Duchowość dla Ignacego - Wydział Humanistyczny AGH
advertisement
Zbigniew Pasek Katedra Kulturoznawstwa i Filozofii Wydział Humanistyczny AGH Od religijności ku duchowości. Przyczynek do przemian kultury współczesnej (w: Idee i Myśliciele, red. Ignacy Fiut, Kraków 2008, tekst w druku) Wzrastająca popularność słowa ‘duchowość’, także w naukowym dyskursie nad współczesną kondycją człowieka, wiąże się z licznymi i głębokimi przemianami w zakresie religijności i mentalności w kulturze zachodniej1. Można postawić tezę, że wspólną cechą tych przemian jest sytuowanie przez współczesnego człowieka poza obszarem religijnym tych celów swojego życia, które dawniej umieszczał on w wyobrażeniach religijnych. Odpowiedzi na „pytania ostatecznej troski” i egzystencjalne lęki znajdują się dzisiaj coraz częściej w dziedzinach życia, które są tylko pokrewne religii, ale bywają od niej zupełnie oddalone. Rodney Stark i William Sims Bainbridge są znanymi autorytetami z dziedziny socjologii religii, którzy wprowadzili do tego nurtu badań socjologicznych paradygmat ekonomiczny. W opisie przemian współczesnej religijności stosowali podobne zasady jakie stosuje się przy wyjaśnianiu mechanizmów rynkowych. W ich słynnej pracy pt. Teoria religii pisali m.in. o życiu religijnym jako funkcji polegającej na zaspokajaniu określonych potrzeb. Przemiany w zakresie religii wyjaśniali konkurencją ofert jakie różne instytucjonalne podmioty życia religijnego składają współczesnym społeczeństwom. Teza 106, którą autorzy ci sformułowali w swojej pracy brzmi: „Religia, która w wyniku ewolucji dochodzi do idei jedynego wszechmogącego boga, nie może dłużej, w ramach tworzonego przez siebie systemu kulturowego, dostarczać ludziom szczegółowych kompensatorów o nadprzyrodzonej proweniencji; w opinii wielu ludzi ma więc niewiele do zaoferowania”2. Teza ta będąca dość okrutną diagnoza dla monoteistycznej postawy chrześcijańskiej, zwłaszcza na Zachodzie, korespondowała ideowo z popularną w niemal do lat 90 tych XX wieku, teorią sekularyzacji. Teoria religii Starka Bainbridgea szła jednak dalej, a przywołane w cytacie pojęcie kompensatorów, które było jednym z kluczowych dla ich teorii, oznacza tzw. „odroczoną nagrodę”. W ich ujęciu nagroda ta była i jest cechą charakterystyczną takich tradycji Niniejszy tekst jest dalszą kontynuacją rozważań jakie zawiera artykuł K.Leszczyńskiej i Z.Paska, Nowa duchowość w badaniach społecznych, w: Nowa duchowość w społeczeństwach monokulturowych i pluralistycznych, red. K. Leszczyńska, Z. Pasek, Nomos, Kraków 2008 (w druku). 2 Pełne omówienie teorii znajduje się w: R. Stark i W. S. Bainbridge, Teoria religii, przeł. T.Kunz, Nomos, Kraków 2000, cytat pochodzi ze strony s.346. 1 1 religijnych jak chrześcijaństwo. Podobny opis religii, mimo uwzględnienia bez wątpienia coraz ważniejszego aspektu „wybieralności” w zakresie życia religii, tylko w części uwzględnia zjawisko odrzucania istnienia tych kompensatorów poza doczesnością. Pojęcie duchowości w nowym rozumieniu na doczesności się skupia. Teorię sekularyzacji, popularną w XX wieku, poddali krytyce inni socjologowie badający przemiany w zakresie religijności współczesnych zachodnich społeczeństw, tacy jak Th.Luckmann. Wykazywał on, iż w zakresie badań nad religijnością (definiowaną jako sfera przejawiania się religii) nie mamy do czynienia z procesem jej obumierania, ale raczej głębokiej metamorfozy3. Teorie sekularyzacji zastępowano teorią indywidualizacji wskazując na rosnącą rolę jednostki a nie wspólnoty jako podmiotu samodzielnych i autonomicznych decyzji i rozwiązań w zakresie religii i światopoglądu. Luckmann wskazywał na następujące procesy i zjawiska jako istotne dla obrazu współczesnej kondycji „religijnej” człowieka: autonomizację i doniosłość ludzkiej samoekspresji, prywatyzację życia religijnego, odejście od konieczności przywoływania transcendencji jako instancji sprawczej, na motyw samorealizacji jako coraz ważniejszy w indywidualnym życiu jednostki w jej dążeniach do przekraczania własnej dotychczasowej kondycji. W postscriptum do Niewidzialnej religii pisał iż „współczesny święty kosmos legitymizuje ucieczkę jednostki do <<sfery prywatnej>>”4, a następnie mówiąc o „nowej społecznej formie religii” przeprowadzał dystynkcję między religią, a ideologią i utopią. Pisał o procesie sakralizacji jaki dotyka proces wyzwalania ludzkiej świadomości z jej własnych ograniczeń5. Z perspektywy filozofii kultury jego spostrzeżenia można ujmować jako rozważania badacza społecznych zjawisk, który poświadcza długi proces stopniowej autonomizacji jednostki w nowożytnej historii i uniezależniania się człowieka spod kolejnych autorytetów. W XIX i XX wieku coraz powszechniej odrzucano wyobrażenie Boga, jakie jest udziałem wiernych Kościołów chrześcijańskich i należy ów proces interpretować z jednej strony jako przedłużenie buntu wobec ich autorytetu, z drugiej jako znak obumierania symboliki w jakiej to wyobrażenie znajdowało swój zapis. Wnikliwy badacz przemian współczesnej religijności prof. J.Mariański przywołując badania nad jej pozakościelnymi formami mówi o „respirytualizacji” i „poszukiwaniu Th. Luckamnn, Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym świecie, przeł. L.Bluszcz, Nomos, Kraków 1996. 4 Tamże, s.154. 5 Tamże, s.156. 3 2 różnych przestrzeni doświadczeń transcendentych”6. Wskazuje na następujące cechy tej postawy: a/ detradycjonalizacja, która powoduje nie tylko odrzucenie tradycji ale w kontekście społeczeństwa ponowoczesnego swobodny wybór jednostki miedzy różnymi ofertami w zakresie tradycji kulturowych; b/ deinstytucjonalizacja, pojmowana jako „odkościelnienie” oraz sytuowanie Kościołów w jednym rzędzie z innymi instytucjami życia publicznego i traktowanie ich także jako jedynie „dostawcy usług”; c/ autonomia czyli indywidualizacja doświadczeń religijnych, ich subiektywizacja i postawienie „ja” w centrum ludzkich decyzji; d/ mała transcendencja pojmowana jako skupienie się na „tu i teraz” kosztem postawy nastawionej na „tamtą stronę”7. Procesom tym towarzyszą rzadziej opisywane przez współczesnych badaczy przemiany w zakresie języka (gł. leksyki i metaforyki) jakim jednostka posługuje się współcześnie próbując oddać przedstawiane powyżej zjawiska i procesy. Duchowość jest jednym z podstawowych terminów, które należy uznać za ilustrację owych przemian. Termin ten był dotąd znany głównie z kontekstu religijnego, ale współcześnie zaczyna określać wzmiankowane nowe zjawiska jakie postrzegamy w różnych kręgach kultury postreligijnej. Rozumienie terminu duchowość (ang. Spirituality, fr. la spiritualité, niem. Spiritualität) przeszło sporą ewolucję. W ujęciu biblijnym, które wyznaczyło na Zachodzie pole znaczeniowe słowa ‘duch’ i pokrewnego słowa ‘dusza’, człowiek dzielił się na ciało (sarx), duszę (psyche) i ducha (pneuma). Renata Grzegorczykowa dokonując rekonstrukcji etymologicznej duchowości wywodzi to pojęcie tak od słowa ‘duch’ jak i ‘dusza’. Przytoczmy interesujący fragment jej rozważań: „etymologia wyrazu duch (psi. *dux?>) wiąże go z czasownikiem *d'bxnqti 'oddychać', kontynuowanym w polszczyźnie jako tchnąć, odetchnąć, oddychać i in. Warto pamiętać, że duch jako 'oddech' trwał w polszczyźnie bardzo długo. (...) W językach słowiańskich dusza i duch są etymologicznie powiązane: psł. *dusa (<- *dux-ja) to derywat od *duxi,, jakby 'duch ograniczony do jednostkowego, indywidualnego człowieka, ograniczony cieleśnie'. Mówiąc metaforycznie - jakby 'porcja ducha zamknięta w człowieku'. Ma to bardzo ważne konsekwencje dla koncepcji antropologicznej. To ujęcie, wiążące indywidualną 'duszę' z 'duchem' przekraczającym indywidualność, jest szczególnie uwidoczniane przez języki słowiańskie, które łączą ich nazwy etymologicznie. Natomiast większość języków indoeuropejskich (a także hebrajski) odróżnia etymologicznie nazwy J.Mariański, Religijność poza Kościołem – próba socjologicznego opisu zjawiska, w: Kultury religijne. Perspektywy socjologiczne, red. A.Wójtowicz, Wyższa Szkołą Społęczno-Gospodarcza w Tyczynie, Warszawa Tyczyn 2005, s.126. Autor przywołuje tu niemiecką prace pt. Spiritualität – mehr als ein Megatrend, Hrsg. P.M.Zulehner, Ostfildern 2004. 7 J.Mariański, dz.cyt., s.128-134. 6 3 pojęć 'ducha' i 'duszy', por. łac. spiritus - anima, gr. pneuma - psyche, fr. espńt - dmę, niem. Geist - Seele, ang. ghost - soul, hebr. ruah – nephes“8. Kontynuując i komentując rozważania autorki można powiedzieć, że w rozwoju historycznym biblijna triada uległa rozbiciu na czteroskładnikową strukturę: ciało → psychika//dusza ← duch9, a w wyniku procesów sekularyzacji duchowość zaczęto objaśniać bez odwoływania się do uczestnictwa w duchu i istnienia „porcji ducha w człowieku” czyli duszy. W tradycji chrześcijańskiej duchowość była synonimem religijności 10, lub oznaczała pogłębione życie wewnętrzne, na przykład monastyczne11. Słowo duchowość określało w tej perspektywie ‘to co duchowe’, czyli dość jednoznacznie pochodzące z inspiracji Ducha, (pisanego z dużej litery czyli trzeciej osoby Trójcy). Oznaczało postawy wzywające do pogłębionego, ale ściśle związanego z chrześcijaństwem życia religijnego 12. Do XX-wieku pokrywało się z tym zakresem znaczeniowym jaki wytyczali francuscy historycy idei badając chrześcijańskie pisma ascetyczno-mistyczne i ze słowem spiritualité. Wzorem tego podejścia była czterotomowa praca Pierre Pourrata La spiritualité chrétienne13. W Polsce Karol Górski używał synonimicznie terminu duchowość z „życiem duchowym”, czyli ze zwrotem pochodzącym od niemieckiego geistiges Leben14. Autor ten zauważał niebezpieczeństwo pewnej wieloznaczności ze względu to, iż ten niemiecki termin oznaczał jedynie „wyższe dziedziny przyrodzonego życia psychicznego, a więc też naukę i sztukę”15. Dlatego uznawał za potrzebne dodanie przymiotnika ‘chrześcijański’ do zwrotu określającego pole własnych zainteresowań naukowych. Badaną dziedzinę widział jako połączenie sfery mistyki (w tym rozumieniu słowa duchowość jakie ma ono w niemieckim i angielskim) oraz ‘życia wewnętrznego’ określającego „prostsze postaci przeżyć religijnych”16. Można powiedzieć, że tradycyjnie rozumiana duchowość oznaczała właściwie zróżnicowaną pod względem stopnia nasilenia ‘pobożność’ i była dość bliska pod względem zakresu temu słowu. R.Grzegorczykowa, Co o fenomenie duchowości mówi język, w: Fenomen duchowości, red. A.Grzegorczyk, J.Sójka i R.Koschany, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, s.24-25. 9 Tamże, s.25. 10 J. Misiurek, Zarys historii duchowości chrześcijańskiej, Edycja Świętego Pawła Lublin 2003; Teologia duchowości katolickiej; red. W. Słomka, Lublin 1993; M. Chmielewski, Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej, Wydawnictwo KUL, Lublin 1999; Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Wydawnictwo M, Lublin-Kraków 2002; 11 R. Garrigou-Lagrange, Trzy okresy życia wewnętrznego wstępem do życia w niebie, Wydawnictwo oo. Franciszkanów, Niepokalanów 1998. 12 Słowo ‘duchowe’ pojawia się w następujących publikacjach, które dotyczą duchowości: S. Witek, Teologia życia duchowego, KUL, Lublin 1986; A. Marchetti, Zarys teologii życia duchowego. t. 1-3. Wydawnictwo „Barbara”, Kraków 1996; M. Chmielewski, 101 pytań o życie duchowe, Towarzystwo naukowe KUL, Lublin 1999. 13 P. Pourrata La spiritualité chrétienne, Gabalda, Paris 1919-1928 14 K.Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, ZNAK, Kraków 1986, s.15n. 15 Tamże. 16 Tamże, s. 16. 8 4 Jak się zdaje kariera obecnego rozumienia tego słowa wiąże się z alternatywnymi nurtami kultury, takimi jak m.in. teozofia, które już u schyłku XIX wieku zaczęły głosić otwarcie równość religii oraz istnienie w wielu tradycjach wartościowych i atrakcyjnych dla jednostki treści wzywając tym samym do dokonywania przez jednostkę wyboru. Początkowo sądzono, że należy sięgać właśnie do mistyki jako tego obszaru religijnego życia, który jest zadziwiająco zbieżny (a przynajmniej taki się jawił w kulturze popularnej) w różnych tradycjach religijnych. Dobrym zapisem tej postawy jest nie tylko kult jakim otaczali zwolennicy madamme Bławatskiej Krishnamurtiego ale i poglądy Aldouisa Haxleya zawarte w jego Filozofii wieczystej, która była jednym z manifestów kontrkultury lat 60-tych. Echem tego zjawiska na gruncie katolicyzmu są publikacje ojca Antonego De Mello, w których nawołując do pogłębionego życia religijnego, autor swobodnie czerpie cytaty z tradycji sufickiej, buddyzmu zen czy z mistrza Eckhardta. Coraz popularniejszy postulat swobodnego wyboru treści religijnych z różnych tradycji z czasem przyjął postać zindywidualizowaną. Głoszono, za innym patronem alternatywnej duchowości Hermannem Hesse, iż każdy powinien przyswajać z szerokiego dziedzictwa kulturowego te treści, które dla tej konkretnej jednostki są dobre, właściwe i przydatne pod względem własnego rozwoju osobowego. Ogromną rolę dla wzmocnienia tego indywidualistycznego traktowania soteriologii spełniła myśl Carla Gustawa Junga i jego teoria indywiduacji. W moim przekonaniu współczesna popularność idei samorozwoju jest wynikiem szerokiej kulturowo recepcji myśli jungowskiej w tym zakresie, a sama ta idea stanowi jeden z fundamentalnych komponentów definicji duchowości. Wiek XX był świadkiem procesu przejmowania funkcji, jakie pełniła religia w życiu społeczeństw przez psychologię (szczególnie doniosła jest dla duchowości rola psychoterapii). Wraz z rozwojem refleksji psychologicznej rozwijała się kariera pojęcia psychiki, która odbywała się kosztem pojęć religijnych takich jak np. dusza. Ujęcie psychologiczne duszę interpretowało jako funkcję umysłu i psychiki, a wraz z postępami sekularyzacji procedury psychoterapeutyczne zastępowały coraz częściej duszpasterskie. Kozetka psychoterapeuty porównywana do konfesjonału jest już ograną przenośnią o niewielkiej oryginalności. Rola psychologii w promowaniu pojęcia duchowości jest nie do przecenienia. W podtytule słynnej pracy Ericha Fromma Mieć czy być czytamy: Duchowe podstawy nowego społeczeństwa17. 17 E.Fromm, Mieć czy być. Duchowe podstawy nowego społeczeństwa, Warszawa 1989 5 W ujęciu psychologicznym duchowość zaczęła nabierać znaczenia, w którym nacisk pada na przeciwstawianie się materialnemu i cielesnemu wymiarowi życia jak i dogmatycznemu i zinstytucjonalizowanemu obszarowi wyznaczanemu przez pojęcie religii (a religijność byłaby tu uczestnictwem w religii). Tak wynika z badań Davida M. Wulffa, który zauważał, że słowa ‘duchowość’ i ‘duchowy’ wyraźniej niż religijny i religia „podkreślają wewnętrzny proces lub postawę”18. Prowadzone w świecie badania z zakresu psychologii religii zebrał i omawiał w licznych publikacjach polski badacz tego zagadnienia Paweł Socha19, który przy okazji rozróżniania religijności od duchowości skonstruował w 2001 roku własną definicję tego pojęcia. Uważa on za duchowość z jednej strony: „odziedziczoną, ewolucyjnie wykształconą, naturalną zdolność adaptacyjną, z drugiej zaś (...) społecznie i kulturowo ustrukturowany proces radzenia sobie z sytuacją egzystencjalną – ze świadomością jednostki własnych jej ograniczeń: w czasie przestrzeni, we własnym ciele, społecznym otoczeniu, poczuciu tożsamości czy intelekcie”20. Podkreślał następnie, że chociaż „przejawia się ona w sferze religijności, duchowość obejmuje również wiele innych dziedzin takich jak sztuka czy inne formy twórczości, moralność, zaangażowanie społeczne itd.”21 Po kilku latach rozszerzył tą definicję uznając duchowość za psychologiczny proces obejmujący „przejawy dążeń do przekraczania granic ludzkiej egzystencji, wynikających z chęci przezwyciężenia śmierci i wszelkich ograniczeń wynikających z niedoskonałości fizycznej, psychicznej czy społecznej”22. Duchowość już nie jest tylko sposobem radzenia sobie z sytuacjami egzystencjalnymi ale i podejmuje próby ich przekraczania. Socha nie specyfikuje jednak na czym przekraczanie to polega. Przytoczone powyżej jego definicje wydają się silnie ufundowane na socjobiologii (vide – „naturalna zdolność adaptacyjna”), która traktuje sferę religii jako wyraz przystosowywania się człowieka do środowiska. W tym zakresie można je uznać za ujęcie redukcjonistyczne, które w zależności od perspektywy światopoglądowej lub przyjętych założeń może być przyjęte, bądź nie. Dla faktu czym jest we współczesnej kulturze duchowość nie jest ważne czy wykształciła się na drodze ewolucji gatunkowej człowieka czy D. M. Wulff, Psychologia religii. Klasyczna i współczesna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s.23. 19 Wśród publikacji tego psychologa religii opisujących zagadnienie duchowości i stan badań nad nią należy wymienić: Duchowy rozwój człowieka, red. P.Socha, Wydawnictwo UJ, Kraków 2000; P.Socha, Duchowość jako signum temporis: zastosowanie rozmytego pojęcia do psychologii religii, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy 2001, nr 34-36, s.277-285; P.Socha, Na tropach duchowości – czym jest i czym może być duchowość, oraz Wybrane psychologiczne teorie duchowości, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy 2003, nr 43/44, s.7-17 i s.19-39. 20 P.Socha, Duchowość jako signum temporis: zastosowanie rozmytego pojęcia do psychologii religii, dz.cyt, s.277. 21 Tamże. 22 P.Socha, Na tropach duchowości – czym jest i czym może być duchowość, w: Nomos. Kwartalnik religioznawczy 2003, nr 43/44, s.10. 18 6 nie. Ważne jest czy jest przyrodzoną dyspozycją do „przekraczania siebie” i zaproponujmy tą metaforę jako konstytutywną dla nowej definicji duchowości o czym niżej. Dla religioznawcy i kulturoznawcy wydaje się ważna następująca konkluzja rozważań Sochy: „duchowość jest differentia specifica człowieka, zaś produktem życia duchowego jest szeroko rozumiana kultura”23. Zdają się potwierdzać to liczne książki i artykuły poświęcone różnym sferom kultury, w których pojęcie duchowość jest używane zgodnie z przytaczanym poglądem Sochy. Pozostawiając na uboczu doniosły problem definicji samej kultury możemy zauważyć, i czyni to naukowa refleksja socjologów społecznych i antropologów o nastawieniu funkcjonalistycznym, że sztuka, medycyna, a nawet ekonomia czy sport stają się sferami, w których jednostka coraz częściej sytuuje swój najwyższy cel życiowy lub nadaje jej dodatkowe znaczenie. Czyni to posługując się czasownikiem „uduchowienie” lub rzeczownikiem „duchowość”. Wśród prac, które możemy przywołać jako przykłady tego zjawiska, a które poświęcone są sztuce wymieńmy Wasyla Kandinsky’ego O duchowości w sztuce24. W literaturoznawstwie, pracę Doroty Heck, „Bez znaku, bez śladu, bez słowa". W kręgu problemów duchowości we współczesnej literaturze polskiej25. O duchowości w muzyce najnowszej pisał Jarosław Marecki26, a szerszą monografią na ten temat jest praca zbiorowa pt. Duchowość Europy Środkowej i Wschodniej w muzyce końca XX wieku 27. Poza sztuką można przywołać ruch etyki biznesu działający na rzecz humanizacja ekonomii, a opisujący go J.Sójka pisząc o „uduchowianiu gospodarki” tytułuje swój artykuł Duchowy wymiar zarządzania28. Wśród licznej literatury feministycznej poświęconej nowej powszechne jest mówienie o specyfice duchowości kobiet. Na gruncie nauk społecznych drugiej połowy XX wieku duchowość (często z przymiotnikiem nowa) oznacza mentalność, czy formację kulturową, które sytuują się w pobliżu idei i praktyk New Age. Na gruncie socjologii kultury tak używała tego terminu Aldona Jawłowska29, a w ramach refleksji filozoficznej Maria Gołaszewska30. Tenże, Psychologia rozwoju duchowego – zarys zagadnienia, w: Duchowy rozwój człowieka, red. P.Socha, Wydawnictwo UJ, Kraków 2000, s.18. 24 W. Kandinsky, O duchowości w sztuce, Państwowa Galeria Sztuki, Łódź 1996. 25 Dorota Heck, „Bez znaku, bez śladu, bez słowa". W kręgu problemów duchowości we współczesnej literaturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004 ss. 261. Acta Universitatis Wratislaviensis nr 2585. 26 Jarosław Marecki, Jazz i duchowość, w: Ethos 2006, nr 1. 27 Duchowość Europy Środkowej i Wschodniej w muzyce końca XX wieku, red. K.Droba, T.Malecka, K.Szwajgier, Akademia Muzyczna, Kraków 2004. 28 J.Sójka, Duchowy wymiar zarządzania, w: Fenomen duchowości, dz.cyt., s121. Autor przywołuje inne dzieło poświęcone tej tematyce: P. Pruzan, Spirituality as the context for leadership, w: Spirituality and Ethics in Management, red. L.Zsolnai, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2004. 29 A. Jawłowska, Nowa duchowość. Od kontrkultury do New Age, w: Religia i kultura w globalizującym się świecie, red. M. Kempny i G. Woroniecka, NOMOS, Kraków 1999, s. 51-70. 23 7 O użyteczności pojęcia duchowość w refleksji nad kulturą przekonuje także praca psychologa religii, Haliny Grzymała-Moszczyńskiej, Religia a kultura. Wybrane zagadnienia psychologii religii31, w której osobna część poświęcona jest badaniom nad duchowością. Należy zaznaczyć, że w przywołanych powyżej publikacjach duchowość nie jest definiowana w ten sam sposób. Zawsze jednak oznacza transgresję człowieka w stronę wartości etycznych lub estetycznych, uznawanych przez jednostkę za pozytywne. Proponowana przez P. Sochę centralna rola duchowości jako zaplecza i fundamentu ludzkiej kultury znajduje echo w wypowiedziach współczesnego duchowieństwa katolickiego. Równolegle do upowszechniania się w kulturze Zachodniej idei kojarzonych z Nową Erą, holizmem i postępującą orientalizacją w zakresie języka religijnego, omawiany przez nas termin coraz częściej pojawia się w duszpasterskiej pracy i w literaturze budującej. W.Jäger, współautor przytaczanej poniżej książki Fitness, wellness a duchowość32, jest benedyktynem i mistrzem zen, a popularny pisarz De Mello jezuitą i znawcą mistycznych tradycji Azji, które wykorzystywał w swoich publikacjach. Także i w sygnowanej przez duchownych literaturze pojawia się duchowość w podobnym szerszym rozumieniu, które staraliśmy się scharakteryzować. Ksiądz Marek Dziewiecki zajmujący się leczeniem z alkoholizmu uważa, że: „duchowość to ta sfera, w której człowiek stawia sobie pytanie o to, kim jest i po co żyje. Duchowość jest zatem zdolnością do odkrycia i zrozumienia tajemnicy człowieka i sensu jego życia. Dzięki temu duchowość może stać się CENTRALNYM SYSTEMEM ZARZĄDZANIA ŻYCIEM. Dopóki dana osoba nie rozwinie sfery duchowej, dopóty nie może zająć dojrzałej postawy wobec siebie, wobec świata i życia. Nie można przecież zająć dojrzałej postawy wobec rzeczywistości, nad którą dany człowiek nie zastanawia się i której się nie rozumie. Ponadto duchowość okazuje się czymś NIEZASTĄPIONYM, gdyż człowiek nie może zrozumieć samego siebie z jakiejkolwiek innej perspektywy niż perspektywa duchowa (…) DUCHOWOŚĆ ZACZYNA SIĘ ZATEM DOPIERO WTEDY, GDY CZŁOWIEK WZNOSI SIĘ PONAD SWOJE CIAŁO I PONAD SWOJĄ PSYCHIKĘ, ABY POSTAWIĆ SOBIE PYTANIE O CAŁĄ SWOJĄ RZECZYWISTOŚĆ: O TO, KIM JEST I PO CO ŻYJE, O TO, JAKI SENS MA JEGO M.Gołaszewska, Poetyka duchowości, w: Oblicza nowej duchowości, red. M.Gołaszewska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995. 31 H.Grzymała-Moszczyńska, Religia a kultura. Wybrane zagadnienia psychologii religii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004 (tu rozdział pt. Najnowsze badania nad duchowością). 32 W. Jäger, Ch. Quarch, Fitness, wellness a duchowość, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza, Poznań 2007. 30 8 CIAŁO, JEGO MYŚLENIE I JEGO EMOCJE I ON SAM33. Oczywiście w perspektywie katolickiej uczestnictwo w duchowości oznacza wyjście ponad psychikę. Ale sposób mówienia o duchowości posługuje się takimi samymi schematami jak w wypadku niereligijnych kontekstów tego słowa. Mowa jest o rozwoju jednostkowym, dojrzałości, do której się zmierza, przekroczeniu siebie. Ścisła definicja duchowości mówi jednak że jest ona „przyrodzona”. Jak czytamy jest „zdolnością do odkrycia i zrozumienia tajemnicy człowieka i sensu jego życia”. W katolickiej perspektywie warunkiem tego zrozumienia może być otrzymanie łaski Boga, ale tekst nie wspomina bożej interwencji. Renata Grzegorczykowa dokonała próby uściślenia tego co o fenomenie duchowości mówi język34. Wyróżniła trzy obszary na których pojawia się to słowo i trzy jego znaczenia, psychologiczne, religijne i filozoficzne. Dla nas najbardziej interesujące są dwa pierwsze. Ujęcie religijne głosi, iż duchowość to „forma życia religijnego człowieka polegająca na uczestnictwie w sacrum (rzeczywistości transcendentnej) jako wartości nadrzędnej” 35. Ujęcie psychologiczne natomiast odnosi znaczenie tego słowa do psychiki, jak na przykład w zwrotach „kultura duchowa”, „duchowość muzyki”, czy „duch pojednania”. Duchowość jawi się jako dziedzina tej działalności człowieka, która ma charakter niematerialny, takiej jak na przykład estetyka, czy moralność. Grzegorczykowa definiuje zatem to rozumienie pojęcia jako „wysublimowaną formę życia psychicznego”36. Pojęcie duchowości najczęściej pojawia się tak w języku New Age jak i w literaturze poświęconej tej formacji. Ale należy zaznaczyć, że słowo to oddaje znacznie szerszy zakres przemian we współczesnej kulturze niż tylko i tak trudny do zdefiniowania New Age. Mieści się tu i proces sekularyzacji i narastająca autonomizacja jednostki, psychologizacja religii, dowartościowywanie doczesności, holizm, czy orientalizacja wyobrażeń w zakresie światopoglądowej. Dobrym przykładem jest fragment z książki sygnowanej nazwiskami dwu chrześcijańskich duchownych, W. Jägera i Ch. Quarcha: „(...) jeśli prawda jest, że jesteśmy uniwersalną lub kosmiczną świadomością, która w nas przyjmuje ludzką postać – gdy Bóg się w każdym z nas wciela – wtedy oznacza to dla naszego obrazu człowieka i naszego wyobrażenia o sobie, że jako inkarnacje Boga, jako istoty obdarzone duchem staliśmy się Za artykułem pt. Rola duchowości w życiu człowieka na zamieszczonym stronie: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TS/duchowosc_w_zyciu.html, odsłona z dnia 13 X 2008r. Kapitaliki autora. Tenże sam duchowny jest autorem artykułu: Rozwój duchowy jako warunek trwałej trzeźwości w sytuacji choroby alkoholowej, w: Postępy Psychiatrii i Neurologii, 3 (1992), s. 177-190. Pojęcie rozwoju duchowego zwykle w refleksji nad duchowością stanowi ścisły składnik duchowości. 34 R. Grzegorczykowa, Co o fenomenie duchowości mówi język, w: Fenomen duchowości, red. A.Grzegorczyk, J.Sójka i R.Koschany, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, s.22-23. 35 Tamże, s. 23. 36 Tamże, s. 22. 33 9 współtwórcami tego uniwersum w dobrym i złym”37. Znajdujemy tu tak idee związane z Nowa Erą („kosmiczna świadomość”, immanencja sacrum), jak i koncepcję człowieka jako współstworzyciela świata. Znaczenia słów wyznaczają konteksty w jakich one się pojawiają. Podsumowując powyższy przegląd dotyczący duchowości zaproponować należy taką definicję tego pojęcia, która stara się zebrać tak stare jak i nowe rozumienie tego słowa. Współcześnie duchowość oznacza dokonywane różnymi środkami dążenia człowieka do przekraczania własnej kondycji. Przede wszystkim oznacza transgresję doczesności materialnej i przemijającej. Proces ten dokonuje się w imię wartości wyższych, odbieranych jako pozytywne, dobre (bardzo często określane jako summum bonum). Mogą to być zarówno wartości religijne, jak i etyczne, estetyczne czy inne, realizowane zupełnie poza sferą religii. Droga do tych wartości dokonuje się zwykle przy ścisłej współpracy wymiaru cielesnego i psychicznego człowieka, na drodze stopniowej ewolucji (którą ilustruje najczęściej słowo samorozwój). W świetle przytaczanych cytatów i przywoływanych prac o duchowości można dokonać jedynie tak skromnej rekonstrukcji pojęcia duchowości. Ale dzięki tej ogólności możliwe jest uczynienie z niej ważnego komponentu kultury. Można, podejmując rzuconą ideę Pawła Sochy, uznać duchowość za specyficzną cechę człowieka, jako wytwórcy kultury. Powyższa propozycja zdefiniowania duchowości jest częścią większej całości i ma charakter propedeutyczny. Jest wstępem do szerszej dyskusji nad przydatnością tego terminu w opisie kondycji współczesnego człowieka. Autor niniejszego tekstu wierzy, że tak zdefiniowana duchowość wyznacza i nazywa coraz większy i wyraźniej rysujący się obszar społecznej świadomości i postaw. 37 W. Jäger, Ch. Quarch, dz.cyt., s.48. 10 WYBRANA BIBLIOGRAFIA: J.Aumann, Zarys historii duchowości, Kielce 1993. J.Borysenko, Księga życia kobiety. Ciało, psychika, duchowość, Gdańsk 1999. L.Bouyer, Storia della spiritualitá, wyd Dehoniane, t.1-8, Bolonia 1967-1974. M. Chmielewski, 101 pytań o życie duchowe, Lublin 1999. M. Chmielewski, Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej, Wydawnictwo KUL, Lublin 1999. Człowiek wobec świata na przełomie wieków. Nowe i dawne wzorce duchowości, red. M.Kudelska, Collegium Columbinum Kraków 2001. B.Dobroczyński, Duchowość w kontekście Ruchu Nowej Ery, w: A. Brzezińska, K. Bondyra, J. Wycisk (red.), New Age – nowe oświecenie? B.Dobroczyński Poznań 1999, s. 33-43. T.Doktór, Innowacje religijne: ruchy, uczestnicy, reakcje społeczne, Olsztyn 2002. Duchowy rozwój człowieka: fazy życia, osobowość, wiara, religijność, red.P.Socha, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. Duchowośc dzisiaj. Kontekst religijny i kulturowy, red. J.Stal, Kraków 2001. Duchowość Europy Środkowej i Wschodniej w muzyce końca XX wieku, red. K.Droba, T.Malecka, K.Szwajgier, Akademia Muzyczna, Kraków 2004. Duchowy rozwój człowieka, red. P.Socha, Wydawnictwo UJ, Kraków 2000. M.Dziewiecki, Rozwój duchowy jako warunek trwałej trzeźwości w sytuacji choroby alkoholowej, w: Postępy Psychiatrii i Neurologii, 3 (1992), s. 177-190. Fenomen duchowości, red. A.Grzegorczyk, J.Sójka, R.Koschany, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006. E.Fromm, Mieć czy być. Duchowe podstawy nowego społeczeństwa, Warszawa 1989. R. Garrigou-Lagrange, Trzy okresy życia wewnętrznego wstępem do życia w niebie, Niepokalanów 1998. M.Gołaszewska, Poetyka duchowości, w: Oblicza nowej duchowości, red. M.Gołaszewska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995. K.Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, ZNAK, Kraków 1986. K.Górski, Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1978. H.Grzymała-Moszczyńska, Religia a kultura. Wybrane zagadnienia psychologii religii, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004 W. Harman, Zjawiska paranormalne a społeczeństwo, w: „Literatura na świecie” 1983, nr 4. D.Heck, „Bez znaku, bez śladu, bez słowa". W kręgu problemów duchowości we współczesnej literaturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004 W. Jäger, Ch. Quarch, Fitness, wellness a duchowość, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza, Poznań 2007. A.Jawłowska, Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa 1975 A. Jawłowska, Nowa duchowość. Od kontrkultury do New Age, w: Religia i kultura w globalizującym się świecie, red. M. Kempny i G. Woroniecka, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 1999, s. 51-70 Journal of Alternative Spiritualities and New Age Studies, Pismo wydawane przez Alternative Spiritualities and New Age Studies Association. Ukazały się jak dotąd roczniki (2005-2007, dostępne oline na stronie www.asanas.org.uk) W. Kandinsky, O duchowości w sztuce, Państwowa Galeria Sztuki, Łódź 1996. 11 Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Wydawnictwo M, LublinKraków 2002. A. Lowen, Duchowość ciała, Jacek Santorski & CO Agencja Wydawncza, Warszawa 1992. Th. Luckamnn, Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym świecie, przeł. L.Bluszcz, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 1996. A. Marchetti, Zarys teologii życia duchowego, t. 1-3, Wydawnictwo „Barbara”, Kraków 1996. J.Misiurek, Zarys historii duchowości chrześcijańskiej, Edycja Świętego Pawła, Lublin 2003. J.Mariański, Pozakościelne formy religijności, w: Postmodernizm. Wyzwanie dlachrześcijaństwa, pod red. Z.Sareły, Poznań 1995, s.60-79. Nowa duchowość w społeczeństwach monokulturowych i pluralistycznych, red. K. Leszczyńska, Z. Pasek, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008 (w druku). P. Pourrata La spiritualité chrétienne, Gabalda, Paris 1919-1928. Th. Roszak, Wspólnota przyszłości, w: Literatura na świecie 1982, nr 3-4 Ruchy pogranicza religii i nauki jako zjawisko socjopsychologiczne, t.V, red. T.Doktór, Warszawa 1996. P.Socha, Wybrane psychologiczne teorie duchowości, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy 2003, nr 43/44, s.19-39. P.Socha, Duchowość jako signum temporis: zastosowanie rozmytego pojęcia do psychologii religii, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy 2001, nr 34-36, s.277285. P.Socha, Na tropach duchowości – czym jest i czym może być duchowość, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy 2003, nr 43/44, s.7-17 i s.19-39. R. Stark i W. S. Bainbridge, Teoria religii, przeł. T.Kunz, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2000. Storia della spiritualitá, t.1-7, V.Grossi, L.Boriello, B.Secondin, wydawnictwo Borla, Rzym 1985. Transformacje alternatywnej duchowości w Polsce, red. Sz.Beźnic i Z.Pasek, w: NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy, 2007, nr 59/60. S. Witek, Teologia życia duchowego. Lublin 1986. D.M.Wulff, Psychologia religii. Klasyczna i współczesna, WSiP, Warszawa 1999, rozdział pt. Duchowość – współczesna alternatywa, s. 22-23. A.Wyka, Alternatywny styl życia jako światopogląd realizowany, w: Style życia i uczestnictwo w kulturze, red. W.Pielasińska, Warszawa 1989. Teologia duchowości katolickiej; red. W. Słomka, Lublin 1993. 12
