pozostałości złoża torfu), które uniemożliwiają lub wybitnie utrudniają spontaniczną Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska regenerację roślinności torfowiskowej. Niektóre z takich obiektów są częścią obszarów chronionych i powinny być poddane czynnej ochronie w celu przywrócenia właściwych cech abiotycznych, biocenotycznych oraz funkcjonalnych. Do odtworzenia w ramach projektu wybrano jedyne w województwie pomorskim torfowiska objęte ochroną, na których działania te mają szansę powodzenia. Projekt jest kontynuacją działań realizowanych przez Fundację Rozwoju UG w latach 2007- 2008. Cele: Podniesienie poziomu wody gruntowej i zwiększenie uwilgocenia powierzchni torfowiska; Poprawa fizycznych i mikrobiologicznych cech podłoża torfowego w stopniu umożliwiającym osiedlenie się i dalszy rozwój gatunków wprowadzonych oraz spontaniczne pojawienie i utrzymanie się innych gatunków wysokotorfowiskowych; Zasiedlenie powierzchni poeksploatacyjnych przez wprowadzone gatunki torfotwórcze (torfowca błotnego Sphagnum palustre, torfowca szpiczastolistnego S. cuspidatum, torfowca Russowa S. russowii, wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum); Zwiększenie różnorodności i poprawa struktury ekologicznej flory na powierzchniach poeksploatacyjnych spontanicznie zasiedlonych przez gatunki nietorfotwórcze (wrzos); Kontynuacja działań czynnej ochrony na powierzchniach poeksploatacyjnych z regenerującymi gatunkami torfowców (założonych jako eksperyment polowy w ramach wcześniejszych projektów). Opis: Projektem objęto zdegradowane torfowiska wysokie o łącznej powierzchni 5,7ha: Czarne Bagno leżące na terenie SOO Łebskie Bagna oraz Żarnowska na obszarze SOO Ostoja Słowińska. Podstawowym działaniem w ramach projektu jest wprowadzenie 4 gatunków roślin torfowiskowych (mchów torfowców: Sphagnum palutre, S. cuspidatum i S. russowii oraz wełnianki pochwowatej: Eriophorum vaginatum) na powierzchnie poeksploatacyjne pozbawione warstwy murszu. Gatunki te cechują się wysoką zdolnością do zasiedlania wyrobisk pokopalnianych, co zostało przetestowane w ramach dwóch wcześniej realizowanych projektów o charakterze eksperymentalnym, na tych samych obiektach, które są uwzględnione w niniejszym projekcie. Planuje się też zasypanie części rowów odwadniających wyrobiska, co wzmocni działanie istniejących już zastawek piętrzących wodę. Pierwszy etap prac rozpoczął się w sierpniu i zakończył 2 września 2009 roku i polegał na: ręcznym karczowaniu drzew z terenu objętego projektem, ścinaniu i karczowaniu luźnego Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska podrostu drzew z drogi dojazdowej na torfowisko, oznaczeniu kołkami poletek i kwater, ręcznym usunięciu wierzchniej warstwy torfowców na głębokość 30 cm oraz zasypaniu rowów melioracyjnych w celu polepszenia warunków wodnych na powierzchni torfowiska, zabezpieczeniu okładu z pobranych roślin oraz robotach ziemnych z przewozem gruntu. Drugi etap prac na torfowisku, zakończony 20 listopada 2009r, polegał na ręcznym zbiorze materiału roślinnego (za zgodą Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska) oraz jego transporcie z torfowisk znajdujących się w możliwie jak najbliżej miejsca reintrodukcji i tylko z takich stanowisk, gdzie pobór nie spowodował znaczącej redukcji liczebności lokalnych populacji. Przypowierzchniowa warstwa torfu została wymieszana z preparatem polimerowym AgroHydroGel, który intensywnie chłonie wodę (również z atmosfery) i wolno ją oddaje, przez co zwiększa i stabilizuje wilgotność gleby. Następnie materiał roślinny zebrany z odpowiednich stanowisk został ręcznie rozrzucony na wcześniej przygotowanym terenie płaskim. W celu zabezpieczenia wprowadzonych roślin na torfowiska przykryto je warstwą słomy, chroniącą je przed nadmiernym wysychaniem i przenoszeniem przez wiatr i zwierzęta. Efektem tych działań jest polepszenie warunków wodnych torfowisk, które na skutek eksploatacji uległy przesuszeniu, oraz trwałe osiedlenie się i rozwój introdukowanej roślinności. Oczekiwane rezultaty: Przewiduje się dalsze polepszenie warunków wodnych na torfowiskach objętych projektem oraz trwałe osiedlenie się i dalszy rozwój introdukowanych gatunków roślin, a w kilkuletniej perspektywie także spontaniczną sukcesję innych gatunków typowych dla torfowisk wysokich i stopniowe odtwarzanie się biocenoz torfotwórczych. Plusy (co warto naśladować): Kontynuacja działań: Projekt jest kontynuacją działań będących swego rodzaju eksperymentem finansowanych w ramach programu LIFE. Pozytywne efekty projektu były inspiracją do podjęcia kolejnych działań o znacznie większej skali. Kompleksowość działań: W ramach projektu realizowane są wszystkie działania niezbędne do odtworzenia i ochrony objętych nimi torfowisk. Koncentracja działań na ściśle wyznaczonym obszarze: Odtwarzane w ramach projektu torfowiska zajmują niewielką powierzchnię, ich granice są ściśle określone, a podejmowane na nich działania są niemal identyczne. Dzięki temu, że Beneficjent koncentruje swoją uwagę na tak niewielkich, konkretnych obszarach o jednakowym charakterze, organizacja projektu oraz monitorowanie jego efektów i reagowanie na bieżącą sytuację są znacznie prostsze niż w przypadku projektów, których zasięg jest Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska rozproszony lub bardzo rozległy, a zakres merytoryczny i cele - zróżnicowane. Więcej o projekcie: www.frug.gda.pl KARKONOSKI PARK NARODOWYCH – KOMPLEMENTARNE WSPÓŁISTNIENIE PROJEKTÓW DOTYCZĄCYCH OCHRONY PRZYRODY Realizacja czterech projektów dotyczących ochrony przyrody w Karkonoszach (Karkonoski Park Narodowy) Informacje o beneficjencie: park narodowy, duże doświadczenie w realizacji projektów przyrodniczych. Kompleksowa ochrona ekosystemów leśnych w Karkonoskim Parku Narodowym czas realizacji: 2009-2012; wartość: 6,6 mln zł; dofinansowanie UE: 5,5 mln zł Typ projektu: Ochrona gatunków i siedlisk in situ Tło: Nieodpowiednia gospodarka leśna i antropopresja doprowadziły do zniekształcenia siedlisk karkonoskich lasów. Zmiany te, polegające się na różnicach gatunkowych, wiekowych i różnicach w formie zmieszania drzewostanów, wpłynęły także na skład gatunkowy i liczebność fauny. Ponadto na znacznych obszarach fitocenoz naturalnych wystąpiła klęska zamierania drzewostanów. Zmiany w składzie gatunkowym zarówno flory, jak i fauny, którym towarzyszy nadmierna penetracja siedlisk przez turystów i erozja na szlakach, pociągają za sobą głębsze konsekwencje: zmiany stosunków wodnych i glebowych. KPN od wielu lat z powodzeniem prowadzi działania zmierzające do odbudowy naturalnych drzewostanów i zapobieżenia erozji. Działania te wymagają kontynuacji, która jest przedmiotem niniejszego projektu. Cele: Przywrócenie właściwego składu gatunkowego siedlisk kwaśnej buczyny górskiej i borów jodłowo-świerkowych; Przywrócenie właściwej budowy i struktury przestrzennej tych siedlisk; Poprawa warunków bytowania rzadkich gatunków fauny i flory; Zahamowanie procesów erozyjnych i przywrócenie właściwych stosunków wodnych na zagrożonych fragmentach siedlisk objętych projektem; Ograniczenie nielegalnej penetracji lasów przez turystów. Opis: W celu przywrócenia naturalnego stanu przyrody w Karkonoskim Parku Narodowym, Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska prowadzona jest odbudowa zniekształconych siedlisk kwaśnej buczyny górskiej, borów jodłowo-świerkowych i górnoreglowej świerczyny sudeckiej. Do siedlisk zostanie wprowadzonych 286 000 szt. sadzonek drzew z gatunków właściwych dla tych siedlisk, m.in. jodła pospolita, buk, klon jawor, lipa drobnolistna, grab, dąb szypułkowy, wierzba śląska, wierzba lapońska. Sadzonki produkowane są w oparciu o rodzime ekotypy, z przestrzeganiem zróżnicowania wysokościowego n.p.m. Nasadzenia, w ramach obecnego projektu oraz wcześniejsze, obejmowane są odpowiednią opieką, w tym zabezpieczane przed zgryzaniem i atakami kornikowatych, a struktura ich siedlisk jest stopniowo przekształcana, aby zapewnić właściwy rozwój fitocenoz. Przywrócenie pierwotnego składu gatunkowego i wiekowego drzewostanów, wraz z działaniami wspomagającymi, takimi jak montaż skrzynek lęgowych, prowadzi do poprawy warunków bytowania rzadkich gatunków flory i fauny, charakterystycznych dla tych terenów: sóweczki, włochatki, muchołówki małej, muchołówki białoszyi, popielicy, orzesznicy i cietrzewia (poprawa warunków rozmnażania i rozwoju, a dla cietrzewia, popielicy i orzesznicy także zwiększenie ilości bazy żerowej). Nasadzenia przyczyniają się także do ochrony gleby przed erozją i przywrócenia właściwych stosunków wodnych. Jednak w celu zahamowania erozji i rozproszenia spływu stokowego przede wszystkim wykonywana jest zabudowa przeciwerozyjna z miejscowych, naturalnych materiałów: drewniane zapory z belek, wykładanie w poprzek stoków gałęzi i kłód drewnianych, brukowanie miejscowym materiałem skalnym rynien erozyjnych na szlakach turystycznych, drewniane progi rozprowadzające wodę. W celu ochrony odnowionych siedlisk zostanie ograniczona antropopresja i nielegalna penetracja lasów oraz przeprowadzone zostaną działania edukacyjne. Planuje się modernizację ścieżek dydaktycznych na długości 12 km oraz budowę 800 m drewnianych kładek dla skanalizowania ruchu turystycznego, ponadto wzmożone zostaną patrole straży parku. Długofalowym celem projektu jest osiągniecie takiego stanu siedlisk, w którym ingerencja człowieka zostanie ograniczona do niezbędnego minimum lub całkowicie wyeliminowana. Oczekiwane rezultaty: Realizacja projektu pozwoli przywrócić i zachować bioróżnorodność i złożoność układów ekologicznych, zabezpieczy bezcenne siedliska przed degradacją i zanikaniem gatunków na powierzchni 320 ha. Działaniami ochronnymi zostanie objętych 13 zagrożonych gatunków. Projekt przyczyni się do zwiększenia liczebności gatunków, które mogą być wykorzystane do rekonstrukcji naturalnych procesów ekologicznych. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Ochrona najcenniejszych ekosystemów Modernizacja Ścieżki nad reglami Karkonoskiego Parku Narodowego. czas realizacji: 2009-2011; wartość: 3,1 mln zł; dofinansowanie UE: 2,6 mln zł Typ projektu: Budowa lub modernizacja małej infrastruktury służącej zabezpieczeniu obszarów chronionych przed nadmierną i niekontrolowaną presją turystów Tło: Na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego wytyczonych jest 117,6 km szlaków turystycznych, co daje średnią gęstość szlaków 2,8 km/km2 - najwyższą wśród wszystkich polskich parków narodowych. Aż 63% źródeł zagrożeń dla przyrody Parku zależne jest od aktywności turystycznej i funkcjonowania związanej z nią infrastruktury. Główne zagrożenia to: zakłócanie naturalnego spływu wód, procesy erozyjne, wydeptywanie roślinności związane z nielegalną penetracja siedlisk, wprowadzanie gatunków obcych dla flory Karkonoszy i śmiecenie. Projektem objęte są tereny leżące wzdłuż zielonego szlaku turystycznego, na odcinku od szlaku czarnego poprzez Czarny Kocioł, Śnieżne Kotły do Mokrej Przełęczy, stanowiące mozaikę niezwykle cennych przyrodniczo siedlisk leśnych i nieleśnych. Celem projektu jest zminimalizowanie negatywnego wpływu turystyki pieszej na otaczające szlak zielony siedliska roślinne i przebywające w jego otoczeniu gatunki zwierząt. Cele: Odtworzenie różnorodności biologicznej oraz złożoności układów ekologicznych w bezpośrednim otoczeniu modernizowanego szlaku; Zabezpieczenie przed degradacją siedlisk i zanikaniem gatunków o wysokiej randze ekologicznej; Ograniczenie procesów erozyjnych oraz przywrócenie właściwych stosunków wodnych; Zwiększenie areału zajmowanego przez zagrożone siedliska oraz właściwe dla nich gatunki fauny i flory; Poprawa bezpieczeństwa i kultury zwiedzania, podniesienie ekologicznej i uwrażliwienie na potrzeby ochrony przyrody. świadomości Opis: Projekt obejmuje obszar o powierzchni 196 ha, z czego 107 ha (54%) stanowią siedliska wymienione w dyrektywie siedliskowej (92/43/EWG). Są to: sudeckie zarośla kosodrzewiny, ziołorośla subalpeskie, górskie torfowiska przejściowe i trzęsawiska, górskie piargi krzemianowe, acydofilne bory górnoreglowe, ściany skalne i urwiska krzemianowe porośnięte roślinnością. Działania podejmowane w ramach projektu polegają na ograniczaniu negatywnego wpływu obecności turystów i infrastruktury turystycznej na otoczenie szlaku. Powstaje zabudowa Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska przeciwerozyjna szlaku turystycznego i jego bezpośredniego sąsiedztwa, złożona z systemu drewnianych zapór, kamiennych lub drewnianych progów rozprowadzających wodę, a także prowadzone jest brukowanie wymywanych fragmentów szlaku rodzimym materiałem skalnym i drewnem. Wydeptywaniu cennych zbiorowisk roślinnych, wynikającemu z nielegalnej penetracji siedlisk, zapobiega się poprzez budowę pomostów na terenach podmokłych lub na obszarach wyjątkowo cennych fitocenoz, oraz przez grodzenie nielegalnych przejść i skrótów niską ażurową zaporą wypełnioną gałęziami. Zapora ta jest trudniejsza do pokonania niż zwykła barierka i nie szpeci krajobrazu; po pewnym czasie zostanie przerośnięta miejscową roślinnością, sama natomiast ulegnie mineralizacji. Konieczna jest zmiana przebiegu odcinka szlaku w celu ochrony terenów lęgowych sokoła wędrownego i zbiorowisk roślinnych Małego Śnieżnego Kotła. Nowy odcinek szlaku zostanie poprowadzony starą ścieżką, biegnącą po morenach Śnieżnych Kotłów. Część szlaku będzie okresowo zamykana ze względu na tokowiska cietrzewi. Po zakończeniu modernizacji z obrzeży szlaku zostaną usunięte rośliny obce i synantropijne, a także zostanie przeprowadzone sprzątanie okolic szlaku ze śmieci. Ważnym elementem projektu będzie też edukacja ekologiczna osób odwiedzających Park. Oczekiwane rezultaty: Projekt zakłada oczyszczenie ponad 196 ha parku z obcych elementów, zmodernizowanie prawie 9 km szlaków turystycznych. Na powierzchni ok. 1440 m2 bezpośredni przylegającej do szlaków zostanie ograniczone wydeptywanie, co będzie miało bezpośredni wpływ na zachowanie właściwego stanu ekosystemów KPN na powierzchni ponad 190 ha. Obecnie beneficjent przygotowuje się do realizacji II etapu projektu, który również będzie współfinansowany ze środków PO IiŚ. Ochrona najcenniejszych gatunków flory Karkonoskiego Parku Narodowego - Żywy Bank Genów Jagniątków czas realizacji: 2010-2013; wartość: 2,3 mln zł; dofinansowanie UE: 2 mln zł Typ projektu: Ochrona gatunków ex situ, ochrona zasobów genowych oraz budowa centrów rehabilitacji zwierząt. Tło: Szata roślinna Karkonoszy ma walory niepowtarzalne w skali europejskiej. Długa historia rozwoju roślinności od czasu zlodowaceń, jak też wpływ wilgotnego klimatu oceanicznego sprawiły, że wykształciły się tutaj osobliwe w skali Średniogórza Europejskiego flora oraz zbiorowiska roślinne, które łączą w sobie składniki alpejskie, arktyczne, północne i oceaniczne. Jednakże na skutek zanieczyszczenia powietrza, eutrofizacji, nadmiernej presji turystycznej i zniekształcenia ekosystemów pod wpływem niewłaściwej gospodarki leśnej w przeszłości, gatunki i siedliska karkonoskich roślin są Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska zagrożone. Część zagrożeń można zminimalizować, obecnie realizowane są projekty związane z odbudową pierwotnego składu siedlisk leśnych oraz zabezpieczeniem zagrożonych obszarów przed presja turystyczną. Niektórych zagrożeń, np. zanieczyszczenia powietrza, nie można wyeliminować w wystarczająco krótkim czasie, ani w ramach Parku Narodowego. Z ich powodu konieczne jest utworzenie żywego banku genów, który pozwoli zachować pulę genetyczną zanikających gatunków, a także zapobiec niekorzystnemu dryfowi genetycznemu roślin rozwijających się na izolowanych stanowiskach. W parku występuje duże zapotrzebowanie na produkcję sadzonek drzew i krzewów dla potrzeb ochrony in situ prowadzonej w parku narodowym, w tym w ramach projektu „Kompleksowa ochrona ekosystemów leśnych w Karkonoskim Parku Narodowym”. Cele: Zachowanie zasobów genowych w postaci archiwów genetycznych; Odtwarzanie różnorodności biologicznej poprzez reintrodukcji; Wspieranie procesu odtwarzania właściwego stanu siedlisk kwaśnej buczyny, borów jodłowo-świerkowych oraz górnoreglowej świerczyny sudeckiej; Zachowanie zasobów genowych rzadkich i zagrożonych gatunków roślin w postaci żywego banku genów; Wzbogacenie zasobów genowych gatunków o izolowanych stanowiskach na terenie Parku. Opis: W ramach projektu planuje się odtwarzania zasobów genowych rzadkich i zagrożonych ekotypów drzew i krzewów (jodła pospolita, buk zwyczajny, klon jawor, wiąz górski, czereśnia ptasia, sosna zwyczajna ekotyp naskalny, brzoza karpacka, jarząb pospolity) występujących w trzech siedliskach przyrodniczych: kwaśnej buczynie Luzulo luzuloides-Fagetum, borze jodłowo-świerkowym Abieti-Piceetum, górnoreglowej świerczynie sudeckiej Calamagrostio villosae-Piceetum. Uzyskane sadzonki będą wykorzystane w projekcie KPN dotyczącym odtwarzania i ochrony tych siedlisk. Kolejnym działaniem jest budowa archiwów genetycznych oraz żywego banku genów rzadkich i zagrożonych gatunków Parku. Nasiona 19 gatunków będą przechowywane w Leśnym Banku Genów Kostrzyca w ramach projektu „Ochrona ex situ zagrożonych i chronionych roślin, dziko rosnących w zachodniej części Polski”. Nasiona pozostałych gatunków będą zbierane przez Karkonoski Park Narodowy dla potrzeb rozmnażania i hodowli w obiekcie KPN w Jagniątkowie. Planuje się utworzenie archiwów genetycznych rzadkich gatunków i miejscowych ekotypów gatunków pospolitych, m.in. sosny zwyczajnej Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska ekotyp ze Szklarki, oraz rozmnażanie roślin zielnych w warunkach hodowli ex situ. Ponadto zostaną opracowane strategie reintrodukcji poszczególnych, wybranych gatunków wyhodowanych roślin. Jeden gatunek – skalnica śnieżna – rozmnożony w ramach wcześniejszych działań w Jagniątkowie, zostanie reintrodukowany na swoim pierwotnym stanowisku, ponieważ zagrożenia, które doprowadziły do jego zaniku, już nie występują. W ramach projektu powstanie przestrzenna baza danych o zasobach roślin rzadkich i zagrożonych, a także prowadzony będzie monitoring wszystkich stanowisk, z których pobrano materiał do banku genów i hodowli ex-situ. Oczekiwane rezultaty: W ramach projektu zabezpieczone zostaną zasoby genowe 42 gatunków rzadkich i zagrożonych gatunków lub ekotypów roślin z terenu KPN. Wyhodowane zostanie 10 tys. osobników tych gatunków przeznaczonych do dalszej hodowli ex situ, oraz 140 tys. sadzonek drzew i krzewów przeznaczonych do odtwarzania właściwego stanu siedlisk leśnych. Jeden gatunek – skalnica śnieżna – zostanie restytuowany na swoim pierwotnym stanowisku. Plusy (co warto naśladować): Kompleksowość działań: Wszystkie projekty realizowane przez Karkonoski Park Narodowy stanowią uzupełniające się wzajemnie elementy, dążące do osiągnięcia wspólnego, długofalowego celu, którym jest przywrócenie takiego stanu siedlisk, w którym ingerencja człowieka zostanie ograniczona do niezbędnego minimum lub całkowicie wyeliminowana. Projekty te stanowią planową, systematyczną kontynuację wcześniejszych działań i otwierają drogę do dalszych etapów odtwarzania i ochrony ekosystemów Parku. Współpraca z innymi podmiotami: Karkonoski Park Narodowy realizuje własne przedsięwzięcia w ścisłej współpracy z Leśnym Bankiem Genów Kostrzyca. Nie są to jednak projekty partnerskie, beneficjenci wypracowali metodę planowania i realizacji uzupełniających się wzajemnie projektów, z których każdy osobno uzyskuje dofinansowanie. Taka forma podziału zadań i odpowiedzialności ułatwia realizację złożonych zadań, w które zaangażowane jest wiele podmiotów, a także sprzyja wymianie doświadczeń. W rezultacie projekty uzyskują lepsze efekty i pojawia się możliwość wprowadzania kompleksowych, ogólnokrajowych rozwiązań dla ochrony gatunków i siedlisk. Ukierunkowanie na ochronę przyrody: Wszystkie projekty KPN, również dotyczące rozwoju małej infrastruktury turystycznej, skupiają się na przywracaniu i ochronie właściwego, pierwotnego stanu siedlisk i poprawie warunków bytowania zagrożonych gatunków. Bodowa potencjału instytucjonalnego: Przygotowując kolejne projekty PO IiŚ Beneficjent skutecznie korzysta z własnych doświadczeń zdobytych w ramach dotychczas podejmowanych działań. Mimo obiektywnych trudności sukcesywnie rozwija kadrę Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska zarządzającą projektami, która skutecznie korzysta z dostępnych źródeł finansowania. Kontynuacja działań: Projekty są kontynuacją wcześniejszych działań; zadania zaplanowane w ramach projektów zaspokajają aktualne potrzeby ochrony siedlisk objętych projektem i otwierają drogę do dalszych działań ochronnych na późniejszych etapach, zmierzając do osiągnięcia trwałej ochrony ekosystemów. Dokładna analiza istniejącej sytuacji: KPN stworzył kompleksowy system informatyczny zawierający informacje o ekosystemach i gatunkach występujących na terenie parku. Informacje o stanie przyrody parku, które uzasadniają realizację projektu są rzetelne i wyczerpujące, planowane metody ochronne przemyślane i opisane w przejrzysty i wyczerpujący sposób. Więcej o projektach: www.kpnmab.pl BANKI GENÓW W KOSTRZYCY I WARSZAWIE – KOMPLEMENTARNOŚĆ GEOGRAFICZNA PROJEKTÓW DOTYCZĄCYCH OCHRONY EX SITU ZAGROŻONYCH GATUNKÓW ROŚLIN Realizacja dwóch uzupełniających się projektów dotyczących ochrony ex situ roślin zagrożonych i chronionych, dziko rosnących w Polsce Postępujące zmiany w środowisku – zanieczyszczenie powietrza i gleby, antropopresja na siedliska roślinne, a także naturalne procesy geomorfologiczne sprawiły, że proces wymierania gatunków i ich populacji w II połowie XX wieku znacznie się nasilił, obserwuje się postępującą utratę bioróżnorodności. Zanikanie i kurczenie się siedlisk doprowadziło do ich izolacji przestrzennej, powodującej brak wymiany informacji genetycznej w postaci zapyleń krzyżowych. Zjawisko to osłabia zdolności adaptacyjne gatunku, prowadzi do dryfu genetycznego, a w skrajnych wypadkach do zamierania gatunku. W sytuacji, gdy nie ma możliwości skutecznej ochrony zagrożonych gatunków roślin na ich naturalnych stanowiskach, jedynym sposobem na ich ochronę jest zachowanie ich zasobów genowych w formie banku nasion i hodowli ex situ. Celem dwóch projektów realizowanych w ramach V osi PO IiŚ jest ochrona zasobów genowych zagrożonych i chronionych gatunków roślin dziko rosnących na terenie Polski. Projekty realizowane przez Leśny Bank Genów Kostrzyca i Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Warszawie, obejmują swoim zasięgiem powierzchnię całego kraju. Nasiona są pozyskiwane przede wszystkim z obszarów Natura 2000 i z terenu parków narodowych. Pozyskane zasoby genowe będą przechowywane w obu jednostkach oraz, dla Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska rozproszenia ryzyka związanego z długookresowym przechowywaniem, także w Millennium Seed Bank, Royal Botanic Gardens, Kew w Anglii. Wszystkie te instytucje są członkami europejskiej sieci banków nasion ENSCONET. Program pozwoli zachować pulę genową objętych nim gatunków i ekotypów roślin w niezmienionej formie przez wiele lat. Ponadto, umożliwi hodowlę ex situ zagrożonych gatunków w celu ich reintrodukcji i restytucji, tworzenia archiwów genetycznych, wzbogacania kolekcji ogrodów botanicznych, badań naukowych i do wielu innych zastosowań. Powstanie też komputerowa baza danych o zebranym materiale genetycznym. System ten będzie promować współpracę pomiędzy jednostkami zajmującymi się ochroną, zachowaniem i racjonalnym wykorzystaniem zasobów różnorodności flory naszego kraju. Ochrona ex situ zagrożonych i chronionych roślin, dziko rosnących w zachodniej części Polski (Leśny Bank Genów Kostrzyca) czas realizacji: 2009-2012; wartość: 2,3 mln zł; dofinansowanie UE: 1,9 mln zł Informacje o beneficjencie: jednostka Lasów Państwowych, duże doświadczenie w realizacji projektów z zakresu ochrony przyrody Typ projektu: Ochrona gatunków ex-situ, ochrona zasobów genowych oraz budowa centrów rehabilitacji zwierząt. Cele: Opis stanowisk gatunków objętych projektem i zbiór z nich materiału genetycznego; Zachowanie zasobów genowych ex situ w banku nasion metodą tradycyjną i w ultraniskich temperaturach; Stworzenie bazy danych o gatunkach, ich stanowiskach i działaniach objętych projektem oraz udostępnienie jej na stronie WWW w celu wymiany informacji i racjonalnego wykorzystania zgromadzonych zasobów genowych. Opis: Projekt LBG Kostrzyca ukierunkowany jest na zabezpieczenie na wiele lat puli genowej gatunków roślin zagrożonych wyginięciem, chronionych, pochodzących ze stanowisk naturalnych występujących w części zachodniej Polski, na obszarach Natura 2000. Projekt zakłada racjonalne zmagazynowanie ex situ, późniejsze wykorzystanie oraz właściwe udostępnianie zgromadzonych w postaci banku materiału genetycznego gatunków o wysokiej randze ekologicznej. Projekt obejmuje ochroną 58 gatunków roślin ze 129 stanowisk w zachodniej części Polski. Gatunki zostały dobrane ze względu na ich duże znaczenie ekologiczne i prawne. Realizowany równolegle uzupełniający projekt Ogrodu Botanicznego Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Warszawie obejmuje m.in. stanowiska tych samych gatunków w Polsce wschodniej. Materiał Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska genetyczny roślin w postaci nasion jest przechowywany tradycyjnie w LBG Kostrzyca oraz w ultraniskich temperaturach ciekłego azotu lub jego parach, w OB CZRB PAN. Utworzone zasoby genowe są poddawane badaniom żywotności. Siewki uzyskane w trakcie prób kiełkowania i wschodów będą wykorzystane do zainicjowania hodowli ex-situ, m.in. w Żywym Banku Genów w Jagniątkowie. Zebrany i wyhodowany materiał posłuży do realizacji programów reintrodukcji i restytucji zagrożonych gatunków, wzbogaci kolekcje edukacyjne ogrodów botanicznych, umożliwi prowadzenie badan naukowych. 20 spośród 58 gatunków objętych projektem LBG Kostrzyca zostało zebranych ze stanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym, na potrzeby ochrony zasobów genowych zagrożonych siedlisk karkonoskich w ramach projektów „Ochrona najcenniejszych gatunków flory KPN Żywy Bank Genów Jagniątków” i „Kompleksowa ochrona ekosystemów leśnych w KPN”, realizowanych przez ten park. LBG Kostrzyca, wzorując się na współpracy z Karkonoskim Parkiem Narodowym, planuje nawiązać ścisłe kontakty z dyrekcjami innych parków narodowych oraz zarządcami pozostałych terenów chronionych, na których znajdują się stanowiska gatunków objętych projektem, a także z innymi jednostkami naukowymi prowadzącymi ochronę zasobów genowych roślin. Oczekiwane rezultaty: W ramach projektu ochroną ex situ zostanie objętych 58 gatunków roślin z 129 stanowisk. Dla wszystkich gatunków i zostanie sporządzona dokumentacja niezbędna do ich ochrony, powstanie także baza danych dostępna na stronie internetowej projektu. Łącznie utworzonych zostanie 60 zasobów genowych przechowywanych metodą tradycyjną oraz 60 zasobów przechowywanych w ultraniskich temperaturach. Dla wszystkich zasobów genowych zostaną utworzone duplikaty, przechowywane w innych bankach genów. Podsumowując, genotypy objętych projektem roślin zostaną zachowane na wiele lat. Więcej o projekcie: www.lbg.jgora.pl Ochrona ex-situ dziko rosnących zagrożonych i chronionych roślin w Polsce wschodniej (Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Warszawie) czas realizacji: 2010-2013; wartość: 3,3 mln zł; dofinansowanie: 2,8 mln zł Informacje o beneficjencie: jednostka naukowa, doświadczenie w realizacji mniejszych projektów finansowanych ze środków zewnętrznych Typ projektu: Ochrona gatunków ex-situ, ochrona zasobów genowych oraz budowa centrów rehabilitacji zwierząt Cele: Opis stanowisk gatunków objętych projektem i zbiór z nich materiału genetycznego; Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Zachowanie różnorodności flory wschodniej Polski w warunkach ex-situ w banku nasion poprzez przechowywanie w ultraniskich temperaturach ciekłego azotu; Stworzenie bazy danych o gatunkach, ich stanowiskach i działaniach objętych projektem oraz udostępnienie na stronie internetowej w celu wymiany informacji i racjonalnego wykorzystania zgromadzonych gatunków, populacji i genotypów. Opis: W wyniku wieloletnich badan w OB CZRB została wprowadzona technika przechowywania nasion w parach ciekłego azotu (temp. -130 - 160 C). Jest to unikatowy, jedyny w Europie bank kriogeniczny dla nasion. Ciekły azot pozwala na zachowanie nasion przez setki lat bez ryzyka utraty różnorodności genowej i spadku żywotności. Swoimi doświadczeniami i możliwościami technicznymi OB CZRB PAN podzieli się z Leśnym Bankiem Genów w Kostrzycy przy realizacji uzupełniających się wzajemnie projektów. Projekt OB CZRB PAN zakłada zabezpieczenie puli genowej zagrożonych i ginących gatunków ze wschodniej części Polski. Ochroną w formie banku genów objęte zostanie 61 gatunków roślin ze 161 stanowisk, położonych na terenie parków narodowych. Dobór gatunków objętych działaniami ochronnymi został dokonany w wyniku długotrwałych konsultacji z florystami, fizjologami roślin oraz kriobiologami. Dla zapewnienia trwałości i skuteczności podejmowanych działań zrezygnowano z gatunków nie dających przechowywać się w ciekłym azocie przy obecnym stanie techniki: storczyków, hydrofitów, mszaków i paprotników. Dla wszystkich gatunków zostaną utworzone duplikaty zasobów genowych, przechowywane metodą tradycyjną w innych bankach genów: LGB Kostrzyca i Millennium Seed Bank, Royal Botanic Gardens, Kew w Anglii. Dokonana zostanie inwentaryzacja stanowisk taksonów objętych programem, zebrane zostaną nasiona i okazy zielnikowe, przeprowadzone zostaną rutynowe analizy określające żywotność nasion po zamrożeniu i rozmrożeniu oraz optymalną metodę przerywania spoczynku. Przechowywanie w ciekłym azocie umożliwi zachowanie genotypów objętych projektem gatunków przez setki lat, bez ryzyka utraty różnorodności biologicznej, konieczności ich reprodukcji i dodatkowych kosztów. Uzyskane w toku standardowych procedur siewki będą uprawiane ex-situ w kolekcjach OB CZRB PAN, w optymalnych warunkach ich wzrostu. Oczekiwane rezultaty: Projekt zapewni kompleksową i długofalową ochronę ex-situ w postaci banku nasion i kolekcji żywych roślin, które stanowić będą materiał do restytucji gatunków na stanowiska naturalne. Utworzonych zostanie 61 zasobów genowych przechowywanych w ultraniskich temperaturach oraz 61 duplikatów przechowywanych metodą tradycyjną. Dla wszystkich gatunków powstanie dokumentacja niezbędna do ich ochrony oraz baza danych dostępna na stronie internetowej projektu. Genotypy objętych Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska projektem roślin zostaną zachowane na wiele, nawet setki, lat. Więcej o projekcie: www.ogrod-powsin.pl Plusy (co warto naśladować): Kompleksowość działań: Program swoim zasięgiem obejmuje obszar całej Polski i kompleksowo rozwiązuje problem ochrony zasobów genowych objętych nim gatunków. Utworzone zasoby są i będą wykorzystywane do hodowli ex situ i restytucji zagrożonych gatunków w ramach innych projektów, m.in. realizowanych przez Karkonoski Park Narodowy. Ponadto, dla wszystkich gatunków powstanie dokumentacja przyrodnicza i baza danych, umożliwiająca podejmowanie dalszych działań przez LBG Kostrzyca, OB CZRB PAN i inne podmioty. Otwartość na współpracę z innymi podmiotami: Podstawą wszystkich działań w ramach projektów jest ścisła współpraca pomiędzy bankami nasion oraz LBG Kostrzyca z Karkonoskim Parkiem Narodowym. Projekty tych beneficjentów V PO IiŚ przeplatają się i wzajemnie uzupełniają, beneficjenci na bieżąco wymieniają się swoim doświadczeniem i możliwościami technicznymi, a także rozdzielają pomiędzy siebie poszczególne zadania. Program zakłada włączenie do współpracy zarówno pozostałych parków narodowych, jak i innych instytucji, m.in. PAN w Krakowie, sprawującego opiekę nad ogrodem botanicznym w Zakopanem. Ta trójka beneficjentów udowadnia, że możliwe i korzystne jest wspólne planowanie długofalowych przedsięwzięć, których niewielkimi, ale niezbędnymi elementami, są poszczególne projekty współfinansowane w ramach V PO IiŚ. OGÓLNOPOLSKA KAMPANIA DOTYCZĄCA ODPADÓW – KOMPLEKSOWE INFORMOWANIE O ISTNYM PROBLEMIE ŚRODOWISKOWYM Ogólnopolska kampania edukacyjno-informacyjna mająca na celu zapobieganie powstawaniu odpadów i właściwe gospodarowanie odpadami (Ministerstwo Środowiska – DEE) Informacje o beneficjencie: państwowa jednostka budżetowa, duże doświadczenie w realizacji projektów z zakresu edukacji ekologicznej Typ projektu: Ogólnopolskie lub ponadregionalne działania edukacyjne, kampanie informacyjno-promocyjne, imprezy masowe oraz konkursy i festiwale ekologiczne Tło: Z danych statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że około 2/3 odpadów komunalnych generują gospodarstwa domowe. Większość z tych odpadów jest Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska odbierana w formie nieposortowanej, część jest palona w gospodarstwach domowych, a część wywożona na „dzikie” wysypiska. Ilość zebranych selektywnie odpadów jest wciąż niewielka, choć stopniowo wzrasta z 1,4% masy zebranych odpadów komunalnych w 2003 r. do 4,1% w 2006 r. Postęp w zakresie poprawy gospodarki odpadami komunalnymi w kraju jest zbyt wolny i istnieje ryzyko niespełnienia zobowiązań wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej. Jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na tę sytuację jest poziom edukacji i świadomości ekologicznej społeczeństwa, dlatego konieczna jest edukacja ekologiczna promująca właściwe postępowanie z odpadami. Cele: Podniesienie świadomości ekologicznej odbiorców kampanii w zakresie właściwego postępowania z odpadami, poprzez: Podniesienie poziomu wiedzy wśród odbiorców kampanii nt. zapobieganiu odpadów; Zwiększenie świadomości wśród odbiorców kampanii na temat zagrożeń, jakie przynosi spalanie odpadów w paleniskach domowych; Zmiana zachowań wśród odbiorców kampanii dotyczących postępowania z odpadami; Wykształcenie nawyków selektywnego zbierania poszczególnych rodzajów odpadów. Opis: Projekt składa się z dwóch zasadniczych komponentów: Komponent I - ogólnopolska kampania edukacyjno-informacyjna, skierowana w szczególności do mieszkańców wsi i małych miasteczek (do 50 tys. mieszkańców) z wykształceniem podstawowym i średnim, głównie kobiet w wieku 20 – 54 lat. Kampania jest prowadzona kanałami BTL i ATL; zawiera wiele elementów niestandardowych. Hasło kampanii medialnej to „Nie zaśmiecaj sumienia!”, a najważniejsze komunikaty – „Nie pal śmieci w domu”, Stop dzikim wysypiskom” i „Segreguj odpady”. Pierwszy etap kampanii, który ruszył 2.03.2010r, obejmował emisję spotów w telewizji, radiu i Internecie. Bohaterami spotów byli ksiądz oraz rozmawiające z nim osoby – przedstawiciele społeczności małych miasteczek, tj. przewidywanych odbiorców kampanii. Drugi etap rozpoczął się w połowie października 2010 r. i składa się z działań ATL: happeningów i akcji informacyjnych przeprowadzanych w wybranych miejscowościach na terenie całej Polski. Kampania zakończy się w grudniu 2010 r. Jej realizatorem jest profesjonalna agencja reklamowa. Komponent II - ogólnopolska kampania edukacyjna, skierowana do dzieci ze szkół podstawowych z klas IV-VI. Głównym elementem kampanii są warsztaty multiplikacyjne dla dzieci. Uczestnicy podczas warsztatów uczą się prowadzenia zajęć metodami interaktywnymi, planowania i przeprowadzania akcji informacyjnych, akcji selektywnego Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska zbierania odpadów w szkole, zdobywają wiedzę na temat rodzajów odpadów, przyczyn i celów selektywnego zbierania odpadów, sposobach minimalizowania odpadów oraz rodzajów pojemników na odpady. Zgodnie z założeniami Beneficjenta, przeszkoleni uczniowie będą dalej samodzielnie propagować zdobytą wiedzę wśród kolegów, w rodzinie i w lokalnym środowisku. Ponadto organizowane są konkursy „odpadowe” dla dzieci ze szkół podstawowych i gimnazjów. Oczekiwane rezultaty: Kampania będzie miała co najmniej 6 mln odbiorców (wg wstępnych badań przywołanych przez portal Wirtualna Polska, do września z kampanią zetknęło się 38 mln Polaków). W minimum 1600 szkołach zostaną przeprowadzone warsztaty multiplikacyjne, w których weźmie udział co najmniej 100 000 uczniów. Przewiduje się zwiększenie wśród odbiorców kampanii świadomości nt. zagrożeń wynikających z niewłaściwego postępowania z odpadami oraz wiedzy nt. właściwego postępowania o 10%. 20% odbiorców kampanii zadeklaruje zmianę zachowań w postępowaniu z odpadami i wykształci nawyk ich segregacji. Plusy (co warto naśladować): Przemyślana koncepcja projektu: dobre zaplanowanie projektu sprawia, że ilość problemów wynikających na etapie realizacji jest znikoma. Doradztwo PZP zaplanowane w ramach projektu: beneficjent korzysta z usług zewnętrznego specjalisty ds. PZP, który sprawdza i koryguje dokumentację przetargową i szkoli zespół w zakresie jej przygotowania. Pozwala to uniknąć błędów i opóźnień w realizacji przetargów. Skuteczna kampania medialna, ukierunkowana na właściwą grupę odbiorców. Forma kampanii, zdaniem niektórych kontrowersyjna, zdaniem innych genialna, skutecznie przyciąga uwagę i budzi zainteresowanie problemem odpadów w gospodarstwach domowych. Za wykreowanie kampanii odpowiedzialna jest profesjonalna agencja reklamowa, na której zaangażowanie Beneficjent przewidział środki w ramach projektu. Zaangażowanie, odpowiedzialność i sprawność merytoryczna zespołu realizującego projekt. Zespół aktywnie współpracuje z Instytucją Wdrażającą. Elastycznie reaguje na zaistniałe sytuacje, proponując adekwatne zmiany w projekcie – modyfikacja działań pod wpływem zmieniających się okoliczności zewnętrznych umożliwia osiągnięcie założonych na wstępie efektów. Więcej o projekcie: www.mos.gov.pl , www.ekoanioly.wordpress.com Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska PLATFORMA WYMIANY INFORMACJI – KOMPLEKSOWE DZIAŁANIE NA RZECZ PODNOSZENIA KWALIFIKACJI PRACOWNIKÓW WSZYSTKICH POLSKICH PARKÓW NARODOWYCH Budowa wspólnej platformy wymiany informacji oraz systemu szkoleń zawodowych w parkach narodowych (Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska) czas realizacji: 2008-2012; wartość: 1,12 mln zł; dofinansowanie: 0,95 mln zł Informacje o beneficjencie: NGO, duże doświadczenie w realizacji projektów z zakresu ochrony przyrody i edukacji ekologicznej. Typ projektu: Szkolenia oraz aktywna edukacja dla grup zawodowych wywierających największy wpływ na przyrodę. Tło: Zakres tematyczny projektu jest ściśle związany z funkcjonowaniem parków narodowych w Polsce, a zwłaszcza ochroną środowisk leśnych i wodnych. Grupą docelową są wszyscy pracownicy parków narodowych w kraju. Nie jest to grupa zbyt liczna (niewiele ponad 1000 osób), ale ma ona olbrzymi wpływ na funkcjonowanie najcenniejszych obszarów przyrodniczych. Liczba przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym, naukowym, ochroniarskim czy turystycznym realizowanych w parkach narodowych stanowi istotny wkład w tym obszarze. Corocznie parki odwiedzane są przez miliony ludzi, którzy często korzystają z fachowej pomocy służby parków. Znaczna część pozalekcyjnej edukacji ekologicznej odbywa się w oparciu o działalność ośrodków edukacyjnych i całą infrastrukturę edukacyjną parków narodowych. Aby tak niewielka grupa ludzi w sposób interesujący i skuteczny kształtowała poprawną postawę naszego społeczeństwa wobec przyrody, musi być doskonale do tego przygotowana. Pracownicy parków dysponują dużą wiedzą i doświadczeniem związanym z wykonywaniem swojego zawodu i właśnie ten fakt uświadamia im potrzebę ciągłego szkolenia i podnoszenia własnych kwalifikacji. Ciągły rozwój techniczny, wymagania stawiane przez odwiedzających parki narodowe oraz zaniedbania w edukacji ekologicznej całego społeczeństwa, wymagają stosowania coraz nowszych rozwiązań w zakresie ochrony przyrody i edukacji. Parki prowadzą bardzo wszechstronną działalność i często borykają się z wieloma trudnościami. Niektóre parki doskonale sobie z nimi radzą, o czym inne parki nie wiedzą. Często poświęca czas i środki na znalezienie rozwiązań już istniejących. Wiele problemów już dawno zgłaszanych przez parki do tej pory nie znalazło rozwiązania. Powodem takich sytuacji jest brak przepływu informacji pomiędzy parkami. Konieczna jest więc budowa wspólnej platformy wymiany doświadczeń w zakresie stosowania efektywnych metod zarządzania przestrzenią przyrodniczą parku. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Cele: Podniesienie kwalifikacji zawodowych oraz umiejętności ich praktycznego zastosowania przez pracowników parków narodowych, poprzez ich aktywny udział w organizowanych przedsięwzięciach edukacyjnych; Wykreowanie i wdrożenie systemu współdziałania parków narodowych w zakresie wymiany informacji i doświadczeń służących podnoszeniu kwalifikacji zawodowych pracowników; Stworzenie warunków sprzyjających realizacji zawodowych pracowników parków narodowych; (rozwijaniu) zainteresowań Zaktywizowanie pracowników poszczególnych parków narodowych do działań na rzecz wzajemnej wymiany wiedzy, myśli i idei oraz podejmowanie wspólnych inicjatyw w zakresie edukacji ekologicznej, aktywnych form ochrony przyrody, zrównoważonego rozwoju itp.; Rozbudowa bazy wydawnictw własnych (wydawanie poradnika) i obcych (zakup literatury fachowej) w 23 parkach narodowych. Opis: Strategicznym celem projektu jest poprawa skuteczności funkcjonowania parków narodowych w wyniku podniesienia poziomu przygotowania zawodowego pracowników. W ramach projektu organizowane i wdrażane są różnorodne, uzupełniające się wzajemnie przedsięwzięcia edukacyjne, tworzące spójny system dydaktyczny, uwzględniający rzeczywiste potrzeby służb parków narodowych. Określając zakres tematyczny projektu przeprowadzono konsultacje ze wszystkimi parkami narodowymi w Polsce, zebrano informacje na temat najpilniejszych potrzeb z zakresu szkoleń i aktywnej edukacji poszczególnych grup zawodowych. Projekt obejmuje działania, które pozwalają sukcesywnie rozwiązywać powstające problemy, m.in. warsztaty dla poszczególnych grup pracowników parków - np. w przypadku nagromadzenia się pewnych niejasności w sprawie sieci Natura 2000 na spotkaniu pracowników zajmujących się nauką, monitoringiem czy ochroną przyrody, można będzie przedyskutować te problemy, zapoznać się z przykładami dobrych rozwiązań czy zwrócić się o pomoc do instytucji lub osób odpowiedzialnych za te kwestie. W skład projektu wchodzą następujące elementy: szkolenia wewnątrzparkowe, dostosowane do specyfiki każdego z 23 parków i ukierunkowane na pogłębianie wiedzy i umiejętności zawodowych pracowników; warsztaty przeprowadzone dla wybranych przedstawicieli parków narodowych w 4 grupach tematycznych (edukacja, nauka, turystyka, ochrona przyrody i krajobrazu); sympozja poświęcone dyskusji nad rozwiązywaniem problemów wspólnych dla Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska wszystkich parków, wymianie pomiędzy parkami informacji i doświadczeń w zakresie ich funkcjonowania, w tym czynnej ochrony przyrody i edukacji; wydawnictwo o charakterze praktycznego przewodnika, przydatnego w bieżącej pracy służb parkowych; wzbogacenie zbiorów bibliotecznych parków narodowych o najnowszą literaturę fachową; utworzenie portalu internetowego stanowiącego forum wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy pracownikami parków narodowych. Oczekiwane rezultaty: Głównym efektem realizacji projektu będzie podniesienie poziomu wiedzy wśród pracowników parków, m.in. na temat systemu ochrony Natura 2000, ochrony środowiska leśnego, nieleśnego i wodnego, metod ochrony przyrody oraz nowatorskich metod prowadzenia działalności edukacyjnej, co wpłynie na poprawę jakości i skuteczności podejmowanych przez parki działań. Ponadto, poprzez udział pracowników z różnych parków, nastąpi przepływ informacji i doświadczeń dotyczących skutecznych metod zarządzania parkami. Plusy (co warto naśladować): Kompleksowość działań: Działania w ramach projektu odpowiadają na wszystkie najpilniejsze potrzeby parków narodowych w zakresie edukacji, a zarazem otwierają możliwość współpracy i wymiany doświadczeń między poszczególnymi parkami, dzięki czemu ich działalność będzie przynosić znacznie lepsze efekty. Projektem objęto wszystkich przedstawicieli tej grupy zawodowej, niezwykle istotnej z punktu widzenia ochrony przyrody i edukacji ekologicznej. Odpowiedź na rzeczywiste potrzeby grupy docelowej: Beneficjent opracował zakres merytoryczny projektu we współpracy z przedstawicielami uczestników projektu, zapewniając w ten sposób dopasowanie programu szkoleń i innych działań do indywidualnych potrzeb poszczególnych parków narodowych i ich pracowników. Więcej o projekcie: www.nfos.org.pl Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 8. Dobre i złe praktyki w zakresie przygotowania oraz realizacji projektów W celu identyfikacji „dobrych praktyk” oraz „złych praktyk” w zakresie przygotowania i realizacji projektów, przeprowadzono wywiady z pracownikami CKPŚ zajmujących się weryfikacją merytoryczną i finansową projektów oraz wniosków o płatność, jak również kontrolą projektów. Uzupełnieniem tych informacji były wywiady z beneficjentami. Ponadto przeanalizowano projekty, które są wdrażane najsprawniej, tzn. składane wnioski o płatność zawierają najmniej uchybień, a wyniki kontroli są zadowalające (brak zaleceń pokontrolnych). Dokonano także analizy projektów „problemowych”, w tym takich, których realizacja nie rozpoczęła się pomimo zawarcia umowy. Większość ze zidentyfikowanych „dobrych i złych praktyk” nie jest specyficzna dla V priorytetu PO IiŚ i może być stosowana przy planowaniu i realizacji każdego rodzaju projektów. 8.1. Dobre praktyki w zakresie przygotowania projektów Staranność i rzetelność przedkładanych dokumentów – Wszystkie dokumenty powinny być sporządzone czytelnie, uporządkowane i spięte w odpowiedniej kolejności; odpowiedzi na pisma powinny zawierać numer referencyjny i numer wniosku oraz w miarę możliwości być sporządzane z odnośnikami do konkretnych punktów. Pozwala to uniknąć wielu poprawek, ułatwia i skraca czas oceny wniosków. Uważne czytanie dokumentów – Kluczowe znaczenie ma szczegółowe zapoznanie się z złożeniami wynikającymi z dokumentów konkursowych. Analiza części projektów wskazuje na brak wiedzy o podstawnych założeniach konkursów. Bardzo ważne jest zapoznanie się z dokumentami dotyczącymi wymogów na etapie oceny merytorycznej II stopnia, jak również zasad realizacji i rozliczeń projektów. Znajomość tych założeń pozwala właściwie określić założenia projektu i uniknąć błędów, które mogą skutkować niepotrzebną czasochłonności procesu zarządzania projektem lub konieczności wprowadzania zmian w trakcie realizacji projektu, np. należy dążyć do agregacji zamówień, która ogranicza ilość dokumentów przedkładanych we wniosku o płatność. Większa ilość dokumentów zwiększa ryzyko popełnienia błędów. Przemyślana koncepcja projektu – Od przyjętej koncepcji projektu zależy czasochłonność, kosztochłonność oraz efektywność podejmowanych działań. Dobre zaplanowanie projektu sprawia, że ilość problemów pojawiających się na etapie realizacji jest znacznie mniejsza. Szczególnie istotne jest dostosowanie do realiów programu. Wielu beneficjentów w trakcie realizacji projektu dochodzi do wniosku, że Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska gdyby zapoznali się z podstawowymi dokumentami dotyczącymi realizacji projektów, zupełnie inaczej zaplanowaliby projekt. Wniosek i PRP spójne i zrozumiałe dla odbiorcy – W dokumentacji aplikacyjnej powinny znaleźć się wszystkie kluczowe informacje o projekcie w zwięzłej i przystępnej formie. Nie należy unikać podawania informacji oczywistych (np. dotyczących potrzeb ochronnych) Informacje oczywiste dla autora projektu, nie muszą być oczywiste dla osoby oceniającej wniosek. Opis projektu powinien charakteryzować się spójnym powiązaniem diagnozy problemu, celów, zaplanowanych działań i metod ochronnych oraz wskazywanych produktów i rezultatów. Wtórna weryfikacja dokumentacji wnioskowej - Dobrą praktyką jest zapoznanie się z gotowym PRP osoby niezaangażowanej w projekt, która obiektywnie oceni, czy jest on przejrzysty i czytelny, jak również sprawdzenie zgodności projektu z kryteriami formalnymi i merytorycznymi (np. w oparciu o listy sprawdzające). Ukierunkowanie na cel konkursu – Realizacja działań, które przyczyniają się do osiągnięcie celów konkursu (np. dotyczących ochrony gatunków zagrożonych) powinna być priorytetowa wobec pozostałych aspektów, takich jak zdobywanie wiedzy i badania naukowe, tworzenie miejsc pracy, zaspokajanie potrzeb turystów, rozrywka. Zwykle dobrze postrzegane są projekty, które przynoszą inne pozytywne efekty, ale nie powinny one przeważać nad planowanym efektem ekologicznym i powinny wiązać się z jego osiągnięciem. Kompleksowe podejście do ochrony gatunku lub siedliska – projekt powinien cechować się kompleksowością, np. w przypadku reintrodukcji projekt powinien obejmować usunięcie wszelkich czynników, które spowodowały zanik gatunku. Nieuwzględnienie części czynników istotnych z punktu widzenia właściwej ochrony gatunku było częstym powodem odrzucenia projektów. Otwartość na współpracę z innymi podmiotami - Projekt realizowany w ramach V PO IiŚ może stanowić wkład w realizację większego przedsięwzięcia, organizowanego wspólnie z innymi podmiotami, np. bank genów tworzony przez beneficjenta A obejmuje wszystkie gatunki roślin z kilku regionów, a równolegle beneficjent B tworzy bank genów dla gatunków z pozostałych regionów, tak aby zabezpieczyć ochronę genotypów zagrożonych gatunków z obszaru całego kraju. Rzetelne i realistyczne planowanie działań – Należy trzymać się faktów, nie opierać się na optymistycznych założeniach, wszystkie działania powinny być gruntownie przemyślane pod względem merytorycznym, czasowym i finansowym. Należy przewidywać zagrożenia dla realizacji działań i planować środki zapobiegawcze. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Dokładna analiza zagrożeń – Beneficjent powinien znać realia, w jakich realizowany będzie projekt, w tym wszelkie utrudnienia i szczególne uwarunkowania dla realizacji projektu. Nie wskazanie zagrożeń dla realizacji projektu jest często traktowane przez osoby oceniające jako uchybienie w przygotowaniu projektu. Szczegółowa identyfikacji zagrożeń, której towarzyszy precyzyjne wskazanie sposobów minimalizacji lub działań zaradczych podnosi wiarygodność projektu. Przejrzysta, prosta struktura zarządzania projektem i wytworzonym majątkiem – Przejrzysty podział odpowiedzialności i kompetencji, przejrzysta hierarchia ułatwiają sprawną realizację projektu. Obsługa procesu wyboru dostawców i wykonawców zaplanowana w ramach projektu – Aspektem często kontrolowanym w ramach projektu jest sposób wyboru dostawców towarów oraz wykonawców usług. Staranne przygotowanie członków zespołu w tym zakresie zwiększa prawdopodobieństwo, że wszystkie przetargi przebiegną prawidłowo. Korekty finanse wynikające z błędów mogą być bardzo dotkliwe. Rezerwa finansowa na nieprzewidziane wydatki – W wielu wypadkach rezerwa finansowa może uratować projekt, np. w przypadku nagłego wzrostu cen, czy zmiany przepisów dotyczących podatku VAT. Warto ją uwzględnić na etapie tworzenia budżetu. Rzetelne składanie wyjaśnień – dobrze przygotowane wyjaśnienia na etapie oceny merytorycznej, zawierające kompletne informacje, o które prosili eksperci, zagwarantują, że projekt zostanie oceniony za swoją faktyczną wartość, a nie za niedociągnięcia w dokumentacji aplikacyjnej. Brak informacji zawsze obniża ocenę. Dostarczenie rzetelnych informacji może wpłynąć na podniesienie liczby przyznanych punktów. Otwartość na uwagi ekspertów i dyskusję – Uwagi ekspertów lub koordynatorów mogą stanowić cenny wkład do projektu, ułatwić jego realizację i zapewnić większą efektywność. Warto więc rozważyć wprowadzenie do projektu sugerowanych zmian. Dyskusja nad rekomendacjami jest podstawowym elementem negocjacji, a liczą się w niej zarówno uwagi ekspertów, jak i przemyślana odpowiedź na nie ze strony Wnioskodawcy. Planowanie środków na realizację projektu przez PJB na możliwie wczesnym etapie – W roku poprzedzającym planowane rozpoczęcie projektu należy zaplanować środki na realizację projektu w budżecie jednostki. Uzyskanie środków z rezerwy celowej może znacznie opóźnić rozpoczęcie prac w projekcie. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 8.2. Złe praktyki w zakresie przygotowania projektów Niedoszacowanie czasu i środków, które beneficjent będzie musiał zaangażować w realizację projektu - Np. przypisanie zadań dotyczących rozliczania projektów merytorystom bez wiedzy finansowej, planowanie skomplikowanych zadań z krótkim okresem realizacji i przy zbyt niskich kosztach. Dużo rozdrobnionych zadań o niewielkiej wartości – Konsekwencją jest duża ilość drobnych faktur i rachunków na etapie realizacji projektu oraz duża liczba efektów rzeczowych do udokumentowania. Rozdrobnienie kosztów zarządzania - Np. zamiast comiesięcznego rozliczania ⅜ rachunku za telefon komórkowy wykorzystywany przez koordynatora projektu, bardziej racjonalne jest zaplanowanie większego wynagrodzenia (powiększonego o przewidywany koszt rozmów telefonicznych) dla koordynatora, przy założeniu, że będzie korzystał z własnego telefonu komórkowego. Przygotowanie projektu jako „listy życzeń” poszczególnych pomysłodawców lub podmiotów partnerskich, zebrana w jednym PRP - Może to wynikać z braku koordynatora na etapie planowania, lub braku sprecyzowanego celu projektu. Planowanie i przygotowywanie projektu przez jedną osobę bez konsultacji z innymi merytorystami oraz osobami posiadającymi wiedzę nt. zasad rozliczenia projektu Projekt dobrze zaplanowany pod względem merytorycznym może być niewykonalny ze względu na błędną strukturę zarządzania lub nierealistyczne założenia finansowe. Podobnie projekt dopracowany formalnie, ale nieprzemyślany merytorycznie ma niewielkie szanse na pozytywną ocenę. Traktowanie prośby o złożenie wyjaśnień jako ataku na projekt lub na Wnioskodawcę, a nie jako próby zdobycia informacji, których we wniosku zabrakło. Próby zdobycia od pracowników instytucji wdrażającej informacji, których nie mogą udzielić - Pytania typu: „Co napisać w wyjaśnieniach, żeby było dobrze?”; „Jaki będzie wynik oceny mojego wniosku i jak mogę jeszcze na niego wpłynąć?”, „Co o moim wniosku mówią eksperci?”, „A co eksperci mówią o innych wnioskach?”. Wszelkie próby „wpływania” na ocenę projektu nie budują dobrej atmosfery współpracy. Z drugiej strony są to zabiegi bezcelowe, gdyż przyjęte procedury oceny wniosków skutecznie ogarniają możliwość wywierania wpływu na wynik oceny (były konstruowane przy założeniu wykluczenia pozamerytorycznych wpływów zewnętrznych na proces oceny). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 8.3. Dobre praktyki w zakresie realizacji projektów Zebrane dobre praktyki można polecić obecnym i przyszłym beneficjentom, pamiętając o specyfice poszczególnych projektów i wnioskodawców. Szczególnie istotna jest staranność i rzetelność w przygotowaniu wszelkiej dokumentacji oraz otwartość na współpracę z Instytucją Wdrażającą. Planowanie zamówień i wybór wykonawców Skrupulatne przestrzeganie wygów PZP lub KC dotyczących wyboru wykonawców i wewnętrznych procedur Beneficjenta - Sumienne i uważne przygotowywanie dokumentacji przetargowej, z uwzględnieniem aktualnych wytycznych i zaleceń (przede wszystkim tzw. taryfikatora). Korzystanie z usług specjalisty ds. zamówień publicznych, który zna realia programów UE. Wykorzystanie narzędzi wspomagających - Narzędziem wspomagającym weryfikację dokumentacji powinny być listy sprawdzające udostępniane przez instytucję wdrażającą, jak również analiza publikacji dotyczących najczęściej popełnianych błędów. Kontrola ex-ante - Istnieje możliwość skierowania do instytucji wdrażającej wniosku o kontrolę ex-ante projektu dokumentacji przetargowej, dokumentacji dotyczącej aneksów do umów lub zamówień z wolnej ręki. Dokumentowanie wydatków i przygotowanie wniosków o płatność Staranne i rzetelne przygotowanie wniosków o płatność – Czytelne, uporządkowane i spięte dokumenty księgowe ułatwiają weryfikację i przyspieszają rozliczenie wniosku. Szczegółowa analiza wytycznych, zaleceń, jak również materiałów dla beneficjentów publikowanych przez instytucję wdrażającą - W przypadku wątpliwości interpretacyjnych szybki kontakt z koordynatorem w instytucji wdrażającej, najlepiej przed zawarciem umowy lub poniesieniem wydatku. Agregacja zamówień - Jedna faktura na dużą kwotę zamiast kilkunastu mniejszych – bardzo dobry sposób na ułatwienie pracy zarówno u Beneficjenta, jak i w instytucji wdrażającej. Inne działania istotne z punktu widzenia efektywnej realizacji projektów Uważne czytanie dokumentów - przed podpisaniem wiążących dokumentów: protokołu z uzgodnień, umowy, aneksu, należy dokładnie zapoznać się z ich treścią. Wiele błędów, niekiedy dotkliwych finansowo wynika z nieznajomości podstawowych zapisów umowy o dofinansowanie. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Dobór kadry na postawie posiadanych kompetencji - Dobierając starannie członków zespołu, Beneficjent zapewni sobie sprawne wdrażanie projektu i efektywną współpracę z IW. Osoby realizujące projekt, poza właściwymi kompetencjami, powinny wykazywać się zaangażowaniem i odpowiedzialnością. Elastyczność – Łatwość dostosowywania się osób realizujących projekt do nowych dla siebie procedur jest szczególnie ważna przy realizacji projektu z PO IiŚ, którego zasady znacznie różnią się od zasad obowiązujących u innych sponsorów projektów przyrodniczych. Częstym błędem jest przenoszenie schematów działania i nawyków z innych funduszy. Odpowiednie kwalifikacje zespołu realizującego projekt – Wiele projektów realizowanych w ramach V osi PO IiŚ przekracza wartości 1 mln PLN – należy pamiętać, że są to duże i złożone przedsięwzięcia finansowe. Zarządzaniem projektem powinny zajmować się osoby posiadające kompleksową wiedzę nt. planowania finansowego, księgowości, rozliczenia wydatków i zamówień publicznych. Wiedza merytoryczna nt. realizacji działań ochronnych, doświadczenie w realizacji prac terenowych i zaangażowanie są pomocne, jednak nie wystarczające dla sprawnej realizacji projektu. Dobra wewnętrzna organizacja Beneficjenta – Sprawny obieg informacji i jasny podział obowiązków u Beneficjenta pomaga w pokonaniu trudności i sprawnej, terminowej realizacji projektu. Zaplanowane zastępstwa – W razie dłuższej nieobecności koordynatora lub księgowego ich zadania powinny realizować przygotowane do tego osoby, zaznajomione z bieżącą realizacją projektu. Informowanie o efektach projektu - Należy pamiętać, że obsługa projektów po stronie instytucji wdrażającej polega przede wszystkim na weryfikacji dokumentów. Przesyłanie przez Beneficjentów z własnej inicjatywy zdjęć z realizacji projektu, informowanie o dacie i godzinie emisji programu TV czy spotu radiowego, przekazywanie informacji o konferencjach lub spotkania informacyjne buduje pozytywny wizerunek projektu. Jeden obraz jest często istotniejszy od tysiąca słów. Otwartość na współpracę z instytucją wdrażającą, przy jednoczesnym zrozumieniu ograniczeń – Bieżące uzupełnianie informacji, wyjaśnianie niejasności, kontakt telefoniczny i e-mailowy z opiekunami konkursu w przypadku wątpliwości interpretacyjnych zapobiega popełnianiu oczywistych błędów. Warto jednak uwzględniać fakt, że częste telefony z prośbą o podstawowe informacje zawarte w wytycznych, zaleceniach i podręcznikach, które są ogólnodostępne, m.in. na stronie internetowej CKPŚ, stanowią znaczne obciążenie dla pracowników instytucji wdrażającej. Niektórym beneficjentom brakuje świadomości, że czas poświęcony na udzielanie podstawowych Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska informacji zawartych w wytycznych utrudnia realizację innych zadań, w tym płyną weryfikację wniosków o płatność. 8.4. Złe praktyki w zakresie realizacji projektów Nieznajomość kluczowych dokumentów, włącznie z podstawowymi wytycznymi i umową o dofinansowanie. Kwestionowanie zasadnością procedur PO IiŚ, których zmiana nie jest możliwa na poziomie instytucji wdrażającej, zamiast ich stosowania. Wprowadzanie zmian w projekcie bez wiedzy instytucji wdrażającej - Ponoszenie wydatków wynikających z wprowadzonych zmian przed podpisaniem aneksu do umowy. Brak wyznaczonej jednej osoby do roboczych kontaktów, lub wyznaczanie osób, które nie mają wiedzy lub wpływu na kształt projektu. Traktowanie instytucji wdrażającej jak przeciwnika, a nie sojusznika, który stara się pomóc w jego sprawnej realizacji. Dyskryminujące warunki udziału w postępowaniach przetargowych. Żądanie dokumentów, które nie są niezbędne do przeprowadzenia postępowania. Żądanie dokumentów pomimo braku postawienia odpowiedniego warunku (np. żądanie złożenia opłaconej polisy pomimo braku sformułowania warunku o ubezpieczeniu wykonawcy). Wymóg posiadania przez wykonawców odpowiedniego sprzętu na etapie składania ofert. Nieuprawnione ograniczanie podwykonawstwa. Brak informacji mówiących o tym, że oferenci z innych państw członkowskich mogą składać dokumenty równoważne polskim dokumentom wymaganym przez zamawiającego. Uznawanie jedynie polskich uprawnień budowlanych lub doświadczenia zdobytego w Polsce. Stawianie warunków doświadczenia w realizacji zamówień współfinansowanych z funduszy UE. Inne dokumenty wymagane od wykonawców krajowych, a inne od wykonawców zagranicznych – nierówne traktowanie wykonawców. Błędy na etapie wyboru wykonawcy, podpisania i realizacji umowy - Brak dokumentacji pozwalającej stwierdzić, czy rozeznanie rynku miało miejsce. Rozeznanie przeprowadzone niezgodnie z wewnętrzną procedurą. Opis przedmiotu zamówienia zawierający nazwy własne lub wskazujący na konkretną markę. Różnice między ogłoszeniem o zamówieniu a SIWZ. Różnice w ogłoszeniach zamieszczonych w oficjalnych publikatorach, a ogłoszeniem zamieszczonym w siedzibie zamawiającego i na jego stronie internetowej. Brak oświadczeń o bezstronności osób zaangażowanych w przeprowadzenie przetargu. Zapisy umowy niezgodne z SIWZ, zapytaniem ofertowym lub ofertą otrzymaną od wykonawcy. Niezachowanie formy pisemnej umowy w sytuacji Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska wymogu wynikającego z Wytycznych. Zmiany warunków po podpisaniu umowy, niezgodne z założeniami SIWZ. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska 9. Wnioski i rekomendacje W1 System naboru i oceny projektów w ramach V osi priorytetowej PO IiŚ Większość uczestników badania, wśród których znaleźli się przedstawiciele instytucji zajmujących się zarządzaniem oraz finansowaniem ochrony przyrody, jak również beneficjenci V osi PO IiŚ, generalnie pozytywnie ocenia przyjęty model naboru i oceny projektów. Pozytywnie oceniany był podział na działania, konkursy tematyczne, jak również przyjęty dwustopniowy model wyboru projektów, który ogranicza koszty po stronie beneficjentów. Część respondentów zwracała jednak uwagę na ryzyko rozproszenia stosunkowo niewielkiej puli środków na dość zróżnicowane działania. Rozproszeniu środków może również towarzyszyć rozproszenie efektów. W tej grupie pojawiały się głosy mówiące o potrzebie koncentracji organizowanych konkursów na najistotniejszych gatunkach, siedliskach lub problemach przyrodniczych. Pojawiły się również głosy krytykujące zawężające podejście – różnorodność potrzeb w zakresie ochrony przyrody i edukacji ekologicznej może powodować, że ważne działania zostaną pominięte na etapie programowania. Zgłaszano również zastrzeżenie pod kątem kryteriów wyboru projektów, które dotyczyły doboru wag dla poszczególnych kryteriów cząstkowych, jak również braku jednoznaczności niektórych kryteriów. Respondenci nie wskazywali jednocześnie, w jaki sposób powinny zostać zmienione kryteria. R1 Modyfikacja podejścia do programowania oraz wdrażania działao przyrodniczych Ze względu na ograniczoną pulę środków, jak również zróżnicowanie występujących problemów przyrodniczych należy rozważyć przyjęcie dwubiegunowego modelu programowania: część środków powinna być wydatkowana poprzez wąskie tematycznie konkursy ukierunkowane na ochronę wybranych gatunków i siedlisk lub rozwiązywanie konkretnych problemów środowiskowych uznanych za priorytet w ochronie bioróżnorodności (przykładem mogą być konkursy organizowane przez EkoFundusz, które dotyczyły m.in. ochrony obszarów wodno-błotnych, ochrony ptaków drapieżnych, ochrony jezior oligotroficznych); równolegle wskazane jest organizowanie szerokich tematycznie konkursów, które dawałyby szansę na realizację istotnych działań ochronnych, które nie zostały ujęte w ramach konkursów tematycznych (wzorem konkursów organizowanych obecnie w ramach V osi priorytetowej PO IiŚ). Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska Proporcja środków przeznaczanych na powyższe typy konkursów powinna być kształtowana elastycznie na podstawie zainteresowania beneficjentów poszczególnymi rodzajami projektów. Adresat W obecnej perspektywie CKPŚ oraz MŚ/MRR, jak również inne instytucje, które będą zaangażowanie w programowanie oraz wydatkowanie środków dotyczących ochrony przyrody w przyszłej perspektywie finansowej. Sposób wdrożenia Przyjęcie ramowych założeń dotyczących modelu programowania oraz wydatkowania środków na ochronę przyrody i edukację ekologiczną. R2 Ocena i ewentualna modyfikacja kryteriów merytorycznych W przypadku organizacji kolejnych konkursów wskazane jest przeprowadzenie otwartej dyskusji nt. możliwych sposobów dalszej obiektywizacji kryteriów. W dyskusję powinny zostać zaangażowani przedstawiciele MŚ, podmiotów zaangażowanych w ochronę przyrody, jak również beneficjentów programu, w tym beneficjentów, których wnioski zostały odrzucone. Wskazana jest również ponowna weryfikacja wag przypisanych poszczególnym kryteriom. (tego rodzaju weryfikacja, która częściowo konsumuje zgłaszane uwagi została przeprowadzona przed ogłoszeniem konkursów w roku 2010, która zaowocowała zmianą kryteriów, a w szczególności wag przypisanych poszczególnym kryteriom). Adresat CKPŚ, przy udziale MŚ, podmiotów zaangażowanych w ochronę przyrody, jak również beneficjentów V osi PO IiŚ. Sposób wdrożenia W przypadku organizacji kolejnych konkursów wskazane jest przeprowadzenie konsultacji dotyczących kryteriów. W2 Brak strategii określających priorytety ochrony przyrody, wskazujących kluczowe gatunki, siedliska oraz problemy ochrony przyrody Przedstawiciele podmiotów zajmujących się ochroną przyrody wskazują na brak strategii, planów i programów określającej priorytety ochrony przyrody ze wskazaniem konkretnych gatunków, siedlisk oraz problemów ochrony przyrody, które powinny być finansowane ze środków publicznych w pierwszej kolejności. Wdrażana obecnie Krajowa Strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej nie definiuje wprost listy gatunków, siedlisk lub problemów ochrony przyrody, których ochrona powinna być wspierana priorytetowo. Brak dokumentu strategicznego precyzującego listę gatunków, siedlisk i problemów Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska priorytetowych powoduje rozproszenie dostępnych środków finansowych. Stwarza również poważne problemy na etapie planowania działań przyrodniczych, jak również oceny trafności przedkładanych przez wnioskodawców projektów. Brak planów ochrony obszarów Natura 2000, jak również programów ochrony gatunków i siedlisk jest również istotnym ograniczeniem dla pozyskiwania większych środków z programu LIFE+, gdzie ocena zgodności z planami i programami ochrony jest bardzo istnym elementem weryfikacji wniosków. R3 Opracowanie strategii, planów i programów określających priorytety ochrony przyrody ze wskazaniem poszczególnych gatunków oraz problemów ochrony przyrody W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi priorytetowej PO IiŚ należy rozważyć przeznaczenie części środków na opracowanie wybranych strategii, programów lub planów ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczy oraz obszarów chronionych. Określenie tematyki konkursów lub projektów indywidualnych powinno zostać ściśle określone w porozumieniu z przedstawicielami MŚ, GDOŚ oraz przedstawicieli innych instytucji zajmujących się ochroną przyrody. Adresat CKPŚ, przy udziale MŚ, GDOŚ, oraz przedstawicieli innych instytucji zajmujących się ochroną przyrody. Sposób wdrożenia W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi PO IiŚ opracowanie precyzyjnych założeń konkursów, ze wskazaniem priorytetowych gatunków, siedlisk i problemów środowiskowych. W3 Niewielkie zainteresowanie ekologicznych konkursami dotyczącymi udrażniania korytarzy Bardzo małym zainteresowaniem wnioskodawców cieszyło się działanie 5.2 Zwiększanie drożności korytarzy ekologicznych - wnioskowane dofinansowanie tylko nieznacznie przekraczało przewidzianą na to działanie alokację. Przyczynami niskiego zainteresowania Działaniem 5.2 w opinii uczestników badania jest przede wszystkim: brak strategii udrażniania korytarzy ekologicznych, z precyzyjnym wskazaniem priorytetowych działań, ich lokalizacji oraz podmiotów, które powinny uczestniczyć w realizacji kluczowych inwestycji; brak zainteresowania zarządców istniejącej infrastruktury liniowej tego typu projektami; Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska niejasny status prawny gruntów znajdujących się pod wodami; brak możliwości formalno-prawnych dla realizacji projektów polegających na budowie przejść dla zwierząt oraz przepławek przez inne jednostki (np. NGO) niż podmioty posiadające prawo do dysponowania gruntem. Jednocześnie zarówno uczestnicy badania, jak i dokumenty programowe publikowane przez KE wskazują na istotność tego rodzaju inicjatyw. Można spodziewać się, że w obliczu zmian klimatycznych, w przyszłej perspektywie finansowej projekty dotyczące ochrony korytarzy ekologicznych mogą być przedmiotem szczególnego zainteresowania Wspólnoty. R4 Opracowanie strategii ochrony korytarzy ekologicznych W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi priorytetowej PO IiŚ należy rozważyć przeznaczenie części środków na opracowanie strategii ochrony korytarzy ekologicznych (w formie projektu indywidualnego lub dofinansowania projektu konkursowego). Dokument powinien wskazywać dość szczegółowo kluczowe (priorytetowe) działania, ze wskazaniem ich lokalizacji, rodzaju i podstawowych właściwości. Powinien zawierać również rekomendacje dotyczące koniecznych zmian systemowych oraz działań wspomagających. Adresat CKPŚ, w porozumieniu z MŚ i GDOŚ. Sposób wdrożenia W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi PO IiŚ opracowanie precyzyjnych założeń konkursów lub decyzja o realizacji projektu indywidualnego. W4 Dodatkowe kierunki finansowania działao przyrodniczych oraz dodatkowe grupy beneficjentów Wśród realizowanych przedsięwzięć można zidentyfikować przykłady projektów, które przyczyniają się zarówno do ochrony zasobów przyrodniczych, jak również do ochrony walorów kulturowych lub wzmocnienia rekreacyjnych funkcji terenu. Projekty tego rodzaju wpisują się promowany we Wspólnocie nurt zintegrowanego podejścia do rozwiązywania problemów środowiskowych, jak również problemów społeczno-gospodarczych. Respondenci nie wskazywali potrzeby rozszerzenia katalogu beneficjentów. Najmniej liczną grupą beneficjentów są JST. W konkursach realizowanych w kolejnych latach udział tych podmiotów sukcesywnie rośnie. JST zainteresowane były przede wszystkim realizacją działań łączących ochronę przyrody i wzmacnianie potencjału rekreacyjnego obszarów chronionych. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska R5 Szersze wdrożenie zintegrowanego podejścia do finansowania ochrony przyrody W przyszłej perspektywie finansowej wskazane jest rozważenie rozszerzenia katalogu finansowanych działań o projekty, które są ukierunkowane na ochronę przyrody, a jednocześnie przyczyniają się do np. ochrony infrastruktury kulturowej, ochrony wód, ochrony przeciwpowodziowej, wzmocnienia funkcji rekreacyjno-turystycznych, ochrony powietrza. Wśród dodatkowych kierunków finansowania, oprócz rozwoju małej infrastruktury turystycznej, mogłyby znaleźć się przedsięwzięcia dotyczące np.: a. ochrony wód na terenach cennych przyrodniczo (np. budowa przydomowych oczyszczalni ścieków na terenach chronionych, jako komplementarne uzupełnienie dużych projektów wodno-kanalizacyjnych finansowanych ze środków Funduszu Spójności); b. ochrona powietrza na terenach cennych przyrodniczo - parki narodowe, obszary Natura 2000 (np. modernizacja systemów grzewczych na terenach chronionych, jako komplementarne uzupełnienie dużych projektów dotyczących ochrony powietrza finansowanych z Funduszu Spójności i EFRR); c. ochrona zabytków ukierunkowana na ochronę wykorzystujących obiekty zabytkowe jako schronienie; gatunków chronionych, d. ochrona przyrody ukierunkowana na ograniczenie zagrożenia powodziowego (np. wykup gruntów cennych przyrodniczo, które mogłyby pełnić funkcję naturalnych polderów zalewowych). Tego rodzaju oferta mogłaby zostać skierowana przede wszystkim do JST, na terenie których znajdują się obszary chronione. Dostępność środków na działania, którymi zainteresowane są JST mogłaby mieć istny wpływ na zmianę postrzegania obszarów chronionych, które obecnie traktowane są częściej jako bariera rozwoju. Wdrożenie oferty byłoby czytelnym sygnałem, że ochrona przyrody jest również istnym czynnikiem stymulującym rozwój, jak również źródłem profitów dla mieszkańców. W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi PO IiŚ można rozważyć przeprowadzenie pilotażowego konkursu skierowanego do JST. Adresat MRR/MŚ, przy udziale GDOŚ i CKPŚ. Sposób wdrożenia Decyzja w zakresie rozszerzenia katalogu finansowanych działań w przyszłej perspektywie finansowej. W przypadku pojawienia się wolnych środków w ramach V osi PO IiŚ decyzja o realizacji dodatkowego konkursu na poziomie MRR/MŚ oraz przygotowanie Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Dla rozwoju infrastruktury i środowiska jego założeń przez CKPŚ, przy współpracy MRR, MŚ i GDOŚ. R6 Działania informacyjne skierowane do JST W przypadku organizacji kolejnych konkursów skierowanie dodatkowych działań informacyjny do JST. Wskazana jest prezentacja przykładów projektów, które mogłyby być realizowane przez JST. Adresat CKPŚ Sposób wdrożenia W przypadku realizacji dodatkowych konkursów modyfikacja strategii prowadzenia działań informacyjnych. W5 Projekty modelowe Wśród współfinansowanych projektów można zidentyfikować liczne przykłady działań, które mogą zostać uznane za modelowe i powinny być popularyzowane wśród podmiotów zainteresowanych ochroną przyrody. R7 Promocja projektów modelowych oraz dobrych praktyk w zakresie realizacji projektów Wskazana jest szeroka promocja najlepszych projektów oraz dobrych praktyk wypracowanych przez beneficjentów, np. w formie publikacji oraz szkoleń terenowych dla beneficjentów, organizowanych w miejscu realizacji najciekawszych projektów. Adresat CKPŚ Sposób wdrożenia Uwzględnienie proponowanych działań w strategii działań informacyjnopromocyjnych. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko
