Miniencyklopedia profilaktyki chorób układu krążenia

LEPIEJ ZAPOBIEGAĆ NIŻ LECZYĆ
Miniencyklopedia profilaktyki chorób układu krążenia
pod redakcją
prof. dr. hab. med. Piotra Podolca
dr. med. Grzegorza Kopcia
Zalecenia przedstawione w opracowaniu oparto na wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego
oraz Polskiego Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia
Opracowanie powstało przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego
w ramach „Programu zdrowotnego w zakresie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia
w populacji mieszkańców województwa małopolskiego (2012–2018)” pod patronatem:
KRAKOWSKI
SZPITAL SPECJALISTYCZN Y
IM. JANA P AWŁA II
spis treści
Część I. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia
Rozdział 1. Definicja i klasyfikacja
4
Rozdział 2. Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego
6
Rozdział 3. Nadciśnienie tętnicze
9
Rozdział 4. Hipercholesterolemia
14
Rozdział 5. Cukrzyca
19
Rozdział 6. Palenie papierosów
23
Rozdział 7. Nadwaga i otyłość
25
Rozdział 8. Mała aktywność fizyczna
29
Rozdział 9. Nieprawidłowe odżywianie
31
Rozdział 10. Psychospołeczne czynniki ryzyka
34
Rozdział 11. Przyśpieszona częstotliwość rytmu serca
37
Rozdział 12. Grypa
40
Część II. Zawał serca
Część III. Farmakoterapia prewencyjna
Czynniki ryzyka
DEFINICJA
chorób
I KLASYFIKACJA
układu krążenia
Część I. Czynniki ryzyka chorób układu krążenia
R o z d z i a ł 1 . D e f i n i c j a i k l a s y f i k a c j a
Nieprawidłowy styl życia prowadzi do rozwoju chorób sercowo‑naczyniowych
Występowanie chorób sercowo-naczyniowych, czyli chorób układu krążenia rozwijających się na
podłożu miażdżycy, takich jak choroba niedokrwienna serca, zawał serca, miażdżyca zarostowa
tętnic kończyn dolnych czy udar mózgu, jest związane z nieprawidłowym stylem życia, a zwłaszcza paleniem tytoniu, niezdrowymi nawykami żywieniowymi, brakiem aktywności fizycznej,
otyłością i stresem. Wymienione tu czynniki ryzyka u osób predysponowanych genetycznie
prowadzą do rozwoju nadciśnienia tętniczego, hipercholesterolemii i cukrzycy, a w konsekwencji
chorób sercowo-naczyniowych.
Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych dzielimy na modyfikowalne, czyli takie, na które
mamy wpływ, oraz niemodyfikowalne, czyli takie, które są od nas niezależne
Przykłady modyfikowalnych i niemodyfikowalnych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych przedstawiono w tabeli.
Modyfikowalne i niemodyfikowalne czynniki ryzyka chorób sercowo‑naczyniowych
4
Czynniki ryzyka
Przykłady
Modyfikowalne
Palenie papierosów
Nieprawidłowe nawyki żywieniowe
Mała aktywność fizyczna
Stres
Nadwaga i otyłość
Nadciśnienie tętnicze
Cukrzyca
Wysokie stężenie cholesterolu
Zespół metaboliczny
Grypa
Spoczynkowa częstotliwość rytmu serca
Niemodyfikowalne
Wiek
Płeć męska
Choroby sercowo-naczyniowe w rodzinie
Czynniki ryzyka
DEFINICJA
chorób
I KLASYFIKACJA
układu krążenia
Warto wiedzieć
• Czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych to cechy indywidualne oraz elementy stylu
życia ­zwiększające ryzyko wystąpienia tych chorób.
• Choroby sercowo‑naczyniowe to choroby spowodowane zwężeniem lub zamknięciem naczynia
przez blaszkę miażdżycową. Należą tu:
– choroba niedokrwienna serca, nazywana też chorobą wieńcową
– udar mózgu,
– choroba tętnic obwodowych, np. miażdżyca zarostowa tętnic ­kończyn dolnych
– tętniak aorty brzusznej.
Zapamiętaj!
Jeśli chcesz zachować zdrowie:
• nie pal papierosów i nie przebywaj w pomieszczeniach,
w których palą inni
• zadbaj o odpowiednią aktywność fizyczną – co naj‑
mniej 30 min 5 × w tygodniu
• odżywiaj się zdrowo
• zachowaj prawidłową masę ciała
• zadbaj o prawidłowe ciśnienie tętnicze (<140/90 mm Hg)
i stężenie cholesterolu we krwi (<5 mmol/l)
• unikaj stresu
lepiej zapobiegać niż leczyć
5
OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO
Rozdział 2. Ocena ryzyka sercowo -naczyniowego
Ryzyko sercowo‑naczyniowe oznacza prawdopodobieństwo wystąpienia u danej osoby choroby
sercowo‑naczyniowej w określonym czasie
6
Na podstawie wielu badań każdą osobę można przypisać do jednej z następujących grup ryzyka:
1.bardzo dużego – pacjenci z:
• rozpoznaną chorobą sercowo‑naczyniową
• cukrzycą i dodatkowymi czynnikami ryzyka lub powikłaniami cukrzycy
• ciężką przewlekłą chorobą nerek
• 10-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo‑naczyniowych obliczonym za pomocą
tablic SCORE ≥10%
2.dużego – pacjenci z:
• znacznie nasilonym pojedynczym czynnikiem ryzyka, np. bardzo wysokimi wartościami
ciśnienia tętniczego (≥180/110 mm Hg) lub cholesterolu LDL (≥6 mmol/l)
• cukrzycą bez dodatkowych czynników ryzyka i powikłań cukrzycy
• umiarkowaną przewlekłą chorobą nerek
• 10-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo‑naczyniowych obliczonym za pomocą
tablic SCORE ≥5% ale <10%
3.umiarkowanego – osoby z 10-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo‑naczyniowych
obliczonym za pomocą tablic SCORE ≥1% ale <5%
4.małego – osoby z 10-letnim ryzykiem zgonu z powodu chorób sercowo‑naczyniowych obliczonym za pomocą tablic SCORE <1%
OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO
TABLICA SCORE DLA POLSKI
10 12 14 17 20
20 23 27 31 36
7
8 10 12 14
14 17 19 23 27
wiek
19 23 26 31 36
36 41 47 53 59
14 17 19 23 27
26 31 35 41 46
5
6
7
8 10
10 12 14 16 19
10 12 14 16 19
19 22 26 30 35
3
4
5
6
7
7
8 10 12 14
14 16 19 22 26
5
6
7
9 10
13 15 17 20 24
24 28 32 37 43
7
8 10 12 14
10 12 14 17 20
4
4
5
6
7
7
9 10 12 14
9
10 12 15 17
17 20 24 28 32
2
3
4
4
5
5
6
7
8 10
6
7
9 10 12
12 14 17 20 23
2
2
2
3
3
3
4
5
6
7
4
5
6
9
3
3
4
4
5
5
6
8
9 11
8
10 11 13 16
16 19 22 26 30
7
9
10 12 14 17
2
2
3
3
4
4
4
5
6
7
6
7
8
9 11
11 13 16 18 22
1
2
2
2
3
3
3
4
4
5
4
5
6
7
8
8
9 11 13 16
1
1
1
2
2
2
2
3
3
4
3
3
4
5
5
6
7
8
9 11
2
2
2
3
3
3
4
4
5
6
5
6
7
9 10
10 12 15 17 20
1
1
2
2
2
2
3
3
4
4
4
4
5
6
7
7
9 10 12 14
1
1
1
1
1
2
2
2
3
3
3
3
4
4
5
5
6
7
9 10
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
4
4
4
5
6
7
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
4
4
5
5
6
8
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
3
3
3
4
4
5
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
2
2
1
2
2
2
3
15% i powyżej
5% – 9%
2%
10% – 14%
3% – 4%
1%
<1%
10-letnie ryzyko zgonu sercowego
Instrukcja korzystania z tablic SCORE
1.W tablicy SCORE znajdź odpowiedni kwadrat uwzględniający płeć, wiek oraz fakt palenia
papierosów przez badanego pacjenta
2.W znalezionym kwadracie wyszukaj miejsce, w którym krzyżują się wartości skurczowego
ciśnienia tętniczego krwi i stężenia cholesterolu całkowitego badanego
3.Odczytaj ryzyko
7
OCENA RYZYKA SERCOWO-NACZYNIOWEGO
Tablice SCORE służą do oceny indywidualnego ryzyka zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych
w ciągu następnych 10 lat
Ryzyko obliczone na podstawie tablic SCORE to tzw. ryzyko ogólne. Jego ocena opiera się na głównych czynnikach ryzyka chorób sercowo‑naczyniowych takich jak: wiek, płeć, palenie tytoniu,
ciśnienie tętnicze skurczowe, cholesterol całkowity. Ryzyko odczytane z tablicy SCORE wyrażone
jest w procentach.
W niektórych sytuacjach tablice SCORE nie są przydatne do oceny ryzyka zgonu z powodu chorób
układu krążenia
Dotyczy to pacjentów, u których ryzyko jest duże lub bardzo duże bez względu na wynik otrzymany
na podstawie tablicy SCORE. Do tej grupy należą pacjenci z rozpoznaną chorobą sercowo‑naczyniową,
ze znacznie nasilonym pojedynczym czynnikiem ryzyka, z cukrzycą lub przewlekłą chorobą nerek.
Warto wiedzieć
• U niektórych pacjentów tablica SCORE nie odzwierciedla w pełni ryzyka zgonu z powodu
chorób sercowo‑naczyniowych, np. u pacjentów otyłych, prowadzących siedzący tryb życia,
z małym stężeniem cholesterolu HDL, o niskim statusie socjoekonomicznym lub z chorobami
sercowo‑naczyniowymi w rodzinie rzeczywiste ryzyko może być większe niż odczytane z tablic.
• Oszacowanie ryzyka sercowo‑naczyniowego pomaga lekarzowi w określeniu sposobu postępowania u pacjenta z nadciśnieniem tętniczym i hipercholesterolemią.
Zapamiętaj!
• U pozornie zdrowych osób występowanie kilku czynni‑
ków ryzyka jednocześnie może powodować, że rzeczy‑
wiste ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo‑naczy‑
niowych jest duże
• Jeśli rozpoznano u Ciebie jeden czynnik ryzyka, należy
poszukiwać, czy nie występują również inne
• Zmień styl życia, a zredukujesz swoje ryzyko
sercowo‑naczyniowe
• Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
8
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Rozdział 3. Nadciśnienie tętnicze
Nadciśnienie tętnicze to stan, w którym długotrwale utrzymują się wysokie wartości ciśnienia
tętniczego
Ciśnienie tętnicze to siła, jaką krew wywiera na ścianę naczynia. Wartość ciśnienia tętniczego
oznacza się dwiema liczbami, z których większa oznacza ciśnienie skurczowe, a mniejsza ciśnienie rozkurczowe.
ciśnienie skurczowe
ciśnienie rozkurczowe
120/80
Kiedy rozpoznajemy nadciśnienie tętnicze?
Jeśli ciśnienie tętnicze zmierzone w trakcie co najmniej dwóch wizyt jest wyższe lub równe
140 mm Hg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego, lekarz rozpoznaje nadciśnienie tętnicze (należy przyjąć średnią z co najmniej dwóch pomiarów podczas
jednej wizyty).
9
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Ciśnienie tętnicze klasyfikuje się jako: optymalne, prawidłowe, wysokie prawidłowe i nadciśnienie
tętnicze
Klasyfikacja ta opiera się na wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego.
Klasyfikacja ciśnienia tętniczego
Ciśnienie skurczowe (mm Hg)
Ciśnienie rozkurczowe (mm Hg)
Rozpoznanie
≤120
≤80
Ciśnienie optymalne
120–129
80–84
Ciśnienie prawidłowe
130–139
85–89
Ciśnienie wysokie prawidłowe
≥140
≥90
Nadciśnienie tętnicze
Nadciśnienie tętnicze występuje u 1/3 dorosłych Polaków
Rozpowszechnienie nadciśnienia zwiększa się z wiekiem. Jak przedstawiono na rycinie, większość
osób po 64. roku życia choruje na nadciśnienie tętnicze.
59%
60%
45%
40%
15%
20%
5%
0%
18-30
31-44
45-64
>64
wiek
Zasady prawidłowego pomiaru ciśnienia tętniczego
•
•
•
•
Pomiar ciśnienia tętniczego powinien być wykonany w spoczynku.
Przed pomiarem odpocznij co najmniej 5 minut.
Nie wykonuj pomiaru po intensywnym wysiłku.
Na ok. 30 minut przed pomiarem nie jedz obfitych posiłków, nie pij kawy ani alkoholu, nie
pal papierosów.
• Mierz ciśnienie w pozycji siedzącej.
10
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
• Mankiet aparatu załóż na ramię tak, aby znajdował się na poziomie serca.
• Rękę oprzyj np. na stole.
• Wykonaj przynajmniej dwa pomiary oddzielone 1–2-minutową przerwą, jeśli ich wyniki
znacznie się różnią, wykonaj kolejne pomiary, jako ostateczny wynik przyjmij średnią arytmetyczną z pomiarów.
Ciśnienie tętnicze należy mierzyć na tym ramieniu, na którym ciśnienie tętnicze jest wyższe
Wartości ciśnienia tętniczego na obu ramionach mogą się różnić – dlatego podczas pierwszej
konsultacji lekarskiej należy wykonać pomiar ciśnienia na lewym i prawym ramieniu. Prawidłowo
różnica ciśnień po obu stronach dla ciśnienia skurczowego nie powinna przekraczać 20 mm Hg,
a dla ciśnienia rozkurczowego 10 mm Hg. W przypadku większej różnicy ciśnień należy skonsultować się z lekarzem.
U większości pacjentów rozpoznaje się samoistne nadciśnienie tętnicze, które wynika zwykle
z niezdrowego stylu życia
Samoistne nadciśnienie tętnicze jest spowodowane skłonnościami genetycznymi (częste występowanie nadciśnienia w rodzinie) oraz niezdrowym stylem życia, na który składają się:
• mała aktywność fizyczna,
• nadmierne spożycie soli i tłuszczów,
• otyłość,
• nadużywanie alkoholu,
• stres,
• palenie tytoniu.
U 5 pacjentów na 100 udaje się znaleźć jedną konkretną przyczynę nadciśnienia tętniczego.
Rozpoznajemy wówczas tzw. wtórne nadciśnienie tętnicze.
Najczęstsze przyczyny wtórnego nadciśnienia tętniczego to:
• choroby nerek,
• choroby endokrynologiczne, np. nadczynność tarczycy, zespół Cushinga,
• stosowanie niektórych leków, np. doustnych środków antykoncepcyjnych, leków sterydowych,
leków przeciwbólowych, narkotyków.
Nadciśnienie tętnicze, które nie jest odpowiednio leczone, prowadzi do poważnych powikłań
Należą do nich:
• zawał serca,
• udar mózgu,
• niewydolność serca,
• niewydolność nerek,
• otępienie,
• ślepota.
Nadciśnienie tętnicze jest również jedną z najczęstszych przyczyn zgonów.
11
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Leczenie nadciśnienia tętniczego zmniejsza ryzyko powikłań oraz zgonu z powodu chorób układu
krążenia
W leczeniu nadciśnienia tętniczego stosuje się metody niefarmakologiczne i farmakologiczne.
• Leczenie niefarmakologiczne obowiązuje wszystkich pacjentów z nadciśnieniem tętniczym.
• Leczenie farmakologiczne lekarz włącza niezwłoczne u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym 3 stopnia, jak również z nadciśnieniem tętniczym 1 lub 2 stopnia i dużym lub bardzo
dużym ryzykiem sercowo-naczyniowym; u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym stopnia
1 i 2 i z umiarkowanym ryzykiem sercowo-naczyniowym lekarz może opóźnić wdrożenie
leczenia farmakologicznego o kilka tygodni, a u pacjentów z nadciśnieniem 1 stopnia bez
żadnych innych czynników ryzyka o kilka miesięcy pod warunkiem, że pacjent zadeklaruje
chęć intensywnej modyfikacji stylu życia.
Leczenie niefarmakologiczne nadciśnienia tętniczego polega na przestrzeganiu zasad zdrowego
stylu życia
• Zaprzestaniu palenia papierosów
• Zmniejszeniu masy ciała
• Ograniczeniu nadmiernego spożycia alkoholu:
mężczyźni: <20 g etanolu/dobę (1–2 małe piwa, 1–2 kieliszki wina, 1–2 kieliszki mocnego
alkoholu)
kobiety: <10 g etanolu/dobę (1 małe piwo, 1 kieliszek wina, 1 kieliszek mocnego alkoholu)
• Zwiększeniu aktywności fizycznej
• Ograniczeniu spożycia soli kuchennej do <5 g na dobę (5 g soli to jedna łyżeczka stołowa) –
taka ilość soli występuje naturalnie w produktach spożywczych, dlatego podstawową zasadą
jest niedosalanie potraw
• Zwiększeniu spożycia warzyw i owoców
• Zmniejszeniu spożycia tłuszczów zwierzęcych
Jeśli wartości ciśnienia tętniczego są duże lub zmiana stylu życia jest nieskuteczna, lekarz
przepisuje choremu leki obniżające ciśnienie tętnicze, tzw. leki hipotensyjne
Wyróżnia się pięć podstawowych grup leków hipotensyjnych:
• Leki moczopędne (diuretyki)
• Beta‑blokery
• Inhibitory konwertazy angiotensyny
• Blokery kanału wapniowego
• Antagoniści receptora angiotensyny
O wyborze leku, po uwzględnieniu wywiadu medycznego i badania pacjenta, decyduje lekarz.
12
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Warto wiedzieć
• Wartość 140/90 mm Hg lub wyższa upoważnia do rozpoznania nadciśnienia tętniczego u każdej osoby bez względu na wiek.
• Nadciśnienie tętnicze nie boli. Rzadko objawia się w postaci bólu głowy, uczucia kołatania
serca, uderzeń gorąca (wypieki na twarzy), zawrotów głowy, duszności.
• W celu wczesnego wykrywania nadciśnienia tętniczego konieczny jest regularny pomiar
ciśnienia tętniczego. Zaleca się, aby ciśnienie tętnicze było mierzone u każdej dorosłej osoby
przynajmniej raz w roku.
• Celem leczenia nadciśnienia tętniczego jest zmniejszenie wartości ciśnienia tętniczego poniżej
140/90 mm Hg, a także modyfikacja wszystkich innych czynników ryzyka występujących
u danego pacjenta.
Zapamiętaj!
•
•
•
•
•
•
•
Regularnie mierz ciśnienie tętnicze
Nie pal
Nie nadużywaj alkoholu
Schudnij, uprawiaj sport
Ogranicz sól kuchenną
Nie przerywaj leczenia na własną rękę
Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
13
HIPERCHOLESTEROLEMIA
Rozdział 4. Hipercholesterolemia
Cholesterol jest naturalnym składnikiem organizmu
Cholesterol to substancja tłuszczowa, niezbędna do budowy komórek organizmu. Służy do produkcji niektórych hormonów oraz witaminy D w organizmie. Źródłami cholesterolu są przede
wszystkim wątroba, która produkuje cholesterol, oraz w mniejszym stopniu żywność pochodzenia
zwierzęcego.
Cholesterol krąży we krwi w dwóch postaciach – jako tzw. dobry i zły cholesterol
W połączeniu z białkami tworzy cząstki zwane lipoproteinami. W zależności od wielkości
i budowy wyróżnia się:
• lipoproteiny o dużej gęstości, w skrócie HDL, tzw. dobry cholesterol,
• lipoproteiny o małej gęstości, w skrócie LDL, tzw. zły cholesterol.
Cholesterol HDL chroni przed rozwojem miażdżycy, ponieważ zabiera cholesterol ze ściany
naczynia i transportuje go do wątroby.
Cholesterol LDL przyczynia się do rozwoju miażdżycy, ponieważ transportuje cholesterol
do ściany naczynia, prowadząc do powstania blaszki miażdżycowej oraz zwężenia naczynia.
Duże stężenie cholesterolu LDL i małe stężenie cholesterolu HDL zwiększają ryzyko zachorowania
oraz zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych.
14
HIPERCHOLESTEROLEMIA
Badaniem umożliwiającym ocenę stężeń we krwi substancji tłuszczowych (lipidów) jest lipidogram
W skład lipidogramu wchodzą stężenia:
• cholesterolu całkowitego,
• cholesterolu LDL,
• cholesterolu HDL,
• triglicerydów.
Nieprawidłowy wynik lipidogramu (małe stężenie cholesterolu HDL, duże stężenie cholesterolu
całkowitego, cholesterolu LDL lub triglicerydów) pozwala na rozpoznanie dyslipidemii.
Zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego lub cholesterolu LDL nazywane jest hipercholesterolemią.
Zwiększone stężenie triglicerydów nazywane jest hipertriglicerydemią.
Przed pobraniem krwi do oceny lipidogramu pacjent powinien pozostawać na czczo
Oznacza to, że aby wyniki badania były wiarygodne, krew powinna być pobrana 9–12 godzin
od ostatniego posiłku. Krew pobiera się zwykle rano. Przed pobraniem krwi można wypić wodę
lub niesłodzoną herbatę. Leki zalecone przez lekarza należy przyjąć zgodnie z dotychczasowym
harmonogramem.
Prawidłowe stężenie cholesterolu LDL różni się w zależności od ryzyka sercowo‑naczyniowego
pacjenta
Zalecane stężenie cholesterolu LDL w zależności od ryzyka sercowo-naczyniowego
Grupa ryzyka
Zalecane stężenie cholesterolu LDL
Ryzyko małe lub umiarkowane
<3 mmol/l, tj. <115 mg/dl
Ryzyko duże
<2,5 mmol/l, tj. <100 mg/dl
Ryzyko bardzo duże
<1,8 mmol/l, tj. <70 mg/dl
U pacjenta z nieprawidłowym wynikiem lipidogramu przed włączeniem leczenia lekarz poszukuje
możliwych przyczyn zaburzeń lipidowych
Należą do nich:
• niedoczynność tarczycy,
• żółtaczka zastoinowa,
• pierwotna marskość wątroby,
• przewlekła choroba nerek,
• alkoholizm,
15
HIPERCHOLESTEROLEMIA
•
•
•
•
•
•
cukrzyca,
otyłość,
szpiczak mnogi,
jadłowstręt psychicznym,
bulimia,
stosowanie diuretyków tiazydowych, kortykosteroidów, cyklosporyny, estrogenów, progestagenów, retinoidów i inhibitorów proteazy.
Redukcja stężenia cholesterolu LDL zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych
Wykazano, że każde obniżenie stężenia cholesterolu LDL o 1,0 mmol/l prowadzi do zmniejszenia
ryzyka zawału serca i zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych o 20–25%.
Zmiana stylu życia jest zalecana u każdego pacjenta z dyslipidemią
Wpływ modyfikacji stylu życia na stężenie lipidów
Zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans
nienasyconych kwasów tłuszczowych, zastępowanie ich nienasyconymi
kwasami tłuszczowymi, zmniejszenie spożycia, cholesterolu, spożycie
produktów wzbogaconych w sterole lub stanole roślinne
Zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL
Ograniczenie spożycia węglowodanów, szczególnie łatwo przyswajalnych
oraz alkoholu
Zmniejszenie stężenia triglicerydów
Zwiększenie aktywności fizycznej
Zmniejszenie stężenie triglicerydów,
zwiększenie stężenie cholesterolu HDL
Zmniejszenie masy ciała
Zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL,
triglicerydów, zwiększenie stężenia
cholesterolu HDL
Abstynencja alkoholowa
Zwiększenie stężenia cholesterolu HDL
W leczeniu farmakologicznym hipercholesterolemii stosuje się statyny
Statyny zmniejszają produkcję cholesterolu LDL w wątrobie oraz korzystnie działają na ścianę
naczynia, zapobiegając tworzeniu się blaszek miażdżycowych. Jeśli u pacjenta blaszki miażdżycowe już występują, to statyny mogą zmniejszać ich objętość; dodatkowo zapobiegają ich pękaniu.
Rzadko stosowanym lekiem u pacjentów z hipercholesterolemią jest ezetymib, który zmniejsza
wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego. Dodaje się go do statyny, jeśli za jej pomocą
nie osiąga się zalecanego zmniejszenia stężenia cholesterolu LDL.
16
HIPERCHOLESTEROLEMIA
Statyny różnią się skutecznością w obniżaniu stężenia cholesterolu LDL
W jakim stopniu poszczególne statyny zmniejszają stężenie cholesterolu LDL
Redukcja
cholesterolu
LDL (%)
Atorwastatyna
Fluwastatyna
Lowastatyna
Prawastatyna
Rozuwastatyna
Simwastatyna
10–20
–
20 mg
10 mg
10 mg
–
5 mg
20–30
–
40 mg
20 mg
20 mg
–
10 mg
30–40
10 mg
80 mg
40 mg
40 mg
5 mg
20 mg
40–45
20 mg
–
80 mg
80 mg
5–10 mg
40 mg
46–50
40 mg
–
–
–
10–20 mg
80 mg
50–55
80 mg
–
–
–
20 mg
–
56–60
–
–
–
–
40 mg
–
Lekarz dobiera rodzaj i dawkę statyny indywidualnie dla każdego pacjenta, kierując się ogólnym
ryzykiem oraz stężeniem cholesterolu LDL.
Skuteczność zastosowanego leczenia hipercholesterolemii wymaga systematycznej kontroli
Zaleca się kontrolę lipidogramu przed rozpoczęciem terapii, po 4–8 tygodniach jej stosowania
oraz w takich samych odstępach czasu po zmianie leczenia aż do osiągnięcia zalecanego stężenia
cholesterolu LDL. Następne kontrole powinny odbywać się co 6–12 miesięcy.
Podczas leczenia statynami mogą wystąpić efekty uboczne
Należą tutaj: zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych takich jak transaminaza alaninowa (ALT) oraz miopatia (objawiająca się osłabieniem mięśni) i rabdomioliza (rozpad mięśni
objawiający się bólem).
ALT powinna być oceniona przed rozpoczęciem terapii, następnie po 8 tygodniach leczenia oraz
po każdej zmianie dawki leku, a potem co roku, jeśli poziom ALT wynosi <3 × górna granica
normy. Jeśli stężenie ALT przekracza górną granicę normy ponad 3-krotnie, zaleca się odstawienie
statyny lub zmniejszenie jej dawki i ponowne badanie po 4–6 tygodniach. Nie wyklucza to próby
ostrożnego włączenia innej statyny po normalizacji aktywności enzymu.
Ryzyko miopatii zwiększają podeszły wiek oraz niektóre leki i stany chorobowe. Zalecane jest
oznaczenie stężenia kinazy kreatyny (CK) przed rozpoczęciem terapii statyną i niestosowanie
jej, jeśli CK >5 × górna granica normy.
17
HIPERCHOLESTEROLEMIA
Pojawienie się ostrego bólu mięśni lub wzrost CK >5 × górnej granicy normy jest wskazaniem
do odstawienia statyny i pilnego kontaktu z lekarzem.
Małe stężenie cholesterolu HDL oraz zwiększone stężenie triglicerydów również może wymagać
leczenia farmakologicznego
Lekarza rozważa włączenie terapii zwykle, gdy stężenie cholesterolu HDL wynosi <1,0 mmol/l
(40 mg/dl) u mężczyzn i <1,2 mmol/l (45 mg/dl) u kobiet, a triglicerydów >1,7 mmol/l (150 mg/dl).
W leczeniu stosuje się fibraty, niacynę oraz oleje rybne (kwasy tłuszczowe omega-3).
Warto wiedzieć
• Pacjenci z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca lub po zawale serca otrzymują statyny
bez względu na stężenie cholesterolu
• Przeciwwskazaniem do włączenia statyn jest ciąża, okres karmienia piersią i czynna choroba
wątroby
• Jeśli stężenie triglicerydów przekracza 10 mmol/l (900 mg/dl), istnieje zagrożenie ostrym
zapaleniem trzustki. Należy wówczas oprócz zastosowania leków bezwzględnie zaprzestać
spożywania alkoholu.
Zapamiętaj!
•
•
•
•
•
Wykonuj badania profilaktyczne
Zastąp tłuszcze zwierzęce roślinnymi
Jedz więcej warzyw i owoców
Schudnij, uprawiaj sport
Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
18
CUKRZYCA
Rozdział 5. Cukr z yca
Cukrzyca to przewlekła choroba, charakteryzująca się zwiększonym stężeniem cukru (glukozy) we krwi
Przyczyną cukrzycy jest niedobór lub nieprawidłowe działanie insuliny, czyli hormonu produkowanego w trzustce, który umożliwia wykorzystanie przez komórki organizmu człowieka cukrów
i tłuszczów dostarczonych w pokarmie, a następnie przetwarzanie ich w energię niezbędną
do pełnienia wszystkich funkcji ustroju.
W przypadku braku insuliny lub jej niedoboru komórki organizmu człowieka nie zużywają
glukozy, dlatego jej stężenie we krwi rośnie.
Wyróżnia się dwa typy cukrzycy:
• cukrzyca typu 1 – rozwija się zwykle w młodym wieku, a jej przyczyną jest uszkodzenie
komórek trzustki produkujących insulinę,
• cukrzyca typu 2 – rozwija się zwykle w wieku dojrzałym, charakteryzuje się zmniejszoną
wrażliwością komórek na insulinę, w późniejszym okresie choroby dochodzi do wyczerpania
zapasów insuliny.
Cukrzyca często rozwija się w wyniku nieprawidłowego stylu życia
Do najważniejszych przyczyn rozwoju cukrzycy typu 2 należą:
• nadwaga i otyłość, szczególnie typu brzusznego,
• brak aktywności fizycznej,
• nadmiernie kaloryczna dieta,
• przyczyny genetyczne (dziedziczenie).
19
CUKRZYCA
W diagnostyce cukrzycy wykorzystuje się pomiar glikemii na czczo oraz w doustnym teście
tolerancji glukozy
Glikemię na czczo oznacza się po upływie 8–12 godzin od spożycia ostatniego posiłku.
Stężenie cukru podczas doustnego testu tolerancji glukozy oznacza się u chorego na czczo oraz
2 godziny po obciążeniu glukozą.
Przebieg doustnego testu tolerancji glukozy jest następujący:
• pobranie krwi i oznaczenie glikemii na czczo,
• obciążenie glukozą – pacjent wypija 75 g glukozy rozpuszczonej w 250–300 ml wody w ciągu
5 minut,
• 2 godziny badany pozostaje w spoczynku w pozycji siedzącej,
• po 2 godzinach ponownie pobiera się krew w celu oznaczenia glikemii.
W zależności od glikemii na czczo i w doustnym teście tolerancji glukozy rozpoznaje się prawidłową
glikemię, stan przedcukrzycowy lub cukrzycę
Interpretacja wyniku oznaczenia glikemii na czczo oraz glikemii po 2 h doustnego testu tolerancji glukozy
Badanie
Prawidłowe stężenie
glukozy
Stan przedcukrzycowy
Cukrzyca
Glikemia na czczo
<100 mg/dl (5,6 mmol/l)
100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l)
Nieprawidłowa glikemia na czczo
≥126 mg/dl (≥7 mol/l)
Glikemia po 2 h
doustnego testu
tolerancji glukozy
<140 mg/dl (<7,8 mmol/l)
140–199 mg/dl (7,8–11,0 mmol/l)
Nieprawidłowa tolerancja glukozy
≥200 mg/dl (≥11,1 mmol/l)
Cukrzyca typu 2 często przez długi okres nie daje objawów, dlatego często jedynym sposobem
wczesnego wykrycia cukrzycy, jeszcze zanim pojawią się jej powikłania, jest regularne oznaczanie
glikemii we krwi
Objawami sugerującymi możliwość rozwoju cukrzycy są:
• zwiększone pragnienie,
• utrata masy ciała,
• nawracające grzybicze zakażenia, np. w okolicach narządów płciowych, lub pojawienie się
zmian ropnych na skórze,
• apatia, senność, osłabienie,
• zwiększona ilość oddawanego moczu,
• w skrajnych przypadkach wyczuwalny zapach acetonu w powietrzu wydychanym przez chorego.
20
CUKRZYCA
Niestety często ww. objawy nie występują, a pierwszym objawem cukrzycy jest stan zagrażający
życiu, jak zawał serca lub udar mózgu.
Badanie w kierunku cukrzycy należy przeprowadzić raz w ciągu 3 lat u każdej osoby powyżej
45. roku życia.
Ponadto, niezależnie od wieku, badanie to należy wykonać co roku u osób z grup ryzyka:
• z nadwagą lub otyłością [BMI ≥ 25 kg/m2 i/lub obwód w talii > 80 cm (kobiety); > 94 cm
(mężczyźni)],
• z cukrzycą występującą w rodzinie (rodzice bądź rodzeństwo),
• mało aktywnych fizycznie,
• z grupy środowiskowej lub etnicznej częściej narażonej na cukrzycę,
• u których w poprzednim badaniu stwierdzono stan przedcukrzycowy,
• u kobiet z przebytą cukrzycą ciążową,
• u kobiet, które urodziły dziecko o masie ciała >4 kg,
• z nadciśnieniem tętniczym (≥140/90 mm Hg),
• z hiperlipidemią [stężenie cholesterolu frakcji HDL < 40 mg/dl (<1,0 mmol/l) i/lub triglicerydów > 150 mg/dl (>1,7 mmol/l)],
• u kobiet z zespołem policystycznych jajników,
• z chorobą układu sercowo‑naczyniowego.
Wczesne wykrywanie oraz prawidłowe leczenie cukrzycy ma decydujące znaczenie w prewencji
chorób sercowo‑naczyniowych
Cukrzyca znacznie zwiększa ryzyko zachorowania i zgonu z powodu choroby niedokrwiennej
serca i udaru mózgu. Ponadto uszkadza nerki, oczy i układ nerwowy.
Leczenie pacjenta z cukrzycą powinno być ukierunkowane na wszystkie główne czynniki ryzyka
Szczególnie ważne jest:
• obniżenie ciśnienia tętniczego do wartości <140/80 mm Hg,
• obniżenie stężenia cholesterolu LDL <2,5 mmol/l,
• utrzymywanie stężenia HbA1c < 7%.
21
CUKRZYCA
Warto wiedzieć
• Stężenie cukru we krwi nazywane jest także poziomem glukozy we krwi lub glikemią
• Glikemię wyraża się w dwóch jednostkach, tj. w mg/dl lub mmol/l. Możliwe jest proste przeliczenie glikemii z jednych jednostek na drugie za pomocą wzoru:
mg/dl
mmol/l =
18
• Prawidłowa glikemia na czczo wynosi <100 mg/dl (5,6 mmol/l)
• Choroby sercowo‑naczyniowe są główną przyczyną chorobowości i umieralności u chorych
na cukrzycę
• Cukrzycy typu 2 można zapobiec poprzez przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia, a zwłaszcza: zmniejszenie masy ciała, zwiększenie aktywności fizycznej, przestrzeganie zaleceń dietetycznych
Zapamiętaj!
•
•
•
•
•
Zmniejsz masę ciała
Zwiększ aktywność fizyczną
Zastosuj dietę
Kontroluj regularnie poziom cukru we krwi
Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
22
PALENIE PAPIEROSÓW
Rozdział 6. Palenie papie rosów
Palenie tytoniu pod każdą postacią jest szkodliwe
Ryzyko zgonu z przyczyn sercowo‑naczyniowych jest u osób palących 2–5-krotnie większe niż
u osób niepalących. Ryzyko to jest większe u kobiet niż u mężczyzn i zwiększa się wraz z czasem
trwania nałogu oraz liczbą wypalanego dziennie tytoniu. Szkodliwe są wszystkie rodzaje palonego
tytoniu, w tym tzw. papierosy typu „light”, papierosy z filtrem, cygara, fajka oraz fajka wodna
i tabaka oraz snus.
Palenie tytoniu przyśpiesza rozwój miażdżycy
Związki zawarte w tytoniu powodują łatwiejsze wnikanie cząsteczek cholesterolu do ściany
naczynia, co przyśpiesza rozwój miażdżycy. Dodatkowo tytoń zwiększa ryzyko pęknięcia blaszki
miażdżycowej (patrz rozdział Zawał serca na stronie 43), które może prowadzić do zawału serca
lub udaru mózgu. Tytoń niekorzystnie pobudza układ krzepnięcia. Tworząca się skrzeplina może
zamknąć naczynie i wywołać – podobnie jak pęknięta blaszka miażdżycowa – zawał serca lub
udar mózgu.
W rzucaniu palenia nie jesteś sam
Najważniejsza dla powodzenia rzucania palenia jest motywacja osoby palącej. Często pojawia
się ona jednak dopiero wtedy, kiedy już wystąpią powikłania tego nałogu, takie jak zawał serca
lub udar mózgu. Chociaż większość palaczy rzuca palenie własnymi siłami, w trudniejszych
przypadkach warto poprosić o pomoc lekarza. Obecnie są dostępne na rynku 4 preparaty wspo23
PALENIE PAPIEROSÓW
magające zaprzestanie palenia: nikotyna (gumy do żucia, plastry przezskórne, aerozol donosowy,
inhalatory, tabletki podjęzykowe), bupropion, wareniklina i cytyzyna. Ważne jest wsparcie innych
członków rodziny. Nieraz pomaga wspólne rzucanie palenia z bliską osobą.
Warto wiedzieć
• Bierne palenie, czyli przebywanie w domu lub pracy z osobą palącą, zwiększa ryzyko chorób
sercowo‑naczyniowych o około 30%.
• Zaprzestanie palenia po zawale serca jest najbardziej skuteczną metodą zmniejszenia ryzyka
kolejnych zawałów oraz zgonu.
• Po zaprzestaniu palenia ryzyko chorób sercowo‑naczyniowych zmniejsza się znacznie już
w ciągu 6 miesięcy, a po 10–15 latach abstynencji zbliża się do ryzyka osób, które nigdy nie
paliły.
• Zaprzestanie palenia tytoniu jest korzystne w każdym wieku, również u osób starszych.
• Po zaprzestaniu palenia możliwy jest przyrost wagi ciała o około 5 kg, ale korzyści, jakie
wynikają z rzucenia palenia, znacznie przewyższają ryzyko, które wynika ze zwiększenia masy
ciała. Jeśli nie chcesz przytyć, ćwicz i zjadaj mniej kalorii.
Zapamiętaj!
•
•
•
•
•
•
Nie pal
Unikaj zadymionych miejsc
Nie wierz, że papierosy chronią przed otyłością
Kup sobie lub bliskim prezent zamiast papierosa
Palenie jest uleczalne
Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
24
NADWAGA I OTYŁOŚĆ
R o z d z i a ł 7. N a d w a g a i o t y ł o ś ć
Nadwaga i otyłość polegają na magazynowaniu w organizmie nadmiernej ilości tłuszczu
Do zwiększania masy ciała dochodzi wtedy, gdy podaż energii dostarczanej w pożywieniu (ilość
zjadanych kalorii) przekracza zapotrzebowanie energetyczne organizmu (ilość energii zużywanej
przez organizm).
Do oceny nadwagi i otyłości można się posłużyć wskaźnikiem BMI (wskaźnik masy ciała – body
mass index), który wylicza się, dzieląc masę ciała wyrażoną w kilogramach przez wzrost wyrażony w metrach do kwadratu.
Sposób obliczenia BMI przedstawia równanie:
masa ciała (kg)
BMI =
wzrost² (m²)
na przykład osoba o wzroście 1,7 m i masie ciała 70 kg ma BMI =70 (kg)/1,72(m2) = 24,2 kg/m2
25
NADWAGA I OTYŁOŚĆ
W zależności od wielkości BMI u osób dorosłych wyróżniono 9 klas masy ciała
Klasyfikacja masy ciała w zależności od wskaźnika masy ciała (BMI) u osób dorosłych
Klasa masy ciała
BMI (kg/m2)
Niedowaga
<18,5
Prawidłowa masa ciała
18,5–24,9
Nadwaga
25,0–29,9
Otyłość
Klasa 1
30,0–34,9
Klasa 2
35,0–39,9
Klasa 3
≥40
Klasa 4
≥50
Klasa 5
≥60
Otyłość jest ogólnoświatową epidemią zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych
Na poniższych rycinach przedstawiono częstość występowania różnych kategorii masy ciała
u dorosłych Polaków i u dzieci.
Rozkład poszczególnych kategorii masy ciała wśród dorosłych Polaków
60%
40%
49,7
40,4
38,4
27,9
20%
0%
26
normowaga
nadwaga
kobiety
22,4 21,2
otyłość
mężczyźni
NADWAGA I OTYŁOŚĆ
Częstość nadwagi i otyłości wśród polskich dzieci w wieku 7–9 lat
14
12
11,5
12,1
chłopcy
10
dziewczynki
8
6
3,6
4
3,7
2
0
nadwaga
otyłość
Nie tylko ilość, ale i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w organizmie ma wpływ na ryzyko
wystąpienia chorób układu krążenia
Szczególnie niekorzystna dla układu krążenia jest tzw. otyłość brzuszna (centralna), polegająca
na gromadzeniu dużej ilości tłuszczu w okolicy brzucha.
Aby ocenić otyłość brzuszną, wystarczy dokonać pomiaru obwodu pasa w połowie odległości
pomiędzy dolnym brzegiem łuku żebrowego a górnym brzegiem kości biodrowej.
Otyłość brzuszną rozpoznaje się, gdy obwód pasa wynosi:
• u kobiety ≥80 cm
• u mężczyzny ≥94 cm
Nadwaga i otyłość niekorzystnie wpływają na układ krążenia
Do niekorzystnych skutków nadwagi i otyłości należą m.in:
• cukrzyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• zwiększone stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL oraz triglicerydów, zmniejszone stężenie cholesterolu HDL,
• niewydolność serca,
• choroba wieńcowa,
• migotanie przedsionków,
• udar mózgu.
27
NADWAGA I OTYŁOŚĆ
Warto wiedzieć
• Podstawowymi metodami terapii nadwagi i otyłości są dieta i wysiłek fizyczny. Inne możliwości
to leczenie orlistatem oraz tzw. chirurgia bariatryczna
• Umieralność jest najmniejsza u osób z BMI wynoszącym 20–25 kg/m2
• Zmniejszanie wskaźnika masy ciała poniżej 20 kg/m2 nie chroni przed rozwojem chorób
sercowo‑naczyniowych
Zapamiętaj!
Odchudzanie się wymaga wyrzeczeń, ale daje wiele korzy‑
ści; obniża ciśnienie tętnicze, zmniejsza ryzyko zawału
serca i udaru mózgu, dlatego:
• wylicz swoje BMI i zmierz obwód brzucha
• jedz mniej
• ćwicz regularnie
• porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
28
MAŁA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
R o z d z i a ł 8 . MAŁA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Systematyczna aktywność fizyczna zmniejsza umieralność z przyczyn sercowo‑naczyniowych
Zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, redukuje ryzyko zawału serca oraz wydłuża
życie. Ponadto obniża ciśnienie tętnicze oraz przeciwdziała rozwojowi otyłości, cukrzycy i hiperlipidemii, zmniejsza krzepliwość krwi, zapobiega powstawaniu zakrzepów w naczyniach krwionośnych, przyspiesza rozwój obocznego krążenia wieńcowego, zmniejsza częstość bólów wieńcowych
u osób chorych, zmniejsza stres, poprawia samopoczucie, dobrze wpływa na sen, poprawia nastrój.
Brak aktywności fizycznej jest przyczyną wielu schorzeń i dolegliwości
Należą tu:
• nadciśnienie tętnicze,
• choroby serca,
• udar mózgu,
• cukrzyca typu 2,
• otyłość,
• depresja,
• bóle kręgosłupa i dolegliwości stawowe.
Każdy wysiłek fizyczny jest lepszy od tzw. lenistwa ruchowego
Należy jednak podkreślić, że aby osiągnąć istotne korzyści, wysiłek musi być podejmowany
regularnie i mieć odpowiednią intensywność.
29
MAŁA AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Zaleca się, aby dorosłe osoby zdrowe w każdym wieku poświęcały 2,5–5 godzin tygodniowo
na aktywność fizyczną lub aerobowy trening wysiłkowy o umiarkowanej intensywności lub
1–2,5 godziny tygodniowo na wysiłek o dużej intensywności. Osoby prowadzące siedzący tryb
życia powinny rozpoczynać treningi od wysiłków o niewielkiej intensywności. Treningi powinny
być rozłożone równomiernie w tygodniu i odbywać się w wielu sesjach (4–5 na tydzień), każdej
trwającej ≥10 minut.
Pacjenci po przebytym zawale serca, bajpasach lub angioplastyce tętnic wieńcowych ze stabilną
chorobą wieńcową lub stabilną przewlekłą niewydolnością serca powinni wykonywać aerobowy
trening fizyczny o umiarkowanej do dużej intensywności co najmniej 3 razy w tygodniu, przeznaczając na każdy trening 30 minut.
Warto wiedzieć
• Przykładami aktywności fizycznej/ aerobowego treningu wysiłkowego są piesze wędrówki,
bieganie, jazda na łyżwach, wrotkach, rolkach lub rowerze, wiosłowanie, pływanie, bieganie
na nartach, aerobik, szybkie chodzenie, wchodzenie po schodach, prace fizyczne w ogrodzie
i w gospodarstwie domowym
• Umiarkowana aktywność fizyczna to aktywność, która powoduje zmęczenie oceniane przez
pacjenta na 5–6 punktów w skali 10-stopniowej.
• Intensywna aktywność fizyczna to aktywność, która powoduje zmęczenie oceniane przez
pacjenta na 7–8 punktów w skali 10-stopniowej.
Zapamiętaj!
• Ćwicz codziennie, minimum 30 minut
• Ćwicz intensywnie ale nie przesadzaj
• Spaceruj, wchodź po schodach, jeździj na rowerze, pły‑
waj, tańcz
• Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
30
NIEPRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE
R o z d z i a ł 9 . NIEP R AWIDŁOWE OD Ż YWIANIE
Zwyczaje żywieniowe mają wpływ na nasze zdrowie
Zwyczaje żywieniowe wpływają na ryzyko zachorowania na choroby sercowo‑naczyniowe oraz
na nowotwory. Składnikami pożywienia o największym znaczeniu z punktu widzenia chorób
sercowo‑naczyniowych są: kwasy tłuszczowe, składniki mineralne i błonnik. W tabeli na stronie 32 przedstawiono najważniejsze z punktu widzenia prewencji chorób sercowo‑naczyniowych
składniki pokarmowe i źródła ich pochodzenia.
Zwyczaje żywieniowe wpływają na ryzyko sercowo‑naczyniowe głównie przez modyfikację innych
czynników ryzyka
Składniki pożywienia wpływają na stężenie cholesterolu we krwi, ciśnienie tętnicze, masę ciała,
poziom cukru, a przez to na ryzyko rozwoju chorób sercowo‑naczyniowych, jak udar mózgu
lub zawał serca.
Działanie korzystne składników pokarmowych
• Kwasy tłuszczowe jednonienasycone zwiększają stężenie cholesterolu HDL.
• Kwasy tłuszczowe wielonienasycone zmniejszają stężenie cholesterolu LDL i zwiększają stężenie cholesterolu HDL.
• Potas obniża ciśnienie tętnicze.
• Błonnik zmniejsza poziomu cukru we krwi po posiłku oraz zmniejsza stężenie cholesterolu
całkowitego i cholesterolu LDL.
• Sterole i stanole roślinne zmniejszają stężenie cholesterolu LDL.
31
NIEPRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE
Najważniejsze z punktu widzenia prewencji chorób sercowo‑naczyniowych składniki pokarmowe i źródła
ich pochodzenia
Składnik pokarmowy
Główne źródło pochodzenia
Kwasy tłuszczowe nasycone
Produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, masło, produkty
mleczne), niektóre oleje (palmowy, kokosowy), tłuszcze smażalnicze
(twarde margaryny, smalec)
Kwasy tłuszczowe jednonienasycone
Oliwa z oliwek, olej rzepakowy
Kwasy tłuszczowe wielonienasycone:
omega‑6
Olej sojowy, słonecznikowy, kukurydziany
omega‑3
Kwas alfalinolenowy – olej rzepakowy, sojowy
Kwas eikozapentaenowy i dokozaheksaenowy – tłuste ryby morskie, kapsułki
Kwasy tłuszczowe nienasycone „trans”
Tłuszcze smażalnicze, wyroby cukiernicze i czekoladowe, żywność
typu fast food
Sód
Sól, przetworzone produkty żywnościowe
Potas
Owoce i warzywa
Błonnik
Rośliny strączkowe, produkty zbożowe pełnoziarniste, warzywa,
owoce
Działanie niekorzystne składników pokarmowych
• Kwasy tłuszczowe nasycone zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego i LDL w surowicy.
• Kwasy tłuszczowe nienasycone „trans” zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego i zmniejszają stężenie cholesterolu HDL.
• Sód w zwiększonych ilościach sprzyja rozwojowi nadciśnienia tętniczego.
Zmiana zwyczajów żywieniowych chroni przed chorobami i wydłuża życie
Zastąpienie kwasów tłuszczowych nasyconych i kwasów tłuszczowych „trans” tłuszczami nienasyconymi zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej. Zwiększenie spożycia kwasów tłuszczowych
omega‑3 zmniejsza ryzyko nagłego zgonu spowodowanego ciężkimi zaburzeniami rytmu serca.
Ograniczenie soli oraz zwiększenie spożycia błonnika zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej
i udaru mózgu, a zwiększone spożycie potasu zmniejsza ryzyko udaru mózgu.
Dieta śródziemnomorska powoduje, że mieszkańcy południowej Europy żyją dłużej
W skład tej diety wchodzą:
• duże spożycie owoców i warzyw, roślin strączkowych, produktów pełnoziarnistych, ryb i oliwy,
• umiarkowane spożycie alkoholu (zwłaszcza czerwonego wina spożywanego zwykle do posiłków),
• małe spożycie czerwonego mięsa, produktów mlecznych i tłuszczów zwierzęcych.
32
NIEPRAWIDŁOWE ODŻYWIANIE
Warto wiedzieć
• Na stężenie cholesterolu w surowicy wpływa przede wszystkim zawartość w diecie kwasów
tłuszczowych nasyconych.
• Mimo wielu badań dotychczas nie wykazano, aby suplementy witaminowe miały jakikolwiek
korzystny wpływ na rokowanie sercowo‑naczyniowe.
• Słodzone napoje gazowane są jednym z największych źródeł kalorii w pożywieniu. Ich systematyczne spożywanie prowadzi do nadwagi i cukrzycy typu 2.
• Kiedy stosuje się zdrową dietę, suplementy nie są potrzebne, kiedy zaś stosuje się suplementy,
nie zwalnia to z konieczności stosowania prawdziwych produktów spożywczych.
• W większości zachodnich krajów, jaki w Polsce, spożycie soli jest dwukrotnie większe niż
zalecane i wynosi ok. 10 g/dobę.
• Przewlekłe spożywanie alkoholu w większych ilościach może prowadzić między innymi
do poważnych zaburzeń ze strony układu krążenia (nadciśnienia tętniczego, kardiomiopatii,
niewydolności serca, krwotocznego udaru mózgu, większej umieralności), zaburzać gospodarkę węglowodanową i lipidową (hiperglikemia, hipertriglicerydemia), toksycznie działać
na wątrobę (stłuszczenie, marskość), powodować ostre i przewlekłe stany zapalne trzustki.
Może również prowadzić do uzależnień i innych licznych negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych.
• W ogólnym rozrachunku spożywanie alkoholu nie jest zalecane.
Zapamiętaj!
• Zastąp tłuszcze zwierzęce tłuszczami roślinnymi
• Ogranicz spożycie soli (nie dosalaj)
• Jedz owoce 2–3 razy dziennie, warzywa 2–3 razy dzien‑
nie, ryby co najmniej 2 razy w tygodniu, w tym 1 raz
w tygodniu tłuste ryby morskie
• Uzupełnij dietę o produkty zbożowe pełnoziarniste
• Ogranicz spożycie alkoholu
• Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
33
PSYCHOSPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA
R oz dz i a ł 10. P s yc h o s p o ł e c z n e c z y n n i k i ry z y k a
Psychospołeczne czynniki ryzyka zwiększają ryzyko rozwoju chorób sercowo‑naczyniowych,
pogarszają ich przebieg kliniczny i rokowanie
Należą tu:
• niski status socjoekonomiczny – niski poziom wykształcenia, małe dochody, wykonywanie
pracy o niskim statusie, zamieszkanie w biednej okolicy,
• brak wsparcia społecznego,
• stres w pracy i życiu rodzinnym,
• lęk,
• depresja,
• wrogość, gniew, agresja w relacjach społecznych,
• osobowość typu D (stresowa) – charakteryzuje się tendencją do trwałego przeżywania negatywnych emocji (lęk, gniew, depresja, rozdrażnienie, przygnębienie) i ich tłumienia w relacji
z innymi osobami.
34
PSYCHOSPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA
Znanych jest kilka mechanizmów, które wiążą czynniki psychospołeczne ze zwiększonym ryzykiem
sercowo‑naczyniowym
Należą tu m.in:
• niezdrowy styl życia, tj. częstsze palenie papierosów, wybieranie niezdrowych produktów żywnościowych,
• małe przestrzeganie zaleceń lekarskich dotyczących zmian zachowania lub przyjmowania leków
kardiologicznych,
• nieprawidłowe funkcjonowanie autonomicznego układu nerwowego, który reguluje pracę serca,
• zaburzenia wydzielania hormonów i substancji bezpośrednio wpływających na naczynia.
Radzenie sobie ze stresem często nie jest łatwe
Ulgę po ciężkim dniu czasem przynosi tabletka uspokajająca, kieliszek alkoholu lub papieros. Są
one łatwo dostępne, szybko znoszą dotkliwe dolegliwości, przynoszą ukojenie nerwów. W rzeczywistości nie stanowią one rozwiązania naszych problemów i paradoksalnie mogą przyczyniać
się do ich nasilenia.
Złote zasady na całe życie
• Ustal priorytety, określ, co jest dla ciebie najważniejsze (wtedy na pewno wystarczy ci czasu
na najważniejsze rzeczy).
• Pomyśl wcześniej i zastanów się, jak można uniknąć trudności (postaraj się przewidzieć przeciwności losu, gdy wystąpią, nie będzie to dla ciebie takie zaskoczenie).
• Nie wymagaj od siebie zbyt wiele (nie jesteś maszyną, a nawet maszyny się przegrzewają).
• Naucz się przekazywać obowiązki innym w pracy i w domu (nie ma osób niezastąpionych).
• Zachowuj aktywność fizyczną (regularna aktywność fizyczna zmniejsza skutki codziennego
stresu).
• Zarezerwuj czas na relaks i odpoczynek (każdy ma prawo do 5 minut dla siebie codziennie,
nawet jeśli jest mat­ką, ojcem, szefem, podwładnym).
• Zaplanuj czas na przerwy i posiłki (każdy nawet najsilniejszy organizm potrzebuje chwili
odpoczynku i regeneracji nadwątlonych rezerw energii, Ty również).
• Dziel się swoimi zmartwieniami z rodziną i przyjaciółmi (każdy problem, o którym opowiesz
komuś bliskiemu i zaufanemu, sta­je się już tylko połową problemu).
• Ciesz się i dziel życie z rodziną oraz przyjaciółmi (śmiech to zdrowie, a rodzina to największy
skarb, jaki posiadasz).
35
PSYCHOSPOŁECZNE CZYNNIKI RYZYKA
Warto wiedzieć
• Często psychospołeczne czynniki ryzyka występują gromadnie u tych samych osób. Na przykład u osób o niskim statusie socjoekonomicznym częściej występuje depresja, wrogość i izolacja społeczna.
• Alkohol, papierosy i nadużywanie leków przynoszą tylko chwilową ulgę, ale nie rozwiązują
naszych problemów
Zapamiętaj!
•
•
•
•
•
•
•
Rozładuj nagromadzone emocje
Uprawiaj sport
Unikaj hałasu
Nie bierz za dużo spraw na swoje barki
Rezerwuj czas na relaks
Rozmawiaj z przyjaciółmi
Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
36
PRZYŚPIESZONA CZĘSTOTLIWOŚĆ RYTMU SERCA
R o z d z i a ł 1 1 . P R ZYŚPIESZONA CZĘSTO t l i w o ŚĆ R YTMU SE R CA
Częstotliwość rytmu serca oznacza liczbę uderzeń serca w ciągu minuty
Krew wyrzucana z serca podczas każdego uderzenia chwilowo odkształca tętnice, do których
napływa. To odkształcenie można wyczuć palcem jako pulsowanie tętnicy. Dlatego potocznie
zamiast częstotliwości rytmu serca mówi się o częstotliwości pulsu.
Częstotliwość rytmu serca można ocenić na różne sposoby, takie jak badanie pulsu, osłuchiwanie
serca, ocena EKG
Podczas pomiaru obowiązują następujące zasady:
• badanie wykonuje się po co najmniej 5 minutach odpoczynku, w cichym i wygodnym pomieszczeniu, w pozycji siedzącej,
• palec wskazujący i środkowy należy umieścić na nadgarstku po przeciwnej stronie, w miejscu wyczuwalnego tętnienia tętnicy promieniowej (wewnętrzna strona nadgarstka od strony
kciuka),
• należy policzyć pulsowania tętnicy w ciągu 30 sekund, a otrzymaną liczbę pomnożyć przez dwa.
37
PRZYŚPIESZONA CZĘSTOTLIWOŚĆ RYTMU SERCA
Optymalnie u zdrowych dorosłych osób częstotliwość rytmu serca wynosi 60–69 uderzeń na minutę
Przekroczenie wartości 70 uderzeń na minutę wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo‑naczyniowych. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca lekarze zwykle dążą do uzyskania jeszcze mniejszych wartości, to znaczy 55–60 uderzeń na minutę.
Do czynników wpływających na częstotliwość rytmu serca u osób zdrowych należą:
• wiek – średnia częstotliwość rytmu serca zmniejsza się z wiekiem o 1 uderzenie na minutę
na 8 lat,
• płeć – u kobiet stwierdza się kilka uderzeń na minutę więcej niż u mężczyzn,
• pora dnia – największe wartości występują nad ranem, najmniejsze w nocy,
• stopnia wytrenowania – u sportowców częstotliwość rytmu serca jest mniejsza niż u osób
prowadzących siedzący tryb życia.
Utrzymująca się długotrwale przyśpieszona częstość rytmu serca w spoczynku może być objawem
wielu chorób
Należą tutaj:
• choroby serca, np. zaburzenia rytmu, niewydolność serca,
• niedokrwistość (anemia),
• nadczynność tarczycy,
• infekcje,
• choroby przebiegające z gorączką.
Inne przyczyny przyśpieszonej częstotliwości rytmu serca to:
• używki: nikotyna, alkohol, kofeina, papierosy,
• stres fizyczny lub psychiczny,
• nadczynność tarczycy,
• okres przedmenstruacyjny lub menstruacji,
• zaburzenia elektrolitowe,
• leki (np. antyarytmiczne, antydepresanty),
• odwodnienie,
• zespoły lękowe,
• brak snu.
Częstotliwość rytmu serca można zmniejszyć za pomocą metod niefarmakologicznych
i farmakologicznych
38
Podstawowym sposobem zmniejszenia częstotliwości rytmu serca jest zmiana stylu życia, a zwłaszcza zwiększenie aktywności fizycznej, zmniejszenie masy ciała, zaprzestanie palenia tytoniu.
U osób chorych konieczne jest wykrycie przyczyny tego objawu i jej leczenie. U niektórych
pacjentów częstotliwość rytmu serca zmniejsza się za pomocą leków takich jak:
• beta-blokery,
• blokery kanału wapniowego,
• iwabradyna.
PRZYŚPIESZONA CZĘSTOTLIWOŚĆ RYTMU SERCA
Warto wiedzieć
• Częstotliwość rytmu serca >100 uderzeń na minutę nazywamy tachykardią, a poniżej 60 uderzeń na minutę bradykardią
• Przyśpieszony rytm serca często współwystępuje z innymi czynnikami ryzyka chorób sercowo‑naczyniowych, jak siedzący tryb życia, otyłość, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hiperlipidemia. Dlatego przy utrzymującym się długotrwale rytmie o częstotliwości większej niż
70 uderzeń na minutę warto poszukiwać tych czynników ryzyka
• Przyśpieszona częstotliwość rytmu serca jest niekorzystnym wskaźnikiem rokowniczym
w wielu populacjach: osób zdrowych, pacjentów z niewydolnością serca, z chorobą wieńcową,
z nadciśnieniem tętniczym
Zapamiętaj!
Przyśpieszona częstotliwość rytmu serca często jest obja‑
wem nieprawidłowego stylu życia.
Jeśli chcesz ją zmniejszyć:
• ćwicz regularnie
• zaprzestań palenia tytoniu
• odżywiaj się prawidłowo
• schudnij
• porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
39
GRYPA
R o z d z i a ł 1 2 . G R YPA
Grypa to choroba wywołana przez wirus grypy
Najważniejsze cechy tej choroby to:
• Nagły początek
• Czas trwania – ostre objawy 2–5 dni, wyzdrowienie po 1 tygodniu
• Bóle głowy – zwykle okolicy czoła lub uogólniony
• Gorączka – 38–41°C, nagły wzrost w ciągu 24 h i stopniowe opadanie w ciągu 2–3 dni, bez
dreszczy
• Osłabienie – może przeciągnąć się na wiele tygodni po wyzdrowieniu
• Bóle mięsni i stawów – zwykle kończyn dolnych i okolicy krzyżowo‑lędźwiowej
• Objawy oczne – pieczenie, bóle przy ruchach gałek ocznych, światłowstręt
• Kaszel i ból gardła – często nasilają się po ustąpieniu objawów ogólnych, kaszel nieraz przeciąga się na kolejne 1–2 tygodnie
Ponieważ materiał genetyczny wirusa grypy podlega częstym mutacjom, każdą kolejną sezonową
epidemię grypy wywołuje inny wariant wirusa. Oznacza to, że samodzielnie nie można się uodpornić na kolejne zachorowanie.
Szczyt epidemii grypy w Polsce przypada corocznie w okresie między styczniem a kwietniem
40
Na świecie rocznie na grypę choruje 5–10% dorosłych i 20–30% dzieci. Najczęściej chorują dzieci
miedzy 5. a 9. rokiem życia ale poważne powikłania i zgony występują głównie u osób ≥65. rż.
i <2. rż. oraz u osób z chorobami układu krążenia i oddechowego, chorych na cukrzycę, z niewydolnością nerek i ze zmniejszoną odpornością.
GRYPA
Wirus grypy przenosi się z osoby zakażonej na innych drogą kropelkową, np. gdy ta osoba kaszle
lub kicha w niewielkiej odległości od osoby podatnej na zakażenie
Okres od zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów choroby wynosi średnio 2 dni. Osoba
zakażona może zarażać, zanim wystąpią u niej objawy choroby, dlatego bardzo trudno jest uniknąć kontaktu z wirusem. Okres zakaźności u dorosłych zaczyna się zwykle jeden dzień przed
wystąpieniem objawów i trwa około 5 dni od ich pojawienia się. Okres ten może być znacznie
dłuższy u dzieci i u osób z upośledzoną odpornością, u których może trwać nawet kilka miesięcy.
Powikłania grypy mogą wystąpić u każdego bez względu na wiek
Należą do nich:
• zapalenie płuc,
• zapalenie oskrzeli,
• zapalenie ucha środkowego,
• zapalenie mięśnia sercowego i osierdzia,
• zawał serca,
• zapalenie kłębuszkowe nerek,
• nasilenie częstotliwości napadów padaczkowych,
• zapalenie mózgu i opon mózgowo‑rdzeniowych,
• zaburzenia psychiczne,
• zaostrzenie chorób przewlekłych, takich jak astma, mukowiscydoza, przewlekła obturacyjna
choroba płuc, niewydolność nerek, niewydolność serca,
• odrzucenie przeszczepionego narządu.
Przestrzeganie zasad higieny i szczepienia to podstawowe sposoby zapobiegania grypie
Częste mycie rąk, wietrzenie pomieszczeń zamkniętych, zasłanianie ust i nosa podczas kaszlu czy
kichania powinno stać się elementem stylu życia. Podstawowym sposobem zapobiegania grypie
oraz jej powikłaniom są jednak szczepienia, których skuteczność wynosi około 80%.
Szczepionkę przeciw grypie można podać każdej osobie w wieku powyżej 6. miesiąca życia w celu
zmniejszenia ryzyka zachorowania lub przeniesienia wirusa na inne osoby.
Towarzystwa Kardiologiczne zalecają szczepienie przeciwko grypie wszystkich pacjentów z rozpoznaną chorobą sercowo‑naczyniową.
Szczepienia przeciw grypie należy powtarzać corocznie
Najlepiej wykonywać je między wrześniem a listopadem, a więc przed okresem sezonowej epidemii grypy. Można się także zaszczepić w czasie trwania sezonu epidemicznego.
41
GRYPA
Warto wiedzieć
• Wyróżnia się 3 typy wirusa grypy: A, B i C. Za większość sezonowych epidemii grypy odpowiada typ A
• Zaszczepienie się przeciwko grypie zmniejsza ryzyko zawału serca i zgonu u osób z chorobą
wieńcową
• Jest wiele teorii tłumaczących zwiększone ryzyko zawału serca u pacjentów chorujących
na grypę. Jedną z nich jest teoria tzw. mimikry antygenowej, która zakłada, że wirus grypy
jest zbudowany z cząsteczek podobnych do składników blaszki miażdżycowej. Przeciwciała
powstające przeciwko wirusowi mogą się więc łączyć z blaszką miażdżycową i powodować jej
pękanie, a w efekcie zawał serca czy udar mózgu
Zapamiętaj!
• Zaszczep się przeciw grypie, najlepiej między wrze‑
śniem a listopadem każdego roku
• Przestrzegaj zasad higieny: myj ręce, wietrz zamknięte
pomieszczenia, zasłaniaj usta i nos podczas kaszlu czy
kichania
• Zostań w domu i odpoczywaj, jeśli zachorujesz
• Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
42
ZAWAŁ
GRYPA
SERCA
Część II. Zawał serca
Zawał oznacza martwicę narządu lub tkanki wywołaną niedokrwieniem
W zależności od miejsca niedokrwienia mówimy o zawale serca, płuca lub tkanki mózgowej.
W ostatnim przypadku mamy do czynienia z udarem niedokrwiennym mózgu. W przypadku
zawału serca martwica obejmuje mięsień sercowy. Początkowo w wyniku niedokrwienia komórki
mięśnia sercowego tzw. kardiomiocyty przestają się prawidłowo kurczyć, a następnie rozpadają,
przez co znajdujące się w nich substancje przedostają się do krwi. Przykładem takiej substancji
jest troponina, którą wykrywamy we krwi pacjenta z zawałem serca. W miejsce martwych kardiomiocytów z czasem pojawia się blizna.
Zawał serca powstaje zwykle na skutek pęknięcia blaszki miażdżycowej w naczyniu wieńcowym,
czyli naczyniu, które doprowadza krew do serca
Gdy blaszka pęka, tworzy się wokół niej skrzeplina (złożona z płytek krwi i włóknika), która
zamyka naczynie wieńcowe i całkowicie blokuje napływ krwi do mięśnia sercowego.
Rocznie w Polsce na zawał serca umiera blisko 200 000 osób
Według Głównego Urzędu Statystycznego z 2009 roku zawału serca doświadczyło kiedykolwiek
w swoim życiu 3,3% Polaków, w tym 4,1% mężczyzn oraz 2,5% kobiet. Ryzyko zawału zwiększa
się znacznie z wiekiem, np. wśród osób w wieku między 70 a 79 lat zawał serca przebyło w przeszłości aż 14% osób.
43
ZAWAŁ
GRYPA
SERCA
Najczęstsze objawy zawału serca to ból, pieczenie lub ucisk za mostkiem. Występują one
u większości chorych z zawałem serca
Ból zgłaszany przez chorego ma charakter rozlany, a nie punktowy, tzn. że nie można wskazać
miejsca bólu jednym palcem. Dlatego pacjent z zawałem serca zazwyczaj wskazuje miejsce bólu,
przykładając całą pięść do mostka.
Ból na ogół trwa ponad 20 minut; może się utrzymywać stale lub ustępować i nawracać wielokrotnie.
Do objawów zawału serca należą:
• ból za mostkiem,
• ból w żuchwie, szyi, plecach, ręce lub barku,
• ból brzucha z towarzyszącymi nudnościami lub wymiotami (może być jedyną dolegliwością),
• duszność,
• obfite zimne poty i zawroty głowy,
• lęk przed zbliżającą się śmierci,
• zasłabnięcie, utrata przytomności.
Jeśli ból w klatce piersiowej utrzymuje się ponad 5 minut i nie ustępuje po odpoczynku lub
zastosowaniu nitrogliceryny (dotyczy pacjentów, którym lekarz uprzednio zapisał ten lek), należy
niezwłocznie zadzwonić pod numer telefonu ratunkowego 999 lub 112 i położyć się
Jeśli ktoś bliski jest w pobliżu, należy poprosić o opiekę. Chory powinien zadzwonić na pogotowie,nawet jeśli nie jest do końca pewny czy objawy, które u niego występują, są objawami zawału serca.
Najlepsze rokowania mają pacjenci, u których leczenie rozpoczęto w ciągu pierwszej godziny
od początku objawów. Jest to tzw. złota godzina. Niestety wiele osób opóźnia wdrożenie odpowiedniego leczenia takimi niepotrzebnymi czynnościami, jak leczenie się na własną rękę, dzwonienie do rodziny, znajomych czy lekarza rodzinnego.
Błędem jest transport do szpitala własnym środkiem lokomocji lub korzystanie w tym celu
z uprzejmości osób bliskich
Jedynym bezpiecznym środkiem transportu osoby z podejrzeniem zawału serca jest karetka
pogotowia, ponieważ już w czasie drogi do szpitala można rozpocząć leczenie chorego. Nieraz
we wczesnym okresie zawału dochodzi do zatrzymania krążenia (co oznacza, że serce nagle przestaje pracować). Personel karetki posiada odpowiednią wiedzę i wyposażenie, aby przywrócić
serce do pracy. Już w czasie transportu ratownik kontaktuje się z personelem szpitala, który może
się przygotować do natychmiastowego wdrożenia leczenia zawału serca.
44
ZAWAŁ
GRYPA
SERCA
Warto wiedzieć
• W kampaniach medialnych prowadzonych w Stanach Zjednoczonych często posługiwano
się powiedzeniem „better safe than sorry”, czyli „lepiej dmuchać na zimne” żeby uświadomić
społeczeństwu konieczność alarmowania służb medycznych zawsze, gdy podejrzewamy zawał
serca.
• Jak wskazują badania, z powodu opieszałości połowa chorych z zawałem serca umiera przed
przyjęciem do szpitala.
• U osób w starszym wieku lub chorujących na cukrzycę ból w trakcie zawału może być mniej
charakterystyczny albo rzadko nie występuje wcale. Wówczas zawał objawia się np. w postaci
zasłabnięcia lub duszności.
Zapamiętaj!
Jeśli podejrzewasz zawał serca:
• spokojnie usiądź lub połóż się
• poproś o pomoc i zadzwoń po pogotowie: 112 lub 999
• zapamiętaj te numery: 999 lub 112
lepiej zapobiegać niż leczyć
45
Farmakoterapia
GRYPAprewencyjna
Część III. Farmakoterapia prewencyjna
W ostatnich dekadach w niektórych krajach zaobserwowano zmniejszanie się umieralności
z powodu chorób sercowo-naczyniowych
Jak obliczono, za to korzystne zjawisko odpowiadają:
• redukcja czynników ryzyka w wyniku zmiany stylu życia,
• farmakoterapia prewencyjna,
• procedury zabiegowe.
Farmakoterapia prewencyjna oznacza stosowanie leków, które zmniejszają ryzyko zachorowania
na choroby układu krążenia i zgonu z ich powodu, niezależnie od wpływu na główne czynniki
ryzyka
Lekami, które w ten sposób zmniejszają ryzyko zgonu, a więc w określonych grupach pacjentów
wydłużają życie, są:
• leki przeciwpłytkowe (kwas acetylosalicylowy i tienopirydyny),
• statyny,
• beta-blokery,
• inhibitory konwertazy angiotensyny,
• blokery receptora angiotensynowego,
• kwasy tłuszczowe omega-3.
Kwas acetylosalicylowy (aspiryna) jest wskazany u wszystkich pacjentów z rozpoznaną chorobą
sercowo-naczyniową, o ile nie ma przeciwwskazań
Aspiryna u osób bez rozpoznanej choroby sercowo-naczyniowej również wykazuje pewne
korzystne działania, tzn. zmniejsza ryzyko zawału serca u mężczyzn oraz udaru niedokrwiennego mózgu u kobiet. Niestety, te korzyści są równoważone lub nieraz przeważone przez istotne
powikłania krwotoczne takie jak krwawienie domózgowe lub krwawienie z przewodu pokarmowego. Dlatego u pacjentów bez rozpoznanej choroby sercowo-naczyniowej nie zaleca się
stosowania aspiryny.
Nie wszystkie leki z danej grupy wywierają taki sam korzystny wpływ na rokowanie
Na przykład w chorobie wieńcowej wykazano, że spośród wszystkich inhibitorów konwertazy
angiotensyny jedynie ramipril i perindopril wydłużają życie. Z kolei w niewydolności serca
zdolność do zmniejszenia umieralności wykazano tylko dla 4 beta-blokerów, tj. bursztynian
metoprololu, karwedilol, bisoprolol oraz nebivolol (u osób po 70. rż.).
46
Farmakoterapia
GRYPAprewencyjna
Ważną zasadą w farmakoterapii chorób sercowo-naczyniowych jest dokładne przestrzeganie
zaleceń lekarskich
Samodzielna zmiana dawkowania leków lub ich odstawianie bez porozumienia z lekarzem powoduje, że leczenie jest nieskuteczne (np. niestabilne wartości ciśnienia tętniczego), a w niektórych
przypadkach może prowadzić do zawału serca lub zgonu (np. odstawienie aspiryny u pacjenta
po zawale serca).
Warto wiedzieć
• W badaniach wykazano, że po miesiącu od wystąpienia zawału serca aż 25–30% pacjentów
nie przyjmuje już co najmniej jednego z zaleconych leków
• Zwykle pacjenci, którzy nie przyjmują leków, nie stosują się również do innych zaleceń dotyczących zdrowego stylu życia
Zapamiętaj!
• Nigdy nie odstawiaj przepisanego leku bez porozumie‑
nia z lekarzem
• Nie modyfikuj dawek leków samodzielnie
• Poproś lekarza o receptę, zanim zużyjesz wszystkie leki
• Nie nadużywaj leków wydawanych bez recepty, każdy
lek ma swoje działania uboczne
• Porozmawiaj ze swoim lekarzem, jeśli masz wątpliwości
lepiej zapobiegać niż leczyć
47