Cis

INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA
Temat Nr 26-U-8
Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń
krajowej strategii ochrony tego gatunku
Praca finansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej
Zespół wykonawców:
Prof. dr hab. Aleksander W. Sokołowski
Prof. dr hab. Andrzej Grzywacz
Doc. dr hab. Jerzy M. Gutowski
Dr Dorota Farfał
Dr inż. Dorota Dobrowolska
Dr inż. Tadeusz Zachara
Dr inż. Jan Łukaszewicz
Mgr inż. Wiesław Górecki
Dyrektor Instytutu:
Prof. dr hab. Andrzej Klocek
Warszawa – Białowieża, listopad 2000 –
Spis treści
1. Wprowadzenie .....................................................................................................
2
2. Systematyka .........................................................................................................
2
3. Opis gatunku ........................................................................................................
3
4. Występowanie ......................................................................................................
5
5. Rozmieszczenie pionowe .....................................................................................
6
6. Wiek i wymiary najstarszych drzew ....................................................................
6
7. Wykorzystanie cisa ..............................................................................................
8
8. Cis w kulturze ludowej ........................................................................................
8
9. Cis jako gatunek dekoracyjny .............................................................................. 10
10. Ochrona cisa ....................................................................................................... 10
11. Pomniki przyrody w poszczególnych województwach do 1996 roku ............... 13
12. Występowanie cisa w parkach narodowych ...................................................... 39
13. Stanowiska cisa w nadleśnictwach .................................................................... 41
14. Rozmieszczenie cisa w poszczególnych RDLP ................................................. 63
15. Rozmieszczenie cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych .................................... 63
16. Wpływ cisa na entomofaunę .............................................................................. 63
17. Choroby cisa pospolitego oraz charakterystyka zasiedlających go grzybów
patogenicznych i endofitycznych ...................................................................... 66
18. Ekologia cisa ...................................................................................................... 83
19. Analiza warunków powstawania i rozwoju naturalnego odnowienia cisa
w nadleśnictwie Wipsowo ................................................................................. 94
20. Propozycje postępowania hodowlanego wobec cisa w lasach ...........................107
21. Założenia krajowej strategii ochrony cisa Taxus baccata L. ............................. 131
22. Literatura ............................................................................................................ 134
-1-
1. Wprowadzenie
W Polsce wśród dendroflory iglastej rodzimego pochodzenia jest tylko 6
rodzajów z 11 gatunkami. Są to: cis pospolity, jodła pospolita, świerk pospolity,
modrzew europejski, modrzew polski (uważany najczęściej za podgatunek modrzewia
europejskiego), sosna zwyczajna, sosna limba, sosna kosodrzewina, sosna błotna,
jałowiec pospolity, jałowiec sawina. Znaczenie lasotwórcze mają wyłącznie 4 gatunki:
sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita oraz modrzew europejski. Pod
ochroną prawną zgodnie z rozporządzeniem MOŚZNiL z 1995r. (Dz. U. nr 41, poz.
214) znajduje się cis pospolity, limba, sosna błotna i kosodrzewina, a na czerwonej
liście roślin zagrożonych w Polsce: jałowiec sawiński (sawina) i sosna błotna.
Cis będąc obecnie gatunkiem rzadkim występuje w skupiskach prawie
wyłącznie w rezerwatach przyrody lub jako pomniki przyrody.
„Z pośród drzew rosnących u nas i w mniejszej lub większej mierze
stanowiących składniki flory rodzimej, uchodzi za dochodzący najdłuższego wieku cis
(Taxus baccata), drzewo szpilkowate o listkach płaskich, zaostrzonych na szczecie, z
obu stron zielonych, nasieniu otoczonem kubkowatą czerwoną osnówką. Wymierające
u nas jak i w całej Europie, niszczone przez człowieka, zachowało się drzewo to tam,
gdzie wpływ ręki ludzkiej jeszcze nie doszedł lub został zahamowany” (Koczwara
1922).
W „Słowniku etymologicznym języka polskiego” (Brückner 1927) czytamy
pod hasłem „cis - cisina, cisawy, cisowy; prasłowo; cerkiewne tis; łacińskie taxus”, a
pod hasłem „ciegiędź - zarośla, gęstwina, dziś zapomniane, zbiorowy przyrostek - ędź
(jak w gawiędź, łabędź); od ciąg, z czem porównaj cis”. Oznaczałoby to, że od
gęstwiny cisowej powstało ogólniejsze słowo ciegiędź - zarośla.
2. Systematyka cisa
Klasa: Taxopsida
Rodzina: Taxaceae, Cisowate
Rodzaj: Taxus, Cis
Rodzaj Taxus L. obejmuje 8 gatunków stosunkowo mało różniących się między
sobą. Występują w umiarkowanej strefie w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W
-2-
Polsce i Europie w naturalnych warunkach występuje tylko cis pospolity Taxus
baccata L. Poza Europą spotyka się go też w północnej Afryce i w Małej Azji.
Inne gatunki rodzaju Taxus występują w Azji Wschodniej (3 gatunki), w
Ameryce Północnej (3 gatunki) i w Meksyku (1 gatunek).
Cis pospolity jest gatunkiem bardzo zmiennym. Tworzy liczne odmiany
różniące się pokrojem i barwą, wykorzystywane w parkach i ogrodach.
3. Opis gatunku
Drzewo lub krzew, część nadziemna bez żywicy. Korony młodszych drzew
stożkowate, luźne, z szeroko odstającymi i długo utrzymującymi się gałęziami
dolnymi, u starych, swobodnie rosnących okazów - nisko osadzone, gęste,
nieregularne, zwykle kopulaste. Często kilka pni wyrastających z ziemi, zrośniętych do
pewnej wysokości i porośniętych pędami odroślowymi.
Kora cienka i gładka, łuszcząca się w podobny sposób jak u platana, ale w
ciemnych barwach, zasadniczo + wiśniowobrązowa. Najstarsze pnie mają korę
szorstką, czasem włóknistą, a powierzchnię nierówną, podłużnie żłobioną.
Pędy zielone przez ok. 2 lata, w drugim roku mogą pojawiać się (zwłaszcza od
spodu) brązowe rysy, trzyletnie pędy są brązowe całkowicie lub zielonobrązowe.
Pączki wegetatywne zielone lub brązowe, zwłaszcza od strony słonecznej,
drobne, jajowate z zaokrąglonymi i wygładzonymi czubkami; łuski nierównej
wielkości, o podobnym kształcie do pączków, lekko wypukłe, ale bez kantów na
grzbiecie, ściśle przylegające do powierzchni.
Igły ciemnozielone płaskie, równowąskie, zwykle 20-30 (40) mm x 1,5-3 mm,
z wierzchu ciemnozielone i połyskujące z wypukłym nerwem, od spodu matowo
zielone, stopniowo zaostrzone, u nasady zwężają się w krótki ogonek. Na pędach
bocznych osadzone są spiralnie, ale układają się w dwa szeregi grzebieniaste na skutek
wygięcia się ogonków. Natomiast na pędach wierzchołkowych i skierowanych ku
górze igły ułożone są wokoło szczoteczkowato. U licznych odmian uprawnych, cechy
igieł są bardzo zmienne.
Cis jest rośliną dwupienną. Pączki kwiatowe wykształcają się w drugiej
połowie lata i jesienią są już widoczne w kątach igieł po spodniej stronie gałązek.
-3-
Pączki kwiatowe żeńskie skierowane ku dołowi są mniejsze od męskich i bardziej
wydłużone. Składają się one z bardzo krótkiego pędu pokrytego gęsto drobnymi,
zachodzącymi na siebie dachówkowato łuskami o zaokrąglonych brzegach.
Kwiaty rozwijają się na wiosnę (kwiecień) i są wiatropylne. Kwiat żeński
osadzony jest zazwyczaj pojedynczo na wierzchołku krótkiego, trzonkowatego pędu i
otoczony trzema parami łusek. Kwiat męski składa się z 6-14 pręcików osadzonych na
osi, z tarczowato spłaszczonymi pylnikami.
Nasiona ciemnobrązowe lub oliwkowobrązowe, jajowate, nieznacznie
spłaszczone (długość do 6 mm) otoczone są jesnoczerwoną, miękką osnówką i
osadzone na krótkim trzonku pokrytym drobnymi łuskami. Osnówka ma smak słodki,
nie zawiera trujących substancji. Stanowi ulubiony pokarm ptaków (np. kos, drozd,
kwiczoł, paszkot, jemiołuszka), które rozsiewają nasiona. Nasiona wraz z osnówką,
jeśli połykane w całości - same nasiona są wydalane. Przechodząc przez przewód
pokarmowy podlegają działaniu kwasów trawiennych, przyspieszających zwykle
kiełkowanie. Niektóre ptaki, jak bargiel kowalik, żywią się samymi nasionami i
rozsiewają je gromadząc zapasy zimowe, niekiedy w szczelinach pni lub murów;
również wiewiórki ukrywają niekiedy nasiona. Nasiona cisa dojrzewają we wrześniu i
październiku. Kiełkowanie nasion jest nierównomierne. Część ich przeleguje przez
dwa, a nawet trzy lata.
Drewno mocne, ciężkie, elastyczne i bardzo trwałe, z brunatną twardzielą i
jasnym bielmem.
Szybkość wzrostu cisów należy do najmniejszych wśród drzew iglastych. W
młodszym wieku przyrost wysokości wynosi 10-15 cm, później ustaje i przez setki lat
wysokość drzewa nie zwiększa się w istotny sposób. Przyrost na grubość wykazuje
dużą zmienność w poszczególnych latach i może wahać się od 0,2 mm do 2,9 mm
(Gumińska, Marecka 1991, ryc. 7).
Stare drzewa są wewnątrz wypróchniałe, niekiedy warstwa drewna ogranicza
się tylko do zewnętrznej “skorupy”, ale mimo to są nadal żywotne, jak np. słynne
drzewo w Fortingall w Anglii z pustym, rozłupanym, szczątkowym pniem - pozostała
zaledwie ok. dziesiąta część pierwotnego.
-4-
Cis odznacza się trującymi właściwościami. Wśród kilku alkaloidów
wyróżnionych w igłach, nasionach (z wyjątkiem osnówki) i pędach cisa najbardziej
czynna wydaje się być taksyna. Bardzo uczulone są na nią konie, zgryzające pędy z
igłami - zwykle ze skutkiem śmiertelnym. Nie szkodzą one natomiast np. płowej
zwierzynie leśnej.
4. Występowanie
Ogólny zasięg cisa pospolitego obejmuje Europę, Algierię, Azję Mniejszą. W
Europie zasięg sięga na zachodzie do Azorów, na północy do południowej Norwegii i
Szwecji, na wschód do płn. Iranu. Ogólny zasięg geograficzny cisa jest
rozczłonkowany. Szafer (1964) zalicza go do reliktów trzeciorzędowych o
szczątkowym zasięgu.
W Polsce cis osiąga wschodnią granicę swego zasięgu (Namvar i Spethmann
1986). Przebiega ona od Zatoki Ryskiej przez Białowieżę na południe wzdłuż 23
południka ku Karpatom i dalej w kierunku południowo-wschodnim. Cis rośnie w
zachodniej, północnej i południowej części kraju na nielicznych naturalnych
stanowiskach. Najwięcej stanowisk cisa znajduje się na Pojezierzu Pomorskim, Śląsku,
Małopolsce, Podkarpaciu i Górach Świętokrzyskich (ryc. 6). W Polsce centralnej i
środkowo-wschodniej cis nie występuje. Najczęściej cisa można spotkać w buczynach,
grądach, lasach stokowych, rzadziej w kwaśnej buczynie.
Nie tworzy czystych drzewostanów (wyjątkowo niewielkie laski na Kaukazie).
Rośnie w dolnych warstwach drzewostanu i w podszycie, w lasach iglastych lub
mieszanych, najczęściej z udziałem buka. jodły, dębu, graba, lipy, świerka.
Dużo stanowisk cisa na ziemiach polskich zniszczonych zostało podczas
zaborów, gdy nie obowiązywały już dawne polskie prawa ochronne. Na przykład na
początku XX wieku w Jasienicy w Krośnieńskiem na dużym obszarze lasów
wyrąbano cisa, stanowiącego dolną warstwę drzew w lesie bukowo-jodłowym i
wyrobiono drewno opałowe, nie orientując się zupełnie w istotnej jego wartości.
-5-
5. Rozmieszczenie pionowe
Na terenie Polski cis występuje zarówno na nizinach, od miejsc nieznacznie
wyniesionych nad poziom morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach. Myczkowski (1957)
stwierdził obecność pniaków po ściętych cisach w Tatrach na wysokości 1600 m
n.p.m. Liczne naturalne stanowiska z dobrym odnowieniem naturalnym występują
zarówno w nizinnej części Polski, jak i na pogórzu i w górach. Brak jest widocznej
zależności między liczbą stanowisk a położeniem w stosunku do poziomu morza.
W obrębie zasięgu cis występuje od poziomu morza do ok. 2500 m n.p.m. w
Azji Mniejszej (Taurus).
6. Wiek i wymiary najstarszych cisów
Maksymalny wiek różni autorzy oceniają na 2000-3000 lat. Rosnący w Szkocji
w Fortingal cis, na podstawie liczby słojów żywej części pnia, oceniono na 3000 lat
(Kanngieser 1909). Najwyższe drzewo w Anglii miało w 1967 r. 25,5 m wys. i ok. 250
cm obwodu pnia a najgrubsze w 1959 ok. 930 cm obwodu (podawane większe obwody
były mierzone poniżej pierśnicy - 130 cm. Na Kaukazie, w Gruzji cis osiąga 25-30 m
wys., maks. 32,5 m. Najstarszym cisem pospolitym, a jednocześnie najstarszym
drzewem w Polsce jest okaz rosnący w Henrykowie koło Lubania (woj. dolnośląskie).
Ma on około 1250 lat, obwód 512 cm i wysokość 13 m (Pacyniak 1992). Ten pomnik
przyrody jest już bardzo zniszczony i schorowany. Dawniej było to drzewo o 3 pniach,
znajdują się stare fotografie, na których są jeszcze 2 pnie, obecnie z wypróchniałego
pnia wyrasta tylko jedna strzała. W stosunku do okresu, w którym ten cis był
najpotężniejszy i dość zdrowy, pozostało teraz tylko 10-15% części pierwotnych
(Grzywacz 1995).
-6-
Wiek i wymiary najstarszych cisów rosnących w Polsce według różnych
autorów przedstawia tabela.
Miejscowość
Gatunek
Obwód
Wiek
Autor
Taxus baccata
Henryków
506
1000-1400
Stecki, Szulc 1957
Taxus baccata
Bystrzyca
375
860
Stecki, Szulc 1957
Taxus baccata
Mogilno
330
500
Stecki, Szulc 1957
Taxus baccata
Harbutowice
270
1000
Fabijanowski 1952
Pacyniak (1998) podał następujące wymiary i wiek najstarszych cisów rosnących w
Polsce na podstawie liczenia słoi rocznych przyrostów (tabela 1).
Miejscowość Województwo
Wiek
Obwód
{cm}
Wysokość
{m}
Stan
zdrowotny
Uwagi
Bystrzyca
dolnośląskie
782
384
13
4
Harbutowice
małopolskie
667
282
15
2
Henryków
dolnośląskie
720
316
11
3
Henryków
Lubański
dolnośląskie
1250
512
13
4
PP
Książ
dolnośląskie
562
275
13,5
3
PP
Łódź
łódzkie
133
122
13,5
1
Łubiany
opolskie
535
294
13,5
2
Mogilno
małopolskie
553
348
18,5
2
Piechowice
dolnośląskie
493
362
13
4
Wałbrzych
dolnośląskie
632
310
15
2
PP
PP
PP
PP - pomnik przyrody
Seneta (1981) stwierdza, że wiek cisów oceniany jest zwykle na 1000-4000 lat
i jak zwykle u drzew starych, tak i w tym przypadku z zasady przesadnie. Najstarsze
drzewa w Europie mają prawdopodobnie ok. 1000-1200 lat. Cis w Fortingall w Szkocji
(szczątki pnia), szacowany jest obecnie na 1500 lat, a najstarszy cis w Polsce na ponad
1200 lat.
"Określenie wieku starych cisów oraz podawanie górnej granicy wieku tych
drzew jest rzeczą najbardziej kontrowersyjną. Na podstawie analizy przyrostów
-7-
rocznych na ściętych pniach stwierdzono wiek 800-1000 lat. Często jednak wiek
starych cisów szacuje się na 2000, a nawet 4000 lat. Są to cyfry na pewno przesadzone.
Wynika to stąd, że jest to zwykle efekt zrośnięcia kilku równowiekowych pni, których
lata sumują się. Najstarsze cisy w Europie liczą niewiele ponad 1000 lat" (Bugała
1975).
7. Wykorzystanie cisa
Cis w przeszłości był wykorzystywany na różne sposoby. Gloger w
Encyklopedii Staropolskiej tak pisał o cisie: “W starszych pieśniach ludu polskiego,
zwłaszcza weselnych, na Mazowszu, Podlasiu i w Lubelskim, słyszymy o wrotach i
stołach cisowych. Drzewo cisowe, o którem pisze Kluk w XVIII wieku: “niewielkie,
zawsze zielone, twarde, giętkie, dające się polerować, mające czerwony kolor”, w
średnich wiekach było w środkowej Europie najwięcej poszukiwane na wyroby
snycerskie, tokarskie i stolarskie dla możnych. Cis zwyczajny (Taxus baccata) nie
tworzył nigdy w Polsce zwartych lasów, ale rósł u nas gdzieniegdzie w ciemnych
borach, a już w XV wieku fabrykanci kusz i innych narzędzi wojennych narzekali na
brak cisa, używanego w ich wyrobach. W “Gazecie Warszawskiej” z r. 1864 (nr 87)
czytamy, że tępiony był chciwie przez wieśniaków, używających go na łyżki,
skrzyneczki i t. p. przedmioty. Odwar z liści cisowych, podług mniemania ludu,
wywoływać u niewiast poronienie płodu. Cóżkolwiek bądź, ani na stoły, ani na wrota
czyli bramy, gmin wiejski cisu nigdy nie używał, ale tylko przechował do naszych
czasów pieśni, które przed kilku wiekami śpiewała i szlachta, gdy zachowywała
jeszcze prastare obyczaje narodowe, dziś ludowymi nazywane”.
W starożytności, a potem w średniowieczu z drewna cisowego wyrabiano łuki
i kusze, laski, trzonki do nożów i młotków, części do wozów, później także kule do
kręgli, uchwyty do instrumentów muzycznych itp. Był to doskonały materiał na
różnorodną stolarkę, meble, boazerie.
8. Cis w kulturze ludowej
Z cisem splata się mnóstwo dawnych zwyczajów, obrzędów religijnych,
wierzeń i zabobonów, nawet zabiegów magicznych. Przez całe stulecia cis był
-8-
traktowany jako drzewo magiczne i bardzo trujące (Bugała 1975, Ziółkowska 1993).
Jeszcze ponad 200 lat temu Chmielowski (1775) w opracowaniu „Nowe Ateny albo
Akademia wszelkiey scyencyi pełna” pisał „Cisowe drzewo w Arkadii jest trucizną
ludziom, czemu jednak przeciwdziała się zabiciem goździa w drzewo. Umbra nawet
drzewa tego jest szkodliwa śpiącym pod sobą, sen śmiertelny przynosi. Taxus - to jest
cis, drzewo do jodły podobne, cele w sobie nie mające wilgoci, chude, nie soczyste.
Jest w cudzych krajach trucizną zarażone, jako to w Arkadii, w Hiszpanii, u nas w
Polszcze lubo się rodzi na Podolu w lesie Niedobór zwanym, na Pokuciu koło Skitu
Monasteru Bazyliańskiego i w Podgórzu, jednak nie ma w sobie trucizny, która to
podobno nazwana u Łacinników Taxicum, od tego taxus drzewa. W namienionych
cudzych krajach tak jest szkodliwy ten cis, że pod umbrą swoją spiącego, długo
siedzącego albo jedzącego zabija. Ten jednak jad i tam traci zabiwszy weń gwoźdź
miedziany według Pliniusza. Rodzi jagody czerwone w sobie lekkie, robią z niego
łyżki, miseczki u nas w krajach namienionych”.
Kluk (1811) w t. III „Dykcyonarza roślinnego” już prostuje te dawne przesądy
„Było mniemanie, że sam cień tego drzewa zabija ludzi, lecz tysiączne doświadczenia
omyłkę poekazały, nic pewniejszego iako żę cień i iagody są dla ludzi nie szkodliwe, z
tym wszystkim, liście i gałązki zdaią się więc coś jadowitego dla koni, krów i koz.
Drzewo pospolstwo poczytuie za skuteczne na ukąszenie przez psa wściekłego.
Gdybyśmy to drzewo u siebie rozmnożyli i odstąpili owego uprzedzenia, że zamorskie
kosztowne drzewa coś w sobie mają osobliwszego, moglibyśmy mieć różne rzeczy
cisowe, zamorskie dobrze wyrównywaiące”. Wiele dobrego pisze o pożytkach z cisa
Szubert (1830), profesor botaniki na Uniwersytecie Warszawskim i w Szczególnej
Szkole Leśnictwa (1816-1832) w Warszawie - pierwszej w Polsce placówce
dydaktycznej z zakresu leśnictwa na poziomie wyższym.
Germanie czcili cisy, gdyż dawały im cenny materiał na łuki. Dlatego w
średniowieczu u ludów germańskich chętnie sadzono cisy w pobliżu zamków,
niejednokrotnie rosną tam do dziś dnia.
Nowiński (1977) w książce pt. “Dzieje roślin i upraw ogrodniczych” pisze
m.in. “W starożytnej Grecji i Rzymie cisa uważano za drzewo podziemi z powodu
ponurego, ciemnego igliwia. Tak zwali go poeci. “Drzewem śmierci nazywają go
-9-
Dioskorydes i Pliniusz. Dioskorydes twierdził, że w Galii Norbońskiej żyją cisy tak
trujące, iż umrzeć może ten, kto zaśnie w ich cieniu. Cezar w swych “Commentarii de
bello gallico” opowiada, że Catuvolcus, wódz Eburonów, w obliczu klęski z rąk
Rzymian odebrał sobie życie, pijąc wino z kubka z drewna cisowego. Plutarch
twierdzi, że koty giną od dymu płonącego drewna cisowego; według Strabona sokiem
z cisa Gallowie zatruwali włócznie. U Celtów cis był drzewem świętym, sadzonym na
cmentarzach północy, tam gdzie cyprys już nie dochodzi. Do dziś zwyczaj ten utrzymał
się w dawnych krajach celtyckich: Irlandii, Szkocji, Walii, Bretanii. Zwyczaj ten
przejęło później chrześcijaństwo, rozszerzając go na szereg innych krajów północnych.
Cis stał się tu też drzewem cmentarnym, sadzonym przy grobach, tak jak bluszcz,
barwinek i amerykańskie tuje - jako symbol życia wiecznego”.
9. Cis jako gatunek dekoracyjny
Co najmniej od kilkuset lat cis stał się ulubionym uprawnym drzewem
ozdobnym, zwłaszcza w klimacie bardziej oceanicznym. Pomijając wartość drewna, w
uprawie parkowej ma on szereg cennych właściwości: niewybredność co do gleby i
światła, zwartość krzaka czy korony, odporność na choroby i szkodniki, wytrzymałość
na warunki klimatyczne. Świetnie znosi cięcia, toteż nadaje się na żywopłoty, altany
oraz na krzewy formowane. Od czasów Le Notre‘a i Ludwika XIV cisy formowane w
sposób nieraz nawet dziwaczny stanowiły integralną część składową ogrodów późnego
baroku i rokoka, zwłaszcza francuskich i holenderskich. U nas stare cisy, strzyżone w
kształt szerokich stożków, dotrwały między innymi w parku w Oliwie. W Polsce cis w
ogóle rozpowszechniony jest bardzo w parkach, na cmentarzach, w miejskich
ogródkach przydomowych (Nowiński 1977).
W uprawach ogrodowych występuje u nas też cis japoński - Taxus cuspidata oraz cis pośredni - Taxus media, będący mieszańcem między Taxus baccata i Taxus
cuspidata (Seneta 1981).
10. Ochrona cisa
Ochrona cisa w Polsce sięga XV wieku, bowiem już w 1423 roku Król
Władysław Jagiełło w statucie wareckim wprowadził ochronę tego gatunku pisząc:
- 10 -
“Jeśliby kto wszedłszy w las, drzewa które znajdują się być wielkiej ceny, jako cis albo
im podobne, podrąbał, tedy może być przez pana albo dziedzica pojman, a na
rękojemstwo tym, którzy oń prosić będą, ma być dan”.
O prawną ochronę występowano zaraz po uzyskaniu niepodległości w 1918 r.
Mimo obowiązywania "Ustawy o ochronie przyrody" (pierwszej) z 1934 r., to
formalnie cis zaczął być pod ochroną całkowitą (ścisłą) dopiero od 1946 r. na
podstawie rozporządzenia w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony niektórych
roślin (Dz. U. RP. nr 70, poz. 384 z 1946 r.). W przedwojennych granicach Polski było
więcej interesujących przyrodniczo skupisk cisów, o czym świadczy fragment z
artykułu (apelu) o potrzebie ochrony przyrody z 1922 r.
Obecnie cis podlega ochronie gatunkowej na mocy Rozporządzenia Ministra
Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 6 kwietnia 1995 r. (Dz. U.
Nr 41 z dnia 18 kwietnia 1995 r., poz. 214). Na tej podstawie podlegają ścisłej
ochronie wszystkie naturalne stanowiska cisa.
Dla ochrony większych stanowisk cisa utworzono 29 rezerwatów. Są to:
Woj. bielskie
Zadni Gaj, 6,39 ha (1957 r.). Gmina Goleszów.
Woj. bydgoskie
Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, 85,73 ha (1956 r.). Gmina Cekcyn.
Cisy Nad Czerską Strugą, 17,19 ha (1982 r.). Gmina Czersk.
Woj. częstochowskie
Cisy w Hucie Starej, 2,07 ha (1957 r.). Gmina Koziegłowy.
Cisy Koło Sierakowa, 8,05 ha (1957 r.). Gmina Ciasna.
Cisy Nad Liswatrą, 21,29 ha (1957 r.). Gmina Herby.
Cisy w Łebkach, 23,65 ha (1957 r.). Gmina Wręczyca Wielka.
Woj. gdańskie
Choczewskie Cisy, 9,19 ha (1961 r.). Gmina Choczewo.
Woj. gorzowskie
Cisy Boleszkowickie, 9,38 ha (1995 r.). Gmina Dębno.
- 11 -
Woj. Kieleckie
Radomice, 23,20 ha (1953 r.). Gmina Morawica.
Woj. koszalińskie
Cisy Tychowskie, 10,51 ha (1980 r.). Gmina Tychowo.
Woj. krośnieńskie
Cisy na Górze Jawor, 3,02 ha (1957 r.). Gmina Baligród.
Woronikówka, 14,84 ha (1989 r.). Gmina Baligród
Cisy w Malinówce, 4,02 ha (1957 r.). Gmina Haczów.
Kretówki, 95,91 ha (1959 r.). Gmina Haczów.
Cisy w Nowej Wsi, 2,18 ha (1957 r.). Gmina Dukla.
Rezerwat Tysiąclecia na Cergowej Górze, 63,50 ha (1963 r.). Gmina Dukla.
Igiełki, 27,88 ha (1989 r.). Gmina Dukla.
Wadernik, 10,72 ha (1989 r.). Gmina Dukla.
Woj. nowosądeckie
Cisy w Mogilnie, 34,42 ha (1963 r.). Gmina Korzenna.
Woj. piotrkowskie
Jasień, 19,77 ha (1958 r.). Gmina Kobiele Wielkie.
Woj. radomskie
Rezerwat Cisowy w Nadleśnictwie Skarżysko, 6,10 ha (1953 r.). Gmina Szydłowiec.
Rezerwat Cisowy Majdów, 9,25 ha (1953 r.). Gmina Szydłowiec.
Woj. słupskie
Rezerwat Cisowy w Nadleśnictwie Czarne, 25,20 ha (1957 r.). Gmina Rzeczenica.
Woj. suwalskie
Cisowy Jar, 9,00 ha (1959 r.). Gmina Kowale Oleckie.
Woj. szczecińskie
Zdroje, 2,12 ha (1959 r.). Teren miasta Szczecina.
Cisy Rokickie, 15,89 ha (1988 r.). Gmina Przybiernów.
Woj. wałbrzyskie
Cisowa Góra, 18,56 ha (1953 r.). Gmina Stoszowice.
Cisy, 20,86 ha (1954 r.). Gmina Bardo.
- 12 -
Razem 29 rezerwatów o łącznej powierzchni 590,51 ha.
Pojedyncze stare cisy rosnące poza rezerwatami podlegają ochronie jako
pomniki przyrody.
11. Pomniki przyrody w poszczególnych województwach do 1996 roku
Województwo warszawskie
Warszawa Mokotów
2 cisy - obwód w pierśnicy 100 cm i drugi o trzech pniach - obwody 55, 55 i 70
cm,
wys. ok. 5 m, ul. Pilicka 17, przed budynkiem mieszkalnym.
Warszawa Ochota
Cis o 4 pniach - obwód na wysokości 0,5 m 60-80 cm, wys. ok. 6 m, ul. Koszykowa
81.
Warszawa Wola
Cis o 10 pniach - obwód 20-60 cm, wys. 7 m, ul. Kasprzaka 25, na terenie gazowni.
Województwo bialskopodlaskie
Województwo białostockie
-
Województwo bielskie
Gmina Andrychów
Cis - obwód w pierśnicy 152 cm, wys. 12 m. Miejscowość Targanice nr 438,
własność A. Bartosz.
Gmina Gilowice - Ślemień
Cis - obwód 188 cm, wys. 7 m, m. Rychwałd, park podworski.
- 13 -
Gmina Goleszów
Cis - obwód 65 cm, wys. 4,5 m, m. Goleszowska Równia, kilkadziesiąt metrów od
budynku nr 134, własność J. Jakubiec.
Cis - obwód 81 cm, wys. 8 m, m. Cisownica, obok budynku nr 53, własność A.
Nowak.
Gmina Istebna
Cis - obwód 100 cm, wys. 7 m, m. Istebna Olecko, obok budynku nr 319, własność J.
Czepczor.
Cis - obwód 133 cm, wys. 12 m, m. Wisła - Malinka, obok budynku nr 373, własność
A. Madzia.
Cis - obwód 140 cm, wys. 8 m, m. Wisła - Malinka, obok budynku 1308, własność J.
Pilch.
Gmina Stryszawa
Cis - obwód 204 cm, wys. 12 m, m. Lachowice, obok domu nr 436, własność M.
Gracjasz.
Cis - obwód 130 cm, wys. 15 m, m. Targoszów, własność S. Targosz.
Cis - obwód 117 cm, wys. 7 m, m. Krzeszów, w ogrodzie parafialnym.
Gmina Wadowice
Cis - obwód 157 cm, m. Stanisław Górny, obok zabudowań S. Kłaja.
Cis - obwód 100 cm, wys. 5 m, m. Stanisław Górny, własność S. Górny.
Gmina Wapienica
Cis - obwód 95 cm, wys. 7 m, m. Jaworze - Nałęże, obok budynku nr 24, własność J.
Strach.
Cis - obwód 65 cm, wys. 6 m, m. Jaworze - Nałęże, obok budynku nr 25, własność J.
Rusin.
2 cisy o obw. 79 i 107 cm, wys. 9 m, m. Jaworze - Nałęże, przy drodze Nałęże Jaworze, na wysokości budynku nr 20.
Gmina Wilkowice
Cis - obwód 180 cm, wys. 12 m, m. Bystra nr 28, własność J. Halama.
- 14 -
Województwo bydgoskie
Gmina Bukowiec
2 cisy o obw. 90 i 78 cm w ogrodzie Urzędu Poczt.-Telekom. w m. Bukowiec, Nr rej
59.
Bydgoszcz Miasto
Cis - obwód 100 cm, Bydgoszcz, ul. Gdańska 40 - własność komunalna, Nr rej. 75.
Cis dwuwierzchołkowy o obw. 53 i 49 cm, Bydgoszcz ul. Janusza Antoniego 1. Nr
rej.1194.
2 cisy w formie krzewiastej w ogródku przykościelnym Parafii Św.Trójcy, Bydgoszcz,
ul. Augustyna Kordeckiego 5 Nr rej. 1195.
4 cisy w formie krzewiastej, na Placu Teatralnym.
Gmina Cekcyn
Cis dwuwierzchołkowy o obw. 26 i 32 cm, na skarpie rzeki Brdy w rezerwacie „Dolina
Rzeki Brdy” w oddz. 1a. Leśn. Rudzki Most, Obręb Świt, Ndl.
Tuchola.
Cis - obwód 36 cm, w rezerwacie „Dolina Rzeki Brdy”. oddz. 65, Ndl. Tuchola, Leśn.
Rudzki Most.
Cis - obwód 53 cm, Ndl. Zamrzenica, Leśn. Wierzchlas.
Gmina i miasto Czersk
Cis - obwód w pierśnicy 100 cm, ul. Szkolna 6.
3 cisy o obw. 31, 29, 27 cm, m. Dąbki, Ndl. Woziwoda, Obr. Twarożnica, Leśn.
Dąbki, oddz. 27 d.
Cis - obwód 132 cm, Ndl. Woziwoda, Leśn. Lipce oddz. 33 f.
Gmina Dąbrowa Chełmińska
3 cisy o obw. w pierśnicy 129, 100, 89 cm oraz dwa cisy w formie krzewiastej w
parku wiejskim w m. Reptowo.
Gmina Drzycim
Cis - obwód 140 cm, m. Wydry, Ndl. Osie, Obr. Szarłata, Leśn. Wydry oddz.257 j.
Gmina Gostycyn
2 cisy o obwodzie 90, 79 cm, Ndl. Tuchola, Obręb Świt, Leśn. Żółwiniec oddz. 46 a.
- 15 -
Gmina Lubiewo
Cis - obwód 155 cm, m. Sokole-Kuźnica, własność Gerarda i Katarzyny
Chrościńskich.
Cis - obwód 34 cm, m. Lisi Kąt, Ndl. Zamrzenica, Obr. Zamrzenica, Leśn. Lisi Kąt,
oddz. 103 b.
Cis - obwód 107 cm, m. Lisi Kąt, Ndl. Zamrzenica, Obr. Zamrzenica, Leśn. Lisi Kąt,
oddz. 103 i.
Cis - obwód 40 cm, m. Lisi Kąt, Ndl. Zamrzenica, Obr. Zamrzenica, Leśn. Lisi Kąt,
oddz. 105 c.
Miasto i gmina Mogilno
2 cisy w formie krzewiastej, m. Czarnotul.
Cis w formie krzewiastej, w m. Padniewo, w parku przyszkolnym.
Gmina Mrocza
Cis - obwód 120 cm, m. Dąbrowice, Ndl.Runowo, Obr. Sośno, Leśn. Dąbrowice, oddz.
220 b.
Gmina i miasto Nakło nad Notecią
Cis - obwód 80 cm, m. Nakło nad Notecią, ul. Gimnazjalna 7.
Gmina Osie
Cis - obwód 42 cm w rezerwacie „Brzęki i Zygmunta Czubińskiego w
Szczerkowie”, m. Szczerkowo, Ndl. i Obr. Osie, Leśn. Orli Dwór oddz. 70 d.
Gmina Osielsko
Cis - obwód 165 cm w m. Żołędowo w parku wiejskim.
Gmina i miasto Sępólno Krajeńskie
Cis - odwód 129 cm, m. Komierowo, w zabytkowym parku pałacowym.
Gmina i miasto Strzelno
Cis - obwód 110 cm, m. Wymysłowice, Ndl. i Obr. Miradz, Leśn. Kurzebiela oddz. 2b.
Gmina Szubin
Cis - obwód 160 cm, m. Zalesie, w zabytkowym parku pałacowym.
- 16 -
Gmina Śliwice
Cis - obwód w pierśnicy 22 cm, m. Byłyczek, Ndl.Woziwoda, Obr. Twarożnica,
Leśn. Lipowa oddz. 305 a.
Cis dwuwierzchołkowy o obw. w pierśnicy 85 i 85 cm, m. Zielony Dół,
Ndl.Woziwoda, Obr. Twarożnica, oddz. 202 a.
Gmina Świecie nad Wisłą
Cis o nazwie „Witold”, obw. 93 cm oraz 4 cisy o obw. 77, 72, 55, 42 cm, m.
Przechowo, w parku dworskim.
Cis - obwód 106 cm, m. Świecie nad Wisłą, .na cmentarzu przy ul. A. Mickiewicza.
2 cisy o nazwach „Adam i Ewa” o obw. 105 i 78 cm, m. Świecie nad Wisłą, na
skwerze, przy ul. A. Mickiewicza i Wojska Polskiego.
Cis dwuwierzchołkowy o obw. 55 i 53 cm, m. Świecie nad Wisłą, na zieleńcu
przykościelnym przy ul.Ogrodowej.
4 cisy w formie krzewiastej, m. Świecie nad Wisłą, w ogrodzie obok plebanii
przy ul. Ogrodowej.
3 cisy o obw. w pierśnicy 95, 83, 42 cm, m. Świecie nad Wisłą, w parku miejskim
przy ul. Ogrodowej.
2 cisy w formie krzewiastej, m. Świecie nad Wisłą, przy ul. H. Sienkiewicza 8.
Cis - obwód 82 cm o nazwie „Fred”, m. Świecie nad Wisłą, przy ul. Wojska
Polskiego.
3 cisy w formie krzewiastej, m. Żurawia Kępa, w parku wiejskim.
Gmina Tuchola
2 cisy w formie krzewiastej o obw. 98, 56 cm, m. Tuchola, przy ul.Świeckiej 40, w
ogródku przydomowym.
Cis w formie krzewiastej, m. Wielka Komorza, Ndl. i Obr. Woziwoda, Leśn.
Komorza oddz. 233 c.
2 cisy o obw. w pierśnicy, 90 i 52 cm, m. Woziwoda, Ndl. i Obr. Woziwoda,
Leśn.
Woziwoda oddz. 93 n.
Cis - obwód w pierśnicy 43 cm w rezerwacie „Dolina Rzeki Brdy”, m. Woziwoda,
Ndl., Obr. i Leśn. Woziwoda, oddz.140 f.
- 17 -
Województwo chełmskie
-
Województwo ciechanowskie
Województwo częstochowskie
Gmina Boronów
Cis - obwód 44 cm, Ndl. Koszęcin, Obr. Boronów, Leśn. Dębowa Góra, oddz. 140.
Gmina Gidle
Cis - obwód 150 cm, Ndl. i Obr. Gidle, Leśn. Niesulów, oddz. 174.
Cis - obwód 99 cm, m. Pławno, park przy szpitalu.
Gmina Koszęcin
Cis - obwód 141 cm, wys. 4 m, m. Sadów, ul. Powstańców 85, w ogrodzie.
Cis - obwód 118 cm, wys. 4 m, m. Wierzbie, ul. Zamkowa 16, przy murze dawnego
pałacu.
Cis - obwód 123 cm, m. Sadów, posesja przy ul. Powstańców 81.
Gmina Lubliniec
Cis - obwód 98 cm, wys. 8 m, m. Lubliniec, teren szpitala.
Gmina Myszkowice
Cis - obwód 173 cm, wys. 12 m, m. Nowa Wieś, ul. Gołębia 8.
Gmina Olsztyn
Cis - obwód 160 cm, wys. 12 m, m. Zrębice, teren szkoły.
Gmina Żarki
Cis - obwód 116 cm, m. Żarki, ul. Koziegłowska, nad stawem.
Cis - obwód 124 cm, m. Kępina 12.
Województwo elbląskie
Miasto Kwidzyń
3 cisy o obw. 51-72 cm, wys. 6 m, Plac Plebiscytowy.
- 18 -
Cis - obwód 68 cm, wys. 7 m, Plac Plebiscytowy.
2 cisy o obw. 38, 83 cm, wys. 10 m, Plac Plebiscytowy.
5 cisów o obw. 73-67 cm, wys. 10 m, Plac Plebiscytowy.
4 cisy formy krzewiastej, wys. 2-4 m, Plac Plebiscytowy.
Cis - obwód 97 cm, wys. 10 m, przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Basztowej.
Cis - obwód 67 cm, wys. 8 m, ul. Warszawska, przed Urzędem Miejskim.
Cis - obwód 75 cm, wys. 8 m, obok budynku przy ul. Chopina 11.
Miasto Malbork (stan do 1996 r.)
Cis - obwód 84 cm, wys. 9 m, zieleń między ulicami Armii Krajowej i ul.
Słowackiego, na północ od kościoła.
Województwo gdańskie
Cis - obwód 188 cm, m. Gdańsk, ul. Rogaczewskiego.
Cis - obwód 167 cm, m. Gdańsk, ul. Jaśkowa Dolina 8.
2 cisy o obw. 148 i 104 cm, m. Gdańsk, ul. Grunwaldzka 529.
2 cisy o obw. 135 i 162 cm, wys. 15 m, m. Gdańsk, ul. Grunwaldzka 49/54.
Gmina Choczewo
3 cisy o obw. 135, 125, 48 cm, m. Łętowo.
4 cisy o obw. 249, 188, 173, 125 cm, m. Lubiatowo, park Gł. Urzędu Morskiego.
Cis - obwód 100 cm, wys. 6 m, m. Starbienino.
Gmina Kościerzyna
Cis - obwód 75 cm, m. Kościerzyna, Ndl. Kościerzyna, Leśn. Strzelnica, oddz. 95.
Gmina Tczew
Cis - obwód 285 cm, m. Szczerbięcin, park podworski.
Województwo gorzowskie
Gmina Deszczno
Cis - obwód 145 cm, wys. 15 m, m. Kiełpin, PGR.
Gmina Międzychód
Cis - obwód 60 cm, wys. 6 m, m. Gorzyń, w parku.
- 19 -
Cis - obwód 100 cm, wys. 8 m, m. Gorzyń, w parku.
Gmina Przytoczno
Cis - obwód 258 cm, wys. 10 m, m. Goraj, PGR.
Gmina Witnica
Cis - obwód 266 cm, wys. 14 m, m. Kamień Wielki, obok Państwowego Domu
Specjalnego.
Cis - obwód 173 cm, wys. 12 m, m. Kamień Wielki, obok Państwowego Domu
Specjalnego.
Województwo jeleniogórskie
Gmina Kamienna Góra
Cis - obwód 180 cm, wys. 6 m, m. Leszczyniec, obok kościoła.
Gmina Lubań
Cis - obwód 490 cm, wys. 10 m, m. Henryków Lubański nr 293, przy zabudowaniach
E. Królikowskiego.
Gmina Osiecznica
2 cisy o obw. 122 i 91 cm, m. Parowa, w ogrodzie Leśn. Cisy, Ndl. Osiecznica.
Miasto Piechowice
Cis o 2 pniach o obw. 213 i 235, wys. 10 m, ul. Zymierskiego 47.
Województwo kaliskie
Gmina Baranów
Cis - obwód 150 cm, wys. 8 m, m. Grębanin, własność szpitala w Kępnie.
Gmina Grabów
Cis - obwód 256 cm, wys. 9,9 m, m. Kraszewice, obok kościoła.
Gmina Kępno
Cis - obwód 230 cm, wys. 8 m, m. Olszowa, w obrębie zabudowań.
Gmina i miasto Ostrzeszów
Cis - obwód 86 cm, wys. 14 m,
- 20 -
Gmina Sośnie
2 cisy o obw. -, wys. 7 m, m. Moja Wola, w parku.
Województwo katowickie
Gmina Pilica
Cis - obwód 410 cm, wys. 6,6 m, m. Pilica, park wiejski.
Cis - obwód 450 m, wys. 5,3 m, m. Pilica, park wiejski.
Gmina Wolbrom
Cis - obwód 120 cm, wys. 8 m, m. Strzegowa, obok zabudowań W. Latacza.
Cis - obwód 118 cm, wys. 9 m, m. Strzegowa, własność Zofia Dygas.
Województwo kieleckie
Gmina Bieliny
Cis - obwód 86 cm, wys. 7 m, wieś Makoszyn, przy drodze Makoszyn-Lechów,
własność J. Maciejowskiego.
Gmina Cisów
Cis - obwód 210 cm, m. Cisów, przy budynku mieszkalnym nr 50
6 cisów o obw. 50-157 cm, m. Cisów, przy plebanii.
Cis - obwód 109 cm, m. Cisów, przy budynku mieszkalnym nr 39.
Cis - obwód 157 cm, m. Cisów, obok starego budynku Leśnictwa Cisów.
Gmina Raków
Cis - obwód 114 cm, wys. 11 m, wieś Rembów, własność O. Kowalika.
Gmina Suchedniów
Cis - obwód 30 cm, Leśn. Osieczno.
Gmina Szydłów
4 cisy o obw. 94, 63, 63, 63 cm, wys. do 10 m, m. Grabki Duże, w parku podworskim
obok szosy Chmielnik-Szydłów
Województwo konińskie
Gmina i miasto Kościelec
Cis - obwód 100 cm, wys. 6 m, m. Kościelec, w parku.
- 21 -
Województwo koszalińskie
Gmina Barwice
Cis o trzech pniach, wys. 3 m, Ndl. Połczyn. Obr. Krosino, oddz. 245.
Gmina Biesiekierz
2 cisy o obw. 105, 110 cm, wiek ok. 200 lat, m. Parsowo, w parku przy pałacu.
Gmina Darłowo
Cis - obwód 54 cm, wys. 8 m, Ndl. Sławno, Obr. Nowy Kraków, oddz. 89.
Gmina Szczecinek
3 cisy o obw. 61, 56, 72 cm, wys. 6, 6, 7 m, m. Szczecinek, ul. Ordona obok LO.
Gmina Tychowo
Cis - obwód 60 cm, wys. 5 m, Ndl. Połczyn Zdrój, Obr. Krosino, Leśn. Borzęcino,
oddz. 245.
Województwo krakowskie
Gmina Sułkowice
Cis - obwód 121 cm, m. Harburtowice, w sadzie obok domu nr 107.
Cis - obwód 67 cm, m. Harburtowice, w sadzie obok domu nr 103.
2 cisy o obw. 200 i 290 cm, zw. „Cisami Raciborskiego”, m. Harburtowice, obok
domu nr 273.
Województwo krośnieńskie
Gmina Bukowsko
7 cisów o pierśnicy 11-16 cm, wys. 1,75-3,00 m, m. Bukowsko, Leśn. Przybyszów,
oddz. 163 b, w drzewostanie Jd. II kl. w.
Gmina Dukla
3 cisy o średnicy 4, 4, 8 cm, wys. 1 m, m. Nowa Wieś, Ndl. Dukla, Leśn. Cergowa,
oddz. 46 a, w młodniku Jd, Bk, Św.
- 22 -
Gmina Komańcza
Cis - obwód 10 cm, wys. 3,5 m, m. Moszczaniec, Ndl. Rymanów, Leśn. Wola
Niżna.
Cis „Piotruś”, forma krzaczasta, wys. 3 m, m. Moszczaniec, Ndl. Dukla, Leśn.
Daliowa, oddz. 36.
Województwo legnickie
Gmina Jawor
Cis - obwód 157 cm, m. Jawor, przy posesji na ul. Cichej 1.
Gmina Męcinka
2 cisy, m. Sichów, park podworski.
2 cisy o obw. 149 cm, wys. 14 m, m. Bogaczów na podwórzu leśniczówki Ndl.
Jawor.
Cis - obwód 120 cm, m. Chełmiec, Ndl. Jawor, oddz. 132.
Gmina Paszowice
Cis - obwód 136 cm, wys. 7 m, m. Jakuszowa, obok pałacu
2 cisy o obw. 90 i 140 cm, m. Myślibórz, na posesji nr 12, własność A. Pielich
Gmina Złotoryja
Cis - m. Wilków, własność Z. Kowalczyk.
Województwo leszczyńskie
Gmina Przemęt
Cis o 13 pniach, o obw. 70-110 cm, wys. 5-7 m, wieś Popowo Stare, w parku.
Gmina Rydzyna
Cis - obwód 155 cm, wys. 10 m, m. Jabłonna, w parku.
Cis - obwód 31 cm, wys. 12 m, m. Jabłonna, w parku.
Województwo lubelskie
-
- 23 -
Województwo łomżyńskie
Województwo łódzkie
Łódź Widzew
Cisy w zadrzewieniu parkowym, park miejski „Źródlisko”, w rejonie ulic Targowej,
Fabrycznej, Przędzalnianej i Armii Czerwonej.
Województwo nowosądeckie
Miasto i gmina Bukowskie
Grupa 7 cisów, obw.: 16, 16, 12, 12, 12, 12 i 11 cm, wysokość 1,7-3,0 m, gmina i
m.
Bukowskie, Ndl. Zagórz, Leśn. Nowotaniec (szczyt Bukowiny).
Gmina Dobra
2 cisy, obw. 70 cm, wys. 12 i 9 m, gmina Dobra, m. Wola Skrzydlańska.
Gmina Korzenna
Cis - obwód 470 cm, wys. 17 m, m. Mogilno, własność J. Jarosza
Cis - obwód 88 cm, m. Mogilno, przy domu Nr 70, własność B. Zwolennik,
Miasto Szczawnica
Kilka cisów wys. 3-5 m w alei wielogatunkowej w m. Szczawnicy, w górnym
parku między sanatorium „Hutnik” i sanatorium „Modrzewie”.
2 cisy o obw. 130 cm, wys. 9 i 12 m, wiek ok. 200 lat w m. Szczawnica, w
górnym parku przy alei spacerowej między sanatorium „Świerki” a sanatorium
„Batory”.
Województwo olsztyńskie
Gmina Barczewo
17 cisów o obw. 50-80 cm, wys. ok. 6 m oraz ok. 500 szt. podrostów, Ndl. Wipsowo,
Leśn. Leszewo, oddz. 84, 85, 89, 104,105, 113, 116 (1969)
2 cisy o obw. 156, 160 cm, wys. 13 m, wieś Ramsowo, przy drodze wiejskiej.
- 24 -
Gmina Iława
4 cisy o obw. 41 cm, wys. 2,8 m, Ndl. Susz, Leśn. Rożek, oddz. 293.
3 cisy o obw. 30 cm, wys. 3,5 m, Ndl. Susz, Leśn. Rożek, oddz. 293.
Gmina Jeziorany
3 cisy o obw. 50-85 cm, wys. 2-9 m, Ndl. Wipsowo, Leśn. Kekity, oddz. 47 (rok
1966).
Cis - obwód 125 cm, wys. 6 m, Leśn. Międzylesie, oddz. 410.
Cis - obwód 62 cm, wys. 7 m, m. Jeziorany, Leśn. Międzylesie, oddz. 409
Gmina Lidzbark
Cis - obwód 120 cm, wys. 8 m, Ndl. Wichrowo m. Miłogórze, teren PFZ..
Gmina Lubawa
Cis - obwód 60 cm, wys. 4 m, m. Lubawa, obok ruin zamku.
Gmina Sorkwity
3 cisy o obw. 91, 56 i 37 cm, wys. 10, 10 i 7 m, Ndl. Mrągowo, Leśn.Surmówka,
oddz. 100. (rok 1972).
Gmina Stawiguda
Cis - obwód 63 cm, wys. 3,5 m, Ndl. Nowe Ramuki, Leśn. Muchorowo, oddz. 135
(1971)
Województwo opolskie
Gmina Biała
Cis - obwód 142 cm, wys. 8 m, m. Chrzelice, w ogrodzie przy osadzie byłego Ndl.
Chrzelice.
Gmina Dobrzeń Wielki
Cis - obwód 72 cm, przy rozwidleniu szosy z Kup do Dobrzenia Wielkiego. Własność
B. Kopcika.
Miasto Kluczbork
17 cisów o obw. 8-50 cm, ul. 22 Lipca.
Gmina Łubniany
Cis - obwód 252 cm, wys. 12 m, m. Łubniany, w ogrodzie E. Wróbla.
- 25 -
Miasto Otmuchów
6 cisów o obw. 40, 54, 64, 2 pnie - 33 i 38 cm, 3 pnie - 65, 54, 94 cm, 3 pnie - 70,
42, 75 cm, m. Otmuchów, obok szkoły.
Gmina Strzelce Opolskie
Cis o 3 pniach o obw. 36, 32, 30 cm, m. Wolny Kadłub, w ogrodzie E. Bąka.
2 cisy o obw. 180 i 200 cm, wys. 11 i 13 m, m. Strzelce Opolskie, w parku.
Województwo ostrołęckie
-
Województwo pilskie
Gmina i miasto Białośliwie
14 cisów o obw. 140, 126, 125, 120, 180, 120, 137, 113, 215, 137, 143, 153, 132,
114 cm, wys. 7-9 m, w parku.
Gmina Czarnków
Cis - obwód 240 cm, wys.10 m, m. Gębice, w ogrodzie koło dworu.
Gmina Krajenko
Cis - obwód 63 cm, wys. 12 m, m. Naryniec, w parku.
Gmina Lubasz
Cis - obwód 179 cm, wys. 10 m, m. Dębe, w parku.
Gmina Łobżenica
2 cisy o obw. 48 i 150 cm, m. Chlebno, Ndl. Wyrzysk, Leśn. Glinki, w parku.
Miasto i gmina Szamocin
Cis - obwód 145 cm, wys. 5 m, m. Szamocin, przy ul. Rynek 22, na podwórzu apteki.
Miasto Trzcianka
3 cisy o obw. 80, 120, 121 cm, wys. 9m, przy osadzie Domańskiego.
Gmina Wałcz
14 cisów o obw. 26-49 cm, wys. 4-6 m, Ndl. Wałcz, Leśn. Budnica, oddz. 291 b,
obok szkółki.
- 26 -
Gmina Wieleń
Cis - obwód 79 cm, wys. 8 m, m. Potrzebowice, Ndl. Potrzebowice, Leśn. Dziewanna,
oddz. 23 a, przy osadzie leśnej.
3 cisy: 1 - pięć pni o obw. 45, 53, 45, 47, 46 cm, wys. 9 m, m. Potrzebowice, Ndl.
Potrzebowice, Leśn. Dziewanna, oddz. 23 a, przy osadzie leśnej.
2 - obw. 58 cm, wys. 5 m, m. Potrzebowice, Ndl. Potrzebowice, Leśn.
Dziewanna, oddz. 23 a, przy osadzie leśnej.
3 - 3 pnie o obw. 32, 18, 32 cm, wys. 6 m, m. Potrzebowice, Ndl.
Potrzebowice, Leśn. Dziewanna, oddz. 23 a, przy osadzie leśnej.
Województwo piotrkowskie
Gmina Kobiele Wielkie
Cis - obwód 190 cm, wys. 3 m, m. Odrowąż, w parku miejskim
Gmina Rozprza
Cis - obwód 165 cm, m. Wroników, na gruncie Wacław i Mirosława Nowaków.
Gmina Wielomłyny
Cis - obwód 260 cm, wys. 3 m, m. Odrowąż, w parku wiejskim.
Województwo płockie
Gmina Bielsk
Cis - obwód w pierśnicy 75 cm, wys. 7 m, wieś Goślice, w parku ośrodka dla
psychicznie chorych.
Gmina Mała Wieś
Cis - obwód 136 cm, wys. 9 m, wieś Brody Małe, osada leśniczego Leśn. Brody, Ndl.
Płock.
Województwo poznańskie
Grodzisk Wielkopolski
3 cisy o obw. 205-296 cm, wys. 13-16 m.
- 27 -
Gmina Kwilcz
Cis o dwu pniach o obw. 36 i 53 cm, wys. 6 m, m. Lubosz, w parku PGR.
Cis o dwu pniach o obw. 77 i 100 cm, wys. 8 m, m. Lubosz, w parku PGR.
Cis o dwu pniach o obw. 53 i 59 cm, wys. 6,5 i 8 m, m. Lubosz, w parku PGR.
Cis o dwu pniach o obw. 64 i 65 cm, wys. 6,6 m, m. Lubosz, w parku PGR.
Cis - obwód 79 cm, wys. 7 m, m. Lubosz, w parku.
Gmina i miasto Kwilcz
Cis (3 pnie) o obw. 67, 70 i 71 cm, wys. 8 m, obok zabudowań PGR.
Gmina i miasto Murowana Goślina
Cis o 5 pniach o obw. 96, 59, 85, 54, 100 cm, w parku. Gmina i Ndl. Sieraków, m. i
Leśn. Ławica, oddz. 323, w drzewostanie sosnowym.
Cis - obwód 37 cm, wys. 6 m, w parku. Gmina i Ndl. Sieraków, m. i Leśn. Ławica,
oddz. 323, w drzewostanie sosnowym.
Cis o 2 pniach o obw. 45 i 35 cm, wys. 5 m, w parku. Gmina i Ndl. Sieraków, m. i
Leśn. Ławica, oddz. 323, w drzewostanie sosnowym.
Gmina Nowy Tomyśl
Cis o dwu pniach o obw. 40 i 44 cm, wys. 10 m, m. Róża, w pobliżu zabudowań
PGR.
Gmina Opalenica
Cis - obwód poniżej 1 m - 239 cm, wys. 12 m, m. Stary Tomyśl, w parku
podworskim.
Gmina Pniewy
Cis - obwód 336 cm, wys. 13 m, m. Kikowo, w parku podworskim
Gmina Sieraków
Cis (3 pnie) o obw. 30, 40, 50 cm, wys. 12 m, m. Ławica, w parku PGR.
Cis - obwód 45 cm, wys. 7 m, m. Ławica, w parku PGR.
Gmina i miasto Szamotuły
Cis o 3 pniach o obw. 105, 60, 87 cm, wys. 6 m. m. Brodziszewo, własność A.
Bocian.
3 cisy o obw. 132, 155, 100 cm, wys. 12 m, m. Szamotuły, w parku w sąsiedztwie
zamku.
- 28 -
Gmina Stęszew
Cis - obwód 101 cm, wys. 5,5 m, m. Stęszew, na działce 1079/20, własność K.
Wysockiego.
Województwo przemyskie
-
Województwo radomskie
Gmina Chlewiska
2 cisy o obw. 105 i 110 cm, wys. 6,5 i 9,0 m, m. Chlewiska, park podworski przy
pałacu.
Województwo rzeszowskie
Gmina Kolbuszowa
Cis - odwód 93 cm, wys. 12 m, m. Werynia, w ogrodzie.
Gmina Raniżów
Cis - obwód 95 cm, wys. 4 m, m. Sadoły Raniżowskie, w ogrodzie.
Województwo siedleckie
-
Województwo sieradzkie
Gmina Brąszewice
Cis - obwód 189 cm, m. Budy, na gruncie ob. J. Przybyłka.
Gmina Brzeźno
Stanowisko cisa pospolitego, Ndl. Złoczew, oddz. 124 f.
Gmina Konopnica
Cis - obwód 50-60 cm, m, Rychłocice, w parku.
Gmina Lututów
Cis - obwód 60 cm, m. Świątkowice, w parku.
- 29 -
Województwo skierniewickie
Gmina Kawęczyn
2 cisy forma krzaczasta, wys. 10 m, m. Trzcianno, w parku podworskim
Województwo słupskie
Dębnica Kaszubska
Cis - obwód 150 cm, wys. 5,5 m, m. Dębnica Kaszubska, ul. Zjednoczenia 49.
Gmina Kępice
4 cisy o obw. 70, 70, 70, 70 cm, wys. 16 m, m. Biesowice, obok pałacu.
Gmina Rzeczenica
Cis wys. 8 m, m. Międzybórz, Ndl. Czarne Czł., Leśn. Cisowo, oddz. 298, w
ogrodzie leśniczówki.
Gmina Sławno
Cis - obwód 85 cm, wys. 7 m, m. Sławno, ul. Gdańska 37.
Gmina Słupsk
Zgrupowanie cisów krzewiastych na pow. 6 arów, wys. do 3 m, m. Kępno, na b. d
ziedzińcu dworskim.
Cis o dwu pniach o obw. 47 i 54 cm, wys. 6 m, m. Słupsk, ul. Jaracza 6.
Gmina Wicko
Cis - obwód 182 cm, wys. 19 m, m. Wicko, na boisku szkoły.
Cis o dwu pniach o obw. 45 i 50 cm, m. Szczenurze, park wiejski.
Województwo suwalskie
Gmina Kowale Oleckie
3 cisy o obw. 37, 40, 53 cm, Ndl. Czerwony Dwór, Leśn. Rogonie, oddz. 235.
Gmina Kruklanki
Cis - obwód 95 cm, wys. 10 m. Ndl. Borki, Leśn. Lipowo, oddz. 104.
Cis - obwód 105 cm, wys. 13 m. Ndl. Borki, Leśn. Lipowo, oddz. 104.
Cis - obwód 86 cm, wys. 6 m. Ndl. Borki, Leśn. Lipowo, oddz. 41.
Cis - obwód 14 cm, wys. 1,6 m. Ndl. Kruklanki, Leśn. Lipowo, oddz. 17.
- 30 -
Cis - obwód 18 cm, wys. 2,6 m. Ndl. Kruklanki, Leśn. Lipowo, oddz. 17
Cis - obwód 23 cm, wys. 1,9 m. Ndl. Kruklanki, Leśn. Lipowo, oddz. 17
Gmina Nowinka
3 cisy krzewiaste, wys. 2 m, Ndl. Szczebra, Obr. Szczebra, oddz. 102.
Gmina Pisz
2 cisy krzewiaste, wys. 4 m, Ndl. Pisz, Leśn. Zielone, oddz. 222, 223.
Województwo szczecińskie
Gmina Cedynia
Cis - (pojedynczy)
Cis - (pojedynczy)
Gmina Chociwel
Cis - (pojedynczy)
Gmina Chojna
Cis - obwód 125 cm, wys. 11 m, m. Chojna, ul. Bałtycka.
Cis - (pojedynczy)
Cis - (pojedynczy)
Cis - (pojedynczy)
Cis - (pojedynczy)
Cis - (pojedynczy)
Cis - (grupa)
Cis - (grupa)
Gmina Karnice
6 cisów o pierśnicy 5-8 cm, wys. 4 m, m. Paprotno, w parku.
Gmina Mieszkowice
Cis - (pojedynczy)
Gmina Nowogard
2 cisy o obw. 168 i 212 cm, wys. 10 i 12 m, m. Nowogard, koło kościoła.
Cis o 14 pniach, wys. 10 m, m. Bieńczyce, w parku PGR.
- 31 -
Gmina i miasto Przelewice
2 cisy o obw. 186 i 168 cm, wys. 10 i 9 m, m. Przelewice, teren ogrodu
dendrologicznego.
Gmina Przybiernów
Stanowisko cisa o pow. 2,0 ha w drzewostanie sosnowym z domieszką brzozy, dębu,
świerka, miejscowość i Ndl. Rokita.
5 cisów o obw. 100 cm i wys. 6 m, forma krzaczasta
Gmina Radowo Małe
2 cisy o obw. 150 cm, wys. 12 m, m. Radowo Wielkie, na podwórzu PGR.
Cis - forma krzaczasta o wys. 10 m, m. Maliniec, w parku PGR.
Miasto Szczecin
3 cisy o obw. 65-70 cm, wys. 5 m, ul. Arkońska 1,
Miasto Świnoujście
2 cisy o obw. ok. 54 cm.
2 cisy o obw. 60 i 157 cm, wys. 8 m, obok kapitanatu portu.
2 cisy o obw. 70 cm, wys. 8 m.
Gmina Widuchowa
4 cisy o obw. 59-90 cm, wys. 5-9 m, m. Widuchowa, klomb przy skrzyżowaniu ulic
Grunwaldzkiej i Ogrodowej
Gmina Wolin
16 cisów o obw. 76-124 cm, wys. 6 m, m. Wiejkowo, w parku PGR.
7 cisów o obw. 105-128 cm, wys. 8-10 m, m. Wiejkowo, na podwórzu PGR
Wiejkowo.
Województwo tarnowskie
Województwo toruńskie
Gmina Grudziądz
Cis o dwu pniach, obw. 40 i 27 cm, wys. 5,5 m, m. Marusze, Ndl. Jamy, Leśn.
Marusze, oddz. 296.
- 32 -
Cis o dwu pniach, obw. 145 i 85 cm, wys. 11 m, m. Marusze, Ndl. Jamy, Leśn.
Marusze, w parku.
Gmina Kijewo Królewskie
Cis - obwód 126 cm, wys. 12 m, m. Płutowo, park miejski.
Gmina Wąbrzeźno
Cis - obwód 106 cm, wys. 7 m, m. Ryńsk.
Województwo wałbrzyskie
Gmina Bielawa
Cis - forma krzewiasta, Państwowy Zespół Prewentoriów, przy pawilonie nr 1.
Cis - forma krzewiasta, Państwowy Zespół Prewentoriów, przy pawilonie nr 2.
Cis - forma krzewiasta, Państwowy Zespół Prewentoriów, przy pawilonie nr 3
4 cisy o obw. 49-105 cm. Bielawskie Zakł. Przem. Bawełnianego, teren żłobka przy
zbiegu ulic Hempla i Strażackiej.
2 cisy w formie krzewiastej. Bielawskie Zakł. Przem. Bawełnianego, teren żłobka
przy zbiegu ulic Hempla i Strażackiej.
5 cisów w formie krzewiastej, wzdłuż ogrodzenia przy ul. Korczaka.
Gmina Bogaczowice
6 cisów o obw. 40-70 cm, m. Stare Bogaczowice, na terenie PGKiM BoguszówGorce.
Gmina Bystrzyca Kłodzka
Cis - obwód 150 cm, wys. 12 m, m. Paszków, w centrum wsi.
Cis - obwód 92 cm, m. Nowy Waliszów, w parku miejskim
Cis - obwód 210 cm, wys. 13,5 m, m. Poręba, obok domu nr 53, własność J. Łopuch.
Cis - obwód 35 cm, m. Międzygórze, przy budynku FWP „Gigant”.
Gmina i miasto Czarny Bór
Cis - obwód 185 cm, wys. 20 m, m. Czarny Bór, w parku obok siedziby b.
inspektoratu.
Gmina Czarny Dwór
Cis - obwód 186 cm, m. Czarny Dwór, w parku szpitalnym.
- 33 -
Gmina Dobromierz
Cis o dwu pniach o obw. 62 i 80 cm, m. Dobromierz, park miejski przy przystanku
PKS.
Miasto Dzierżoniów
Cis - obwód 92 cm, przy ul. Dubois 12.
Cis - obwód 104 cm, ul. Mickiewicza, Technikum Radiotechniczne.
2 cisy w formie krzewiastej, ul, Kościelna, obok murów obronnych.
15 cisów, ul. Świdnicka, przy restauracji Centralna.
Gmina Głuszyca
Cis - obwód 104 cm, m. Głuszyca, teren szpitala.
Miasto Jedlina Zdrój
Cis - forma krzewiasta, przy budynku Dyrekcji Uzdrowiska.
Gmina Kamieniec Ząbkowicki
Cis - obwód 80 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 68 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 47 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 39 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 86 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 61 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 45 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 885 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 53 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
2 cisy o obw. 60 i 68 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
2 cisy o obw. 30 i 40 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
2 cisy o obw. 40 i 50 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
3 cisy o obw. 35-60 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
3 cisy o obw. 50-62 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
3 cisy o obw. 32-49 cm, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - forma krzewiasta, m. Kamieniec Ząbkowicki, park miejski.
Cis - obwód 18 cm, m. Starczów, przed budynkiem nr 61.
- 34 -
Gmina Kłodzko
Cis - obwód 150 cm, wys. 14 m, m. Kłodzko, ul. Rajska 2, przy posesji ob.
Litwińskiego.
Cis - obwód 90 cm, m. Szalejów, park przy zamku.
Cis - obwód 52 cm, m. Szalejów, park przy zamku.
2 cisy o obw. 56 i 87 cm, m. Szalejów, park przy zamku.
Cis - obwód 98 cm, m. Ścinawica, na posesji ob. Pawłowa.
Gmina Kudowa Zdrój
Cis o dwu pniach obw. 92 i 110 cm, wys. 8 m, m. Darnków, 20 m od domu nr 17, na
zboczu.
Cis - obwód 149 cm, m. Lip, polana w parku.
Cis - obwód 140 cm, wys. 12,5 m, m. Kudowa Zdrój, przy ulicy blisko Urzędu
Miasta.
Gmina Lądek Zdrój
Cis - forma krzewiasta, m. Lądek Zdrój, rynek, przy pawilonie handlowym.
Gmina Marcinowice
Cis - obwód 215 cm, wys. 17 m, m. Chwałków, w ogrodzie PGR.
Gmina Mieroszów
Cis - forma krzewiasta, m. Sokołowsko, przy sanatorium „Chrobry”.
Gmina Niemcza
Cis - obwód 106 cm, m. Gilów, w parku miejskim.
Cis - obwód 245 cm, m. Przerzeczyn Zdrój.
Cis - obwód 205 cm, m. Przerzeczyn Zdrój.
Cis - forma krzewiasta, m. Przerzeczyn Zdrój.
Gmina Nowa Ruda
Cis - obwód 200 cm, wys. 7 m, pokrój krzewiasty, m. Jugów, w parku między
zamkiem i kościołem.
Cis - obwód 60 cm, m. Jugów, w parku przy Ndl. Jugów.
Miasto Pieszyce
Cis - forma krzewiasta, część ogrodowa parku.
- 35 -
Cis - obwód 48 cm, przy kawiarni „Relaks”.
Miasto Pieszyce Środkowe
2 cisy o obw. 60 i 65 cm, w parku, 100 m na płn. strony zamku.
Gmina Przeworno
Cis - forma krzewiasta, m. Samborowice, park miejski.
Cis - forma krzewiasta, m. Samborowice, park miejski.
Gmina Stoszowice
Cis - obwód 172 cm, wys. 11 m, m. Mikołajów, Ndl. Bardo, Leśn. Brzeźnica, oddz.
116, przy drodze w sadzie.
Cis - obwód 148 cm, m. Srebrna Góra, na posesji ob. Kocha.
Gmina Strzegom
2 cisy o obw. 78 i 118 cm, m. Strzegom, park miejski.
Gmina Szczawno
2 cisy o obw. 90 i 105 cm, wys. 8 i 9 m, m. Książ, koło zamku.
Cis - obwód 270 cm, wys. 11,5 m, m. Szczawienko, przy wejściu do wąwozu
Księżno, oddz. 14.
Cis - obwód 120 cm, wys. 10 m, m. Szczawienko, oddz. 24, na wschodnim zboczu
wąwozu Księżno.
Cis - obwód 110 cm, wys. 9 m, m. Szczawienko, oddz. 24, na wschodnim zboczu
wąwozu Księżno.
2 cisy o obw. 90 i 110 cm, wys. 9 m, m. Szczawienko, oddz. 24, na wschodnim
zboczu wąwozu Księżno.
3 cisy o obw. 80-120 cm, wys. 8-10 m, m. Szczawienko, oddz. 29, nad potokiem
Soliczanka.
Miasto Szczawno Zdrój
Cis - obwód 95 cm, ul, Kolejowa.
Gmina Świdnica
Cis - obwód 220 cm, wys. 12 m, m. Lubachów, na podwórzu szkoły.
Miasto Świebodzin
Cis - obwód 290 cm, park przy ul. Łącznej.
- 36 -
Cis - obwód 270 cm, Pełecznica
Cis - obwód 300 cm, Carytas.
2 cisy, Carytas.
Cis - obwód 220 cm, przy ul. Ofiar Oświęcimskich.
Miasto Wałbrzych
Cis - obwód 275 cm, wys. 14 m, na skarpie przy ścieżce od ul. Pstrowskiego do
przystanku tramwajowego Sobięcin.
Gmina Ząbkowice Śląskie
Cis - obwód 75 cm, m. Stolec, park przy pałacu.
Cis - obwód 80 cm, m. Stolec, park przy pałacu.
Gmina Ziębice
Cis - obwód 295 cm, wys. 12 m, m. Henryków, w ogrodzie Technikum Nasiennictwa.
Cis - forma krzewiasta, m. Henryków, park.
Województwo włocławskie
Gmina Skępe
Cis - obwód 158 cm, wys. 6,3 m, m. Wioska
Województwo wrocławskie
Gmina Dobroszyce
Cis o dwu pniach o obw. 40 i 80 cm, wys. 12 m, wiek ok. 360 lat, m. Dobroszyce, w
parku koło szkoły.
Gmina Sobótka
3 cisy o obw. 105, 180, 20 cm, wys. 12-18 m, m. Mirosławice, przed pałacem w
parku.
Gmina Środa Śląska
Cis - obwód 110 cm, wys. 9 m, wiek ok. 400 lat, m. Cesarzowice, w ogrodzie przy
budynku ob. J. Kloca.
Gmina Żmigród
Cis - obwód 160 cm, wys. 15 m, m, Żmigród, w parku koło zamku.
- 37 -
Województwo zamojskie
-
Województwo zielonogórskie
Gmina Cybinka
6 cisów o obw. 100-135 cm, wys. 12 m na pow. ok. 5 arów oraz kilkadziesiąt
cisów z odnowienia naturalnego, m. Sądów, działka nr 92/2.
Gmina Czerwieńsk
Cis z siedmioma pniami o obw. 27-47 cm, Ndl. Sulechów, Obr. Witkowice, oddz.
107.
Gmina Iława Żagańska
Cis - obwód 270 cm, wys. 9 m, m. Borowe, teren PGR.
Gmina Kożuchów
Cis o dwu pniach o obw. 60 i 45 cm, wys. 8 m, m. Kożuchów, przy siedzibie
Rejonu Dróg Publicznych.
Cis - obwód 150 cm, wys. 12 m, m. Kożuchów, w parku.
Cis - obwód 80 cm, wys. 9 m, m. Lasocin w podwórzu PGR.
Gmina Maszewo
Cis - obwód 120 cm, wys. 10 m, m. Korczyców, w parku.
Nowa Sól
Cis – obwód 122 cm, wys. 15 m, m. Nowa Sól, park przy ul. Moniuszki i
Garbarskiej.
Cis - obwód 100 cm, wys. 10 m, m. Nowa Sól. ul. Świerczewskiego 34.
Gmina i miasto Siedlisko
7 cisów o obw. 65, 80, 40, 150, 100, 80, 60 cm, wys. 7-17 m, m. Siedlisko, park
wiejski.
Cis - obwód 210 cm, wys. 13 m, m. Siedlisko, przy internacie szkoły rolniczej.
Gmina Skąpe
Cis - obwód 236 cm, wys. 6 m, m. Niekarzyn, przy boisku szkolnym.
- 38 -
Tabela 2. Liczba pojedynczych i grup cisów wpisanych na listę pomników
przyrody w poszczególnych województwach (stan do 1996 roku)
Województwo
Warszawskie
Bialsko Podlaskie
Białostockie
Bielskie
Bydgoskie
Chełmskie
Ciechanowskie
Częstochowskie
Elbląskie
Gdańskie
Gorzowskie
Jeleniogórskie
Kaliskie
Katowickie
Kieleckie
Konińskie
Koszalińskie
Krakowskie
Krośnieńskie
Legnickie
Leszczyńskie
Lubelskie
Łomżyńskie
Łódzkie
Nowosądeckie
Olsztyńskie
Opolskie
Ostrołęckie
Pilskie
Piotrkowskie
Płockie
Poznańskie
Przemyskie
Radomskie
Rzeszowskie
Siedleckie
Sieradzkie
Skierniewickie
Słupskie
Suwalskie
Szczecińskie
Tarnobrzeskie
Tarnowskie
Liczba pomników
Liczba cisów
3
16
42
11
9
9
6
4
5
4
8
1
5
3
4
7
3
1
3
11
7
10
3
2
18
1
2
3
1
8
10
29
-
4
17
68
11
19
16
6
5
6
4
16
1
8
4
12
10
3
-_
1
4
37
29
42
3
2
21
2
2
3
2
10 + zgrupowanie
15
71 + zgrupowanie
-
Toruńskie
Wałbrzyskie
Włocławskie
Włocławskie
Zamojskie
Zielonogórskie
Łącznie
4
83
1
4
23
4
129
1
6
52
364
646
Ryc. 3. Wysokość cisów wpisanych na listę pomników przyrody
Gmina Sulechów
11 cisów o obw. 120, 104, 85, 70, 58, 57, 56, 55,, wys. 7-10 m, m. Nowy Świat,
własność PFZ, działka nr 51/52.
8 cisów o obw. 54-90 cm, wys. 7-10 m, m. Nowy Świat, przy drodze gruntowej, obok
ziałki 285.
Cis - obwód 210 cm, wys. 23 m, m. Sulechów, Górzykowo 24, własność K.
Zawalnik.
Gmina Świdnica
Cis z trzema pniami o obw. 80-95 cm, m. Buchałów, park Ndl. Zielona Góra.
Gmina Torzym
2 cisy o obw. 260 cm, wys. 12 m, m. Gądków Mały nr 25.
Zielona Góra
Cis - obwód 165 cm, wys. 8 m, m. Zielona Góra, na Placu Kolejarza
Cis - obwód 165 cm, wys. 6,5 m, m. Zielona Góra, ul. Kopernika 12.
Cis o trzech pniach każdy po 100 cm, wys. 5,5 m, m. Zielona Góra, ul. Stroma, przy
ul. Sienkiewicza.
Cis o trzech pniach o obw. po 130 cm, wys. 6,5 m, m. Zielona Góra, ul. Stroma, przy
ul. Sienkiewicza.
Cis o dwu pniach o obw. 96 cm, wys. 5,5 m, m. Zielona Góra, ul. Stroma, przy
ul. Sienkiewicza.
Cis - obwód 92 cm, wys. 4 m, m. Zielona Góra, ul. Stroma, przy ul. Sienkiewicza.
12. Występowanie cisa w parkach narodowych
Drawieński Park Narodowy
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 100 sztuk.
Rośnie w sztucznym drzewostanie sosnowym na siedlisku Fago-Quercetum.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Liczne młode egzemplarze rozprzestrzeniają się spontanicznie od kilku sadzonych
egzemplarzy. Gatunek rozprzestrzenia się na tym stanowisku.
- 39 -
Kampinoski Park Narodowy
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo i w wielu miejscach młode egzemplarze z
odnowienia naturalnego.
Karkonoski Park Narodowy
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, w 1 oddziale, liczba egzemplarzy - kilka sztuk.
Zespół - Luzulo-Fagetum
Wiek najstarszych egzemplarzy – nie znany
Ojcowski Park Narodowy
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo.
Sadzony w Parku Zamkowym i w okolicy Bramy Krakowskiej oraz w Pieskowej Skale i
przy budynku dyrekcji parku
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 40 lat
Na początku XX wieku był rozpowszechniony w lasach obecnego Parku, dzisiaj już
doszczętnie wyniszczony i nie występuje na naturalnych stanowiskach.
Pieniński Park Narodowy
Cis rośnie tylko w masywie Trzy Korony i stanowi ok. 0,1% składu drzewostanu.
Roztoczański Park Narodowy
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, w oddz. 293, 305
Liczba egzemplarzy - ?
Zespół - zbiorowiska z sosną z klasy Querco-Fagetea, wyżynny bór jodłowy Abietetum
Polonicum
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 50 lat
Słowiński Park Narodowy
Obwód Ochronny Smołdzino
Koło miejscowości: Żelazo - oddz. 118 j, ze sztucznych nasadzeń (park podworski),
Smołdzino (oddz. 107 f - 1 szt., odnowienie naturalne),
Liczba egzemplarzy - 20 sztuk
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 90 lat (2 szt.)
W oddz. 118 j - odnawia się. Ponadto 1 okaz występuje w miejscowości Gardna Wielka,
oraz przy granicy SPN (O.O. Żarnowsko) - w Nadlesnictwie Lębork
Świętokrzyski Park Narodowy
Cis występuje na wielu stanowiskach ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego
odnowienia, pojedynczo i grupowo. Według inwentaryzacji z 1980 r. w siedmiu
leśnictwach Parku stwierdzono 1088 sztuk cisa w lesie i 39 sztuk przy osadach
służbowych. Wysokość ich była różna, najwyższe osiągały około 7 m. Największe
skupiska cisów występują w leśnictwie Dębno w oddz. 132-133 -
- 40 -
około 150 szt., w Leśnictwie Podgórze w oddz 28, 29, 43 - około 500 sztuk. Są to dane
przybliżone z inwentaryzacji z 1980 r. W niektórych skupiskach stwierdzono odnowienie
naturalne (Leśnictwo Dębno, oddz. 132-133) (Jędrzejczyk 2000).
Zespół: Pino-Quercetum, Dentario glandulosae-Fegetum - 34 oddziały
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50 lat
Tatrzański Park Narodowy
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo.
Liczba egzemplarzy - 54 sztuk
Rośnie w lasach dolnego regla w zespołach Fagetum carpaticum, Cariceto-Festucetum
Tatrae, Luzulo-Fagetum oraz na nasłonecznionych stokach w jednogatunkowych grupach
w obrębie regla górnego w Piceetum tataricum i Mughetum carpaticum calicicolum
(Obidowicz 1996).
Wiek najstarszych egzemplarzy - 400-600 lat
Woliński Park Narodowy
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo.
Liczba egzemplarzy - 25 sztuk
W oddziałach - 15 c, Grodno I, 70 k, 128, 128 A, w Lśw, LMśw.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 30-50 lat
Ponadto cis występuje - Międzyzdroje: ulice - Gryfa Pom., Kopernika, Zwycięstwa;
Wisełka - OW Bielik - 7 sztuk z nasadzeń, wiek do 20 lat; Wapnica - przy oddz. 128 A 11 sztuk, wiek 60-80 lat; Lubin - cmentarz komunalny, 26 sztuk, wiek 60-80 lat.
13. Stanowiska cisa w nadleśnictwach
RDLP Białystok
Nadleśnictwo Borki
Obręb Borki, w 2 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - nieznany (d1.3=36 cm, wys. 12 m).
Uwagi: Nieliczny nalot w pobliżu w/w 2 sztuk starszych.
Nadleśnictwo Czerwony Dwór
Obręb Czerwony Dwór, w oddziale 235 Leśn. Rogowie.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 13 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 20 lat.
- 41 -
Uwagi: 12 sztuk - forma krzewiasta, 1 szt. - drzewo. Na początku lat osiemdziesiątych w
opisywanej grupie było więcej form drzewiastych - obumarły. Ich wiek ok. 45 lat.
Nadleśnictwo Giżycko
Obręb Orzysz, Leśnictwo Pianki, w oddziale 366a, c.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 100 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Uwagi: Według przekazu ustnego w latach 50-tych zostało posadzonych w pobliżu
leśniczówki Pianki kilka cisów.
Nadleśnictwo Maskulińskie
Obręby Ruciane, Mikołajki, w 4 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 40-50 lat.
Nadleśnictwo Olecko
Obręb Kowale,w oddziałach167i, 166 t, 166k, 165i, 166a, d, f, n - Rezerwat, 110b.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 26 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150-200 lat.
Uwagi: (w rezerwacie “Cisowy Jar” znaleziono tylko jedną siewkę).
Nadleśnictwo Pisz
Obręb Szeroki Bór, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - odrośla.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 2 wielopędowe krzewy.
Uwagi: Pomnik przyrody.
Nadleśnictwo Szczebra
Obręb Szczebra, w oddziałach: 56 j, 102 p.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Uwagi: Formy krzewiaste: oddz. 102 p - 2 szt. - pomniki przyrody, oddz. 56 j - 1 szt.
RDLP Gdańsk
Nadleśnictwo Gdańsk
Obręb Oliwa, Leśnictwo Sopot oddział 47a.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 egzemplarz, ok. 6 lat.
Nadleśnictwo Kaliska
Obręb: Wirty, Bartel Wielki, w oddziałach 36, 291h, 370o.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy 26 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 6-60 lat.
Nadleśnictwo Kwidzyn
Obręb Kwidzyn. Leśnictwo Miłosna, wysokości 80 cm. jeden egzemplarz w wieku
ok. 20 lat.
Nadleśnictwo Lubichowo
Obręb Drewniaczki, w 1 oddziale.
- 42 -
Z naturalnego odnowienia, grupowo.
Nadleśnictwo Wejherowo
Obręb Darżlubie, w oddziałach: oddz. 25k, 42, 43.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 10-30 lat.
RDLP Katowice
Nadleśnictwo Brynek
Obręb Brynek, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 20 lat.
Nadleśnictwo Herby
Obręb: Panki, Kochanowice, w 6 oddziałach, w rezerwatach przyrody: “Cisy w Łebkach” 8 szt. i “Cisy nad Liswartą”: - 578 szt.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 586 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 200 lat.
Nadleśnictwo Kup
Obręb Popielów, oddział 89a.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 10.
Nadleśnictwo Namysłów
Obręb Namysłów, w 2 oddziałach. Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia,
pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - kilkanaście.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 80 lat.
Nadleśnictwo Prószków
Obręby: Chrzelice, Dobra, w oddziałach Obr. Chrzelice - 193, Obr. Dobra - 233.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150-200 lat.
Uwagi: Egzemplarz rosnący w Obr. Chrzelice jest pomnikiem przyrody, natomiast
pozostałe 5 egzemplarzy rośnie na terenie zespołu pałacowo-parkowego w Dobrej.
Nadleśnictwo Siewierz
Obręb Łysa Góra - Leśnictwo Koziegłówki, w oddziale 317c. Ze sztucznych nasadzeń,
grupowo, liczba egzemplarzy - 56 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.80 lat.
Uwagi: Rezerwat “Cisy” w Hucie Starej - 2,65 ha.
Nadleśnictwo Świerklaniec
Obręb Żylinek, Leśnictwo Jędrysek, w 1 oddziale. Liczba egzemplarzy - 1 szt., ok. 100 lat.
Uwagi: Brak informacji odnośnie pochodzenia tego egzemplarza.
Nadleśnictwo Tułowice
Obręb Niemodlin, w oddziałach 151a, 153g, 154g.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 252 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 90 lat.
- 43 -
Nadleśnictwo Ustroń
Obręb Ustroń, w 1 oddziale, w rezerwacie “Zadni Gaj” znajdującym się na terenie
Nadleśnictwa.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 40 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - brak danych.
Nadleśnictwo Wisła
Obręb Wisła, w oddziale 64g. Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych
nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Wisła-Malutka, Istebna-Olecki, ze
sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 500 lat.
Uwagi: Na terenach prywatnych 2 egzemplarze – pomniki przyrody:
Nadleśnictwo Złoty Potok
Uroczysko Dąbrowa, w oddz. 278, 279 w Dentario enneaphylidis-Fagetum i w oddz. 252
w Carici-Fagetum (Durak 1999).
RDLP Kraków
Nadleśnictwo Krościenko
W oddziałach 117 c, 121 f.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo. Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych
nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Grywałd-Krośnica, ze sztucznych
nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 2 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ponad 30 lat.
Uwagi: Kompleks leśny w Dzielnicach pod Żarnowcem.
Nadleśnictwo Myślenice
Obręb Myślenice, w oddz. 56, 305.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 10-15 lat.
Uwagi: Na gruntach prywatnych, w pobliżu zabudowań, we wsi Harbutowice znajdują się
2 sztuki cisa ok. 600-letnich “Cisy Raciborskiego”.
Nadleśnictwo Stary Sącz
Obręb Nowy Sącz.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 1177.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 200-250 lat.
RDLP Krosno
Nadleśnictwo Baligród
Obręb Baligród.
Z naturalnego odnowienia, w 2 rezerwatach “Cisy na górze Jawor” i “Woronikówka” odnawiają się naturalnie. W pozostałych oddziałach występowanie jest pojedyncze lub w
grupach po 3-4 szt. Liczba egzemplarzy - 500.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150 lat
- 44 -
Nadleśnictwo Bircza
Obręb Nowe Sady, Leśnictwo Kalinowice oddz. 32c.
Z naturalnego odnowienia, liczba egzemplarzy - 1, wiek 50 lat.
Nadleśnictwo Brzegi Dolne
Obręb Stefkowa, Leśnictwo Serednica, w oddziale 259 Al.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 200 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150 lat.
Nadleśnictwo Brzozów
Obręb Brzozów, w 6 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 8.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80 lat (45 cm obwód).
Nadleśnictwo Dukla
Obręb Dukla, w 9 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - ok.200 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - do 80 lat.
Uwagi: Cis został objęty ochroną w rezerwatach:” Kretówki” - 95,91 ha (cisy drzewiaste)
“Tysiąclecia na Cergowej Górze” - 63,50 ha, “Igiełki” - 27,88 ha (149 szt.), “Wadernik” 10,72 ha (214 szt.), “Cisy w Malinówce” - 4,02 ha (lasy prywatne, ponad 1000 szt.), “Cisy
w Nowej Wsi” - 2,18 ha (lasy prywatne, 44 szt.). Są też stanowiska cisa w lasach
prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Łysa Góra, z
naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 200 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 80 lat.
Nadleśnictwo Kolbuszowa
W lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Żaniżów.
Ze sztucznych nasadzeń. 1 egzemplarz.
Nadleśnictwo Krasiczyn
Obręb Krasiczyn, leśnictwo Olszany, oddz. 253 e - ogrodzone.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 150 lat.
Nadleśnictwo Krosno
Obręb Rzeczyca, w parku przypałacowym.
Ze sztucznych nasadzeń, liczba egzemplarzy - 5 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - z okresu przedwojennego.
Nadleśnictwo Lesko
Obręb Lesko, Zagórz, w 3 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - kilkanaście sztuk.
Wiek najstarszych egzemplarzy - kilkadziesiąt lat.
Uwagi: Prawdopodobnie cisy zasadzone zostały przez byłych właścicieli w początkach
obecnego stulecia.
Nadleśnictwo Rymanów
W obrębach: Jaśliska, Rymanów, w 13 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia ?, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 18 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 300 lat.
Uwagi: Prawdopodobnie z naturalnego odnowienia, w większości są to formy krzewiaste.
- 45 -
Nadleśnictwo Wetlina
W 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 200.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 8 lat, żywopłot przy nadleśnictwie.
RDLP Łódź
Nadleśnictwo Bełchatów
Obręb Kruki, w oddziale 183c.
Ze sztucznych nasadzeń. grupowo, liczba egzemplarzy - 200 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 20 lat.
Nadleśnictwo Radomsko
Obręb Kobiele Wielkie, w jednym oddziale. 16.X.1958 r.uznano skupisko cisa za rezerwat
częściowy pod nazwą “Jasień” o pow. 19,77 ha. Liczba egzemplarzy - ok.1700 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - IV klasa wieku.
Nadleśnictwo Złoczew
Obręby; Brąszewiec, Złoczew w oddziałach 104a, 105f, 124a.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 50 lat.
Uwagi: W m. Gałki i Przerycie gm. Brąszewice rosną dwa cisy w zagrodach wiejskich. Cis
rosnący w m. Gałki jest pomnikiem przyrody, jego wiek oceniany jest na ok. 700 lat.
RDLP Olsztyn
Nadleśnictwo Górowo Iławeckie
Obręb Bukowiec, oddziały: 184g, 136f.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 4.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 300 lat.
Nadleśnictwo Jedwabno
Obręb Zimna Woda, w 1 oddziale.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 16 form drzewiastych w tym 8
jako drzewa z kilkoma odnogami wyrastającymi z pnia.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50 lat.
Nadleśnictwo Mrągowo
Obręb Gązwa, w 1 oddziale.
Ze sztucznego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 270 lat.
Nadleśnictwo Nowe Ramuki
Obręb Stawiguda, Leśnictwo Muchorowo, oddz. 708c.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 okaz cisa pospolitego formy krzaczastej o wys. 3 m,
o dobrym stanie zdrowotnym. Jest to pomnik przyrody uznany w 1971 r.
- 46 -
Nadleśnictwo Olsztyn
W oddziale191a.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100 lat.
Nadleśnictwo Susz
Obręb: Jeziorno, Stary Dzierzgoń, w oddziałach: 293c, 293h, 296d, 260d, 245 Aa.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 16.
Wiek najstarszych egzemplarzy - drzewostan w oddz. 245 Aa ma 130-150 lat i
przypuszczalnie cis w tym drzewostanie ma podobny wiek.
Leśnictwo Fabianki oddz. 245a - 1 cis o formie drzewiastej.
Leśnictwo Jeziorno oddz. 260d - 1 cis bardzo rozkrzewiony.
Leśnictwo Rożek, oddz. 293c cis występuje w grupie 4 formy drzewiaste i 2 formy
krzewiaste.
Leśnictwo Rożek oddz. 293h - 3 formy drzewiaste i 1 osobnik suchy.
Leśnictwo Rożek oddz. 296d - 3 formy drzewiaste i 2 formy krzewiaste.
Nadleśnictwo Wichrowo
Obręb Wichrowo, w 3 oddziałach. Pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 125 lat.
Uwagi: Uwzględniono tylko egzemplarze uznane za pomniki przyrody.
Nadleśnictwo Wipsowo
Obręby: Purda Leśna, Wipsowo, Sadłowo.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 19 + ok. 500 szt. podrostów.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 200 lat (obwód max. 86 cm).
RDLP Piła
Nadleśnictwo Jastrowie
Obręb Jastrowie, w 1 oddziale. Ze sztucznych nasadzeń, liczba egzemplarzy - 50 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 30-50 lat.
Nadleśnictwo Krucz
Obręb Krucz, w oddziałach 8i, 15.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 100 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 80-90 lat.
Uwagi: 1. W oddz. 8i kępa 60 szt. Najgrubsze egzemplarze mają d1.3 do 15 cm i
wysokość 9-10 m. Pojedynczo występują siewki z odnowienia naturalnego. 2. W oddz.
15b kępa 10 szt. Najgrubsze o d1.3 - 23.5 cm i wysokości 10 m, pojedyncze siewki z
naturalnego odnowienia. 3. W oddz. 15 w otoczeniu budynków ZSL w Goraju występuje
pojedynczo 20-30 szt.
Nadleśnictwo Wałcz
Obręb Wałcz, w oddziale 291b.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 15 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 70 lat (objęte ochroną jako pomniki przyrody).
Uwagi: Grupa cisów odnawia się.
- 47 -
Obręb Potrzebowice
Obręb Potrzebowice, w oddziałach 54 i, 76 c.
Ze sztucznych nasadzeń. pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 + 1 Wiek 180-200 lat.
Uwagi: W grupie złożonej z trzech cisów jeden ma 5 odnóg, jeden jest pojedynczy, a
jeden ma trzy odnogi - wysokość grupy 5 do 9 m. Cis w oddz. 76 c ma 8 m wysokości.
RDLP Poznań
Nadleśnictwo Grodzisk
Obręby Porażyn, Grodzisk, w 6 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy –
11 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 80-90 lat.
Uwagi: Obręb Porażyn: Leśn. Wąsowo - oddz. 70j (2 szt.), oddz. 75i (2 szt.); Obręb
Grodzisk:: Leśn. Wioska - oddz. 200d (1 szt.), oddz. 207b (3 szt.), Leśn. Zwierzyniec oddz. 115n (2 szt.), oddz. 125p (1 szt.).
Nadleśnictwo Karczma Borowa
Obręb Dąbcze, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 7 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100 lat.
Nadleśnictwo Kościan
Obręby Kościan, Żegrowo, w oddziałach 114d, 128k, 180g.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 15 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100 lat.
Nadleśnictwo Łopuchówko
Obręb Łopuchówko 3 oddziały, Kąty - 1 oddział.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 80-100 lat.
Uwagi: Najprawdopodobniej wszystkie cisy pochodzą ze sztucznego sadzenia, gdyż albo
nie owocują, albo są to osobniki męskie.
Nadleśnictwo Pniewy
Obręb Niemierzewo, Leśnictwo Lubosz, oddział 26 d.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 20 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 6 lat (uprawa).
RDLP Radom
Nadleśnictwo Daleszyce
Obręb Marzysz, w oddziałach 158, 159, 160, 162.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 1000 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60 lat. Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych
nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Łabędziów, Radomice, ze
sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 5 szt. Wiek najstarszych
egzemplarzy - 30 lat.
Uwagi: W oddz. 162 Obręb Marzysz Leśnictwo Radomice znajduje się rezerwat cisa
- 48 -
Nadleśnictwo Kielce
Obręb Dyminy, oddział 182.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 40 lat.
Nadleśnictwo Radom
Obręb Jedlnia, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 15 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 7 lat.
Nadleśnictwo Ruda Maleniecka
Obręby: Ruda Maleniecka, Radoszyce, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 11 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80 lat.
Nadleśnictwo Skarżysko
Obręb Skarżysko, w dwóch oddziałach, “Cis A” i “Cis B” o łącznej powierzchni 16,60 ha.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 55.
Wiek najstarszych egzemplarzy - nie ustalony.
Nadleśnictwo Staszów
W Obrębach: Golejów, Klimontów, Leśn. Sichów oddz. 371, Leśn. Zawidza oddz. 156.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60 lat.
Uwagi: W Leśnictwie Zawidza zaobserwowano osobniki żeńskie.
Nadleśnictwo Suchedniów
W Obrębach: Suchedniów, Bliżyn, w 2 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt.
Wiek - 20 lat.
Nadleśnictwo Włoszczowa
W 2 Obrębach, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 80.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 30 lat.
RDLP Szczecin
Nadleśnictwo Bogdaniec
Obręb Bogdaniec, w oddziałach: 273 b, c, d, f, 274 a.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 2056 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 120-135 lat.
Uwagi: Dokumentacja techniczno-naukowa uzasadniająca utworzenie częściowego
rezerwatu florystycznego “Bogdańskie Cisy” została opracowana w 1998 r przez prof. dr
hab. Stanisława Króla.
Nadleśnictwo Bolewice
Obręb Lewice, w czterech oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - ok. 50 szt.
- 49 -
Nadleśnictwo Choszczno
Obręb Choszczno, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 1 szt.
Nadleśnictwo Dębno
Obręb Namyślin, w oddziałach 50 i 51.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 450 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy ?
Uwagi: Utworzono w 1995 r. rezerwat “Cisy Boleszkowickie” o pow. 9,38 ha (MP nr 33 z
17.07.1995 r.). Występują osobniki od najmłodszych - nalot, do dojrzałych obradzających. Pochodzenie cisa najprawdopodobniej sztuczne (dawny park dworski?).
Cis występuje pod osłoną drzewostanu sosnowego.
Nadleśnictwo Głusko
Obręb Wołogoszcz, w oddz. 309, 310, 314.
Ze sztucznych nasadzeń, liczba egzemplarzy - 20 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100 lat, 1 szt. 91 cm obwodu, 10 m wys., 1 szt.100
cm obwodu, pozostałe 18 szt. wys. ok. 3-4 m - wiek ok. 40-60 lat. Nadleśnictwo regularnie
prowadzi sztuczne nasadzenia cisa w ilościach około 2000 rocznie jako gatunek
domieszkowy.
Nadleśnictwo Goleniów
Obręb Goleniów, w 3 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 70 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Nadleśnictwo Gryfino
Obręby Rozdoły, Gryfino. w 4 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo.
Nadleśnictwo Mieszkowice
W Obrębach: Mieszkowice, Łysogórki, Godków, w 8 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 8 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 70 lat.
Uwagi: Cis występuje w granicach administrowanych przez Nadleśnictwo na terenie
miasteczek: Mieszkowice (forma szpaleru), Moryn - 6 sztuk (pojedynczo) i we wsiach:
Gozdowice - 1 szt., Witnica - 7 szt. (poj.), Zielin - 2 szt. (poj.), Wornice - 1 szt.
Nadleśnictwo Nowogard
Obręb Nowogard, w 7 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 20 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ? 2 egz. o formie drzewiastej - 10 i 15 m wys. Są też
stanowiska cisa w lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło
miejscowości: Bodzęcin, Grzęzno, Burowo, ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba
egzemplarzy - 6 szt. Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Uwagi: Cis w Grzęznie 2-pniowy (przekrój 17 i 31 cm), wys. 9 m.
Nadleśnictwo Rokita
W Obrębach: Rokita, Golczewo, w 35 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy –
7018 szt.
- 50 -
Wiek najstarszych egzemplarzy - 200-150 lat.
Oraz w lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości: Piaski.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 163
szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.250-200 lat.
Uwagi: Zainwentaryzowano cisy rosnące na prywatnych posesjach w granicach
Nadleśnictwa w ilości 16 szt., w miejscowościach: Moracz, Przybiernów, Strzegowo,
Wiejkówko, Zabierzewo.
Nadleśnictwo Różańsko
Obręb Różańsko, w 6 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 7
szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - brak określenia wieku.
Nadleśnictwo Rzepin
Obręb Rzepin, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2.
Wiek - do 45 lat.
Nadleśnictwo Smolarz
Obręb: Smolarz, Leśnictwo Ługi, w oddziale 129d.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - ?
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50-80 lat.
Nadleśnictwo Strzelce Krajeńskie
Obręb Wilanów, w oddziałach 4c, 5d, 6c, 76.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50 lat.
Nadleśnictwo Trzciel
Obręb Trzciel, w oddziale 260 h.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 szt.
RDLP Szczecinek
Nadleśnictwo Borne Sulinowo
Obręb Broczyno, Leśn. Nowa Wieś, w oddziale 328g, pow. 0,75 ha, LMw.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt. + 12 odroślowe w
kępie.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Uwagi: LMw - So (150l), Św, Brz, Bk, II piętro - Os, Ol, Św, Bk, Js - 1 egz., w runie widłak
jałowcowaty.
Nadleśnictwo Czaplinek
Obręb: Piława i Czaplinek, w oddziałach 3d i 56c.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80 lat.
Uwagi: 1 cis rośnie na dawnym cmentarzu sprzed I wojny światowej - obecnie
zdewastowanym.
- 51 -
Czarne Człuchowskie
Leśnictwo Dzików. W 6 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - ok. 50 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 200-250 lat.
Uwagi: Na terenie Leśnictwa w oddz. 262 znajduje się rezerwat przyrody “Cisy w
Czarnem” o pow. 26 ha.
Leśnictwo Gockowo, Obręb Rzeczenica, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 szt., 75 lat.
Leśnictwo Wronkowo, Obręb Międzybórz, w 1 oddziale.
Z naturalnego odnowienia, 1 szt., ok. 400 lat.
Leśnictwo Nowiny, Obręb Czarne, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 szt., pojedynczo.
Leśnictwo Sarniak, Obręb Międzybórz, w 3 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150 lat.
Nadleśnictwo Człuchów
Obręb Domisław, Leśn. Krzemieniewo, oddział 189.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 10 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - nieznany.
Nadleśnictwo Damnica
Obręb Damnica, Leśnictwo Lipno, w oddziale 3i.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 6 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100 lat.
Uwagi: Cisy rosną w parku przypałacowym przejętym przez Nadleśnictwo. Uznane są
jako pomniki przyrody.
Nadleśnictwo Drawsko
Obręb Drawsko, w 3 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 20 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50-60 lat.
Uwagi: Cis wprowadzany był jako gatunek podszytowy i parkowy na siedlisko BMśw / LM
oraz w nasadzeniach przy osadach - kondycja dobra, nie przemarza.
Nadleśnictwo Dretyń
Obręb Dretyń, w 4 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 4 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 40-50 lat.
Nadleśnictwo Manowo
Obręb: Manowo, Wyszobórz, w ok. 11 oddziałach.
Pochodzenie nieznane, rośnie. pojedynczo, liczba egzemplarzy - ok. 40 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - do 100 lat.
Nadleśnictwo Polanów
Obręb Polanów, w oddziale 150 a.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 egzemplarz, ok. 100 lat.
W lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło miejscowości Krąg (teren
zamku), ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 5 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.150 lat.
- 52 -
Nadleśnictwo Połczyn
Obręb Krosno, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 egzemplarz, 80 lat.
Uwagi: Pomnik przyrody.
Nadleśnictwo Sławno
Obręb Nowy Kraków, Leśnictwo Nowy Kraków, w oddziale 89.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 szt. Wiek - 94 lata. Pomnik przyrody.
Nadleśnictwo Świdwin
Obręb Świdwin, w oddziale 4a.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt. Wiek najstarszych
egzemplarzy - 80 lat.
Nadleśnictwo Tychowo
Obręb Tychowo (rezerwat “Cisy Tychowskie”).
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 70 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 140 lat.
RDLP Toruń
Nadleśnictwo Czersk w Cisie
Obręb Czersk, w 1 oddziale, przy budynku Nadleśnictwa.
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 5 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 200 lat.
Nadleśnictwo Dąbrowa
Obręb Dąbrowa, w 1 oddziale. Pojedynczo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60 lat.
Nadleśnictwo Dobrzejewice
Obręb Wąkole, Leśnictwo Wylewy, w oddziale 66h.
Ze sztucznych nasadzeń, 1 egzemplarz, ok. 60 lat.
Nadleśnictwo Jamy
Obręb Chełmno, w oddziale 13b.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 1 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 100 lat. Uwagi: Jest to cis uznany za pomnik przyrody.
Nadleśnictwo Miradz
Obręb Miradz, w oddziałach 2d, 3i, 71k.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 5 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.150 lat.
- 53 -
Nadleśnictwo Osie
W Obrębach: Osie, Szarłata, Sarnia Góra, w oddziałach: 70d, 156f, 211k, 216c, 310j.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - ok. 40 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - brak danych.
Uwagi: W oddz. 70d, 211k, 216c, 310j - pojedyncze sztuki. W oddz. 156f niewielka grupa
ok. 30 szt. z naturalnego odnowienia z nasion najprawdopodobniej rozniesionych przez
ptaki z parku k. Wierchów.
Nadleśnictwo Różanna
Obręby: Różanna i Stronno, w 8 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 8 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.70 lat (na podstawie nawiertów).
Uwagi: Cisy rosną w starszych drzewostanach sosnowych (wiek drzewostanów 100-146
lat) na siedliskach BMśw i LMśw, wchodzą w skład podszytu lub II piętra drzewostanu.
Najprawdopodobniej pochodzą z naturalnego odnowienia.
Nadleśnictwo Runowo
Obręb Sośno, w 1 oddziale.
Z naturalnego odnowienia, 1 egzemplarz, ok. 300 lat.
Nadleśnictwo Toruń
Obręb Ostromecko, w oddziałach 101c, 103c.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60-80 lat.
Nadleśnictwo Tuchola
Obręb Świt, w oddziałach 1a, 46b, 65b.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 62 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80 lat.
Nadleśnictwo Woziwoda
W Obrębach: Twarożnica i Woziwoda. Twarożnica - 6 oddz., Woziwoda - 3 oddz.
Ze sztucznych nasadzeń, z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 1200 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150 lat.
Nadleśnictwo Zamrzenica
W Obrębach: Wierzchlas, Zamrzenica, Świekatówko, w kilkunastu oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - ok. 40 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 120 lat.
Uwagi: Ponadto w Obrębie Wierzchlas znajduje się rezerwat “Cisy Staropolskie” im. L.
Wyczółkowskiego. (pow. leśna 44.30 ha. Najstarszy cis “Chrobry” 480-500 lat) oraz
rezerwat “Jeleniagóra” o pow. 4.39 ha z cisami młodego pokolenia. Łącznie
zinwentaryzowano 4710 szt.
RDLP Wrocław
Nadleśnictwo Złotoryja
Obręb Świerzawa, w 4 oddziałach.
- 54 -
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 28 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 200 lat.
Nadleśnictwo Bardo
Obręb Bardo.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - ok. 3000-4000 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 300 lat, większość 250 lat - mierzono za pomocą
wierceń. Trwa inwentaryzacja wszystkich cisów w Nadleśnictwie.
Uwagi: Populacja cisów w Nadleśnictwie Bardo jest objęta programem naukowym
wykonywanym przez Instytut Dendrologii PAN w Kórniku, prowadzący dr Adam
Boratyński.
Nadleśnictwo Bolesławiec
Obręb Bolesławiec, w 2 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 100 lat.
Uwagi: Pojedyncze egzemplarze znajdują się w parkach podworskich (w Dąbrowie
Bolesławieckiej - 3 szt. i Kliczkowie).
Nadleśnictwo Bystrzyca Kłodzka
Obręb: Bystrzyca Kłodzka i Pokrzywno, w 8 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 73 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60-80 lat.
Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło
miejscowości: Nowy Waliszów i Poręba,
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 13 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ponad 100 lat.
Uwagi: 2 szt. na gruntach obcych to pomniki przyrody, 55 szt. w parku ze sztucznych
nasadzeń.
Nadleśnictwo Jugów
Obręb Kłodzko, Jugów, w oddziałach 9c - 1 szt., 5f - 1 szt., 36d - 1 szt.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - oddz. 36d - ponad 200 lat (pomnik przyrody, pozostałe
ok. 50 lat.
Nadleśnictwo Międzylesie
Obręb Międzygórze, w oddziałach 50a - pow. 2.5 ha; 33m - pow. 0.25 ha; 51b - poj.
pomnik przyrody.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - brak danych.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 100-120 lat.
Uwagi: W oddz. 50a duże zgrupowanie cisa w różnym wieku odnawiające się naturalnie.
Najstarsze egzemplarze w wieku drzew pomnikowych
Nadleśnictwo Pieńsk
Obręb Zgorzelec, w oddziałach 212a, 213a.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - 30 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - różnowiekowy.
Nadleśnictwo Przemków
Obręb Przemków, w oddziale 50h.
- 55 -
Ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - 70-100.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 60 lat.
Nadleśnictwo Śnieżka
Leśnictwo: Karpniki, Jedlinki, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80 lat - 2 szt.
Uwagi: 2 szt. rosną przy leśniczówce, 1 szt. - w formie krzaczastej.
Nadleśnictwo Świeradów
Obręb Lubań, w oddziałach 163d - Leśnictwo Platorówka, 300p - Leśnictwo Czocha.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 2 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy ?
Uwagi: Te dwa cisy rosną obok ruin dawnych budynków z czasów przedwojennych.
Wysokość ok. 5 m.
Nadleśnictwo Wałbrzych
Obręb Wałbrzych, w 12 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, grupowo, liczba egzemplarzy - ok.150 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok.700 lat. Uwagi: Cisy znajdują się na terenie
Książańskiego Parku Krajobrazowego.
RDLP Zielona Góra
Nadleśnictwo Cybinka
W Obrębach: Biatków, Radzików, Rybaki, w 6 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 15 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50-70 lat.
Uwagi: Cis 1 szt. obw. 120 cm w parku w m. Korczyców gm. Moszewo, 6 szt. (na pow. ok.
0,05 ha) obw. 100-135 cm w pobl. m. Sadów Obr. Biatków Leśn. Sadów oddz. 96f pomniki przyrody.
Nadleśnictwo Gubin
Obręb Gubin, Jasienica, w 3 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 13 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - minimum 60 lat.
Uwagi: Cisy występują też na terenie miasta Gubin na terenie prywatnych posesji i w
parku. Wiek minimum 60 lat (poniemieckie)
Nadleśnictwo Krosno Odrzańskie
Obręb Rzeczyca, w oddziale 188g.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 4 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ?
Uwagi: Cisy rosną w parku przypałacowym
Nadleśnictwo Lubsko
Obręb Brody, Jasień, w 7 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia i ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo, liczba
egzemplarzy - 74 szt. wiek najstarszych egzemplarzy - 100 lat.
- 56 -
Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych nadzorowanych przez Nadleśnictwo koło
miejscowości: Matuszewice, Bronice.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 61
szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 70 lat.
Nadleśnictwo Przytok
Leśnictwo Racula, Otyń, w 6 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia i ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy –
7 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50 lat.
Nadleśnictwo Sława Śląska
Obręb Świętno, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 150 lat.
Uwagi: Cisy rosną przy osadzie Leśn. Polanica.
Nadleśnictwo Sulechów
Obręb Sulechów, Nidzowice, w 3 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - 20 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 80-120 lat.
Uwagi: Sulechów 2 grupy - 11 szt. i 8 szt., Nidzowice - pojedynczy egz.
Nadleśnictwo Szprotawa
Obręb Małomice, Szprotawa, w 2 oddziałach.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 5 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - ok. 30 lat.
Nadleśnictwo Świebodzin
Obręb Łagów, w 1 oddziale.
Ze sztucznych nasadzeń i z naturalnego odnowienia, pojedynczo, liczba egzemplarzy ?
Wiek najstarszych egzemplarzy – 1 szt. 150 lat.
Uwagi: Występuje na pow. około 1,50 ha w drugim piętrze drzewostanu. Jest propozycja
objęcia ochroną (rezerwat).
Nadleśnictwo Torzym
Obręb Torzym, w oddziale 288g.
Z naturalnego odnowienia, 1 egzemplarz, 300 lat.
Nadleśnictwo Wolsztyn
Obręb Wolsztyn, w oddziale 190.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo, liczba egzemplarzy - 3 szt.
Wiek najstarszych egzemplarzy - 50 lat.
Uwagi: Cisy rosną na terenie rezerwatu “Wyspa na Jeziorze Chobienickim”
Nadleśnictwo Zielona Góra
Obręb Nietków, Wilkanowo, w oddziale 288 g.
Ze sztucznych nasadzeń, pojedynczo i grupowo, liczba egzemplarzy - ?
Wiek najstarszych egzemplarzy - 300 lat.
Uwagi: Większość z rosnących w Nadleśnictwie Zielona Góra cisów rośnie na terenie
parku dendrologicznego wpisanego do rejestru zabytków pod numerem 3363.
- 57 -
Nadleśnictwo Żagań
Obręb Żagań, w 3 oddziałach.
Z naturalnego odnowienia i ze sztucznych nasadzeń, grupowo, liczba egzemplarzy - ?
Wiek najstarszych egzemplarzy - (50-70) 60 lat.
Uwagi: Zwarcie nieregularne - cis występuje pojedynczo i grupowo - rezerwat w trakcie
organizacji. Są też stanowiska cisa w lasach prywatnych nadzorowanych przez
Nadleśnictwo koło miejscowości: Miasto Żagań, z naturalnego odnowienia, grupowo na
powierzchni 0,10 ha. Wiek najstarszych egzemplarzy - 85 lat.
Uwagi: Dawny las komunalny miasta Żagań - obecnie Zespół Pałacowo-Parkowy - oddz.
3h - operat urządzeniowy dla lasów komunalnych miasta Żagań.
Obecność cisa stwierdzono w 129 nadleśnictwach, na łączną liczbę 438
nadleśnictw w Polsce. Stanowi to 29,5% nadleśnictw, w których występuje cis na
stanowiskach naturalnych lub został wprowadzony sztucznie.
Podział na stanowiska naturalne i sztuczne przedstawia tabela 3.
- 58 -
Tabela 3. Wyniki inwentaryzacji cisa w poszczególnych nadleśnictwach z podziałem na
stanowiska naturalne i sztuczne
Z odnowienia naturalnego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
Boki
2
2
d1,3=36 cm
h=12 m
Czerwony Dwór
1
13
20
Nadleśnictwo
Giżycko
Z odnowienia sztucznego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
Nieliczny nalot
1
ok. 100
ok. 40
4
6
40-50
1
2 odrośla
2 wielopędowe
krzewy
6
1
2
108
1
21
6
lut-00
1
1
20
3
-
10-30
7
1
23
-
20
Kup
Namysłów
Prószków
1
2
2
10
12
6
80
150-200
Siewierz
Świerklaniec
Tułowice
Ustroń
1
1
3
56
1
252
80
100
90
1
3
500
12
340
2
-
2
-
Maskulińskie
Olecko
6
26
150-200
Pisz
Szczebra
Łącznie w RDLP
Białystok
Gdańsk
Kaliska
Kwidzyn
Lubichowo
Wejherowo
Łącznie w RDLP
Gdańsk
Brynek
Herby
2
3
11
44
1
5
6
1
grupa
-
2
5
6
586
1
40
12 sztuk - forma krzewiasta, 1szt. - drzewo.
Na początku lat 80-tych w opisywanej grupie
było więcej form drzewiastych - obumarły.
Ich wiek ok. 45 lat.
Według przekazu ustnego w latach 50-tych
zostało w pobliżu leśniczówki Pianki
posadzonych kilka cisów. Jest też samosiew.
Nieliczny nalot w pobliżu w/w 2 szt. starszych
Odnowienie naturalne cisa w rezerwacie "Cisowy
Jar" bardzo nielicznie.
Pomnik przyrody.
-
200
brak danych
Wisła
Złoty Potok
Łącznie w RDLP
Katowice
Krościenko
Myślenice
Uwagi
3
-
-
10
2
626
-
-
Stary Sącz
Łącznie w RDLP
Kraków
Baligród
1
1177
200-250
3
6
1177
500
150
Bircza
Brzegi Dolne
Brzozów
Dukla
Kolbuszowa
Krasiczyn
Krosno
1
1
6
9
1
200
8
200
50
150
80
80
1
3
150
10-15
Najprawdopodobnie z dojrzałych generatywnie
egzemplarzy z arboretum w Wirtach.
Cisy występują w rezerwatach przyrody "Cisy
w Łebkach" - 8 szt. i "Cisy na Cziswartą" 578 szt.
Nalot z naturalnego odnowienia.
1 egz. w oddz. 193 Obr. Chrzelice jest
pomnikiem przyrody, 5 pzostałych raśnie na
terenie zespołu pałacowo-parkowego w Dobrej.
Brak informacji odnośnie pochodzenia.
Cisy rosną w rezerwacie „Zadni Gaj” na
terenie Nadl.
Na terenach prywatnych 2 egz. - pomniki
przyrody
Uroczysko Dąbrowa, w oddz. 253, 278, 279
Na gruntach prywatnych we wsi Harbutowice
Harbutowice znajdują się 2 szt. cisa
600-letnich „Cisy Raciborskiego"
Cisy zlokalizowane są w 2 rez. „Cisy na górze
Jawor” i „Woronikówka” - odnawiają się
naturalnie. W pozostałych oddziałach
występowanie jest pojedyncze lub w grupach
po 3-4 szt.
1
1
1
1
5
z okresu
przedwojennego
- 59 -
Leśnictwo Olszany, oddz. 253 e - ogrodzone.
c.d. Tabeli 3
Nadleśnictwo
Z odnowienia naturalnego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
Lesko
Rymanów
13
18
300
Wetlina
Łącznie w RDLP
Krosno
Bełchatów
Radomsko
37
930
1
1700
80
Złoczew
3
3
50
Łącznie w RDLP
Łódź
Górowo Iławeckie
Jedwabno
Nowe Ramuki
4
2
1
1703
4
16
300
50
Olsztyn
Susz
Wichrowo
Wipsowo
Łącznie w RDLP
Olsztyn
Jastrowie
Krucz
Z odnowienia sztucznego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
3
12
kilkadziesiąt
5
3
11
3
130-150
125
9
19+500
200
20
553
2
200
8
7
1
218
200
20
1
200
1
1
nieznany
1
1
100
30-50
80-90
Potrzebowice
2
4
180-200
Wałcz
Łącznie w RDLP
Piła
Grodzisk
1
15
70
6
6
169
11
80-90
Karczma Borowa
Kościan
Łopuchówko
2
3
4
7
15
6
100
100
80-100
Pniewy
Łącznie w RDLP
Poznań
Daleszcyce
1
20
6
16
59
Kielce
Radom
#NAZWA?
Skarżysko
2
55
Suchedniów
Włoszczowa
Łącznie w RDLP
Radom
2
8
2
1062
W oddz. 8i kępa 60 szt. Pojedynczo występują
siewki z naturalnego odnowienia. W oddz. 15b
kępa 10 szt., pojedynczo siewki z naturalnego
odnowienia. W oddz. 15 występuje pojedynczo
20-30 szt.
W grupie złożonej z 3 cisów jeden ma 5 odnóg,
jeden jest pojedynczy, a jeden ma 3 odnóg.
Cis w oddz. 76c ma 8 odnóg.
Grupa cisów odnawia się z samosiewu
Obręb Porażyn: Leśn. Wąsowo - oddz. 70j
(2 szt.) oddz. 75i (2 szt.); Obręb Grodzisk:
Leśn. wioska - oddz. 200d (1 szt.), oddz. 207b
(3 szt.), Leśn. Zwierzyniec - oddz. 115n (2 szt.)
oddz. 125p (1 szt.).
Najprawdopodobniej wszystkie cisy pochodzą
pochodzą ze sztucznego sadzenia, nie owocują
Uprawa
W oddz. 162 Obręb Marzysz Leśn. Radomice
znajduje się rezerwat cisa.
60-30
1
1
2
15
11
40
7
80
2
6
60
2
80
30
8
112
nieznany
Staszów
w tym 8 z kilkoma odnogami z pnia.
1 okaz o formie krzaczastej o wysokości 3 m.
Jest to pomnik przyrody uznany w 1971 roku.
Uwzględniowo tylko egz. uznane za pomniki
przyrody.
500 szt. Podrostów.
2
50
100
1005
Prawdopodobnie cisy zasadzone zostały
przez byłych właścicieli (m.in. hr Krzesickiego)
w początkach obecnego stulecia.
Prawdopodobnie z odnowienia naturalnego,
większością są formy krzewiaste.
Żywopłot przy Nadleśnictwie.
16.X.1958 r. uznano skupisko cisa za rezerwat
częściowy p.n. „Jasień” o pow. 19,77 ha.
W miejscowościach Gałki i Przerycie rosną
dwa cisy w zagrodach wiejskich. Cis rosnący
w miejscowości Gałki jest pomnikiem przyrody,
jego wiek oceniany jest na ok. 700 lat.
2
1
2
4
Uwagi
20
- 60 -
Są to rezerwaty częściowe cis „A” i „B” o pow.
łącznej 16,60 ha.
W Leśnictwie Zawidza w oddz. 156
zaobserwowano osobniki żeńskie.
c.d. Tabeli 3
Nadleśnictwo
Bogdaniec
Bolewice
Choszczno
Dębno
Z odnowienia naturalnego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
2
2056
120-135
4
50
Z odnowienia sztucznego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
Dokumentacja częściowego florystycznego
rezerwatu „Bogdanieckie Cisy” opracowana w
1996 r. przez prof. dr hab. St. Króla
brak
1
2
1
450
brak
brak
Głusko
3
20
100
Goleniów
Gryfino
3
4
70
4
-
Mieszkowice
8
8
70
Nowogard
Rokita
Różańsko
Rzepin
Smolarz
Strzelce Krajeńskie
Trzciel
Łącznie w RDLP
Szczecin
Borne Sulinowo
7
35
1
49
20
7018
1
150-200
Człuchów
Damnica
Drawsko
Dretyń
Manowo
Polanów
Połczyn
Sławno
Świdwin
Tychowo
Łącznie w RDLP
Szczecinek
Czersk
Dąbrowa
Dobrzejewice
Jamy
Miradz
Osie
10
9145
54
3
70
13
124
1
1
Utworzono w 1995 r. rezerwat „Cisy
Boleszkowickie” o pow. 9,38 ha, Występują
osobniki od najmłodszych - nalot, do dojrzałych
- obradzających. Cis występuje pod osłoną
drzewostanu sosnowego.
Nadl. regularnie prowadzi sztuczne nasadzenia
cisa w ilościach 2000 szt. rocznie jako
zadrzewienia i jako gatunek domieszkowy.
Nadleśnictwo nie prowadzi dokumentacji
związanej ze szczegółową inwentaryzacją cisa.
Cis występuje w granicach administrowanych
przez Nadl. na terenie miasteczek:Mieszkowice
(froma szpaleru), Moryń- 6 szt. (pojedynczo)
i we wsiach: Gazdowice 1 szt., Witnica - 7 szt.
(poj.), Zielin - 2 szt. (poj.) Warnice - 1 szt.
Zainewentaryzowano cisy rosnące na
prywatnych posesjach w granicach Nadl. W
ilości 16 szt., w m. Moracz, Przybiernów,
Strzegowo, Wiejkówko, Zabierzewo.
6
2
7
2
brak
45
4
1
6
1
50
34
1
569
2+12
-
2
3
80
2
2
-
1
1
3
4
11
1
1
1
1
10
6
20
4
40
1
1
1
2
100
50-60
40-50
100
100
60
94
80
29
1
104
5
200
1
1
3
1
1
5
50-80
Czaplinek
Czarne
Człuchowskie
Uwagi
150-400
LMw - So (150l), Św, Brz, Bk, II piętro- Os,
Ol, Św, Bk, Js.
1 egz. rośnie na dawnym cmentarzu sprzed I
wojny światowej - obecnie zdewastowanym.
Na terene Leśnictwa Dzików w oddz. 262
znajduje się rezerwat przyrody „Cisy w
Czarnem” o pow. 26 ha.
Pomniki przyrody.
Pomnik przyrody
Pomnik przyrody
140
60
5
40
brak danych
Różanna
8
8
70
Runowo
1
1
300
- 61 -
60
100
Cis uznany za pomnik przyrody
150
brak danych Pochodzenie: najprawdopodobniej rozniesione
przez ptaki.
Cisy rosną w starszych drzewostanach
sosnowych (100-146-letnich) na siedliskach
Bmśw i Lmśw, wchodzą w skład podszytu lub
II piętra drzewostanu.
c.d. Tabeli 3
Nadleśnictwo
Toruń
Tuchola
Woziwoda
Zamrzenica
Z odnowienia naturalnego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
2
2
60-80
3
62
80
9
1200
150
12
40
120
Łącznie w RDLP
Toruń
Bardo
41
Bolesławiec
1354
3500
250-300
2
2
100
Bystrzyca Kłodzka
8
73
60-80
Jugów
Międzylesie
3
3
100-120
Pieńsk
2
30
różno
wiekowy
Z odnowienia sztucznego
Liczba
Wiek
oddziałów osobników
(lata)
Uwagi
W Obr. Wierzchlas znajduje się rez. „Cisy
staropolskie” (najstarszy cis "Chrobry" 480-500
lat oraz rez. "Jeleniagóra" o pow. 4,39 ha z cisami
młodego pokolenia. Łącznie zainwentaryzowano
4710 szt.
6
12
Populacja cisa jest objęta programen naukowym
wykonywanym przez PAN Instytut Dendrologii
w Kórniku, prowadzący dr Adam Boratyński.
Pojedyncze egzenplarze znajdują się w parkach
podworskich (w Dąbrowie Bolesławieckiej
- 3 szt. i Kliczkowie).
2 egz. na gruntach obcych - to pomniki przyrody,
55 szt. w parku ze sztucznych nasadzeń.
3
3
50-200
Przemków
Śnieżka
1
2
100
3
60
80
Świeradów
2
2
nieznany
4
28
200
12
6
136
15
50-70
3
13
60
1
4
-
2
1
5
3
30
150
1
-
150
Występują też młode z samosiewu na pow. 1,50
ha w drugim piętrze drzewostanu. Jest
propozycja objęcia ochroną (rezerwat).
1
3
50
1
-
300
Cisy rosną na terenie rezerwatu „Wyspa na
Jeziorze Chobienickim”.
Większość z rosnących cisów rośnie na terenie
parku dendrologicznego wpisanego do rejestru
zabytków Nr 3363.
Zwarcie neiregularne - cis występuje pojedynczo
i grupowo - rezerwat w trakcie organizacji.
16
48
43
2095
Wałbrzych
Złotoryja
Łącznie w RDLP
Wrocław
Cybinka
12
27
150
700
3758
Gubin
Krosno
Lubsko
Przytok
Szprotawa
Sława Śląska
Sulechów
Świebodzin
Torzym
Wolsztyn
7
6
3
1
74
7
20
1
Łącznie w RDLP
Zielona Góra
Razem RDLP
3
-
20
400
102
3962
Cis 1 szt. w formie krzaczastej. 2 szt. Cisa
przy leśniczówce
Dwa cisy rosną obok ruin dawnych budynków
z czasów przedwojennych.
Cisy znajdują się na terenie Książańskiego
Parku Krajobrazowego.
Cis pospolity 1 szt. obw. 100 cm w Parku w
m. Korczyców gm. Maszewo. Cis 6 szt. (na
pow. ok. 0,05 ha) obw. 100-135 cm w pobliżu
m. Sadów Obręb Biatków Leśn. Sadów oddz.
96f pomniki przyrody.
Cisy występują też na terenie miasta Gubin
na terenie prywatnych posesji i w parku.
Wiek minimum 60 lat - poniemieckie.
Cisy rosną w parku przypałacowym.
135
50
80-120
300
Zielona Góra
Żagań
Duże zgrupowanie cisa w różnym wieku
odnawiające się naturalnie, najstarsze
egzemplarze w wieku drzew pomnikowych.
50-70
- 62 -
Cisy rosną przy osadzie Leśn. Polanica.
14. Rozmieszczenie cisa w lasach poszczególnych Regionalnych Dyrekcji Lasów
Państwowych
Stanowisk cisa nie zarejestrowano tylko w dwóch Regionalnych Dyrekcjach L.P.:
w Lubelskiej i Warszawskiej (ryc. 4 i 5). Natomiast najwięcej stanowisk (83) i
najwięcej osobników (9714) zarejestrowano w Dyrekcji Szczecińskiej. Dość liczne
stanowiska występują też w Dyrekcjach: Toruńskiej (47 stanowisk i 1366
egzemplarzy), Krośnieńskiej (44 stanowisk i 1148 egzemplarzy), Szczecineckiej (43
stanowiska i 301 egzemplarzy), Wrocławskiej (39 stanowiska i 3894 osobników). Są to
liczby przybliżone, gdyż w wielu nadleśnictwach nie prowadzono szczegółowej
inwentaryzacji stanowisk cisa. Szczególnie cenne są populacje pochodzące z
odnowienia naturalnego, chociaż w większości są to osobniki młode, wymagające
odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych. Łącznie w lasach zarejestrowano 448
stanowisk, na których naliczono 6057 cisów (por. tabela 3).
15. Rozmieszczenie cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych
Najliczniejsze stanowiska, głównie z naturalnego odnowienia występują na
południu Polski, w Krainach: V - Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w
zachodniej części Krainy VI - Małopolskiej, oraz nieco mniej licznie w Krainie I Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III - Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina
IV - Mazowiecko-Podlaska jest praktycznie pozbawiona tego gatunku (ryc. 6).
W Krainie Bałtyckiej i Wielkopolsko-Pomorskiej przeważają stanowiska
pochodzące ze sztucznego odnowienia, ale w wielu miejscach z nasion roznoszonych
przez ptaki powstaje samosiew, dając początek nowym pokoleniom cisa. W niektórych
miejscach w pobliżu starych owocujących egzemplarzy powstają bardzo liczne
skupienia, liczące nawet do 7000 młodych cisów z nasion rozsianych przez ptaki
(Nadleśnictwo Rokita w Puszczy Goleniowskiej w zachodniej części Krainy
Bałtyckiej).
16. Wpływ cisa na entomofaunę
W wyniku dotychczas przeprowadzonych badań (KAPUŚCIŃSKI 1947; KARPIŃSKI,
STRAWIŃSKI 1948; KAWECKI 1954; KOSICKI 1958; MADZIARA-BORUSIEWICZ 1961;
- 63 -
NUNBERG 1964; SZCZEPAŃSKI 1973; SIWECKI 1975; SCHNAIDER 1976; DOMINIK,
STARZYK 1983; ŁABĘDZKI 1995; SOJKA, ŁABANOWSKI 1997) w Polsce stwierdzono na
cisie
pospolitym
obecność
26
gatunków
owadów.
Udowodniono
ponadto
eksperymentalnie w laboratorium, że dalsze 2 gatunki (Hylotrupes bajulus (L.) Cerambycidae; Anobium punctatum DE GEER - Anobiidae) mogą żerować w drewnie
Taxus baccata (DOMINIK 1965).
Spis gatunków (taksonów) owadów stwierdzonych na Taxus baccata w Polsce:
(porządek systematyczny; i - na igłach, p - na pączkach, o - na osnówkach, g - na
cienkich pędach, c - pod korą, d - w drewnie, k - na korzeniach)
Homoptera: Coccidae:
Parthenolecanium pomeranicum (KAW.) - i
Coleoptera: Scarabaeidae:
Melolontha melolontha (L.) - k
Phyllopertha horticola (L.) - k
Col: Anobiidae:
Xestobium rufovillosum (DE GEER) - d
Ernobius mollis (L.) - d
Col.: Lymexylidae:
Elateroides dermestoides (L.) - d
Col.: Coccinellidae:
Adalia bipunctata (L.) - o
Coccinella septempunctata L. - o
Col.: Cerambycidae:
Rhagium inquisitor (L.) - c
R. mordax (DE GEER) - k
Arhopalus rusticus (L.) - c, d
Corymbia rubra (L.) - d
Col.: Curculionidae:
Rhyncolus ater (L.) - d
Strophosoma capitatum (DE GEER) - i
Otiorrhynchus sulcatus (FABR.). - (imagines: i, p, g) (larwy: k)
Pissodes sp. - c, d
Col.: Scolytidae:
Hylastes ater (PAYK.) - c, d
Xyleborus dispar (FABR.) - d
Trypodendron lineatum (OLIV.) - d
Diptera: Cecidomyiidae:
Taxomyia taxi (INCHB.) - i, p
- 64 -
Hymenoptera: Siricidae:
Sirex juvencus (L.) - d
Urocerus gigas (L.) - d
Hym.: Formicidae - d
Lepidoptera: Lymantriidae:
Lymantria monacha (L.) - i
Lep.: Geometridae:
Deileptenia ribeata (CLERCK) – i
Wśród stwierdzonych gatunków większość to polifagi i oligofagi mogące żerować
na wielu roślinach drzewiastych (czasem również zielnych). Monofagami, związanymi z
cisem są muchówka Taxomyia taxi i czerwiec Parthenolecanium pomeranicum.
Zwłaszcza ten pierwszy może powodować osłabienie i zahamowanie wzrostu oraz
przyrostu na grubość nawet dużych drzew (ŁABĘDZKI 1995). Udowodniono też, że
polifagiczny Otiorrhynchus sulcatus wyraźnie preferuje cisa jako roślinę żywicielską
(TOL i in. 1998).
Badania nad owadami związanymi z Taxus baccata prowadzone są też w wielu
innych krajach, gdzie ten gatunek występuje. W Hiszpanii badano np. skład gatunkowy i
znaczenie Coccoidea występujących na cisie (SORIA i in. 1996). Stwierdzono 5
gatunków czerwców związanych z cisem, m.in. i P. pomeranicum wykazany w Polsce.
We Francji JAUFFRET i in. (1970) zajęli się dokładnym poznaniem biologii Taxomyia
taxi, a w Wielkiej Brytanii badano parazytoidy tej muchówki (REDFERN, CAMERON
1993) oraz mechanizmy powstawania powodowanych przez nią galasów (REDFERN
1997). W byłej Czechosłowacji gatunek ten badał SKUHRAVÁ (1965).
Na cisie pospolitym poza Polską stwierdzono jeszcze kilka innych gatunków, m.in.
Ditula angustiorana (HAW.) (Lep.: Tortricidae), żyjący na igłach i gałązkach tego
drzewa we Francji (HARRANGER 1983), we Włoszech (LOZZIA, TREMATERRA 1983) i w
Holandii (FRANKENHUYZEN, JONG 1980). W Polsce motyl ten nie występuje. W Europie
Środkowej na T. baccata stwierdzono też Eulecanium crudum (Hom.: Coccidae)
(SCHMUTTERER 1954), w eurpejskiej części byłego ZSRR - Chloropurvinaria floccifera
(WESTW.) (GUSEV, RIMSKIJ-KORSAKOV 1940), a w Anglii - Lecanium cornicrudum
GREEN i Pulvinaria ribesiae SIGN. z tej samej rodziny (WILSON 1944, DALLIMORE
1949). C. floccifera i P. ribesiae znane są z Polski, ale nie z cisa.
- 65 -
Generalnie cis ma stosunkowo mało wrogów spośród entomofauny. Niektórzy
badacze próbowali odpowiedzieć na pytanie co jest tego przyczyną. M.in. w Polsce
niedawno przeprowadzono eksperymentalne badania nad toksycznością wyciągu z igieł
cisa dla kilku gatunków owadów (DANIEWSKI i in. 1998). Udowodniono, że dwa
komponenty z wyciągu - 10-deacetylbaccatin III i 10-deacetylbaccatin V - cechują się
szczególnie dużą toksycznością dla badanych owadów.
Toksyczność różnych komponentów igieł i drewna cisa stwierdzono już dla wielu
owadów. Eksperymenty z zastosowaniem wyciągów z tego drzewa przeciwko m.in.
Epilachna varivestis MULS. (Col.: Coccinellidae), Hylobius abietis (L.) (Col.:
Curculionidae), Lymantria dispar (L.) (Lep.: Lymantriidae) prowadzone były od dawna i
zawsze stwierdzano ich dużą skuteczność (MEISNER, SKATULLA 1975; SCHANNE 1988;
LUIK 1998, i in.).
17. Choroby cisa pospolitego oraz charakterystyka zasiedlających go grzybów
patogenicznych i endofitycznych
17.1. Cis jako roślina - gospodarz dla patogenów
Magiczne i trujące właściwości cisa, bardzo duża rzadkość występowania, brak
praktycznego, na większą skalę znaczenia gospodarczego - spowodowały bardzo słaby
stopień zainteresowania poznaniem chorób i szkodników cisa. Dotyczy to obszaru
Polski, ale także innych krajów naturalnego zasięgu występowania. O chorobach cisa
powodowanych przez grzyby nie piszą w ogóle (nie ma tam najmniejszej wzmianki)
podręczniki fitopatologii: Mańka (1998), Garbowski (1964), a z zagranicznych:
Browne (1968), Lanier, Joly, Bondoux, Bellemere (1976). Orłoś (1951) wymienia 3
gatunki grzybów porażających cisa, Peace (1962) również 3 gatunki, co jest wyjątkowo
skromnym opisem, jak na tą książkę, do tej pory traktowaną jako „biblia” fitopatologii
leśnej. Dopiero w publikacji Kapuścińskiego (1947) spotykamy opis 24 gatunków
grzybów występujących na cisach. Z terenu USA monograficzne opracowanie chorób
T. baccata i T. brevifolia zawiera podręcznik Heptinga (1971).
- 66 -
Opracowanie Siweckiego (1975) o chorobach i szkodnikach cisa pospolitego,będące
rozdziałem w monografii „Cis pospolity - Taxus baccata L.” (t. III, Nasze drzewa
leśne) nie wychodzi poza wcześniejsze dane. Przez okres ostatnich 25 lat nie ukazały
się poważniejsze opracowania dotyczące chorób cisa występujących i stwierdzonych w
naszym kraju.
Rzadkie i w dużym rozproszeniu występowanie drzewostanów, skupień i kęp
cisów na naturalnych siedliskach w lasach; niewątpliwa duża tolerancja ekologiczna w
stosunku do wymagań troficznych,wilgotnościowych i siedliskowych oraz odporność
na zanieczyszczenia powietrza, stresy, w tym brak większego zainteresowania cisem,
ze strony zwierzyny jako karmą; właściwości odpornościowe na choroby i szkodniki
(mechanizmy odporności biernej i czynnej) - powodują, że cisy charakteryzują się
stosunkową dużą zdrowotnością, brakiem poważniejszych z gospodarczego a także
ekologicznego
punktu
widzenia, chorób
grzybowych,
małym
zagrożeniem
epifitozyjnym.
17.2. Choroby cisa powodowane przez patogeniczne grzyby
Systematykę grzybów przyjęto za „Dictionary of the fungi” (Hawksworth, Kirk,
Sutton, Pegler 1995), przyjmując także stosowaną tam synonimikę (uwspółcześniając
dawniej stosowane łacińskie nazwy grzybów). Dla uproszczenia zastosowano w
tekście skróty nazw gromad grzybów:
A - Ascomycota, grzyby workowe
B - Basidiomycota, grzyby podstawkowe
D - Deuteromycota, grzyby mitosporowe
O - Oomycota, grzyby lęgniowe
Z - Zygomycota, grzyby sprzężniakowe
Po literowym skrócie nazwy gromady podawano nazwę rodziny. Wśród grzybów
mitosporowych (D) nie wyróżnia się obecnie rzędów i rodzin, stąd ich nie podawano
(stosuje się systematykę numeryczną).
- 67 -
a. Choroby siewek
Zgorzel siewek
Zgorzeli przedwschodniej i powschodniej podlegają nasiona, kiełki i siewki
wszystkich gatunków roślin dziko rosnących i uprawnych (podczas odnowienia
naturalnego i sztucznego), w tym cisów. W literaturze fitopatologicznej i
mikologicznej nie znaleziono wykazu grzybów chorobotwórczych, które są wyłącznie
przyczyną zgorzeli siewek cisa pospolitego lub dla tego gatunku siewek w jakimś
stopniu charakterystyczne. Hepting (1971) podaje, że Rhizoctonia solani Kühn =
stadium
strzępkowe
grzyba
Thanatephorus
cucumeris
(Frank)
Donk
(B.
Ceratobasidiaceae), Phytophthora cinnamomi Rands. (O. Pythiaceae) i różne gatunki
Pythium spp. (O. Pythiaceae) są sprawcami zgorzeli siewek cisów w USA. Za
szczególnie groźnego patogena dla cisów i ich dekoracyjnych odmian, uważa się tam
Ph. cinnamoni, zwłaszcza na ciężkich wilgotnych, słabo zmeliorowanych glebach.
Korzenie wówczas podlegają całkowitej zgniliznie, a nekrozy na strzałkach siewek
sięgają na wysokość kilku cm powyżej szyjki korzeniowej.
Siwecki (1975), Łabanowski i Orlikowski (1997) uważają, że poza wyżej
wymienionymi grzybami, w naszych warunkach przyrodniczo-leśnych sprawcami
zgorzeli siewek cisa mogą być również: różne gatunki Fusarium spp. (jak się wydaje
szczególnie Fusarium oxysporum Schlecht. emend. Snyd. et Hans.), Cylindrocarpon
radicicola Wr. = teleomorfa z rodzaju Nectria (A. Hypocreaceae). Ze względu, że nie
posiadamy szczegółowych opracowań z danymi o zgorzeli siewek cisa, to ogólne
informacje o tej uciążliwej chorobie można zaczerpnąć np. z opracowań
fitopatologicznych: Grzywacz (1990), Mańka (1998).
Problem zgorzeli starszych siewek cisa w rezerwacie Wierzchlas był wielokrotnie
badany, gdyż nie ma tam starszych samosiewów oraz nalotu i podrostu cisowego,
mimo niekiedy dość obfitego odnawiania się cisa. Mańka, Gierczak i Prusinkiewicz
(1968) oraz Mańka, Gierczak, Strzelczyk i Szajer (1968) stwierdzili częste
występowanie tam grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola Wr., uznając, go
za sprawcą takiego stanu rzeczy, tym bardziej, że w innych rezerwatach gdzie
odnowienie naturalne występuje, grzyb ten prawie nie występuje. Stwierdza się
natomiast liczne występowanie grzyba w stosunku do niego antagonistycznego,
- 68 -
Mycelium radicis atrovirens Melin (D). Badania tego typu powinny być pilnie
kontynuowane, gdyż wyniki ich mogą być pomocne w zapewnieniu odnowiania się
cisa na stanowiskach naturalnych. Boiński (1992) przedstawia charakterystykę
rezerwatu Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego w Wierzchlesie.
Zgnilizna sadzonek
Chorobie tej podlegają wszystkie gatunki roślin iglastych rozmnażanych
wegetatywnie z sadzonek. Podczas ukorzenienia w mnożarce chore sadzonki cisa mają
zahamowany wzrost, a łuski i igły żółkną. Po wyjęciu sadzonek z podłoża okazuje się,
że mają brązowe nekrozy, rozszerzające się od podstawy pędu do wierzchołka. Ten typ
choroby powodują podczas infekcji indywidualnej lub mieszanej różne gatunki
grzybów: Fusarium spp., Pythium spp., Rhizoctonia solani, Alternaria spp.,
Cylindrocarpon spp. (Łabanowski, Orlikowski 1997).
Szara pleśń
Chorobie tej podlega wiele gatunków roślin, wyrastających w niekorzystnych
warunkach, w szczególności w okresie wilgotnej i upalnej pogody. W efekcie
porażenia pojawiają się brązowe plamy, prowadzące do obumierania igieł i w
następstwie tego całych siewek i sadzonek. Na powierzchni plam pojawia się szary,
pleśniowy nalot grzybni i zarodników konidialnych. Nekrozy rozpoczynają pojawiać
się od wierzchołka pojedynczych pędów i przesuwają się stopniowo do nasady
sadzonek. Sprawcą choroby jest Botrytis cinerea Pers. (D), rzadko wytwarzający
stadium
workowe,
płciowe
Botryotinia
fuckeliana
(de
Bary)
Wetz.
(A.
Sclerotiniaceae). Na cisach szara pleśń występuje w okresie uprawy w fazie siewek i
wielolatek (Łabanowski, Orlikowski 1997). Grzyb ten poraża również przymrożone
wiosną nowe przyrosty pędów, w szczególności w dolnych partiach koron, występując
jako patogen wtórny.
Zgorzel zgnilakowa
Infekcji ulegają najmłodsze korzenie, starsze atakowane są sporadycznie. Chore
siewki mają zahamowany wzrost, żółkną, gniją, zamierają. Po wyjęciu chorej sadzonki
- 69 -
łatwo można palcami ściągnąć zewnętrzne, chore tkanki i oddzielić je do walca
osiowego. Do choroby dochodzi szczególnie szybko przy wysokiej wilgotności oraz
niskiej temperaturze podłoża (w szkółkach, mnożarkach). Sprawcą choroby są różne
gatunki Pythium z dominującym jak się wydaje Pythium debaryanum Hesse (O.
Pythiaceae). Nie mamy obserwacji i informacji czy choroba ta występuje w
naturalnych odnowieniach cisa, a jeżeli tak, to w jakim nasileniu.
Łabanowski i Orlikowski (1997) opisują cykl rozwojowy grzyba oraz
zapobieganie i zwalczanie, w tym metodami chemicznymi (dezynfekcja gleby,
dezynfekcja konstrukcji szklarni i tunelu foliowego, profilaktyczne i terapeutyczne
opryskiwania).
Przewężenie podstawy łodygi
Choroba może występować na starszych siewkach i sadzonkach drzew liściastych
oraz iglastych, w tym na cisach. Grzybnia sprawcy rozwija się w pobliżu szyjki
korzeniowej i powoduje zamieranie delikatnej kory. W miejscu porażenia powstaje
bardzo charakterystyczne przewężenie strzałki, nieco zaś wyżej zgrubienie. Sprawcą
choroby jest Pestalotia (Pestalozzia) hartigii Tubeuf (D),syn Truncatella hartigii.
Wiele wskazuje na to, że przewężenie podstawy łodygi następuje wtórnie w miejscach
uszkodzonych pierwotnie przez wysokie nagrzanie gleby, tak zwaną zgorzel słoneczną
(Browne 1968). Dennis (1978) uważa, że stadium workowym grzybów z rodzaju
Pestalotia jest rodzaj Broomella (A, Amphisphaeriaceae).
Sadzowatość
Bardzo częstym zjawiskiem jest występowanie na igłach i cienkich pędach cisów
ciemnych plam o charakterze wykwitów pleśniowych, stosunkowo łatwo ścieralnych
nalotów, podobnych do zabrudzenia sadzą (stąd nazwa choroby). Spowodowane jest to
obecnością zespołu różnych gatunków grzybów zwanych sadzakami, co związane jest
z obecnością spadzi, słodkiej wydzieliny mszyc, czerwców i miodówek, która stanowi
dla tych grzybów dobrą pożywkę. Niektóre gatunki sadzaków mają charakter
- 70 -
epifitycznych saprobów inne są pasożytami, gdyż swoje strzępki ssawkowe zagłębiają
do komórek skórki igieł i młodych pędów. W przypadku cisa pospolitego na terenie
Polski najczęściej owadem wydzielającym spadź jest misecznik cisowiec Parthenolecanium pomeranicum Kawecki. Na różnych gatunkach cisów uprawianych
w szkółkach rzadko spotyka się rośliny wolne od tego szkodliwego czerwca
(Łabanowski, Orlikowski 1997). Najczęściej w charakterze sadzaków występują
grzyby z następujących rodzajów: Apiosporium, Asterina, Copnodium, Meliola,
Microthyrium (A), Aureobasidium, Cladosporium, Dematium, Capnophilophora,
Fumago,, Fumagospora,Hormiscium (D). Nie ma informacji, czy któryś z gatunków
grzybów sadzakowych szczególnie często lub charakterystycznie występuje na igłach
cisa. Sadzowatość jest chorobą częstą nie powoduje jednak większych strat. Częściej
występuje w parkach i na skwerach niż w lasach, szczególnie na stanowiskach
nasłonecznionych, obniżając walory estetyczne kęp i szpalerów cisowych (Prihoda
1959, Dennis 1978, Borowska 1986, Mańka 1998).
b. Choroby igieł
Według Heptinga (1971) w USA nie zanotowano poważniejszych chorób aparatu
asymilacyjnego u Taxus baccata i T. brevifolia. Z terenu Europy, w tym z Polski brak
jest podobnych stwierdzeń.
Zamieranie igieł może lokalnie występować w warunkach bardzo dużych opadów
i długiego zalegania śniegu. Igły pod śniegiem w skutek zewnętrznej infekcji
zamierają, odpadają. W stosunku do igieł znajdujących się nad warstwą śniegu tego
typu choroba nie zachodzi. Brunatną pleśń śniegową mogą powodować: Herpotrichia
juniperi (Duby) Petrak = H. nigra Harting (A. Lophiostomataceae), Neopeckia coulteri
(A. Dothideales) i Phacidium taxicolum (A. Phacidiaceae). Pleśń śniegowa (snow
blights) występuje lokalnie, tylko w niektóre zimy (USA, Kanada, Rumunia, Kaukaz,
brak informacji z terenu Polski).
Dość częstym patogenem atakującym igły, a przy silnej infekcji również pędy
cisów,
w Europie
i Ameryce
jest
Sphaerulina taxi
(Cooke) Mass. (A.
Mycosphaerellaceae) ze stadium konidialnym Cytospora taxifolia Sacc. (D). Porażone
- 71 -
igły brązowieją, dość szybko opadają, wcześniej grzybnia z igieł przerasta do pędów,
gdzie prawdopodobnie może przezimować. Na dolnej, rzadziej na górnej stronie igieł
występują liczne, bardzo drobne, otwarte otocznie wytwarzające zarodniki workowe
(Hepting 1971, Siwecki 1975).
W literaturze fitopatologicznej brak jest opisu szczegółowych symptomów i
dokładniejszej etiologii wieku chorób igieł cisa wchodzących obecnie w skład
tymczasowej, zbiorowej jednostki chorobowej, jaką jest niewątpliwie osutka igieł cisa.
Wymienia się (Kapuściński 1947, Orłoś 1951, Peace 1962, Hepting 1971, Siwecki
1975) wiele gatunków grzybów, niektóre z nich trudne są do weryfikacji i rewizji,
gdyż nie zawierają ich aktualne spisy rodzajów (Hawksworth i inni 1995). Do takich
sprawców zamierania igieł cisa o charakterze osutkowym należą: Physalospora
gregaria Sacc, (A. Hyponectriaceae), st. kon., Phyllostictina (Phyllosticta) hysterella
(Sacc) Petr., Lophodermium abietis Rostr. (A. Rhytismataeceae) oraz grzyby
mitosporowe (D): Brachysporium stemphylioides Corda, Diplodia taxi De Not.,
Dothiorella dispar Fr., Exosporium erumpens Sacc., Gloeosporium (Marssonina)
cavarae Hontem., Gloeosporium taxi Duby., G. taxicolum Allesch, Macrophomopsis
(Macrophoma) taxi Berl. et. Vogl., Melanconium taxi Rebenh., Micropera
(Foveostroma) taxi Sacc.
Szymański (1973) podaje, że w 1971 r. w rezerwacie cisów w Leśnictwie
Jeleniogóra ok. 20% cisów miało objawy polegające na więdnięciu i usychaniu pędów
szczytowych. W rezerwacie w Nadleśnictwie Zamrzenica (Cisy Staropolskie,
Wierzchlas) i Nadleśnictwie Czarne (Międzybórz) wielokrotnie obserwowano różne
objawy zamierania igieł u cisów w różnym wieku, zawsze jednak o charakterze
lokalnym
lub
jednostkowym,
bez
wyrażnych
jednoznacznych
objawów
makroskopowych (obserwacje własne). Wydaje się, że dość często mamy do czynienia
z chorobami igieł powodowanymi przez grzyby, niekiedy o charakterze pasożytów
słabości, po pierwotnych uszkodzeniach, od mrozów lub od przymrozków póżnych,
występujących na przełomie maja i czerwca. Na przykład tak było w 1999 r. kiedy
zamarło bardzo wiele cisów w zadrzewieniach miejskich, na działkach rekreacyjnych i
w ogródkach przydomowych np. w Warszawie i okolicach. Sytuacja z 1999 r.
- 72 -
wydawała się dość groźna, uschło wiele osobników cisa - problem ten wymaga
zbadania, w celu stwierdzenia jakie gatunki grzybów mają w tym zespole charakter
dominujący, pasożytniczy, a jakie tylko towarzyszą zamieraniu lub na zamarłych igłach
występują jako saproby. Wydaje się również na podstawie niesystematycznych i
pobieżnych obserwacji, że mamy do czynienia z osutką typu wiosennego i typu
jesiennego przy porażeniu innych roczników igieł na pędach cisów.
c. Choroby pędów i gałęzi
Zamieranie młodych pędów
Nekroza młodych pędów rozpoczyna się od łusek, pojawiają się tam drobne,żółte
plamy, następnie objawy rozszerzają się, obejmując cały obwód pędu, następuje tzw.
obrączkowanie. Pęd powyżej miejsca infekcji staje się jasnozielony, później
czerwonobrązowy, w końcu brązowieje. Przy podstawie chorego fragmentu pędu
widoczna jest szara obwódka. Infekcji podlegają młode pędy, grubsze i starsze o
średnicy powyżej 1 cm nie zamierają, a w powstałej na nich zrakowacenia. Sprawcą
choroby jest Phomopsis juniperovora Hanh (D.), który podobne objawy powoduje
również na jałowcach, żywotnikach i cyprysikach. Niekiedy zamieranie młodych cisów
powodować mogą również Kabatina juniperi Schneider et Arx (D) i Sclerophoma
pithyophila (Corda) v. Höhn (D). Porażenie przez oba patogeny powoduje zamieranie
wiosną jednorocznych przyrostów. Wydaje się, że infekcja następuje zwykle w
miejscach uszkodzonych na pędzie przez owdy, mróz lub cięcia (lub innego typu
uszkodzenia mechaniczne). Należy wycinać i palić chore pędy, a rośliny opryskiwać
przemiennie fungicydami z różnych grup chemicznych (Łabanowski, Orlikowski
1997), tak postępować można w zagrożonych szkółkach cisowych, w starszych
drzewostanach zabieg jest trudny do wykonania z technicznego punktu widzenia.
Zrakowacenie pędów
Rakowate pęknięcia (raki otwarte) lub rakowate narośla (raki zamknięte) na
pędach cisa może powodować Botryosphaeria ribis Hollos (A. Dothioraceae). W
takim charakterze może również występować Pestalotia funerea Desm. (D). W takim
- 73 -
charakterze grzyby te były notowane na terenie Massachusetts, USA (Hepting 1971).
Uważa się jednak, że pasożytnictwo ich jest nadal pytaniem otwartym, być może
grzyby te występują jako saproby w miejscach pierwotnie uszkodzonych przez inne
czynniki.
Zamieranie gałęzi.
Różne gatunki grzybów powodują zamieranie pędów ale też i grubszych gałęzi
cisów. Do zespołu tego można zaliczyć: Diplodia taxi De Not., Phomopsis occulta
Trav., Phoma allostoma Lev, Phoma hysterella Saec, Phoma taxifolia Qudem,
Sclerotium
glaucoalbiodum
Desm
(D),
Physalospora
gregaria
Sacc.
(A.
Hyponectriaceae). Bardzo niewiele wiemy o biologii i ekologii tych grzybów oraz o
charakterze ich udziału w zamieraniu gałęzi, czy często są to endofity izolowane z
gałęzi, saproby towarzyszące zamieraniu lub zasiedlające pędy i gałęzię po zamarciu
na skutek innych przyczyn, pasożyty słabości, czy też pasożyty samodzielnie mogące
po infekcji doprowadzić do zamierania pędów i gałęzi cisów (Kapuściński 1947,
Hepting 1971, Siwecki 1975).
d. Choroby korzeni
Rozkład korzeni (fytoftoroza)
Głównym sprawcą choroby jest Phytophthora cinnamomi Rands (O. Pythiaceae)
grzybopodobny lęgniowiec o bardzo szerokim występowaniu, polifagiczny (poraża
ponad 1000 gatunków roślin), kosmopolityczny, o dużym znaczeniu w rejonach o
tropikalnym klimacie. Towarzyszą mu bardzo często inne gatunki z rodzaju
Phytophthora spp. U porażonych siewek i sadzonek ale także starszych roślin
obserwuje się zahamowania wzrostu, utratę normalnej barwy igieł, czerwonobrązowe
nekrozy, gnilny rozkład systemu korzeniowego i podstawy pędu. Choroba występuje w
Polsce w szkółkach cisowych przy produkcji materiału ozdobnego, prawdopodobnie
występuje także w lasach ale nie została do tej pory opisana (Łabanowski, Orlikowski
1997). Rozkład korzeni u cisów jest dość częsty w USA (Hepting 1971). Istnieją
uzasadnione podejrzenia, że grzyb ten może poraża korzenie również starszych drzew,
a nawet drzewostanów przeszłorębnych. Diagnostyka rodzaju Phytophthora jest
- 74 -
trudna, izolacja z chorych tkanek wymaga stosowania specjalnej procedury i
sztucznych pożywek, stąd ten grzyb jako grożny patogen bywa przeoczany. O stopniu
zagrożenia i rzeczywistego porażenia korzeni cisów w Polsce nie wiemy nic.
Huba korzeni.
Korzeniowiec wieloletni - Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. (B. Coriolaceae)
poraża systemy korzeniowe i odziomkowe partie pni bardzo wielu gatunków drzew, w
tym cisy. Jednak w stosunku do wagi choroby w drzewostanach sosnowych i
świerkowych, w szczególności na gruntach porolnych, znaczenie tej choroby w lasach i
zadrzewieniach z udziałem cisa jest wyjątkowo małe. Obecnie uważa się H. annosum
sensu lato za gatunek zbiorowy i dzieli na H. annosum s. s., H. parviporum i H.
abietinum, ale który z tych wyżej wymienionych gatunków głównie poraża cisy nie
wiemy. Szczegółowy opis choroby i patogena znajduje się m. in. w podręczniku Mańki
(1998).
Opieńkowa zgnilizna korzeni
Opieńkowa zgnilizna korzeni zwana również armiliariozą występuje na
większości gatunków drzew iglastych i liściastych, we wszystkich klasach wieku, w
tym na cisach. W stosunku do porażenia i strat w drzewostanach świerkowych,
sosnowych i jodłowych, porażenie cisów jest stosunkowo rzadkie, stąd znaczenie tej
choroby w dzrewostanach cisowych jest marginalne.
W Polsce występuje 5 gatunków opieniek - Armillaria, dawniej zaliczanych do
gatunku zbiorowego Armillaria mellea s. l. (B. Tricholomataceae), który z tych
gatunków poraża cisy nie wiemy (Żółciak 1999). Najprawdopodobniej jest to opieńka
ciemna
-
Armillaria
ostoyae
(Romagnesi)
Herink,
wykazująca
największe
„powinowactwo” do drzew iglastych, najliczniej u nas występująca, bardzo groźna dla
sośnin i świerczyn (Mańka 1998).
- 75 -
e. Choroby drewna
Cis ma drewno twarde o bielu białożółtym i twardzieli wiśniowobrązowej, silnie
ciemniejącej na powietrzu. Słoje są wąskie, faliste, wyraźnie widoczne. Drewno jest
równomiernej budowy, bez przewodów żywicznych, o średniej gęstości w stanie
powietrzno suchym wynoszącej 0,80 g/cm3. Drewno cisa należy od dawna do
surowców bardzo cennych. Uchodzi za odporne, w tym na rozkład przez grzyby.
Anonimowy autor sygnujący swój artykuł w Sylwanie z 1834 r. W. K. - „O twardości
drzew” zalicza cisa do drewna o najwyższym „stopniu twardości”. Wśród dziesiątków
gatunków drzew i krzewów, które rozpatruje pod tym względem, dając im stopień
twardości w skali 4-89, cisowi przypisuje twardość 87, wyprzedza go tylko „dereń
krajowy” z mianem 89.
W badaniach laboratoryjnych nie potwierdzono szczególnej odporności drewna
cisa na rozkład przez grzyby. Schultze - Dewitz (1962) stwierdziła w okresie 4
miesięcy ubytek masy drewna cisa poddanego działaniu grzyba piwnicznego Coniophora puteana (C. cerebella) o ok. 25%, co należy uznać za odporność
przeciętną. W badaniach amerykańskich (Hepting 1971), gdzie porównywano
odporność drewna 22 gatunków iglastych na działanie 3 gatunków grzybów
rozkładających drzewno, stwierdzono, że cis ma drewno bardzo podatne na rozkład. Z
twardzieli cisa wyizolowano substancję o charakterze fenolowym - izotaxiresinol,
która jak się okazało nie miała właściwości grzybobójczych.
Zgnilizna biała drewna cisowego polega na równoczesnym enzymatycznym
rozkładzie przez grzyby wszystkich chemicznych składników drewna: celulozy,
ligniny, hemiceluloz i innych. Drewno wówczas mięknie, następuje znaczny ubytek
masy, łatwo się ugina pod naciskiem, kruszy na włókniste fragmenty. Rozłożone
drewno staje się jaśniejsze od drewna zdrowego. Rozróżniamy zgniliznę wczesną
(mursz twardy) i zgniliznę późną (mursz miękki) oraz zgniliznę białą jednolitą i
zgniliznę białą niejednolitą (pstrą, jamkowatą).
- 76 -
Zgniliznę białą jednolitą powodują:
Aleurodiscus taxicola Thind et Rattan (B. Aleurodiscaceae)
Amylostereum laevigatum (Fr.) Boid. - skórniczek jałowcowy (B. Stereaceae)
Ganoderma carnosum Pat. - lakownica brązowoczarna (B. Ganodermataceae)
Gloeoporus taxicola (Pers.: Fr.) Gilb et Ryv. - klejoporek cisowy (B. Meruliaceae)
Hapalopilus taxi (Bond.) Bond. - miękusz cisowy (B. Coriolaceae)
Meruliopsis taxicola (Pers.) Bond. (B. Corticiaceae)
Phellinus hartigii (Allesch. et Schnabl) Bond. - czyreń Hartiga (B. Hymenochaetaceae)
Phellinus nigrolimitatus (Romell) Bourd. et Galz - czyreń czarnoznaczony
Pheliinis ferruginosus (Schrad.: Fr.) Bourd. et Golzin - czyreń rdzawy
Polyporus melanopus Sw.: Fr. - żagiew czarnotrzonowa (B. Polyporaceae)
Skeletocutis tenis (P. Karst.) Niemelä - szkieletnica (B. Coriolaceae)
Trichaptum abietinum (Dicks.: Fr.) Ryv. - niszczyk jodłowy (B. Coriolaceae)
Tyromyces taxi (Bond) Ryv, et Gilb. - białak cisowy (B. Coriolaceae)
Zgniliznę białą jamkowatą powodują:
Phellinus pini (Thore: Fr.) Pilat - czyreń sosnowy (B. Hymenochaetaceae). Najczęstsze
i najgroźniejsze w naszych warunkach wydają się być czyreń Hartinga (występujący
m.in. w rezerwacie w Wierzchlesie) oraz czyreń sosnowy charakterystyczny dla fazy
terminalnej, najprawdopodobniej jest sprawcą większości zgnilizn rdzeniowych partii
starszych cisów, w tym najstarszego drzewa w Polsce, cisa w Henrykowie k/Lubania.
Pozostałe gatunki grzybów są stosunkowo rzadkie lub bardzo rzadko czy wręcz
okazjonalnie, wyjątkowo porażają drewno cisa, zarówno jeszcze na drzewach żywych
- 77 -
ale starych lub osłabionych, czy też na leżącym już drewnie cisowym (Domański 19741992, Hepting 1971, Cerny 1976, Breitenbach, Kränzlin 1984, Ryvarden, Gilbertson
1993-1994).
Rozkład brunatny drewna cisa polega na biodegradacji głównie celulozy, gdy
lignina i inne składniki drewna pozostają prawie nierozłożone. Drewno przybiera
barwę ciemniejszą od zdrowego, brunatną, rozpada się na pryzmatyczne kostki, pęka, a
w końcowej fazie zgnilizny łatwo można rozetrzeć je w palcach na brunatny proszek.
U starszych drzew w wyniku intensywnej zgnilizny brunatnej powstają rozległe ubytki,
dziuple, najczęściej taki los spotyka grubsze, sędziwe drzewa, pomniki przyrody i
starodrzew cisowy w rezerwatach przyrody. Bardzo często porażone pnie drzew łamią
się i przewracają pod wpływem silnych wiatrów i burz.
Zgniliznę brunatną powodują:
Fomitopsis rosea (A. et Schw.: Fr.) P. Karst - pniarek różowy
Gloeophyllum trabeum (Pers.: Fr.) Murr. - niszczyca belkowa
Leatiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. - żółciak siarkowy
Oligoporus balsameus (Peck) Gild. et Ryv.
Oligoporus cerifluus (Berk. et M. A. Curtis) Ryv.
Oligoporus stipticus (Pers.: Fr.) Gilb. et. Ryv.
Oligoporus undosus (Peck) Gilb. et Ryv.
Phaeolus schweinitzii (Fr.) Pat. - murszak rdzawy
Wszystkie wymienione gatunki należą do gromady Basidiomycota, rodziny
Coriolaceae. Pierwszy z wymienionych gatunków jest bardzo rzadki. W Polsce
występuje tylko na świerkach w Puszczy Białowieskiej. Został podany jako sprawca
rozkładu drewna cisa z terenu USA (Hapting 1971). Pozostałe gatunki (z wyjątkiem
murszaka) raczej tylko w charakterze gospodarza okazjonalnego porażają Taxus
- 78 -
baccata (Ryvarden, Gilbertson 1993, 1994. Natomiast murszak rdzawy jest grzybem
częstym w starszych drzewostanach modrzewiowych, daglezjowych, sosnowych i
cisowych. Charakterystyczny jest dla fazy terminalnej drzewostanów. Dość pospolicie
występuje np. w rezerwacie w Wierzchlesie, powoduje znaczne szkody, gdyż porażone
drzewa łamią się i wywracają. Można uznać ten gatunek grzyba za głównego sprawcę
zamieranie i wypadania pomnikowych cisów.
Nie ma w literaturze danych o rozmiarach zgnilizny szarej drewna cisa, o
wrażliwości na pleśnienie drewna przetartego, o barwicach drewna cisa, w tym
siniznie. Nie wydaje się, aby drewno cisa nie podlegało występowaniu tych wad i
chorób, ale zbyt rzadkim jest surowcem obecnie w wielu krajach (również w Polsce),
nieużytkowanym, aby można było poczynić właściwe obserwacje i badania.
f. Badania zdrowotności drzewostanów cisowych
Najczęściej na terenie Polski badanym drzewostanem cisowym pod względem
zdrowotności był rezrwat w Wierzchlesie (Kapuściński 1947, Szczepański 1973,
Mańka i in. 1968, Mańka i in. 1985, Król 1992). W latach 1976 - 77 zespół w składzie
Mańka, Przezbórski, Chwaliński z AR w Poznaniu przeprowadzili prace terenowe,
wykazali, że na 4014 istniejących cisów, aż 659 było martwych, a 2739 z objawami
chorobowymi. Stwierdzili, że do częściej występujących chorób należą zgnilizny pni i
gałęzi. Rozkład drewna żywych cisów powodowały głównie: Phellinus hartigii,
Phellinus pini, Phaeolus schweinitzni oraz inne grzyby z klasy Hymenomycetes. Duże
zagrożenie dla populacji cisów wierzchlaskich pogłębia silna aktywność w środowisku
glebowym grzyba zgorzelowego Cylindrocarpon radicicola, który jest uważany za
głównego sprawcę zgorzeli młodych siewek cisa i brak tym samym odnowień.
Ilość cisów w tym rezerwacie stale zmniejsza się. W 1910 r. było ich 5533 szt.,
od roku 1928 liczebność systematycznie spada. W 1991 r. liczba drzew osiągnięła
poziom 3559, w tym 623 suche. Ubytek cisów w ciągu 60 lat wyniósł więc 1987 sztuk,
czyli 36% (Król 1992).
- 79 -
Niestety z innych rezerwatów nie posiadamy tak częstych i dokładnych badań z
zakresu ochrony lasu, w tym badań fitopatologicznych i mikologicznych. Pod tym
względem cis pospolity jest obiektem wyjątkowo słabo poznanym. Dopiero
przygotowanie tego monograficznego opracowania wskazuje jak duże są potrzeby
poznawcze, w celu właściwych metod ochrony przed chorobami.
17.3. Grzyby endofityczne cisa.
Każdy gatunek rośliny w tym drzewa zasiedlany jest przez grzyby endofityczne
(endofity), które dokonują utajonej infekcji, nie powodując początkowo lub w ogóle
widocznych objawów chorobowych. Mogą to być gatunki obojętne dla drzew, o
charakterze
komentasalistyczym;
mutualistycznym
(symbiotycznym);
antagonistycznym lub potencjalnie patogenicznym. Ich chorobotwórczy charakter
może się niekiedy ujawnić dopiero gdy zaistnieją odpowiednie stresy (wewnętrzne lub
zewnętrzne). Endofity mogą stać się sprawcami chorób, mogą również chronić przed
chorobami powodowanymi przez inne gatunki grzybów, w zależności od ich
wzajemnych relacji biotycznych (konkurencja, antagonizm, komensalizm itd.).
Endofity zasiedlają różne części roślin (drzew): liście (igły), pędy drewno, korę,
korzenie, owoce i nasiona. Kowalski i Kehr (1992) przedstawili zespół grzybów
endofitycznych zasiedlających gałęzie różnych gatunki drzew liściastych, często były
to różne gatunki z rodzajów: Coniothyrium, Pezicula, Phomopsis i inne.
Endofity z wierzchnich warst drewna i kory gałęzi cisów, pochodzących z
rezerwatu w Wierzchlesie i kolecji cisów w Arboretum SGGW w Rogowie izolował
Piętka (1996). Stwierdził występowanie 20 gatunków grzybów z następujących
rodzajów: Alternaria, Aspergillus, Aureobasidium, Botrytis, Cladosporium, Eurotium,
Fusarium, Mucor, Paecilomyces, Pestalotia, Rhizoctonia, Rhizopus, Stemphylium,
Trichoderma i Ulocladium.
Najbardziej znanym grzybem endofitycznym wyizolowanym z kory cisa Taxus
brevifolia w USA jest Taxomyces andreanae (D) - wytwarzający prekursor w dalszej
syntezie taxolu - leku antyrakowego, który spowodował bardzo obiecujący postęp w
- 80 -
leczeniu niektórych typów nowotworów (np. narządów rodnych i płciowych u kobiet).
Historia odkrycia taxolu w korze, drewnie i igłach Taxus brevifolia, wyodrębnienie
czystego taxolu i chemiczne jego oznaczenie, badania kliniczne, wyizolowanie grzyba
(nowego, nieznanego nauce gatunku) Taxomyces andreanae, hodowla grzyba na
sztucznych pożywkach w celu uzyskania taxolu - zostało dość szczegółowo opisane
(Stierle i inni 1993, Włostowski 1995, Piętka 1996).
Poszukiwania obecności T. andreanae jako endofitu cisów w Polsce nie
powiodły się. Były one realizowane za zachętą „Fundacji do Walki z Rakiem- Taxus,
pamięci Marka Dobasa” przez Zakład Mikologii i Fitopatologii SGGW w Warszawie
(Piętka 1996). Być może uzyskanoby lepsze rezultaty po przeprowadzeniu dalszych,
systematycznych i na większą skalę badań.
W
literaturze
mikologicznej
nie
znaleziono
prac
na
temat
grzybów
endofitycznych cisa (poza T. andreanae), w szczególności zasiedlających igły, cienkie
pędy, korzenie, drewno. Pełniejsze poznanie biologii i ekologii Taxus baccata
wymagało włączanie do tej grupy badań również problematyki zespołu grzybów
chorobotwórczych oraz endofitycznych zasiedlających cisa pospolitego.
17.4. Choroby powodowane przez inne czynniki niż grzyby
Nematozy
Nicienie mogą powodować wyraźne osłabienie rozwoju aż do zamierania cisa, poprzez
zasiedlanie korzeni cienkich. Ma to szczególnie miejsce w dużych szkółkach
produkujących cisowy materiał ozdobny. Jako sprawcy tego rodzaju choroby z terenu
Maryland i Washingtan D. C. zostało w USA stwierdzonych 5 gatunków nicieni z
rodzaju Tylenchus (Hepting 1971). Mańka, Gierczak, Prusinkiewiecz (1968) również z
terenu rezerwatu w Wierzchlesie sygnalizują obecność nicieni w próbkach gleb z
chorymi samosiewami cisów.
Bakteryjna guzowatość korzeni
Często na topolach, wierzbach, różach i innych drzewach i krzewach liściastych
występująca - bakteryjna guzowatość korzeni powodowana przez Agrobacterium
- 81 -
tumefaciens, dość rzadko bywa także notowana na cisach T. baccata i T. brevifolia w
USA (Hepting 1971). Choroba ta nie ma większego znaczenia gospodarczego.
Choroby nieinfekcyjne
Cis jest rośliną klimatu atlantyckiego, przez Polskę przebiega wschodnia granica jego
zasięgu, nie występuje w środkowej części Mazowsza oraz na Lubelszczyźnie. Cis
pospolity jest wraźliwy na działanie niskich temperatur, co może skutkować różnymi
objawami uszkodzeń.
Rany zgorzelinowe, pojawiać się mogą w drugiej połowie zimy, w postaci
podłużonych pęknięć, kilkucentymetrowej długości, odsłaniających drewno zwykle
przy podstawie pędu, od strony słonecznej, najwięcej od południowego zachodu. Zimą
i na przedwiośniu może dochodzić do przesuszenia nadziemnej części rośliny , gdy
tepmeratura powietrza wynosi powyżej 00 C, roślina rozpoczyna wegetację i
transpirację, a nie następuje pobieranie i uzupełnianie przez korzenie wytranspirowanej
wody, wskutek ciągłego jeszcze zamarznięcia gleby. Może to prowadzić do zamierania
pojedyńczych igieł i pędów cisa, a niekiedy całych roślin.
Uszkodzenia mrozowe korzeni zdarzają się niekiedy nawet u 30-80% sadzonek w
pojemnikach, w szkółkach, rzadziej u młodych roślin na stanowiskach naturalnych w
lesie. Dość częste są także jesienne przebarwienia igieł jako efekt przymrozków
wczesnych, chociaż najpoważniejsze straty u cisów następują od przymrozków
późnych, występujących u nas dość często jeszcze pod koniec maja i w połowie
czerwca. Temperatura przy gruncie może wówczas dochodzi do - 50C i więcej, co
powoduje zamieranie młodych cisów na otwartej przestrzeni (parki, skwery, tereny
ogródków przydomowych), szkody w lasach są mniejsze (Łabanowski, Orlikowski
1997, obserwacje własne).
- 82 -
17.5. Wnioski
 Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są
wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki
udział
w
składzie
gatunkowym
drzewostanów,
brak
obecnie
znaczenia
gospodarczego tego gatunku, ścisła ochrona oraz przekonanie o znacznej
zdrowotności drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby
(przekonanie błędne).
 Do chorób mających duże znaczenie w ochronie cisa należy zaliczyć: zgorzel
siewek, zespół grzybów powodujących zamieranie igieł i pędów po pierwotnym
uszkodzeniu tkanek przez niskie temperatury (przymrozki późne i mrozy) oraz
zespół sprawców zgnilizny drewna starych cisów, w tym drzew pomnikowych:
czyreń Hartiga, czyreń sosny i murszak rdzawy.
 Należy
podjąć
badania
nad
biologią
i
ekologią
zespołów
grzybów
chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych
i skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego gatunku drzewa iglastego.
18. Ekologia cisa
18.1. Warunki klimatyczne
Cis pospolity (Taxus baccata L.) jest gatunkiem o charakterze subatlantyckosubśródziemnomorskim (Boratyński i in. 1997). Występuje w zasięgu klimatu
zbliżonego do morskiego i suboceanicznego (Leuthold 1980). Najlepiej rośnie na
obszarach o dużej wilgotności powietrza, łagodnych zimach i nie upalnych latach (np.
w Anglii). Jest gatunkiem wrażliwym na niskie temperatury i suszę, które ograniczają
jego występowanie na północy do niskich położeń n.p.m., a na południu do wysokich
położeń n.p.m. (Leuthold 1980, Namvar i Spethmann 1986, Hulme 1996). Podczas
surowych zim w różnym stopniu przemarza, szczególnie poza naturalnym zasięgiem i
na odsłoniętych miejscach, a uszkodzenia spowodowane przez mróz regeneruje powoli
(Lukáčik i Nič 1997). Optymalnym wzrostem charakteryzują się cisy, gdy średnia
- 83 -
roczna temperatura wynosi 9-10ş C (Siniscalco i Montacchini 1989). Okazuje się, że
średnia temperatura lutego i marca ma wpływ na szerokość drewna wczesnego, a tym
samym na szerokość słojów rocznych. Wzrost opadów w maju i czerwcu powoduje
wzrost szerokości słojów rocznych, lecz zmniejsza gęstość drewna. Zatem przyrost
pierśnicowy cisa zależy w większym stopniu od temperatury powietrza na początku
sezonu wegetacyjnego niż od opadów (Parsapajouh i in. 1986). Niemniej jednak
roczne opady są czynnikiem limitującym występowanie T. baccata. Gatunek ten
najlepiej rośnie, gdy ilość opadów wynosi 1200-1400 mm (Siniscalco i Montacchini
1989).
18. 2. Wymagania glebowe
Badania Leutholda (1980) wskazują, że czynnikiem ograniczającym występowanie
cisa jest charakter skały macierzystej i nachylenie terenu. Lepiej rośnie na glebach
marglowych, które stwarzają niekorzystne warunki dla rozwoju buka. Nisza
ekologiczna dla cisa zajmuje stanowisko pośrednie pomiędzy sosną zwyczajną a
bukiem. Ekstremalne czynniki siedliskowe stanowią fizjologiczne bariery wzrostu cisa.
Są to przede wszystkim warunki wilgotnościowe gleby oraz konkurencja o światło
(Leuthold 1980). Wydaje się, że cis charakteryzuje się wysokimi zdolnościami
przystosowawczymi, a dzięki większej zdolności znoszenia konkurencji niż inne
gatunki drzew może znosić ekstremalne warunki klimatyczne (Król 1975). Większość
stanowisk cisa w Europie wiąże się z glebami o podłożu wapiennym, ale gatunek ten
ma dużą zdolność przystosowywania się do innych warunków (Namvar i Spethmann
1986, Seidling i Constien 1998). Występuje też na kwarcytach, granitach,
piaskowcach, gnejsach, łupkach gliniastych (Król 1975). Na niżu cis rośnie na
utworach dyluwialnych.
T. baccata charakteryzuje się wysokimi wymaganiami pod względem właściwości
gleby: najlepiej rośnie na glebach wapiennych, dostatecznie wilgotnych i głębokich, a
najgorzej na glebach suchych, zabagnionych, zbielicowanych i zakwaszonych. Na
glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych, płowych właściwych i rdzawych
właściwych wykazuje duży potencjał wzrostowy (Stypiński i Krawczyk 1991, Beck,
Behrens 1998). Cis występuje też na glebach silnie szkieletowych, rankerach
- 84 -
brunatnych, rędzinach brunatnych, a w dolinach na głębokich glebach brunatnych.
Największe rozmiary osiągają osobniki rosnące na podłożu głębokim i wilgotnym,
chociaż często silnie szkieletowym. Może rosnąć na glebach podmokłych, w silnie
ocienionych drzewostanach, a także na suchych siedliskach, w pełnym oświetleniu
(Król 1975, Namvar i Spethmann 1986). Słabo rośnie na bielicy próchniczno-żelazistej
i na bielicy glejowej z poziomem wody gruntowej w zasięgu profilu glebowego
(Stypiński i Krawczyk 1991). W regionie sudeckim rośnie na glebach zasobnych w
węglan wapnia, na skałach wapiennych i bazaltowych. Wzrost zakwaszenia gleb
leśnych, również w zbiorowiskach z udziałem cisa można uznać za jedną z przyczyn
regresji cisa. Należy jednak podkreślić, że cis jest uznany za gatunek odporny na
zanieczyszczenie atmosfery.
W górach optymalne warunki znajduje na chłodniejszych, zachodnich i północnych
stokach, z dostateczną ilością wody, przeważnie na trudno dostępnych stanowiskach,
np. na półkach skalnych (Lukáčik, Nič 1997). Natomiast najniższą jakością
charakteryzują się drzewostany cisowe rosnące na stromych zboczach, z płytką i suchą
glebą (Habibi, Lessani 1986). Gatunek ten spotykany jest również na żyznych glebach
próchnicznych, brunatno-wapiennych o pH 6,5-7,5. Cis wymaga też znacznej
wilgotności powietrza. Może rozwijać się w różnych zbiorowiskach leśnych (Namvar i
Spethmann 1986).
18. 3. Siedliskowe typy lasu i zbiorowiska leśne z cisem
Cis najczęściej występuje w lesie mieszanym i lesie świeżym, rzadziej na
siedliskach łęgowych, a brak jego stwierdza się na siedliskach olsowych (Gieruszyński
1961). Rośnie przede wszystkim w drzewostanach mieszanych, najczęściej pojedynczo
lub w małych grupach, głównie jako podszyt, ale czasami wchodzi do dolnego piętra
(Aichholz 1994). Może być także w górnym piętrze (Habibi i Lessani 1986). Nigdy
jednak nie tworzy czystych drzewostanów, nawet w najbardziej optymalnych
warunkach (Zaręba 1984). Stanowiska cisa położone są często we fragmentach
buczyny, grądów, rzadziej w kwaśnej dąbrowie. Doskonale rośnie w drzewostanach
bukowych na glebach wapiennych (Dominik 1951, Niemann 1992), w drzewostanach
- 85 -
dębowo-grabowych (Stypiński i in. 1984) i drzewostanach dębowych, gdzie obecność
jego korzystnie wpływa na pokrój dębu (Beck i Behrens 1998).
Cis osiąga optimum ekologiczne na niżu na przejściu pomiędzy lasem
wilgotnym, a olsem jesionowym (Król 1975, Fałtynowicz i in. 1988, Głazek 1994). Są
to następujące zbiorowiska: Tilio -Carpinetum stachyetosum silvaticae, FraxinoUlmetum, Circaeo-Alnetum. Równie dobrze rośnie na siedlisku lasu świeżego (grądy,
buczyny, jedliny) w następujących zbiorowiskach: Tilio Carpinetum, Melico-Fagetum,
Querco-Abietetum. Cis może występować w bardziej eutroficznych wariantach lasów
wyżynnych w zbiorowisku Dentario euneaphyllidis- Fagetum, Abietetum Polonicum.
W zbiorowiskach górskich cis sięga granicy regla dolnego, stając się gatunkiem
kalcyfitowym, najczęściej spotykanym na podłożu skał pochodzenia wapiennego.
Optymalne warunki znajduje cis na siedliskach lasu górskiego i lasu łęgowego
górskiego w zbiorowiskach Dentario glandulose-Fagetum, Dentario anneaphyllidisFagetum, Alnetum incanae, Lunario-Aceretum, Carici remotae-Fraxinetum, GalioAbietetum, Carici-Fagetum, chociaż występuje też w drzewostanach na siedlisku lasu
mieszanego górskiego (Accetto 1984, Zaręba 1984). Rzadko spotyka się cisa w
zbiorowiskach buczyny cisowej Taxo-Fagetum, w których oprócz buka rosną też inne
gatunki liściaste, jak: grab, wiąz, klon, dąb szypułkowy (Król 1975, Leuthold 1980).
Zbiorowiska Seslerio-Taxetum i Seslerio-Taxetum z Brachypodium silvaticum zostały
uznane za optymalne dla cisa w Szwajcarii (Król 1975).
18.4. Warunki świetlne
Cis jest gatunkiem o dużej tolerancji w stosunku do światła. Spośród drzew
iglastych jest najbardziej cienioznośnym gatunkiem (Seneta 1978). Według skali
Rubnera potrzeby świetlne cisa i innych drzew leśnych można przedstawić w
następujący sposób przyjmując wymagania brzozy za 1,0: sosna - 1,3, dąb – 1,645,
świerk – 2,0, buk – 2,058, jodła – 2,250, cis – 5,795 (Namvar i Spethmann 1986). Cis
może także rozwijać się bez osłony, szczególnie na zachodzie Europy, jednak
zaliczany jest on do gatunków bardzo czułych na zmiany oświetlenia. Nagły wzrost
bocznego oświetlenia powoduje tworzenie gałęzi bocznych rozwijających się z
pączków śpiących, natomiast nagłe całkowite odsłonięcie powoduje zamieranie cisów
- 86 -
(Lukáčik i Nič 1997). Badania Kościelnego i Króla (1965) wskazują, że stare cisy
potrafią rosnąć w pełnym ocienieniu, jednak przy większym dostępie światła zarówno
młode, jak i stare cisy wykazują większy przyrost i obficiej owocują (Kościelny i Król
1965). Badania Niemanna (1992) potwierdzają konieczność dostarczania odpowiedniej
ilości światła do drzewostanu. Ostrożne i powtarzane cięcia prowadzone w
drzewostanie głównym stwarzają korzystne warunki dla odnawiania się cisa, a ponadto
wpływają na żywotność starych cisów (Niemann 1992).
Badania warunków świetlnych w drzewostanach, w których brak odnowienia
naturalnego cisa wykazały, że średnia ilość światła docierającego do dna lasu wahała
się od 1,1% do 12,7% światła pełnego (Kościelny i Król 1965). Natomiast stosunki
świetlne w drzewostanach z odnowieniem cisa kształtowały się odmiennie. Ilość
światła wahała się od 3,6% do 10%. Przedstawione wyniki badań wskazują, że ilość
światła na dnie lasu nie jest jedynym czynnikiem decydującym o odnawianiu się cisa.
Drugim czynnikiem warunkującym odnawianie się cisa jest wilgotność gleby. Dla
wzrostu i rozwoju odnowienia naturalnego cisa wystarczy 3-4% światła pełnego pod
warunkiem, że gleba jest dostatecznie wilgotna (Kościelny i Król 1965).
Obserwacje siewek rosnących w zróżnicowanych warunkach oświetlenia (0,3%,
3%, 8%, 30%, 60% i 100%) wskazują, że najlepszym wzrostem części nadziemnych
charakteryzowały się cisy przy 30% oświetleniu oraz w półcieniu (Kopp i Chung
1997). W tych warunkach tworzyły się liczne pędy boczne. W drugim roku życia roku
życia cisy osiągały większe przyrosty boczne niż wierzchołkowe. Wraz ze wzrostem
stopnia ocienienia malał wzrost siewek i odporność na mróz. Przy 0,5 % świetle bez
dodatkowej osłony przed mrozem zginęły prawie wszystkie siewki cisowe. W
warunkach niedostatecznego zaopatrzenia w wodę brak światła jest czynnikiem
ograniczającym wzrost i rozwój cisa. Zmniejszenie stopnia oświetlenia powoduje nie
tylko pogorszenie warunków wzrostu, ale również zmniejsza się odporność na mróz,
ponieważ słaby jest proces zdrewnienia pędów. Badania stopnia uszkodzenia siewek
cisa przez mróz wykazały, że najwięcej zdrowych siewek było przy 30% oświetleniu.
Wraz ze zmianą oświetlenia zmienia się ciężar suchej masy pędów i korzeni. W
warunkach naturalnych wraz ze zmianą stopnia ocienienia, zmienia się także
konkurencja gatunków runa leśnego i drzewostanu o zasoby środowiska w tym o
- 87 -
zaopatrzenie w wodę. Zimą drzewostany bezlistne stanowią osłonę i redukują dostęp
światła o około 50%, o czym świadczą przeprowadzone badania Kopp’a i Chung’a
(1997). Rośliny doświadczalne cierpiały bardziej od mrozu po usunięciu osłon niż cisy
rosnące w podobnych warunkach pod okapem drzewostanu. Badania Muhle (1979)
potwierdzają, że optymalne warunki wzrostu w drzewostanie osiąga cis w młodości
przy 30% oświetleniu. W późniejszym wieku wymagania cisa rosną nie tylko pod
względem ilości światła, ale także wilgotności powietrza. Według Kopp’a i Chung’a
(1997) zamieranie siewek cisa powodują trzy czynniki: 1. susza fizjologiczna w
okresie zimy – igły asymilują w słoneczne dni zimowe bez dostępu do wody z
zamarzniętej ziemi, 2. stres powodujący brunatnienie i żółknięcie igieł, 3. słabe
zdrewnienie pędów z powodu baraku światła. Zamieranie siewek przy 100%
oświetleniu było największe i wynosiło ponad 70%. W pozostałych warunkach
oświetlenia (0,3%, 3%, 8%, 30%, 60%) wypady były niewielkie (Kopp i Chung 1997).
18.5. Dynamika przyrostu cisa
Badania Helberga (1997) wskazują, że wzrost wysokości cisa zależy liniowo od
ilości światła. Zależność tę obserwowano do 60% światła pełnego, następnie tempo
wzrostu cisa maleje. Dalszy wzrost światła pełnego (powyżej 80%) nie poprawia
tempa wzrostu cisa. Badania te wskazują, że na otwartej przestrzeni nie ma
korzystnych warunków wzrostu.
Cis zaliczany jest do najwolniej rosnących drzew iglastych, zwłaszcza w
młodości. Do 6-roku życia cis przyrasta po 2-3 cm rocznie. W wieku 10 lat osiąga
wysokość 0,6-1,2 m (natomiast w dobrych warunkach może osiągnąć nawet wysokość
2 m), 20 lat – 1,2-2,5 m, 30 lat – 3-4,5 m. Charakteryzuje się dwoma okresami
kulminacji wzrostu na wysokość: pomiędzy 30-40 rokiem życia oraz w wieku 150-160
lat (Namvar i Spethmann 1986). Przyrost na grubość odbywa się przez kilka stuleci.
Średni roczny przyrost grubości wynosi 0,9–1,11 mm (Hulme 1996), a według badań
Gumińskiej i Mareckiej (1991) od 0,2 mm do 2,9 mm (ryc. 7). Jest gatunkiem
długowiecznym, prawdopodobnie najdłużej żyjącym drzewem w Europie (Hulme
1996). Chociaż żyje do 1000 lat lub dłużej, to jednak średni wiek wynosi około 500 lat
(Habibi i Lessani 1986, Brzeziecki i Kienast 1994, Thoma i Kleinschmit 1994).
- 88 -
Ryc. 7. Średnie roczne przyrosty grubości u wybranego okaza cisa w rezerwacie
"Cisy w Malinówce" (według Gumińskiej i Mareckiej 1991).
2,5
Przyrost grubości [mm]
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
1870
1880
1890
1900
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
18. 6. Warunki powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego cisa
Przyjmuje się, że powstawanie odnowienia naturalnego cisa zależy od
następujących czynników:
 intensywność obsiewu,
 udziału osobników męskich i żeńskich,
 warunków siedliskowych,
 dostatecznej wilgotności gleb,
 obecności patogenów grzybowych,
 zawartości w glebie substancji wydzielanych przez samego cisa,
 niszczenia nalotów przez zwierzynę.
W Polsce na terenie Warmii i Mazur cis występuje przede wszystkim w lasach,
lecz nie jest gatunkiem licznym. Występuje. na siedlisku lasu świeżego, na glebie
brunatnej właściwej w drzewostanach mieszanych, złożonych z brzozy, dębu, olszy,
grabu, świerka. Najlepiej odnawia się w zbiorowisku grądu wysokiego (TilioCarpinetum typicum), gdzie poziom wody gruntowej znajduje się poniżej profilu
glebowego. Na siedlisku boru mieszanego świeżego, w zespole Pino-Quercetum, w
drzewostanach świerkowych przy silnym zakwaszeniu gleby (pH: 4,1-4,6) i
niekorzystnych procesach zachodzących w glebie cis się nie odnawia. Natomiast dużo
podrostów cisowych stwierdza się na siedlisku boru mieszanego świeżego z glebą
brunatną wyługowaną (leśn. Leszno). Nalot cisowy występuje też w podobnych
warunkach siedliskowych, ale pod okapem drzewostanu sosnowo-świerkowego (leśn.
Dębowiec). Nieco słabiej odnawia się na w lesie świeżym z glebą brunatną kwaśną
(Borki, leśn. Lipowo) i na siedlisku boru mieszanego świeżego z glebą brunatną
kwaśną (leśn. Dębowiec). Niestety tylko nieznaczna część nalotu cisowego przechodzi
do warstwy podrostu. Czynnikami utrudniającymi odnawianie się cisa są między
innymi mała żyzność gleby, wysoki poziom wody gruntowej i konkurencja roślin runa,
szczególnie nadmierny rozwój traw utrudniający rozwój nalotów cisowych (Stypiński i
in. 1984).
Na terenie Sudetów stwierdza się znaczne zmniejszenie liczebności populacji
cisa. Siewki, pojawiające się niezbyt licznie, rzadko przechodzą w podrost. Najczęściej
zamierają, ale równie często są niszczone przez zwierzynę. Szkody powodowane przez
- 89 -
zwierzynę mogą być przyczyną braku odnowień cisowych zarówno w rezerwatach Gór
Bardzkich, w Sudetach, jak również w całym kraju i poza granicami Polski (Boratyński
i in. 1997, Kopp 1991, Król 1991, Niemann 1992).
Cis odnawia się w drzewostanach sosnowych z domieszką świerka. Często
warunki klimatyczne determinują odnawianie się cisa. Liczne odnowienie cisowe
stwierdzono w drzewostanach świerkowych (Słowenia), w których nasiona cisa były
roznoszone przez ptaki (Accetto 1984). Wyniki te nie potwierdzają obserwacji
Dominika (1951), według którego cis najgorzej rozwija się w sztucznych
drzewostanach sosnowych, a w czystych świerczynach wykazuje degenerację i
obumieranie.
Badania wielu autorów wskazują, że doskonałe warunki rozwoju znajduje cis w
lasach bukowych (Dominik 1951, Fabijanowski 1951). Jednak zaleganie nie rozłożonej
grubej warstwy ścioły bukowej może być przyczyną braku odnowienia cisa
(Gieruszyński 1961, Lukáčik i Nič 1997). Obniżenie poziomu wód gruntowych i
zbytnie zacienienie uznawane są również za przyczyny ginięcia cisa (Gieruszyński
1961, Stypiński i Krawczyk 1991). Częściej naloty cisowe występują na siedliskach
lasowych niż łęgowych. Wyższe zwarcie drzewostanów sprzyja powstawaniu nalotów
cisa, natomiast w przypadku bardzo silnego zwarcia następuje słaby rozkład ściółki, co
ujemnie wpływa na odnawianie się cisa (Gieruszyński 1961). Brak konkurencji
gatunków liściastych oraz brak podszytu stwarzają korzystne warunki do powstawania
samosiewu cisa, jednak liczebność odnowienia naturalnego cisa może być
determinowana także poprzez konkurencję wewnątrzgatunkową (Myczkowski 1961).
Badania Króla (1969) oraz Stypiński i Krawczyk (1991) dotyczące obsiewania i
kiełkowania nasion cisa wskazują, że liczebność nalotów może dochodzić nawet do
kilkudziesięciu sztuk na 1 m2, jednak po upływie roku lub dwóch siewki masowo giną.
Uważa się, że przyczyną zamierania siewek cisa może być obniżenie poziomu wód
gruntowych, a także nadmierne zacienienie. Wymarzanie siewek, które wystają ponad
warstwę śniegu oraz duża konkurencja ze strony roślin zielnych, a przede wszystkim
traw, mogą być także przyczyną ginięcia siewek cisa (Stypiński i Krawczyk 1991).
Według Kościelnego i Króla (1965) cis zdolny jest odnawiać się w wielu
zbiorowiskach i zespołach leśnych od borów sosnowych ze związku Dicrano-Pinion
- 90 -
rosnących na piaszczystych glebach mineralnych, poprzez zespoły ze związku
Carpinion betuli na glebach płowych, do zespołów ze związku Alno-Padion na
glebach mułowo-murszowych i murszowo-mineralnych. Niestety w tych warunkach
siedliskowych pojawiające się naloty cisowe giną.
Za jedną z przyczyn zamierania siewek cisowych uznaje się brak grzyba
Mycelium radicis atrovirens na korzeniach, który warunkuje normalny rozwój roślin i
w konsekwencji mikoflora środowiska glebowego sprzyjająca rozwojowi tego grzyba,
sprzyja pośrednio rozwojowi drzew leśnych (Król 1969). W rezerwacie Wierzchlas
stwierdzono niekorzystne warunki mikrobiologiczne dla rozwoju cisa, które
spowodowała obecność antagonistycznych grzybów – Cilindrocarpon radicola i
bakterii w stosunku do M. radicis atrovirens. Tam, gdzie cis się odnawiał stwierdzono
obecność M. radicis atrovirens, a brak Cilindrocarpon radicola na korzeniach
młodego pokolenia cisa (Król 1969).
W jakim stopniu odnawianie się cisa jest ograniczone liczbą nasion, warunkami
mikrosiedliskowymi czy przez zwierzynę płową jest wciąż słabo poznane (Hulme
1996). W Anglii stwierdzono, że liczebność nalotu cisowego jest niewielka, przy czym
liczba siewek jest większa w młodszych niż w starszych drzewostanach. Mała
liczebność siewek cisa może być związana ze śmiertelnością nasion w okresie
poprzedzającym kiełkowanie, a także niszczeniem nasion przez gryzonie. Stwierdzono,
że liczebność gryzoni w drzewostanach cisowych jest większa niż w drzewostanach
liściastych. Wysokie zagęszczenie gryzoni stwierdzono również w południowozachodniej Irlandii. Nasiona cisa są podstawowym składnikiem diety gryzoni. Na
otwartej przestrzeni nasiona cisa w mniejszym stopniu były zjadane przez gryzonie.
Tak więc odnawianie się cisa zależy nie tylko od warunków siedliskowych, a także od
ilości gryzoni i liczebności drapieżników. Oba te czynniki determinują proces
odnowienia cisa. Stwierdzono ponadto, że czynniki warunkujące odnowienie mogą się
zmieniać w czasie (Hulme 1996).
Wraz z poprawą warunków świetlnych nalot cisowy osiąga lepsze parametry
wzrostu, co stwarza szansę jego przejścia do fazy podrostu (Seidling i Constien 1998).
Źle wykonane zabiegi trzebieżowe mogą być przyczyną zmniejszenia liczebności cisa
w niskich klasach wysokości. W wieku do 8 lat przyrost wysokości wynosił 1 cm, a w
- 91 -
późniejszych latach zwiększył się do 7 cm. Przy pełnym świetle przyrost ten wynosił
28 cm. Zabiegi hodowlane mają wpływ nie tylko na odnawianie się cisa, ale także
zwiększają przyrost grubości oraz miąższości. Po upływie 5 lat po wykonaniu cięć
wzrosła liczebność siwek cisa, szczególnie w drzewostanach, w których zastosowano
cięcia intensywne (Korpel i Saniga 1994).
Rozmieszczenie odnowienia cisa zależy od odległości od drzew nasiennych. W
odległości do 100 m gęstość siewek cisa wynosiła 11,86 szt./ha, a w odległości
większej niż 300 m - 2 szt./ha. Stwierdzono także zależność pomiędzy wiekiem
drzewostanu, a liczebnością nalotu cisa. W młodych i średniowiekowych
drzewostanach sosnowych pojawia się więcej siewek cisa niż w starszych
drzewostanach sosnowo-dębowych. Obecność odnowienia naturalnego cisa zwiększa
różnorodność biologiczną i wzbogaca biocenozę (Seidling i Constien 1998).
Złożony proces biologiczny owocowania cisa ma istotne znaczenie dla praktyki
hodowlano-leśnej. Cis jest gatunkiem dwupiennym, późno osiąga dojrzałość
fizjologiczną i charakteryzuje się długim przelegiwaniem nasion. Wydaje się, że cisy
lepiej owocują po latach upalnych, gorących, a nawet po suszy (Krysztofik 1987). W
danym drzewostanie nie wszystkie cisy owocują jednocześnie, co jest korzystne z
punktu widzenia ciągłości procesu odnowienia. Cisy owocują nawet do późnego
wieku, a ich owoce stanowią ulubione pożywienie ptaków, które z kolei przyczyniają
się do powstawania tzw. wtórnego samosiewu cisa. Od ciężaru nasion zależy wzrost i
rozwój siewek cisa. Cisy, które już w drugim roku wytwarzają pędy boczne to osobniki
męskie. Osobniki żeńskie dopiero w trzecim roku, podobnie jak jodła, wytwarzają
pędy boczne (Krysztofik 1987). Jedną z przyczyn braku samosiewów cisowych może
być dominacja osobników męskich zarówno w naturalnych, jak i sztucznych
stanowiskach cisa (Dominik 1951).
18. 7. Wpływ zwierzyny na odnowienie cisa
Ochrona cisa - szczególnie młodego pokolenia- przed zwierzyną płową jest
konieczna (Lukáčik i Nič 1997, Beck i Behrens 1998). W górach, w miejscach trudno
dostępnych, na skałach, pnie cisów nie są silnie uszkadzane przez zwierzynę. Częściej
dochodzi do uszkodzeń spowodowanych osuwaniem się gleby lub spadaniem skał.
- 92 -
Natomiast w niżej położonych stanowiskach cisy są niszczone przez zwierzynę
(zgryzanie i spałowanie). Uszkadzane są przede wszystkim cisy w niższych klasach
grubości. Chociaż gatunek ten charakteryzuje się wysoką zdolnością regeneracji szkód,
to jednak część drzew zamiera. Dla prawidłowego wzrostu odnowienia cisa konieczne
jest wyeliminowanie szkód powodowanych przez zwierzynę (np. grodzenie). Cisy
rosną powoli bez stosowania zabiegów prześwietlających, natomiast stosowanie obu
zabiegów tzn. grodzenie i odsłanianie nalotów jest konieczne dla zapewnienia
ciągłości odnowienia T. baccata (Kopp 1991). Wyniki badań Mysterud’a i Ostbye’a
(1995) świadczą, że cisy nie były zgryzane w drzewostanach z udziałem Vaccinium
myrtillus. Dopiero wzrost pokrywy śnieżnej uniemożliwiający dostęp zwierzyny do
krzewinek borówki spowodował zgryzanie cisa w tych drzewostanach. Natomiast brak
borówki w drzewostanach powodował, że cisy były uszkadzane przez cały rok.
Obserwacje te wskazują, że sarny mogą być głównym czynnikiem wpływającym na
przeżywalność cisa na obszarach, na których inne gatunki roślin nie są dostępne dla
saren.
Na podstawie literatury można stwierdzić, że cis był ważnym składnikiem lasów
w Polsce, chociaż nigdy nie występował tak licznie jak dąb, grab, lipa czy buk
(Sokołowski 1921, Stypiński i in. 1984). Trudności w rozmnażaniu i mała szansa w
konkurencji spowodowały, że nigdy nie tworzył zwartych drzewostanów. Swoje
istnienie w lasach Polski zawdzięcza małym wymaganiom świetlnym i wynikającej z
tego zdolności tworzenia gęstych podszytów, nawet pod osłoną drzewostanu
bukowego (Stypiński i in. 1984).
Szata roślinna niektórych regionów Polski podlega silnym przekształceniom,
dlatego niektóre stanowiska cisa trzeba zabezpieczyć przed całkowitą zagładą,
obejmując je ochroną rezerwatową. W lasach cis sadzony jest rzadko. Pewną
przeszkodą jest dostępność nasion oraz konieczność długotrwałej stratyfikacji nasion
przed siewem. W całym naturalnym zasięgu występowania tego gatunku w Europie
obserwuje się zjawisko zamierania cisa (Korpel i Saniga 1995, Hulme 1996).
Populacja cisa maleje także w Polsce, a brak młodego pokolenia sugeruje konieczność
podjęcia zabiegów zmierzających do zachowania jego puli genowej.
- 93 -
19. Analiza warunków powstawania i rozwoju naturalnego odnowienia cisa
Taxus baccata w Nadleśnictwie Wipsowo
Założenia i metodyka
Inwentaryzacja stanowisk cisa w lasach gospodarczych przeprowadzona w 1999r.
umożliwiła wybór nadleśnictw, na terenie których gatunek ten odnawia się naturalnie
(nadleśnictwo Wipsowo, Nowy Sącz, Baligród, Herby, Radomsko, Tychowo, Ustrzyki
Dolne, Bogdaniec, Ustroń, Międzylesie, Bardo). Po wyeliminowaniu obiektów, w
których prowadzone są już badania przez inne ośrodki naukowe oraz uznanych za
rezerwaty przyrody, pozostały 4 nadleśnictwa, wśród których Nowy Sącz, Ustrzyki
Dolne, Międzylesie reprezentowały górskie warunki rozwoju w granicach naturalnego
występowania gatunku.
Do szczegółowej analizy warunków powstawania i rozwoju odnowienia
naturalnego cisa wybrano nadleśnictwo Wipsowo, w którym występuje duża liczba
odnowienia naturalnego cisa zarówno w fazie nalotu jak i podrostu. Nadleśnictwo
Wipsowo reprezentowało nizinne warunki wzrostu Taxus baccata na wschodniej
granicy zasięgu gatunku w Europie. Wschodnia granica rozmieszczenia cisa w Europie
przebiega w naszym kraju na styku wpływów klimatów oceanicznego i
kontynentalnego. Na terenie Warmii i Mazur cis występował w holocenie i podobnie
jak grab, buk, jodła stosunkowo późno stał się składnikiem naszych lasów. W okresach
interglacjalnych, w których wilgotność klimatu była większa zasięg gatunku był
przesunięty bardziej na wschód, o czym świadczą stanowiska kopalne tego gatunku w
dolinie Bugu i Niemna. Na terenie nadleśnictwa Wipsowo odnowienie naturalne cisa
rejestrowane jest od dawna w obrębie Purda Leśna leśnictwo Cisy w oddz. 165h i 182i
(tab. 1), natomiast stare cisy występują jednostkowo na terenie obrębu Purda Leśna
leśnictwo Leszno w oddz.: 160k, 161a,g, 165f, 182c,d,f,g,i, 193o, 212k, w obrębie
Sadłowo leśnictwo Kekity oddz.64j.
- 94 -
Tabela 1
Charakterystyka powierzchni z odnowieniem naturalnym Taxus baccata na terenie
leśnictwa Cisy.
Oddział
Pow.
TSL
165h
0,20 ha
182i
0,73 ha
BMśw
Typ
d-stanu
Św-So
Podszyt
Św, Brz, Jrz
Rodzaj
pokrywy
zadarniona
LMśw
Św-So
Gb, Jrz, Kl
zadarniona
W maju 2000r. wykonano szczegółową inwentaryzację odnowienia naturalnego cisa
na terenie leśnictwa Cisy. Wzrost i rozwój młodego pokolenia tego gatunku
scharakteryzowano na podstawie pomiaru wysokości, pierśnicy i 5-letniego przyrostu
wysokości pędu głównego w przypadku podrostu (wys. powyżej 0,5m), natomiast dla
nalotu (wys. do 0,5m) dokonano pomiaru wysokości i określono wiek. Ponadto
odnowienie naturalne sklasyfikowano według trzech klas żywotności:
I – odnowienie naturalne o bardzo dobrym wzroście
II – odnowienie naturalne o słabszych parametrach wzrostu z niewielkimi
uszkodzeniami
III – odnowienie naturalne osłabione, silnie uszkodzone.
Przyczyny osłabionego wzrostu scharakteryzowano w następujący sposób:
1- zgryzanie
2- przymrozki
3- zamieranie
4- uszkodzenia mechaniczne
5- przygłuszenie
6- owady
7- grzyby
8- martwy wierzchołek.
- 95 -
Wyniki badań
1. Analiza odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy (Oddz. 165 h)
W drzewostanie świerkowo-sosnowym stwierdzono obecność nalotu (h  0,5 m)
i podrostu T. baccata (tab. 2). Łącznie zinwentaryzowano 64 drzewka cisowe, rosnące
wokół dojrzałego osobnika żeńskiego. Na powierzchni przeważały naloty cisowe
(59%), których średnia wysokość wynosiła 21 cm. Następnie znaczny udział (36%)
stanowiły naloty jodłowe o wysokości nie przekraczającej 10 cm. Najmniej licznie
reprezentowany był podrost cisa. W omawianym drzewostanie znaleziono tylko 3
egzemplarze o wysokości powyżej 0,50m.
Tabela 2
Struktura wysokości odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy, Obręb Purda
Leśna (Oddz. 165 h)
Klasy wysokości
Liczba drzew
Udział drzew
Średnia wysokość
%
m
0,0 - 0,1 m
23
36
0,08
0,11 – 0,5 m
38
59
0,21
0,50 – 1,3 m
3
5
0,79
Razem
64
100
W tabeli 3 przedstawiono strukturę wiekową odnowienia naturalnego cisa. W
omawianym drzewostanie przeważały starsze, liczące ponad 9 lat cisy (42%). Następną
dość liczną grupę stanowiły cisy 3-4 letnie (odpowiednio, 23 i 14% ),
- 96 -
Tabela 3
Struktura wieku odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy, Obręb Purda Leśna
(Oddz. 165 h)
Wiek
Lat
2
3
4
5
6
7
8
>9
Razem
Udział drzew
%
2
23
14
8
6
2
3
42
100
Liczba drzew
1
15
9
5
4
1
2
27
64
Średnia wysokość
m
0,05
0,09
0,12
0,13
0,14
0,15
0,16
0,30
których średnia wysokość wahała się 9-12 cm. W badanym drzewostanie nie
stwierdzono obecności 1-rocznych siewek cisa.
Cisy charakteryzujące się najwyższą żywotnością (61-70%) niezależnie od klasy
wysokości
dominowały w
badanym drzewostanie
świerkowo-sosnowym.
W
pierwszych latach życia obserwuje się największe tempo zamierania siewek drzew
leśnych. Dlatego też, najwięcej cisów o najsłabszej żywotności stwierdzono w
pierwszej klasie wysokości (0 – 0,1 m). W pozostałych klasach wysokości udział cisów
o najsłabszej żywotności (3 klasa) nie przekraczał 5% (tab. 4).
Tabela 4
Udział odnowienia naturalnego cisa w klasach żywotności w zależności od klasy
wysokości w Leśnictwie Cisy, Obręb Purda Leśna (Oddz. 165 h)
Klasy wysokości
Klasy żywotności
1
2
3
0,0 - 0,1 m
70
17
13
0,11 – 0,5 m
61
34
5
0,50 – 1,3 m
67
33
0
Z oceną żywotności odnowienia naturalnego omawianego gatunku wiąże się
charakterystyka jego uszkodzeń (tab. 5). Stwierdzono, że wraz ze wzrostem wysokości
odnowienia rośnie liczebność uszkodzonych cisów. W pierwszej klasie wysokości
- 97 -
naloty cisa były w równym stopniu zgryzane, uszkodzone przez przymrozki i
zamierające. W drugiej i trzeciej klasie wysokości cisy były przede wszystkim
uszkodzone przez zwierzynę (53% i 67%), a w niewielkim stopniu przez przymrozki
późne (8%). Czynnikiem determinującym wzrost odnowienia naturalnego cisa w oddz.
165 h jest zwierzyna płowa.
Tabela 5
Charakterystyka uszkodzeń (%) odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy,
Obręb Purda Leśna (Oddz. 165 h)
Klasy wysokości
Rodzaj uszkodzeń
Bez uszkodzeń
zgryzanie
zamieranie
przymrozki
0,0 - 0,1 m
73
9
9
9
0,11 – 0,5 m
39
53
0
8
0,51 – 1,3 m
0
67
0
33
2. Analiza odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy (oddz. 182 i)
W badanym drzewostanie zinwentaryzowano 719 nalotów i podrostów cisowych.
Z przedstawionej struktury wysokości odnowienia naturalnego cisa (tab. 6) wynika, że
nie wszystkie klasy wysokości były równomiernie reprezentowane, natomiast
zachowana była ciągłość w procesie odnowienia. Naloty i niskie podrosty cisa nie
przekraczające 2 m wysokości stanowiły 44% ogółu odnowienia. Najliczniejszą grupą
w badanym drzewostanie były podrosty cisa o wysokości 2-4 m (42%). Stwierdzono,
że wraz ze wzrostem wysokości maleje liczebność odnowienia.
- 98 -
Tabela 6
Struktura wysokości odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy (Oddz. 182 i)
Liczba pni
Klasy
Liczba Udział Średnia
wysokości drzew drzew
wys.
m
szt.
%
m
1
2
4
3
szt.
%
szt.
%
szt.
%
szt.
%
0,0-0,10
36
5
0,08
36
7
0
0
0
0
0
0
0,11-0,50
120
17
0,26
119
25
0
0
0
0
1
2
0,50-1,30
37
5
0,89
32
7
0
0
0
0
5
10
1,31-2,0
120
17
1,80
84
18
14
10
8
15
14
27
2,1-3,0
150
21
2,55
76
16
39
28
15
28
20
38
3,1-4,0
152
21
3,61
68
14
54
39
20
38
10
19
4,1-5,0
58
8
4,53
30
6
19
14
8
15
1
2
5,1-6,0
26
4
5,58
23
5
3
2
0
0
0
0
6,1-7,0
11
2
6,74
4
1
5
4
1
2
1
2
7,1-8,0
8
1
7,55
4
1
3
3
1
2
0
0
8,1-9,0
1
0
8,20
0
0
1
0
0
0
0
0
Ogółem
719
100
-
476
100
138
100
53
100
52
100
Jedną z cech wzrostu cisa jest tworzenie kilku równorzędnych pędów. W badaniach
analizowano liczbę pni wyróżniając osobniki o jednym, dwu, trzech i większej liczbie
pni. W omawianym drzewostanie przeważały cisy 1-pniowe (66%). Następną grupę
stanowiły cisy 2-pniowe (19%). W środkowych klasach wysokości (1,31-4 m) znaczny
udział stanowiły osobniki o większej liczbie pni. Wśród najwyższych cisów
przeważały cisy 1 lub 2-pniowe.
W tabeli 7 przedstawiono strukturę grubości odnowienia naturalnego cisa.
Największą liczebnością charakteryzowały się cisy o grubości mniejszej od 1 cm
(37%). Cisy o pierśnicy 2-4 cm zajmowały 30% ogółu odnowienia.
- 99 -
Tabela 7
Struktura grubości odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy (Oddz. 182 i)
Liczba pni
Klasy
grubości
cm
Liczba Udział Średnia
drzew drzew
d1,3
szt.
%
cm
1
2
4
3
szt.
%
szt.
%
szt.
%
szt.
%
0,0-1
268
37
-
240
51
7
5
2
4
19
36
1,1-2
60
8
1,63
34
7
10
7
7
13
9
17
2,1-3
120
17
2,54
54
11
34
25
19
36
13
25
3,1-4
91
13
3,51
43
9
30
22
12
23
6
12
4,1-5
67
9
4,56
35
7
25
18
6
11
1
2
5,1-6
38
5
5,51
19
4
12
9
4
7
3
6
6,1-7
25
3
6,49
15
3
7
5
2
4
1
2
7,1-8
18
3
7,48
14
3
4
3
0
0
0
0
8,1-9
14
2
8,50
11
2
3
2
0
0
0
0
9,1-10
9
1
9,53
6
1
3
2
0
0
0
0
10,1-11
7
1
10,31
3
1
3
2
1
2
0
0
> 11
2
1
12,75
2
1
0
0
0
0
0
0
Ogółem
719
100
-
476
100
138
100
53
100
52
100
Żywotność odnowienia naturalnego cisa w leśnictwie Cisy jest bardzo wysoka, o czym
świadczą wyniki oceny witalności tego gatunku (tab. 8). Udział cisów w 1 klasie
żywotności wahał się od 81 do 100%. Stwierdzono wzrost żywotności cisów wraz ze
wzrostem wysokości tego gatunku, co wiąże się z poprawą warunków wzrostu. Udział
cisów w 2 klasie żywotności mieścił się w granicach 2-13%. Najwięcej cisów o nieco
słabszej żywotności stwierdzono w środkowych klasach wysokości (0,5-2 m), a zatem
w okresie, w których toczy się największa konkurencja o zasoby środowiska. W tych
klasach wysokości stwierdzono również największą liczebność cisów o najniższej
żywotności.
- 100 -
Tabela 8
Udział odnowienia naturalnego cisa w klasach żywotności w zależności od klasy
wysokości drzew w Leśnictwie Cisy (Oddz. 182 i)
Klasy wysokości
m
Klasy żywotności
1
2
3
0,0-0,10
97
3
0
0,11-0,50
93
6
1
0,50-1,30
81
13
6
1,31-2,0
85
13
2
2,1-3,0
93
7
0
3,1-4,0
95
5
0
4,1-5,0
100
0
0
5,1-6,0
100
0
0
6,1-7,0
100
0
0
7,1-8,0
100
0
0
8,1-9,0
100
0
0
W tabeli 9 przedstawiono charakterystykę uszkodzeń podrostów i nalotów cisa.
Stwierdzono uszkodzenie tylko 82 cisów (co stanowi zaledwie 11% ogółu
odnowienia). Najczęstszym typem uszkodzenia był martwy lub zamierający
wierzchołek (63%), co wiąże się z nadmiernym zagęszczeniem odnowienia cisa na
powierzchni oraz z konkurencją o dostęp światła. Najczęściej martwym lub
zamierającym wierzchołkiem charakteryzowały się cisy o wysokości od 1,3 do 3 m.
Następnym rodzajem uszkodzenia były uszkodzenia mechaniczne, 17% cisów zostało
uszkodzonych w trakcie wykonywania prac pielęgnacyjnych. Przymrozki późne
spowodowały szkody 8% odnowienia, natomiast owady i grzyby zaledwie 1%. Na
uwagę zasługuje fakt, że w omawianym drzewostanie nie znaleziono ani jednego
nalotu i podrostu cisowego, który byłby uszkodzony przez zwierzynę.
- 101 -
Tabela 9
Charakterystyka uszkodzeń odnowienia naturalnego cisa w Leśnictwie Cisy (Oddz.
182 i)
Klasy
Bez
Z
wys.
uszk.
uszk.
Rodzaj uszkodzenia*
1
2
3
4
5
6
7
8
0-0,1
35
1
-
-
-
-
-
-
1
-
0,11-
117
3
-
1
-
-
1
-
-
1
33
4
-
-
-
1
1
1
-
1
1,31-2
92
28
-
3
-
3
4
-
-
18
2,1-3
122
28
-
2
-
2
1
-
-
23
3,1-4
139
13
-
-
-
3
1
-
-
9
4,1-5
57
1
-
-
-
1
-
-
-
-
5,1-6
24
2
-
-
-
2
-
-
-
-
6,1-7
11
-
-
-
-
-
-
-
-
-
7,1-8
6
2
-
-
-
2
-
-
-
-
8,1-9
1
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Razem
%
637
82
-
6
-
14
8
1
1
52
89
11
-
8
-
17
10
1
1
63
0,5
0,511,3
3. Charakterystyka 5-letnich przyrostów wysokości odnowienia naturalnego
cisa w Leśnictwie Cisy (oddz. 182 i)
W drzewostanie sosnowym scharakteryzowano przyrosty wysokości podrostów cisa w
okresie 5-letnim w zależności od warunków świetlnych (tab. 10). W badaniach nie
prowadzono szczegółowych pomiarów intensywności promieniowania. Warunki
świetlne oszacowano na podstawie oceny zwarcia górnego piętra drzewostanu. Łącznie
- 102 -
zmierzono przyrosty wysokości 50 cisów (po 25 w każdym wariancie oświetlenia)
reprezentujących 3-4 klasy wysokości.
Tabela 10
Charakterystyka przyrostów wysokości cisa w klasach wysokości w zależności od
warunków świetlnych w Leśnictwie Cisy (oddz. 182 i):
A – korzystniejsze warunki świetlne
5-letnie przyrosty wysokości (cm)
Klasy
Średni
przyrost
5-letni
wysokości
h
d
m
cm
1999
1998
1997
1996
1995
1,1- 2 m
11,6
11,4
11,0
10,2
13,2
11,5
1,52
0,56
2,1- 3 m
17,1
15,2
14,9
17,7
13,7
15,7
2,67
2,93
3,1- 4 m
21,3
23,1
18,9
20,0
18,9
20,4
3,40
4,08
4,1- 5 m
19,0
15,0
8,0
23,0
18,0
16,6
4,20
4,70
Średnia
17,6
17,3
15,3
17,2
15,6
16,6
2,76
2,94
Średni
przyrost
5-letni
h
d
m
cm
B – słabsze warunki świetlne
5-letnie przyrosty wysokości cm
Klasy
wysokości
1999
1998
1997
1996
1995
1,1- 2 m
11,2
16,4
13,4
13,0
15,0
13,8
1,80
1,38
2,1- 3 m
14,8
14,0
13,5
16,6
18,3
15,4
2,55
2,29
3,1- 4 m
15,5
16,0
15,5
18,0
16,5
16,3
3,13
2,35
Średnia
14,2
14,6
13,6
16,0
17,9
15,3
2,44
2,11
Stwierdzono wpływ zwarcia drzewostanu na tempo przyrostu wysokości podrostów
cisa. W korzystniejszych warunkach świetlnych średnie przyrosty cisa były większe niż
w słabszych warunkach świetlnych. Średni przyrost wysokości w latach 1999-1995 w
wahał się od 15,3 cm do 17,6cm w korzystniejszych warunkach świetlnych i od 13,6
cm do 17,9cm w słabszych warunkach świetlnych. W analizowanym okresie
- 103 -
najmniejsze przyrosty wysokości niezależnie od ilości światła przenikającego przez
okap drzewostanu stwierdzono w 1997 roku. Tempo wzrostu odnowienia cisa zależy
od jego wysokości. Im wyższy podrost cisa tym większe jego przyrosty wysokości.
Tabela 11
Charakterystyka przyrostów wysokości cisa w klasach grubości w zależności od
warunków świetlnych w Leśnictwie Cisy (oddz. 182 i):
A – korzystniejsze warunki świetlne
5-letnie przyrosty wysokości cm
Klasy
Średni
przyrost
5-letni
grubości
h
d
m
cm
1999
1998
1997
1996
1995
0,0 – 1cm
12,0
11,7
10,3
10,0
10,7
10,9
1,31
0
1,1 – 2 cm
11,0
11,0
12,0
10,5
17,0
12,3
1,82
1,40
2,1- 3 cm
15,8
13,0
13,6
16,8
13,0
14,4
2,48
2,60
3,1 – 4 cm
20,1
20,0
18,0
18,0
16,0
18,4
3,05
3,41
4,1 – 5 cm
20,6
21,6
16,6
23,0
20,6
20,5
3,70
4,40
Średni
przyrost
5-letni
h
d
m
cm
B – słabsze warunki świetlne
5-letnie przyrosty wysokości cm
Klasy
grubości
1999
1998
1997
1996
1995
0,0 – 1cm
7,0
15,0
11,0
9,0
11,0
10,6
1,3
0
1,1 - 2 cm
13,5
14,2
13,1
16,3
18,8
15,2
2,4
1,7
2,1- 3 cm
15,5
15,1
13,7
17,9
17,0
15,8
2,6
2,5
3,1 – 4 cm
14,0
14,5
17,5
7,5
21,0
14,9
2,9
3,6
O tempie przyrostu wysokości odnowienia naturalnego cisa decyduje jego grubość
(tab. 11). W badanym drzewostanie stwierdzono, że wraz ze wzrostem grubości
podrostu cisowego rośnie jego przyrost wysokości. Średni przyrost wysokości
najcieńszych podrostów wynosił 10,9 i 10,6 cm w zależności od warunków świetlnych.
- 104 -
Natomiast w sprzyjających warunkach oświetlenia średni przyrost wysokości
najgrubszych podrostów wynosił ponad 20 cm.
System korzeniowy cisa
Cis wytwarza bardzo silnie rozgałęziony system korzeniowy. Należy do
gatunków endomikoryzowych (Strullu 1978; Kraigher, Kotar 1995). Oznacza to, że
jego prawidłowy wzrost i rozwój w ekosystemach leśnych związany jest ze
współżyciem korzeni drobnych z określonymi gatunkami grzybów mikoryzowych.
Mikoryzy endotroficzne w odróżnieniu od mikoryz ektotroficznych nie posiadają
opilśni grzybowej na zewnątrz korzenia. Grzyb rozwija się w przestrzeniach
międzykomórkowych miękiszu kory pierwotnej i wewnątrz komórek kory w
korzeniach nie przyrastających na grubość. Komórki mikotroficzne mogą dochodzić aż
do endodermy. Grzybnia nie przerasta endodermy dopóki jest zachowana równowaga
pomiędzy rozwojem grzyba i rośliny. W anatomii mikoryz endotroficznych można
wyróżnić dwie warstwy komórek. Pierwsza, warstwa garbnikowa obejmuje komórki
bliższe obwodowi korzenia i zawierające zdrowe strzępki grzybni. Drugą warstwę tzw.
trawienną stanowią komórki położone bliżej endodermy, w których następuje trawienie
strzępek. Na zewnątrz korzenia przekształconego w mikoryzę endotroficzną mogą
wyrastać pojedynczo strzępki, mogą być także zachowane włośniki. Wygląd korzenia
przy tym typie mikoryzy najczęściej nie jest zmieniony (Dominik 1960). Endotrofizm
drzew leśnych jest zagadnieniem słabo poznanym, a w konsekwencji biologia grzybów
endomikoryzowych i ekologiczne współzależności pomiędzy symbiontami w
zbiorowiskach roślinnych wymagają dalszych badań.
Wpływ
czynników
patologicznych
na
żywotność
korzeni
odnawiania
naturalnego cisa jest także zagadnieniem niedostatecznie poznanym. Za jedną z
podstawowych przyczyn szybkiego zamierania siewek Taxus baccata w rezerwacie
„Cisy Staropolskie” uznano pasożytniczą zgorzel siewek wywołaną przez Rhizictonia
solani Kuehn., Phytophthora cinnamomi Rands., Cylindrocarpon radicola Wr. (Mańka
i in. 1968). Ponadto przyczyną zamierania siewek cisa mogą być uszkodzenia korzeni
powodowane przez pasożytnicze nicienie. Jednoczesne działanie dwóch patogenów
utrudnia określenie właściwej przyczyny zamierania odnowienia naturalnego cisa.
- 105 -
Podsumowanie
Z przedstawionych rezultatów badań wynika, że:
1. Na Warmii i Mazurach, czyli na wschodniej granicy występowania w Europie cis
odnawia się naturalnie w drzewostanach świerkowo-sosnowych
2. Liczebność odnowienia naturalnego cisa zwiększyła się w ostatnich latach.
Obecność starszych siewek i podrostów zapewni ciągłość trwania populacji w
badanych drzewostanach.
3. Korzystne warunki odnowienia i rozwoju znajduje cis na siedlisku lasu mieszanego
świeżego.
4. Cis, mimo że jest gatunkiem cieniolubnym reaguje zwiększeniem wzrostu i
żywotności na poprawę warunków świetlnych. Konieczne jest stosowanie
umiarkowanych zabiegów prześwietlających, które nie tylko wpływają na
pojawianie się młodego pokolenia cisa, ale także zwiększają jego przyrost
wysokości, grubości i miąższości.
5. Grodzenie powierzchni stało się skutecznym sposobem ochrony gatunku przed
szkodami powodowanymi przez zwierzynę płową (porównanie liczebności i
uszkodzeń od zwierzyny płowej pomiędzy badanymi powierzchniami).
6. Struktura płciowa populacji dojrzałych osobników T. baccata ma istotny wpływ na
powstawanie jego odnowienia naturalnego. Istnieje konieczność szczególnej
ochrony osobników żeńskich w drzewostanach.
7. Rozwój badań dotyczących endotrofizmu cisa pospolitego umożliwi poznanie
preferencji siedliskowych, a także wyjaśnienie przyczyn zamierania tego gatunku.
- 106 -
20. Propozycje postępowania hodowlanego wobec cisa w lasach
1. Cel hodowlany
Przy obecnym stanie wiedzy trudno jest określić z całą pewnością zasady
postępowania hodowlanego w stosunku do cisa, gdyż brak jest ku temu odpowiednich
doświadczeń praktycznych. Dotychczasowe bowiem działania na rzecz jego ochrony
sprowadzały się jedynie do ochrony biernej, a przez leśnictwo traktowany był jako
gatunek bez znaczenia gospodarczego (Czartoryski 1975). Zdaniem wymienionego
autora, jest to opinia niesłuszna, gdyż w odpowiednich warunkach świetlnych cis może
osiągnąć w wieku 100 lat pierśnicę 20 cm, co kwalifikowałoby jego drewno na wyroby
specjalne. Jak wynika z przekazów historycznych (Szeszycki 1997), jeszcze w XIX
wieku, drewno cisowe było wówczas wykorzystywane do budowy nabrzeży portowych
w Szczecinie i Świnoujściu oraz podkładów kolejowych w północnej Afryce. Na temat
możliwości gospodarczego wykorzystania cisa wypowiadał się też Krysztofik (1983),
sugerując, że wiele opinii na temat tego gatunku jest uproszczonych, zwłaszcza teza o
jego cieniolubności, powolnym wzroście i możliwościach wzrostu jedynie w dolnym
piętrze. Z opinią tą można zgodzić się częściowo. Pojęcie cieniolubności należy
zastąpić raczej słowem “cienioznośność”, gdyż cis może równie dobrze wzrastać w
pełnym świetle, jednak tam napotyka na konkurencję szybciej rosnących gatunków.
Natomiast brak, jak dotąd dowodów na to, by cis mógł dorastać wyżej, niż tylko do
wysokości typowej dla dolnego piętra. Znane okazy pomnikowe, rosnące często bez
osłony górnej, rzadko przekraczają wysokość 15 metrów (Czartoryski 1975). Ostatnie
doniesienia na temat właściwości leczniczych cisa (Korpel, Saniga 1994, Król, Gołąb
1996, Beck, Behrens 1998) mogą spowodować wzrost zainteresowania tym gatunkiem,
jednak niekoniecznie jego formą drzewiastą, gdyż jak wiadomo, drzewo to łatwo
przekształca się w krzew (Zaręba 1984). W wypadku znacznego wzrostu jego udziału
w lasach mógłby on w przyszłości stać się gatunkiem o znaczeniu gospodarczym, przy
czym jego rola jako dostarczyciela surowca drzewnego byłaby prawdopodobnie
ograniczona, natomiast większe znaczenie miałoby wykorzystanie otrzymywanych z
cisa substancji chemicznych. Ze względu jednak na powolny wzrost, możliwości
- 107 -
użytkowania cisa na skalę gospodarczą nie należy oczekiwać wcześniej, niż po
upływie 80 – 100 lat.
Na obecnym etapie należy więc przyjąć, iż celem hodowlanym powinno być
utrzymanie tego gatunku na stanowiskach, na których występuje oraz wprowadzenie
sztuczne tam, gdzie zgodnie z obecnym stanem wiedzy może znaleźć odpowiednie
warunki do wzrostu i rozwoju, jako cenny gatunek domieszkowy.
2. Możliwości hodowli cisa w lasach Polski
Wśród stanowisk cisa w Polsce można wyróżnić z dużą pewnością te, których
pochodzenie jest naturalne (zgrupowane głównie w południowej części kraju) i
stanowiska, na których cis został wprowadzony sztucznie i trudno w związku z tym
wnioskować o jego rodzimości (znaczna część stanowisk w Polsce północnej i
zachodniej).
Z uwagi na preferencje klimatyczne cisa, należy przewidzieć jego udział w
Krainach przyrodniczo-leśnych: Śląskiej, Sudeckiej, Małopolskiej, Karpackiej,
Bałtyckiej i częściowo Mazursko-Podlaskiej. Na pozostałym obszarze głównym
czynnikiem ograniczającym jest niedostateczny opad roczny, a zwłaszcza jego część
przypadająca na okres wegetacyjny (centralna Polska) i niskie temperatury zimowe
(wschodnia część Krainy Mazursko- Podlaskiej).
W obrębie Krain przyrodniczo-leśnych należy natomiast wyróżnić siedliska
wyraźnie odpowiadające cisowi. Zdaniem Zaręby (1984) optimum ekologiczne cisa
leży na pograniczu siedliskowych typów lasu: lasu wilgotnego, olsu jesionowego i lasu
świeżego. Na podstawie pozostałych doniesień (Król 1975, Stypiński i in. 1984,
Thoma, Kleinschmit 1994) zakres siedlisk przydatnych do wprowadzania cisa może
być rozszerzony w kierunku siedlisk bardziej suchych, zwłaszcza na glebach o podłożu
wapiennym, a nawet stosunkowo ubogich. Lustracje terenowe w zachowanych
stanowiskach cisa w górach wskazują na dobry jego wzrost na glebach brunatnych
(kwaśnych lub wyługowanych) – nadl. Dukla, Stary Sącz, a na niżu na glebach
murszowych lub mułowo-glejowych (nadl. Radomsko, Czarne, Tychowo). Wymóg
wysokiego poziomu wody gruntowej nie jest istotny w wypadku obszarów o wysokim
poziomie opadów. Przykładem potwierdzającym tę tezę jest duża dynamika
- 108 -
odnawiania się cisa na Pomorzu Zachodnim, na siedlisku boru mieszanego świeżego
na glebie bielicowej porolnej (obiekty w Nadl. Rokita poza rezerwatem). W świetle
dość skąpej wiedzy o zmienności genetycznej gatunku oraz hipotezy o istnieniu
cenotypów, czyli ekotypów przystosowanych do określonych zespołów roślinnych
(Svoboda 1953, za Królem 1975) należy w miarę możliwości przestrzegać zasady
korzystania z materiału sadzeniowego pochodzącego ze zbliżonych zbiorowisk.
3. System zagospodarowania lasu dostosowany do ekologicznych wymagań cisa
Pojawianie się odnowienia naturalnego cisa w bardzo różnych warunkach
siedliskowych i drzewostanowych (Król 1975) sprawia, że trudno określić jeden
system zagospodarowania korzystny dla tego gatunku. Należy pamiętać, że nieco inne
warunki są wymagane, jeśli chodzi o samo pojawienie się odnowienia, a inne są
niezbędne do zabezpieczenia jego wzrostu. Thoma i Kleinschmit (1998) podkreślają
zalety rębni przerębowej, w której cis czuje się “u siebie w domu”. Można się z tą
opinią zgodzić pod pewnymi warunkami. Cienioznośność jest wspólną cechą cisa i
jodły, dla której system przerębowy jest uważany za najkorzystniejszy. Należy jednak
pamiętać o różnicy między tymi gatunkami pod względem właściwości wzrostowych.
W wypadku cisa więcej problemów może przynosić odsłanianie odnowień, biorąc
pod uwagę trudności z utrzymaniem drzewiastego pokroju. Pozostaje jednak faktem,
że w właśnie rębnia przerębowa stwarza warunki do indywidualnego traktowania
poszczególnych składników drzewostanu. Jak wynika z dokonanych lustracji, dobry
wzrost odnowień cisa i przechodzenie ich do dolnego piętra drzewostanu można
zaobserwować w drzewostanach wielopiętrowych o luźnym zwarciu górnego piętra, o
strukturze zbliżonej do przerębowej (Rezerwat „Cisy w Malinówce” na gruncie
prywatnym, nadzorowanym przez Nadl. Dukla, rezerwat „Cisy w Mogilnie”, Nadl.
Stary Sącz).
Spośród innych rębni należy preferować te, które dają możliwość długiego okresu
odnowienia, a zatem w pierwszej kolejności rębnię stopniową udoskonaloną (dawniej
gniazdowa przerębowa), jak również stopniową gniazdowo-częściową (Zaręba 1984).
Pozostałe rębnie począwszy od częściowych a skończywszy na zupełnych są uznawane
za nieprzydatne z punktu widzenia odnowienia naturalnego cisa, ze względu na zbyt
- 109 -
krótki okres odnowienia. Odnawianie sztuczne jest natomiast możliwe do
przeprowadzenia w różnych warunkach, także w drzewostanie zagospodarowanym
zrębowo. Nie należy jednak polecać zakładania uprawy cisowej na otwartej
powierzchni, ale zastosować podsadzenia pod okapem drzewostanu przedplonowego
(Zaręba 1984) zbudowanego np. z sosny, modrzewia, osiki, brzozy, olszy lub jesionu.
Wprowadzony nie później, niż w połowie kolei rębu cis pozostawałby w drzewostanie
do drugiej kolei rębu, tym razem w towarzystwie gatunków cienioznośnych.
Pozytywne próby takiego wprowadzania cisa w formie podsadzeń, w zmieszaniu z
jodłą, stosowane są np. w Nadleśnictwie Głusko. Zwarty podrost, przechodzący w
dolne piętro drzewostanu, pochodzący z kolei z naturalnego obsiewu pod górnym
piętrem sosnowym, jest charakterystycznym wyróżnikiem rezerwatu „Cisy Rokickie”
w Nadl. Rokita.
4. Odnowienie cisa
4.1. Kształtowanie warunków odnowienia naturalnego
Odnowienie naturalne powinno być podstawową metodą służącą zachowaniu i
zwiększeniu udziału cisa w drzewostanie. Z uwagi na dwupienność gatunku zwracać
należy uwagę, czy w drzewostanie istnieje wystarczający udział osobników żeńskich.
Cięcia odnowieniowe najlepiej rozpoczynać po stwierdzeniu kilkuletniego nalotu cisa.
Jak wynika bowiem z dokonywanych lustracji w wybranych obiektach, większość
pojawiających się siewek ginie w pierwszych dwóch latach po wykiełkowaniu.
Szczegółowe rozwiązania w zakresie rodzaju i nasilenia cięć, zależeć muszą od
rzeczywistego składu gatunkowego drzewostanu. Przy dużym udziale buka pamiętać
należy o negatywnym wpływie ścioły bukowej na wzrost siewek cisa (Krysztofik
1983), dlatego udział ten w cięciach odnowieniowych należy zmniejszać. Jednak
korzystniej jest dokonać tego w ramach prowadzonych w drzewostanie panującym
trzebieży
późnych.
Przykłady
takiego
aktywnego
stymulowania
odnowienia
stwierdzono w rezerwacie „Kretówki” w Nadl. Dukla.
Ze względu na cienioznośność i związane z tym pojawianie się nalotu przy
niewielkim dostępie światła, przygotowanie gleby pod odnowienie naturalne nie jest
konieczne.
Może
natomiast zachodzić
konieczność
- 110 -
cięć
przygotowawczych,
stymulujących obfitsze obradzanie. Doświadczenia z różnymi rodzajami cięć
odnowieniowych w mieszanym drzewostanie z udziałem cisa prowadzili Korpel i
Saniga (1994). Po cięciach częściowych w drzewostanie panującym nastąpiło znaczne
zwiększenie liczby pojawiających się siewek. Jeszcze większy efekt nastąpił w
wariancie cięcia gniazdowo-zupełnego, w którym na niewielkiej powierzchni (0,16 ha)
wycięto wszystkie drzewa oprócz cisów. Z uwagi jednak na obserwowany często
niekorzystny wpływ zbyt gwałtownych zmian oświetlenia, za najwłaściwsze
należałoby uznać, podobnie jak w wypadku jodły, cięcia grupowe i jednostkowe.
Oczywiście, w dalszych fazach wzrostu i rozwoju odnowienia dostęp światła musi być
zwiększany (por. rozdz. 5).
Badania Giertycha (2000) przeprowadzone w Arboretum Kórnickim wykazały
obecność naturalnego odnowienia cisa głównie pod koronami drzew przy prawie
zupełnym braku odnowienia na otwartej przestrzeni.
Wiedza o powstawaniu i wzroście odnowienia naturalnego cisa jest jednak
jeszcze bardzo fragmentaryczna i wymaga pogłębienia. Nie zawsze bowiem daje się
wytłumaczyć brak sukcesu w odnawianiu cisa w konkretnych obiektach (np. w jednym
z największych skupisk cisa w Beskidach – rezerwacie „Kretówki”). Rozwiązania tych
problemów należy szukać prawdopodobnie w badaniach glebowych: chemicznych i
mikrobiologicznych, zwłaszcza nad obecnością grzybów mikoryzowych.
4.2. Baza nasienna
Rozmnażając generatywnie i wegetatywnie cisa pospolitego w szkółkach leśnych
można przyspieszyć powrót tego gatunku na te obszary, z których poprzez działalność
człowieka został wyparty. Wprowadzając ponownie ten gatunek do lasów należy
unikać rozmnażania z nasion i sadzonek osobników uprawianych cisa, ponieważ
bardzo często są to odmiany, a nawet inne gatunki cisa pochodzące z różnych
regionów
Europy,
sprowadzone
w
ostatnich
stuleciach
na
tereny Polski.
Autochtoniczne, zachowane stanowiska cisa pospolitego w parkach narodowych,
rezerwatach, a nawet chronione stare pojedyncze egzemplarze powinny stanowić bazę
rozmnożeniową tego gatunku. Podstawą jest rodzime pochodzenie.
- 111 -
Rozmnażać należy z jak największej liczby osobników, z każdego stanowiska
tego gatunku, gdyż wzięcie pod uwagę zbyt małej liczby drzew, może doprowadzić do
zwężenia puli genowej. Wegetatywne rozmnażanie cisa powinno uwzględniać w
jednakowym wymiarze okazy męskie i żeńskie. Przy określaniu rodzimości cisów
występujących na terenie nadleśnictwa należy korzystać z archiwalnych materiałów, z
różnych źródeł dotyczących historii danych obszarów, gdyż nawet wiekowe cisy mogą
pochodzić ze starych nasadzeń np. dworskich, czy pałacowych, przy użyciu sadzonek
niekoniecznie rodzimego pochodzenia.
Przypadkiem wymagającym osobnego potraktowania są pokolenia cisów
powstałe w sposób naturalny od osobników niejasnego pochodzenia, lub takich, o
których wiadomo, że pochodzą z sadzenia. Takie sytuacje mają miejsce zwłaszcza na
obszarze Pomorza (Jackowski 1972, Szeszycki 1997), gdzie obfite naloty i podrosty
powstały z obsiewu kilku zaledwie osobników, rosnących przy osadach leśnych i
innych zabudowaniach (lustrowane obiekty w nadleśnictwach Rokita, Bogdaniec). W
indywidualnych wypadkach, w których odnowienie rozwija się dynamicznie i
wykazuje cechy dobrego przystosowania do lokalnych warunków, populację taką
należałoby traktować w taki sam sposób, jak rodzimą.
4.3. Produkcja materiału sadzeniowego
Cis pospolity może być rozmnażany generatywnie, autowegetatywnie i
heterowegetatywnie.
Rozmnażanie generatywne jest najtańszym sposobem rozmnażania cisa
pospolitego. Dojrzałe nasiona należy zrywać, gdy są już czerwone, pamiętając o
konkurencji ptaków, przez które są one chętnie zjadane. Ma to miejsce we wrześniu październiku, a niekiedy już w sierpniu. Zebrane nasiona w osnówkach wkłada się na
sita i jak najszybciej rozgniata i przemywa dokładnie bieżącą wodą. Nasion nie można
poddawać procesowi fermentacji. Po przemyciu nasiona należy krótko przesuszyć i
natychmiast stratyfikować w piasku, aż do wiosny. W zależności od przebiegu pogody,
w marcu lub kwietniu nasiona wysiewa się do skrzynek lub zimnych inspektów
umiejscowionych w miejscu ocienionym. Gwarancją otrzymania wschodów na
pierwszą wiosnę po zbiorze jest odpowiednio wykonany zbiór i stratyfikacja nasion
- 112 -
(Hrynkiewicz i in. 1991). Większość autorów zaleca jednak stratyfikowanie do drugiej
wiosny lub jesieni po zbiorze, przez okres 12 do 18 - 20 miesięcy po pozyskaniu
(Krüssmann 1964; Detz, Kaperman 1968; Suszka 1975). Jako podłoże można
zastosować mieszankę gleby leśnej spod gatunków liściastych z torfem. Na 1 m2 w
inspektach wysiewa się 200 g (Detz, Kaperman, 1968) do 400 g nasion (Krüssmann
1964), przykrywając je 1 cm warstwą ziemi. Są to jednak normy prawdopodobnie dużo
zawyżone. Wg Gorzelaka (2000) w środowisku kontrolowanym powinno się uzyskać z
1 m2 około 500 sztuk siewek cisa. Normy wysiewu cisa na powierzchni otwartej nasion
I klasy jakości przewidują wysiew nasion w siewie częściowym w ilości 12 g/1m2 i w
siewie pełnym od 40 do 60 g/1m2 (Sobczak 1999). Według norm, grubość przykrycia
nasion wynosi 2 - 3 cm, masa 1000 szt. nasion co najmniej 60 g, a granica zdolności
kiełkowania lub zdrowotności dla I klasy nasion wynosi 81 - 95%. Na powierzchni
otwartej liczba siewek I i II klasy otrzymanych z siewu częściowego wynosi około 70
sztuk na 1 m2, a z siewu pełnego 250 sztuk na 1m2. Wydajność siewu zależna jest od
stopnia przesuszenia nasion i nieprawidłowości w procesie stratyfikacji. Nasiona tego
gatunku z powodu niedorozwoju i głębokiego spoczynku zarodków kiełkują
nierównomiernie i dlatego wschody następują w okresie nawet 4 lat. W maju
pierwszego roku, nasiona mogą skiełkować do 70%, a pozostałe nasiona przelegują do
następnej wiosny. Siewki cisa wymagają ochrony przed słońcem i dlatego powinny być
cieniowane. Ze względu na nierównomierne wschody miejsca siewu cisa powinno się
obserwować przez okres 2 - 4 lat. W okresie zimowym nasiona należy chronić przed
myszami.
Nasiona cisa kupowane i sprowadzane, są zazwyczaj przesuszone i nie należy
wysiewać
ich
jesienią,
gdyż
związane
jest
to
z
ryzykiem
otrzymania
kilkuprocentowych wschodów w pierwszym roku. Nasiona takie stratyfikuje się na
dłużej niż rok zaraz po otrzymaniu i wysiewa po stratyfikacji na następną wiosnę.
Dwuletnie siewki cisa 2/0 pikuje się na grzędy. Młode cisy nie tolerują pełnego
słońca, dlatego siewki należy przesadzać do szkółki podokapowej lub na małe kwatery
szkółek leśnych, w miejscach ocienionych stosując stałe cieniówki np. tkanina
reszlowa.
- 113 -
Charakterystyczną cechą cisów zwłaszcza młodych jest nieznoszenie suchej
gleby, gdyż nawet sporadyczne, jednorazowe zbyt silne przesuszenie podłoża bardzo
hamuje wzrost i rozwój siewek i przesadek. Uprawa cisów na szkółce leśnej wymaga
zainstalowania
deszczowni
lub
podlewania
w
czasie
dłuższych
okresów
bezdeszczowych. Sadzonki cisa wrażliwe są na mróz, dlatego też wybierając miejsce
ich hodowli należy unikać lokalnych zmrozowisk i miejsc, w których zazwyczaj
występują mroźne wysuszające wiatry.
Szkółki podokapowe cisów powinny być zakładane w przerzedzonym borze
mieszanym (wilgotnym), w takich warunkach młode cisy udają się najlepiej.
Z jednego kilograma nasion w osnówkach otrzymuje się po oczyszczeniu około
150 -200 g czystych nasion. W zależności od lokalnego zapotrzebowania na nasiona
cisa i sadzonki do rozmnażania wegetatywnego na najbliższe dziesięciolecia można
założyć matecznik cisowy z okazów miejscowego pochodzenia. Matecznik powinien
być założony w miejscu umiarkowanie nasłonecznionym, tak by ilość nasion na
osobnikach żeńskich była jak największa. Cisy w mateczniku osiągną w wieku 10 lat
wysokość 0,6 - 1,2 m, a w wieku 20 lat wysokość 2,5 m.
Rozmnażanie autowegetatywne prowadzi się przez odkłady i z sadzonek.
Rozmnażanie przez odkłady stosuje się rzadko w przypadkach osobników krzaczastych
i ścielących się, na wilgotnej i żyznej glebie.
Podstawowym sposobem rozmnażania wegetatywnego cisa jest rozmnażanie z
sadzonek pozyskiwanych w terminach wiosennych (marzec, kwiecień) lub od sierpnia
do grudnia. Metoda ta wymaga posiadania na szkółce leśnej ciepłych inspektów lub
namiotów foliowych z podwójnym okryciem, lub szklarni z mnożarkami. Ukorzenianie
w wyżej wymienionych obiektach następuje wolno czasem dopiero w następnym roku
na wiosnę. Pobierając sadzonki z pędów bocznych uzyskuje się w późniejszym okresie
osobniki rozłożyste, szeroko rosnące, a z pędów wierzchołkowych osobniki zwięzłe,
szybko rosnące na wysokość. Przy ukorzenianiu należy stosować substancje wzrostowe
- puder talkowy kwasu indolilomasłowego - Seradix 3. Należy ukorzeniać w
temperaturze 12 - 200C, a zimą 8 - 100C. Sadzonki pobiera się z dwu-, trzy-, cztero-, a
nawet pięcioletnim drewnem tzn. o długości 23 - 30 cm. Najczęściej pobiera się je ze
zdrewniałych pędów wierzchołkowych poprzez cięcie na obrączkę lub odrywanie w
- 114 -
miesiącach sierpniu i wrześniu. Tak pobrane sadzonki wysadza się do skrzynek
umieszczanych nad kanałami i rurami ogrzewczymi, jednak najlepsze udatności
uzyskuje się poprzez sadzonkowanie na ciepłym podłożu, w skrzyniach, w mnożarce.
Sadzonki lepiej rosną, jeżeli przed pobraniem wystawione były dwukrotnie na
działanie mrozu. W tym przypadku cięcie ma miejsce dopiero w październiku lub
listopadzie i tworzenie korzeni tak pobranych sadzonek trwa około 3 miesięcy, a
system korzeniowy jest obfity.
Sadzonki pobierane w końcu kwietnia i na początku maja, przed rozpoczęciem
wzrostu ukorzeniają się w mnożarce szklarni, w ciągu 6 - 8 tygodni. Sadzonkowanie
cisów z sadzonek pobranych w tych terminach daje również bardzo dobre rezultaty,
jednak aby zapobiec zahamowaniu wzrostu po przesadzeniu należy przesadzać je ze
skrzynek do pojemników, gdy tylko zaczną tworzyć zaczątki korzeni lub sadzonkować
od razu do małych pojemników.
W szklarni-mnożarce cisy wzrastają w warunkach zamgławiania i w ciepłym
podłożu. Po rozpoczęciu wzrostu rośliny można wietrzyć. Podłożem do ukorzeniania
stale utrzymującym wilgoć w umiarkowanej ilości jest perlit lub torf z piaskiem w
stosunku 2:1. Ukorzeniane cisy nie znoszą zalewania. Odczyn podłoża powinien
zwierać się w granicach pH = 5 - 6. Od 4 tygodnia, po sadzonkowaniu należy co
tydzień nawozić dolistnie sadzonki Florovitem o stężeniu 0,2%, a od 3 miesiąca co 2
tygodnie dostarczać nawozy płynne. Sadzonki pozostają w skrzyniach inspektowych,
namiotach foliowych do sierpnia drugiego roku. W sierpniu wysadza się je na otwartą
powierzchnię szkółki z całą bryłką ziemi pamiętając o częstym podlewaniu i
cieniowaniu w dni słoneczne. Do jesieni sadzonki zahartują się co pozwoli im dobrze
przetrwać mrozy. W przypadku suchej jesieni należy je obficie podlewać. Na grzędach
otwartej powierzchni szkółki sadzonki cisa hoduje się 3 - 4 lata i po tym okresie mogą
być przesadzone do lasu. Jeżeli względy hodowlane przemawiają za tym, aby
wyhodować sadzonki większe - wyrostki, należy przesadzić sadzonki w nowe miejsce
na terenie szkółki leśnej, w luźniejszej więźbie, na następne 3-4 lata. Trzeba jednak
pamiętać, że im sadzonka starsza, tym ryzyko jej przyjęcia w uprawie leśnej jest
większe i zależy w dużym stopniu od warunków siedliskowych, a szczególnie
wilgotności podłoża w roku przesadzenia.
- 115 -
Rozmnażanie heterowegetatywne cisa poprzez szczepienie wykorzystywane jest
przede wszystkim w szkółkarstwie ozdobnym dla odmian wolno rosnących i dla
sadzonek ukorzeniających się w małym procencie. Stosuje się szczepienie na
przystawkę boczną na 3- letnich podkładkach. Cisy szczepione rosną szybciej niż w
przypadku sadzonkowania. W szkółkarstwie leśnym metoda ta może być stosowana
tylko w nielicznych przypadkach.
4.4. Prowadzenie odnowienia sztucznego
W lesie cisy bardzo dobrze znoszą ocienienie i mogą być sadzone pod koronami
drzew. Według obserwacji Krysztofika (1983) cis dobrze wzrasta pod okapem
modrzewia, sosny, świerka, dębu, jaworu, klonu zwyczajnego, lipy, brzozy i olszy,
natomiast źle pod okapem buka, grabu, jesionu, jodły. Wyniki tych obserwacji jednak
należy traktować z ostrożnością, gdyż mają raczej lokalny charakter, odnosząc się do
rejonu Gór Świętokrzyskich i trudno je uogólniać, zwłaszcza, że kłócą się z
doniesieniami Szafera (1913) z rezerwatu w Kniaźdworze, gdzie liczne odnowienia
cisa wzrastały pod okapem bukowo-jodłowym.
Najlepsze warunki wzrostu młodym drzewkom cisa stwarzają gleby: żyzne,
próchnicze, z odpowiednim zasobem wilgoci. Pożądana jest również duża wilgotność
powietrza. W takich warunkach uzyska się największą udatność nasadzeń. Cis
pospolity może również rosnąć na glebach ubogich (o czym świadczą dynamiczne
odnowienia w Nadl. Rokita na bielicowej glebie porolnej a także w Nadl. Choczewo
na glebie bielicowej z piasków zwałowych), nie mogą jednak one być zbyt alkaliczne i
zbyt suche.
Z dotychczasowych doświadczeń sztucznego wprowadzania cisa pod okapem
drzewostanu sosnowego w Kampinoskim Parku Narodowym (Bobiński 1969, 1973)
wynika, że dobre efekty osiąga się przy wprowadzaniu 5-letnich sadzonek cisa. Z
doświadczeń niemieckich (Beck, Behrens 1998) wynika, że w uprawie dębowocisowej w Dolnej Saksonii najlepiej przyjmowały się sadzonki 4-letnie szkółkowane.
Przygotowanie gleby przy podsadzeniach w zależności od formy wprowadzania
(jednostkowa lub rzędowa) może sprowadzać się do przekopania talerzy lub wyorania
bruzd. Odgarnięcie wierzchniej warstwy ściółki jest pożądane zwłaszcza w
- 116 -
drzewostanach z dominującym bukiem. Na glebach z wysokim poziomem wody
gruntowej należy zalecić wykonanie kopczyków.
Ze względu na powolny wzrost cisa oraz jego cienioznośność, za najwłaściwszą
metodę sztucznego wprowadzania tego gatunku są podsadzenia podokapowe,
natomiast w wypadku sadzenia bez osłony górnej, konieczna jest osłona boczna
(Czartoryski 1975, Zaręba 1984), gdyż w przeciwnym razie grozi to wystąpieniem
szkód od mrozu. Interesujący przykład sztucznego odnowienia cisa na otwartej
powierzchni w zmieszaniu z dębem przedstawili Beck i Behrens (1998). Szybciej
rosnący dąb działał na towarzyszącego mu cisa, jak podgon, co zaowocowało szybkim
wzrostem cisa (przeciętna wysokość w wieku 10 lat wyniosła około 2 metrów). Nie
wiadomo, czy takie tempo wzrostu można osiągnąć w klimatycznych warunkach
Polski. Według Bobińskiego (1973) przeciętny przyrost roczny na wysokość cisa
posadzonego pod okapem sosny wyniósł 10 cm. Dane te pochodzą jednak z terenów
Puszczy Kampinoskiej, czyli z obszaru o niskim poziomie opadów. Można więc
oczekiwać wyższych wartości przyrostu w innych warunkach klimatycznych (np. na
Pomorzu Szczecińskim). Potwierdzają to wyniki obserwacji podrostów występujących
w Nadl. Rokita, poza rezerwatem, charakteryzujących się wysoką wartością czynnika
świetlnego.
Długotrwałe
susze,
bardzo
niskie
temperatury
i
działanie
mroźnych,
wysuszających wiatrów to główne przyczyny nieudatności sztucznych nasadzeń
cisowych zwłaszcza w pierwszym roku po posadzeniu. Cisy posiadając skupiony
system korzeniowy znoszą zazwyczaj dobrze przesadzanie, jeżeli nie popełniono
błędów w czasie sadzenia np. zawinięty system korzeniowy, zbyt płytkie sadzenie,
niedokładne ubicie gleby wokół sadzonki po posadzeniu itp. Po przesadzeniu cis może
nie dawać przyrostów przez cały rok, jednak w następnym roku przyrasta normalnie.
5. Pielęgnowanie odnowień i drzewostanów
W pierwszym okresie wzrostu zarówno odnowień naturalnych, jak i sztucznych,
baczną uwagę należy poświęcić ochronie przed konkurencją, zwłaszcza roślin zielnych
i krzewiastych. Według Czartoryskiego (1975) na siedliskach lasowych bardzo silną
konkurencję dla cisa stanowią szybko rosnące siewki jaworu i grabu, które należy
- 117 -
przerzedzać. Dodatkowym problemem są szkody ze strony zwierzyny leśnej, gdyż w
odróżnieniu od człowieka i większości zwierząt domowych, jeleniowate nie są
wrażliwe na zawartą w igłach cisa taksynę. Przed zgryzaniem można w zależności od
sytuacji stosować zabezpieczenia powierzchniowe (grodzenie) lub indywidualne
(różnego rodzaju osłonki). Przykładem oryginalnych rozwiązań w zakresie osłonek
indywidualnych jest stosowanie w rezerwatach „Cisy Tychowskie” oraz „Cisy w
Czarnem” kołpaków z siatki drucianej. Grodzenie powierzchniowe bywa bardzo często
utrudnione, ze względu na rozproszone występowanie odnowień. Z kolei indywidualne
osłonki stanowią broń obosieczną, gdyż, jak wynika z doświadczeń lustrowanych
obiektów w nadleśnictwach Choczewo, Radomsko, Stary Sącz, wskazują one
potencjalnym złodziejom miejsce występowania młodych drzewek nadających się do
przesadzenia. Nie mogą więc być polecane w obiektach o dużym ruchu turystycznym
ani położonych w obszarach o gęstym zaludnieniu.
Dla wyhodowania cisa w formie drzewiastej niezbędne są dalsze zabiegi
hodowlane. Pierwszym z nich są cięcia w drzewostanie osłaniającym. Ich brak jest
jednym z czynników powodujących przekształcanie się cisów w formy krzaczaste
(Sokół, Szczepka 1983, Zaręba 1984). Zdaniem Bobińskiego (1967) drzewostan
sosnowy z podsadzonym cisem wymaga przerzedzenia do zadrzewienia 0,6. Cięcia
muszą być jednak ostrożne, aby nie powodowały gwałtownych zmian w oświetleniu
(Król 1975). Według autorów “Dendroflory Kaukazu” (za Królem 1975) do
wyrośnięcia cisa w drzewo o pięknym, prostym pniu muszą być spełnione określone
warunki, przede wszystkim długi okres wzrastania w warunkach mniej więcej
równomiernego rozproszonego oświetlenia. Takie warunki można spotkać pod okapem
drzewostanu wysokopiennego o umiarkowanym zwarciu (60-70 %). Wynika stąd, że
najwłaściwszym rodzajem cięć w okresie przechodzenia nalotu w podrost i dalej w
dolne piętro drzewostanu są słabe i często powtarzane cięcia częściowe. W
drzewostanach dwupiętrowych, w wypadku istnienia zwartego dolnego piętra
liściastego główna uwaga powinna być skierowana na cięcia w tym piętrze. Przykłady
udanych cięć odsłaniających, dokonywanych w niższych piętrach drzewostanu
(głównie jeśli chodzi o buka) zaobserwowano m. in. w rezerwacie „Cisy Tychowskie”.
- 118 -
Osobnym problemem jest stosowanie cięć pielęgnacyjnych. W warunkach Polski,
gdzie cis występuje na ogół w formie jednostkowej domieszki, nie jest to może kwestia
najważniejsza. Można sobie wyobrazić jednak w niektórych wypadkach sytuację, w
której nadmierne zagęszczenie podrostów cisowych będzie powodować pogorszenie
warunków wzrostu. Jest rzeczą prawdopodobną, że zły stan sanitarny cisów w
największym ich skupisku na terenie Polski (Mańka i in. 1985) został spowodowany
między innymi wskutek wzrostu w silnym zagęszczeniu. Dlatego w wypadku
powodzenia programu zwiększenia udziału cisa w naszych lasach z pewnością
powstanie problem stosowania cięć pielęgnacyjnych. Z braku wystarczającej liczby
doświadczeń należy stwierdzić ogólnie, iż cięcia te powinny być słabe lub
umiarkowane i mieć charakter selekcyjny na korzyść drzew wyróżniających się
dobrym pokrojem. Pierwsze próby cięć pielęgnacyjnych, jakie miały miejsce na
powierzchniach badawczych w nadl. Rokita, wskazują na poprawę żywotności cisów
pozostałych po umiarkowanych cięciach w gęstym młodniku cisowym rosnącym pod
okapem drzewostanu sosnowego.
Niektórzy autorzy zaznaczają potrzebę indywidualnej pielęgnacji drzewek, w
celu zachowania ich drzewiastego pokroju. Czartoryski (1975) i Zaręba (1984)
podkreślają
częstą
potrzebę
podkrzesywania
bocznych
gałęzi
i
wycinania
pojawiających się dodatkowych pędów pionowych. Zdaniem Zaręby (1984) do
podkrzesywania należy przystępować w wieku 10-15 lat.
6. Podsumowanie
Na podstawie tak dokonanego przeglądu można sformułować wstępne zalecenia
co do zasad postępowania gospodarczego i najważniejszych potrzeb badawczych:
1. Hodowla cisa na obecnym etapie powinna być ukierunkowana na utrzymanie go na
stanowiskach naturalnych i ponowne wprowadzenie, jako gatunku domieszkowego
(w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu siedliskach w Krainach
I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV. W pierwszym rzędzie
należy uwzględnić siedliska wytworzone na glebach o podłożu wapiennym, w
dalszej kolejności pozostałe siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
- 119 -
2. Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, jeśli chodzi o wymagania siedliskowe,
natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku do innych
gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie istniejącej
wiedzy o aspektach chemicznych i mikrobiologicznych powstawania i rozwoju
odnowienia.
3. Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i
mikroklimatycznych a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
Odnowienie naturalne cisa można uzyskać i utrzymać w warunkach rębni
przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
4. Hodowla sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinna się odbywać
w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach. Nasiona
przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu jest
wczesna wiosna.
5. Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się drogą
podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IV klasie wieku lub
podsadzeń w drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
6. Odnowienia cisa potrzebują pomocy w walce z konkurencyjną roślinnością zielną,
krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych. Czynnikiem utrudniającym
rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też lokalnie wysokie stany zwierzyny
oraz kradzieże.
7. Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania
górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej
pielęgnacji (podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
- 120 -
7. Wykaz lustrowanych stanowisk cisa
I. RDLP w Szczecinie
1. Nadleśnictwo Dębno, obręb Namyślin, leśnictwo Boleszkowice – rezerwat
“Cisy Boleszkowickie”, pow. 9,38 ha, oddz. 50 o, p, r; 51 j, k, l
a) oddz. 50 o
siedlisko BMŚw; gleba bielicowa, piasek słabo gliniasty z
przetworzonych utworów mocnych
Drzewostan: 8 So (II) 101 l, 1 Bk (III) 51 l,1 Db (II,5) 51 l
Liczba dorosłych cisów – 450 szt. w całym obiekcie, stan zdrowotny
dobry.
Największe okazy: d=13,4 cm; h=7,25 m
Uwagi: pojedyncze siewki 1-2-letnie
b) oddz. 51 l
siedlisko LMśw; gleba jw.
Drzewostan: 8 So (II) 126 l, 2 Db (III) 86 l
Największe okazy: d=12,7 cm; h=9,5 m
d=22,0 cm; h=6,5 m
Pochodzenie: prawdopodobnie sztuczne
2. Nadleśnictwo Bogdaniec, obręb Bogdaniec (projektowany rezerwat)
Oddziały 273 b,c,f; 214 a. Pow. 31,65 ha (łącznie z otuliną 10,97 h
Siedlisko LMśw.Gleba brunatna rdzawa, z piasków naglinowych
Drzewostan: 9 So 112 l, 1 Bk 65 l
Liczba dorosłych cisów: 2056, w tym 1732 drzewiaste. Stan zdrowotny
dobry
Największe okazy: d=12,7 cm; h=7,5 m
d=15,2 cm; h=7,75 m
d=18,1 cm; h=8,75 m – dwójka
Pochodzenie: naturalne - rozsiewane przez ptaki od kilku osobników
posadzonych sztucznie
- 121 -
Uwagi: przeważają osobniki wielopniowe
3. Nadleśnictwo Głusko, obręb Wołogoszcz – sztuczne podsadzenia
oddz. 22 f, leśnictwo Moczele, pow. 0,81 ha
siedlisko LMśw
Drzewostan: 10 So (I,5) 60 l, zd 0,7
Podsadzenie II piętra: cis 3/1 – 3000 szt.; jd 2/1 – 200 szt.
Odnowione w 1999 r. Po przygotowaniu gleby w bruzdy
oddz. 314 g, leśnictwo Żelaźnica, pow. 0,31 ha
siedlisko BMśw
Drzewostan: 10 So (120 l), zd 0,6
Podsadzenie II piętra: bk 2/0 – 500 szt.; dbb 2/0 – 1000 szt., lp 2/0 – 100
szt., cis 3/0 – 450 szt., jd 2/0 – 70 szt.
Odnowione w 1998 r. po przygotowaniu ręcznym
4. Nadleśnictwo Rokita,
a) leśn. Rokita – rezerwat częściowy “Cisy Rokickie”, oddz. 784 bcd, 785
abcdf.pow. 17,59 ha
siedlisko BMśw, miejsc. Bmw, teren równy
gleba bielicowa porolna, piasek słabo gliniasty świeży na piasku luźnym
Drzewostan 10 So, zd 0,6
Liczba dorosłych cisów – 5500 szt.
Największe okazy: h= 6,5 m
Pochodzenie: naturalne, od kilku matecznych okazów posadzonych
sztucznie w połowie XIX w.
Uwagi: Cis stanowi w drzewostanie sosnowym zwarte dolne piętro.
Miejscami w celach doświadczalnych, z inicjatywy opiekuna naukowego
rezerwatu, prof. dr hab. Stanisława Króla, wykonano (za zgodą Woj.
Konserwatora Przyrody) cięcia pielęgnacyjne, po których zaobserwowano
przyspieszenie wzrostu i poprawę żywotności pozostałych osobników.
b) oddz. 744m, leśn. Przybiernów, pow. 8,38 ha
siedlisko Bmśw. Teren równy
- 122 -
Gleba bielicowa porolna z piasków luźnych
Drzewostan: 10 So, 40 l., Ia, zd 0,8
Liczba dorosłych cisów – 0
Uwagi: bardzo obfity nalot i podrost (do 1,5 m), pochodzący od 2 cisów
matecznych rosnących na terenie zabudowań gospodarskich. W sumie 966
szt., w tym 738 – jednopniowe, korzystny czynnik świetlny ok. 1,0.
Podobne skupiska nalotów i podrostów występują również w sąsiednich
oddziałach: 740, 741, 745, 764, 765, 746, 747, 728, 729
c) leśn. Troszyn, oddz. 496 h, c
siedlisko BMśw, gleba jw. Teren równy
Drzewostan: 8 So I,5 130 l. 1 Bk I 92 l. 1 Sw II 92 l.
Liczba dorosłych cisów – 172 szt., w tym 125- jednopniowe.
H =6 m
Największy cis w tej okolicy, w wieku ok. 350-400 lat ma wymiary:
D= 53 cm, h= 11,0 m.
II. RDLP w Szczecinku
1. Nadleśnictwo Czarne Człuchowskie
a) Rezerwat “Cisy w Czarnem”, oddz. 262 a-c, f - i, Leśnictwo Dzików
Pow. 26,44 ha
Siedlisko BMśw. Teren równy
Gleba murszowa, mursz płytki silnie zmineralizowany na piasku słabo
gliniastym, wilgotnym
Drzewostan (opis 262 a):4 Bk 2 So 1 Db 220 l. 1 Brz 1 Ol spor. Gb 110 l
Liczba dorosłych cisów: 310 szt., stan dobry miejscami średni.
Pochodzenie: nieznane.
Największe okazy: d= 33,0 cm, h = 10,6 m
Uwagi: cis odnawia się. Spotykane podrosty do 3 m wysokości.
Zinwentaryzowano (w 1997 roku- W. Fałtynowicz, R. Markowski) –
3200 siewek. Naloty oraz sztuczne podsadzenia są chronione za pomocą
siatki drucianej.
- 123 -
1. Nadleśnictwo Tychowo
a) Rezerwat “Cisy Tychowskie”, oddz. 192 m, n, o, p, 193 t, 219 c. Pow.
10,43 ha
Siedlisko LMw.Teren równy, miejscami pagórkowaty
Gleba mułowo-glejowa, mursz na utworze pyłowo-piaszczystym
219 c: LMśw, gleba glejowo-bielicowa, z piasków słabo gliniastych
średn. głęb. na piasku gliniastym
Drzewostan (192 m): 4 Bk 1 Db 132 l. 3 Ol 1 Brz 1 Gb 92 l.
219 c: KO Bk 137 l zd 0,4
Liczba dorosłych cisów 104 szt.
Pochodzenie - ? Stan dobry
Największe okazy: D= 32 cm, h = 11,0 m
III. RDLP w Gdańsku
1. Nadleśnictwo Choczewo
a) Rezerwat “Choczewskie cisy”, leśn. Sasino, oddz. 294 l, 295 d f h.
Pow. 9,19 ha
294 l: Siedlisko Bmśw. Gleba rdzawa na piasku zwałowym
Drzewostan: 10 So 91 l.
295 d: Siedlisko LMw.Gleba murszowa na piasku słabo
gliniastym z przetworzonych utworów mocnych
Drzewostan: 8 So 131 l 1 Bk 131 l 1 Ol
295 f: Siedlisko Ol (odwodniony). Gleba murszowa na piasku słabo
gliniastym
Drzewostan: 6 Ol 2 Brz 1 So 51 l 1 Ol 31 l
295 h: Siedlisko LMśw.Gleba bielicowa na piasku zwałowym
Drzewostan: 10 So 91 l
Liczba dorosłych cisów: 416 szt.
Największe okazy: d = 18 cm; h = 14 m
Pochodzenie sztuczne (wiek ok. 150 lat), odnawia się naturalnie,
fragmenty z obfitszym odnowieniem są grodzone przed zwierzyną.
- 124 -
Jednak sprawcą największych szkód jest człowiek (wykopywanie
młodych cisów do ogródka). Rezerwat jest położony po dwóch stronach
drogi wiodącej na plażę i do latarni morskiej.
IV. RDLP w Zielonej Górze
1. Nadleśnictwo Świebodzin, obręb Łagów, leśnictwo Długoszyn
a) oddz. 40 a, pow. 1,80 ha (proponowany rezerwat)
siedlisko LMśw, teren pagórkowaty, gleba brunatna kwaśna pylastopiaszczysta, miejscami rdzawo-brunatna, piasek słabo gliniasty na piasku
luźnym
Drzewostan: 9 So 1 Sw (I,5) 116 l zd 0,8
Liczba dorosłych cisów – 150 szt.
Największe okazy: d=21 cm; h=10,5 m. Stan zdrowotny bardzo dobry
V. RDLP w Łodzi
1. Nadleśnictwo Radomsko
Obręb Kobiele Wielkie, leśn. Kobiele Wielkie, oddz. 366 a – m
Pow. 19,77 ha, rezerwat częściowy “Jasień”
Teren równy, siedlisko: Bw (pododdz. a, b, d, i)
OlJ (pododdz. c, f, l, m)
Ol (pododdz. g, h, j, k)
Gleba: a, b, d, i : silnie zbielicowana, piaski luźne, z orsztynem.
c, f, l, m : bagienna, torf niski
g, h, j, k: bagienna, torf przejściowy na piasku luźnym wilgotnym
Drzewostan:
a) 6 Brz 4 Ol 43 l; b) 10 So 48 l; c) 8 Ol 2 Brz 98 l; d) 3 Brz 2 So 98 l 2 Brz
1 So 38 l 1 Sw 58 l 1 So 48 l; f) 9 Ol 1 Brz 94 l; g) 9 Ol 1Brz 94 l; h) 6 Ol 2
Brz 98 l 2 Ol 38; i) 4 Brz 3 So 3 Ol 94 l; j) 9 Ol 1 Brz 58 l; k) 6 Ol 3 So 1
Brz 94 l; l) 10 Ol 98 l m) 9 Ol 98 l 1 Ol 45 l
- 125 -
Liczba dorosłych cisów: w czasie ostatniej inwentaryzacji (rok 1962) było
1696 szt. w tym 1200 drzewiastych. Od tego czasu cisy nie były liczone.
Prawdopodobnie liczba ta nie zmieniła się istotnie.
Uwagi: pochodzenie naturalne. Przed rokiem 1915 było to prawdopodobnie
największe w Polsce stanowisko cisa. Ówczesny właściciel wyciął wszystkie
stare osobniki sprzedając na opał dla huty szkła (Król 1975). Pozostałe
wówczas naloty i podrosty stanowią dziś dolne piętro drzewostanu, stan
zdrowotny dobry. Wysokość dochodzi do 10 m. Od kilku lat spotyka się
odnowienia naturalne.
VI. RDLP w Krakowie
1. Nadleśnictwo Stary Sącz, obręb Nowy Sącz, leśnictwo Mogilno
Rezerwat “Cisy w Mogilnie”, oddz. 90 a – b. Pow. 34,33 ha
Siedlisko: LG.Teren górski, wystawa NE/N
Gleba: brunatna właściwa
Drzewostan - 90 a: 5 Jd (113 l) 4 Jd (78 l) 1 Bk (48 l) mjsc Gb, Sw, Jw.,
Js 48 l 90 b: 3 Bk 3 Jd 3 Db (38 l) 1 Jd (23 l) 2 Jd (13 l) 1 Js (13 l) mjsc
Ol, Js, Md ( 38 l), Jd, Bk (48 l)
Liczba dorosłych cisów – 1270 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d = 43 cm, h = 14,5 m
Uwagi: odnowienie cisa współegzystuje z odnowieniem jodły, która jest
gatunkiem głównym w wielopiętrowym i różnowiekowym drzewostanie.
Stan zdrowotny dobry, przeważają osobniki jednopniowe.
VII. RDLP w Krośnie
1. Nadleśnictwo Brzegi Dolne, obręb Stefkowa, leśnictwo Serednica
Oddz. 259 Aox. Pow. 3,75 ha
- 126 -
Siedlisko LG (orientacyjnie)
Gleba – brak danych, grunt niedawno przejęty
Drzewostan 10 Jd 70 l zd 0,6
Liczba dorosłych cisów – 209 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy : d= 31,8 cm; h= 6,5 m
1. Nadleśnictwo Baligród, obręb Baligród
a) Rez. “Cisy na Górze Jawor”, oddz. 48 b, leśn. Bystre. Pow. 3,02 ha
Siedlisko LG. Teren górski 580-800 m, stok S
Gleba brunatna z glin i iłów słabo kwaśna, świeża
Drzewostan:4 Jd (I,5) 93 l, 3 Bk (II,5) 93 l, 2 Bk (II) 118 l, 1 Jd (I,5) 18 l
Struktura zbliżona do przerębowej
Liczba dorosłych cisów: 250 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=9,5 cm
Uwagi: ochrona fladrami przed zwierzyną
b) Rezerwat “Woronikówka”, oddz. 52 b, leśn. Jabłonki. Pow. 14,84 ha
Siedlisko LG.Teren górski, stok W
Gleba brunatna kwaśna
Drzewostan: 4 Bk (I,5) 103 l, 1 Jd (I) 103 l, 2 Bk (I) 88 l, 1 Bk (II,5) 72 l,
1 Jw (I) 72 l, 1 Jd (II) 72 l, pjd. Bk 122 l, Wz, Js
Liczba dorosłych cisów -?
Pochodzenie naturalne
Uwagi: starszy nalot
c) 41 d – poza rezerwatem, leśn. Bystre
Siedlisko LG. Gleba brunatna kwaśna
Drzewostan: 5 Jd 93 l, 3 Bk 93 l, 1 Jd 63 l, 1 Jd 133 l
Liczba dorosłych cisów: ?
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=18,5 cm
- 127 -
3. Nadleśnictwo Dukla
a) Rez. “Kretówki”, leśn. Kombornia
Oddz. 120 b,c,d,f,g,h; 121 a,b,c,d,f; 122 i;124 a,b; 125 a,d,f,g,h. Pow.
95,78 ha
Siedlisko
Lwyż.
Gleba
brunatna
kwaśna,
z
piaskowca
istebniańskiego, glina średnia pylasto-ilasta
Drzewostan: 4 Bk 1 So pjd Os, Jd,Db,Brz, B (53-67) 62 l, 4 Jd spor.
Bk (87-107) 97 l, 1 Bk spor. Db,
B, Jd (42-52) 47 l, spor. Os, Jd,
Brz (67-77)
Liczba dorosłych cisów- 413 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=13,7 cm; h=16,0 m
d=43,6 cm; h=13,25 m
Uwagi: przygotowanie gleby pod samosiew, pielęgnowanie gleby,
trzebież późna
b) Rezerwat “Cisy w Malinówce”, grunt prywatny
Pow. 4,02 ha
Siedlisko Lwyż. Teren podgórski
Gleba brunatna wyługowana z piaskowca istebniańskiego, świeża
Drzewostan Ip: 4 So 2 Bk 2 Db 2 Jw. Pjd Lp, Kl, Jw,
B (91-111)
101 l zw luźne
II p: 5 So 3 Gb 2 Jd miejsc. Bk, Jw., Js pjd Db, Kl, Lp (6181) 71 l, miejsc.
B 51 l
Liczba dorosłych cisów: 952 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=23,2 cm; h=14,75 m
Uwagi: obecność młodego pokolenia – nalot, młodnik
c) “Rez. 1000-lecia na Górze Cergowej”, oddz. 29 a, 30 a, 31 a
pow. 62,01 ha
- 128 -
Siedlisko LG. Teren górski
Gleba brunatna kwaśna z piaskowca cergowskiego
Drzewostan Ip: 3 Bk 3 Jw 3 Bst pjd Lp (76-96) 86 l, 1 Bk (101-126)
121 l
IIp: 6 Bk 3 Jw. 1 Bst (56-66) 61 l
Liczba dorosłych cisów – 71 szt.
Pochodzenie naturalne
Uwagi: słaba żywotność, pojedynczo
d) Rez. “Cisy w Nowej Wsi” – grunt prywatny
Pow. 2,18 ha
Siedlisko LG. Teren górski, stok SW stromy
Gleba brunatna wyługowana z piaskowca cergowskiego
Drzewostan: 4 Jd 1 Bk miejsc. Brz, Gb, So, pjd Jw, Wz, Db, Kl, Jrz,
Sw (57-77) 70 l, 3 Bk 2 Jd (77-107) 97 l, zw. przer., miejsc. luźne
Liczba dorosłych cisów – 41 szt.
Pochodzenie naturalne
Uwagi: jw.
e) Rez. “Igiełki”, leśn. Folusz
Oddz. 75 c, d; 76 a
Pow. 27,88 ha
Siedlisko LG. Teren górski, wystawa SW
Gleba brunatna kwaśna
Drzewostan 75 c: 6 So 1 Brz (40-60) 50 l, pjd Jw, Jd, Os, Brz, 2 Jd
(60-70) 65 l, pjd Jw., Js, Bk, 1 So (35-40) 37 l, zw. luźne
75 d: 5 Jd 80 l, 5 Jd 110 l, zw um, miejsc. przer.
76 a: 5 So 1 Jw, 1 Sw 1 Md 45 l, 1 Jd 80 l, 1So 60 l
Liczba dorosłych cisów: 150 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=20,1 cm; h=12,5 m
Uwagi: wielopniowość
f) Rez. “Wadernik”, leśn. Mszana
- 129 -
Oddz. 123 d
Pow. 10,72 ha
Siedlisko LG. Teren górski, wystawa W
Gleba brunatna kwaśna
Drzewostan: 5 Jd 105 l, pjd Bk, 3 Jd 1 Bk 87 l, spor. Wz, 1 Jd 125 l
Liczba dorosłych cisów: 214 szt.
Pochodzenie naturalne
Największe okazy: d=14,3 cm; h=5,0 m
d=8,6 cm; h=6,0 m
Uwagi: pojedynczo i grupowo, forma drzewiasta niska
- 130 -
21. Założenia krajowej strategii ochrony cisa Taxus baccata L.
Cis jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu, słabo się odnawia, a
starsze egzemplarze pomimo ochrony rezerwatowej w wielu miejscach obumierają.
Jako naturalny składnik naszych lasów gatunek ten zasługuje na ochronę i troskliwą
opiekę.
Głównym celem strategicznym ochrony cisa powinno być zapewnienie mu
trwałości w składzie naszych lasów - utrzymanie go i zwiększanie jego udziału w
miejscach, gdzie obecnie występuje i wprowadzanie sztuczne tam, gdzie może mieć
odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako gatunek domieszkowy. Dotyczy to
większości terenu Polski (ryc. 6), tj. Krain Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz
północno-zachodniej części Krainy IV, w tym prawie wszystkich regionalnych dyrekcji
lasów państwowych z wyjątkiem Dyrekcji Warszawskiej i północnej części Dyrekcji
Lubelskiej.
Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain
Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w pólnocno-zachodniej części Krainy IV w 3-5
wydzieleniach powinien występować cis z naturalnego odnowienia lub wprowadzony
sztucznie do uprawy lub podszytu.
Dla realizacji tak określonego celu konieczne są następujące działania o
charakterze operacyjnym:
1. W zasadach hodowli lasu należy wprowadzić cis na listę gatunków
domieszkowych, który powinien być wprowadzany w uprawach oraz jako podszyt w
Krainach Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy
IV.
2. W trakcie prac urządzeniowych należy rejestrować stanowiska cisa,
zaznaczając obecność lub brak odnowienia naturalnego. Cis powinien być
uwgzlędniany też przy ustalaniu składu odnowień. Inwentaryzacja cisa powinna być
elementem planu ochrony przyrody nadleśnictw.
3. Na obecnym etapie hodowla cisa powinna być ukierunkowana przede
wszystkim na utrzymanie go na stanowiskach naturalnych i wprowadzenie, jako
gatunku domieszkowego (w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu
siedliskach w w/w Krainach. W pierwszym rzędzie należy uwzględnić siedliska
- 131 -
wytworzone na glebach bogatych w węglan wapnia, w dalszej kolejności pozostałe
siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
Na Warmii i Mazurach oraz na Pomorzu Zachodnim, gdzie cis odnawia się z
samosiewu pod drzewostanami świerkowo-sosnowymi można go wprowadzać też na
siedliska lasu mieszanego.
4. System zagospodarowania lasu powinien uwzględniać obecność cisa w
składzie zbiorowisk leśnych. Odnowienie naturalne cisa najłatwiej można uzyskać i
utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
5. Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych i
mikroklimatycznych, a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
6. Odnowieniu cisa należy zapewnić pomoc w walce z konkurencyjną
roślinnością zielną, krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych.
Czynnikiem utrudniającym rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też lokalnie
wysokie stany zwierzyny oraz kradzieże.
7. Produkcję sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinno się
prowadzić w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach.
Nasiona przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu
jest wczesna wiosna.
8. Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się drogą
podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IV klasie wieku lub podsadzeń
w drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
9. Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania
górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej pielęgnacji
(podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
10. Należy zapewnić bazę nasienną przy zaangażowaniu Banku Genów w
Kostrzycy. Dla zachowania bazy nasiennej dla cisa Korczyk (1999) postuluje jako
minimalną
próbkę
nasion
z
pojedynczego
drzewa
do
długookresowego
przechowywania 200 gramów pełnych nasion. Nasiona powinny być zbierane głównie
z naturalnych stanowisk oraz ze starych cisów pomnikowych rosnących w pobliżu
miejsc, w których cis ma być odnawiany.
- 132 -
11. Dla skutecznej ochrony cisa przed szkodami powodowanymi przez zwierzynę
płową należy grodzić powierzchnię odnawianą.
12. Należy też zapewnić ochronę przed chorobami mającymi duże znaczenie w
ochronie cisa. Należy do nich zaliczyć: zgorzel siewek, zespół grzybów powodujących
zamieranie igieł i pędów po pierwotnym uszkodzeniu tkanek przez niskie temperatury
(przymrozki późne i mrozy) oraz zespół sprawców zgnilizny drewna starych cisów, w
tym drzew pomnikowych: czyreń Hartiga, czyreń sosny i murszak rdzawy.
13. Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, w stosunku do wymagań
siedliskowych, natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku
do innych gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie wiedzy
o
chemicznych
i
mikrobiologicznych
właściwościach
gleby
warunkujących
powstawanie i rozwój odnowienia.
14. Konieczne jest wypracowanie szczegółowych metod hodowli cisa,
zapewniających efektywne odnowienie i dobry rozwój.
15. Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są
wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki
udział w składzie gatunkowym drzewostanów i wynikające z tego małe
zainteresowanie leśnictwa tym gatunkiem oraz przekonanie o znacznej zdrowotności
drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby (przekonanie
błędne).
16. Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów
chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i
skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego i rzadkiego gatunku drzewa
iglastego.
- 133 -
22. Literatura
ACCETTO M. 1984. Mladje tise pod debeljaki smreke na rastiscu zdruzbeGalioAbietetum n Bohorju. Gozdarski-Vestnik, 42, 6: 259-265.
AICHHOLZ H. 1994. Die Eibe am Trauf der Sudwestalp. Allg. Forst. Zeitschr. 49, 18:
1022-1023.
BECK O., BEHRENS W. 1998. Experience of the Planting of Yew Trees. Forst u-Holz
53, 11: 349-351
BECK O., BHRENS W. 1998: Erfahrungen mit dem Anbau von Eibe (Taxus baccata L.).
Forst-u.Holz, 6: 147-150.
BOBIŃSKI J. 1967: Cis pospolity w Kampinoskim Parku Narodowym. Las Polski, R.
41, 15-16: 28.
BOBIŃSKI J. 1973: Osobliwości przyrodnicze Puszczy Kampinoskiej oraz inicjowane
przeobrażenia. Sylwan, R. 117, 9: 72-80.
BOIŃSKI M., 1992. Osobliwości szaty roślinnej Borów Tucholskich. TMBT, Toruń.
BOROWSKA A. 1986. Grzyby. T. XVI, PWN, Warszawa-Kraków.
BORATYŃSKI A., KMIECIK M., KOSIŃSKI P., KWIATKOWSKI P., SZCZĘŚNIAK E. 1997.
Chronione i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogórza i
Przedgórza Sudeckiego. 9. Taxus baccata L. Arbor. Kórnickie, 42: 111-148.
BREITENBACH J., KRäNZLIN F. 1984-1986. Fungi of Switzerland. Verlag Mykologia,
Lucerne, Vol. 1 i 2.
BROWNE F. G., 1968. Pest and disease of plantation trees. Clarendon Press, Oxford.
BRÜCKNER A. 1927. Słownik etymologiczny języka polskiego. Wiedza Powszechna.
Warszawa. (reprint z 1998).
BRZEZIECKI B., KIENAST F. 1994. Classifying the life-history strategies of trees on the
basis of the Grimian model. For. Ecol. Manag. 69: 167-187.
BUGAŁA W. 1975. Cis (Taxus L.) (w): Cis pospolity - Taxus baccata L. Nasze drzewa
leśne, t. III. PWN, Warszawa - Poznań, 18-38.
BUTIN H. 1989. Krankheiten der Wald-und Parkbäume. Georg Thieme Verlag,
Stuttgart - New York. 2 Auflage.
CHMIELEWSKI B. 1755. Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna....,
Lwów.
- 134 -
CZARTORYSKI A. 1975: Opieka nad cisem i jego ochrona. W: Cis pospolity (Taxus
baccata L.). PWN, Warszawa- Poznań: 141-166.
ČERNY A., 1976. Lesnická fytopatologie. Statni Zemědělske Nakladetelstwi Praha.
ĆWIKLIŃSKI L. 1999. Cisy Raciborskiego w Harbutowicach. Las Polski 23: 19.
DALLIMORE W. 1949: A serious scale insect on Yew. Quart. J. For., 43, 2: 79.
DANIEWSKI W. M., GUMUŁKA M., ANCZEWSKI W., MASNYK M., BŁOSZYK E., GUPTA
K. K. 1998: Why the yew tree (Taxus baccata) is not attacked by insects.
Phytochemistry. 49: 5, 1279-1282.
DENNIS R. W. G. 1978. British Ascomycetes. Cramer, Vaduz.
DETZ H, KAPERMAN J. 1968: Zaaikalender van coniferen en louf-houtgewassen.
Proefst. Boskoop. Jaarboek. 163 -174.
DOMAŃSKI S. 1974-1992. Mała flora grzybów t. I, cz. 1 (1974), cz. 2 (1975), cz. 3
(1978), cz. 4 (1984), cz. 5 (1988), cz. 6 (1991), cz. 7 (1992), PWN, Warszawa Kraków i IB PAN, Kraków.
DOMAŃSKI S. 1991. Grzyby t. XXI, PWN, Warszawa-Kraków.
DOMAŃSKI S., ORŁOŚ H., SKIRGIEŁŁO A. 1967. Grzyby. T. III. PWN, Warszawa.
DOMINIK J. 1965: Z doświadczeń nad możliwością żerowania owadów w drewnie cisa
Taxus baccata L. Sylwan, 6: 55-60.
DOMINIK J., GRZYWACZ A., 1998. Zagrożenie obcych gatunków drzew iglastych ze
strony rodzimej entomofauny oraz mikoflory. Fundacja Rozwój SGGW,
Warszawa.
DOMINIK J., STARZYK J. R. 1983: Ochrona drewna. Owady niszczące drewno.
Warszawa: PWRiL, 440 pp.
DOMINIK T. 1951. Cisy w Górach Bardziańskich koło Barda. Chrońmy Przyr, Ojcz. 7,
9/10.
DUBEY K.P. 1997. Himalayan yew (Taxus baccata) conservation: a vegetative
approach. Indian-Forester. 123, 12: 1150-1154.
DURAK T. Leśne zbiorowiska roślinne uroczyska Dąbrowa koło Złotego Potoku w
projektowanym Jurajskim Parku Narodowym. Ochrona Przyr. 56: 61-78
FABIJANOWSKI J. 1951. Cis (Taxus baccata L.). Chrońmy Przyr. Ojcz. 7, 3/4: 18-32.
- 135 -
FAŁTYNOWICZ W., MARKOWSKI R., SIENKIEWICZ B. 1988. Stan populacji i warunki
występowania Taxus baccata L. w rezerwacie “Choczewskie Cisy” na Pomorzu.
Parki Nar. Rez. Przyr. 8, 2: 23-28.
van FRANKENHUYZEN A., de JONG D. J. 1980: Waarnemingen over Ditula angustiorana
(HAWORTH) (Lep., Tortricidae). Ent. Berichten, 40, 12: 179-183.
GARBOWSKI L. 1964. Zarys fitopatologii ogólnej. PRWiL, Warszawa.
GIERTYCH P. 2000. Factors determining natural regeneration of yew (Taxus baccata
L.) in the Kórnik Arboretum. Dendrology, 45: 31-40.
GIERUSZYŃSKI T. 1961. Struktura i dynamika rozwojowa drzewostanów rezerwatu
cisowego w Wierzchlesie. Ochrona Przyr. 27: 41-90.
GŁAZEK T. 1994. Zbiorowiska roślinne rezerwatu Radomice w Nadleśnictwie Kielce
na Płaskowyżu Szydłowskim. Ochr. Przyr. 51: 23-53.
GORZELAK A. 2000: Zastosowanie inspektów, szklarni i namiotów foliowych w
produkcji sadzonek drzew oraz krzewów leśnych i ozdobnych. Warszawa. s. 65 66.
GRZYWACZ A. 1990, Zgorzel siewek drzew leśnych, choroby drzew leśnych, nr. 3
PWRiL, Poznań.
GRZYWACZ A. 1995. Poznajmy las.
Grzegorczyk, Warszawa.
Agencja
Reklamowo-Wydawnicza
A.
GUMIŃSKA B., MARECKA H. 1991. Cis Taxus baccata L. w rezerwacie „Cisy w
Malinówce” (województwo krośnieńskie). Ochrona Przyr. 48: 105-119.
GUSEV V. I., RIMSKIJ-KORSAKOV M. N. 1940: Opredelitel’ povrezhdenijj lesnykh i
dekorativnykh derev’ev i kustarnikov evropejjskojj chasti SSSR. Leningrad:
Goslestekhizdat, 587 pp.
HABIBI H., LESSANI M.R. 1986. A study of soil condition and tree quality in yew
(Taxus baccata L.) stands of Iran. Iranian Jurnal of Natur. Resour. 39: 13-28.
HARRANGER J. 1983: Une tordeuse des arbres fruitiers nuisible aux taxus. Phytoma, 346: 4546.
HAWKSWORTH D. L., KIRK P. M., SUTTON B. C., PEGLER P. N. 1995. Dictionary of
the fungi. International Mycological Institute, Egham.
HELBERG U. 1997. Analyse der Konkurrenz zwischen Eibe und Eiche in der
Jugendphase um den Faktor Licht. Dipl. –Arbeit., Univer. Gottingen.
- 136 -
HEPTING G., 1971. Diseases of forest and shade trees of the United States. USDA,
Washington, Handbook No. 386.
HRYNKIEWICZ-SUDNIK J., SĘKOWSKI B., WILCZKIEWICZ M.1991: Rozmnażanie drzew
i krzewów nagozalążkowych: 421 - 425.
HULME P. E. 1996. Natural regeneration of yew (Taxus baccata L.): microsite, seed or
herbivore limitation? J. Ecology 84, 6: 853-862.
JACKOWSKI J. 1972: Naturalne odnowienie cisa na Pomorzu Szczecińskim. Sylwan,
11: 47-52.
JAUFFRET F., ROHFRITSCH O, WASSER C. 1970: The cecidogenic effect of Taxomyia taxi
on the shoot of Taxus baccata and the transformation of the apical meristem into
nutritive tissue. C. R. Acad. Sci., Paris, 271D (20): 1767-1770.
JĘDRZEJCZYK E. 2000. Cisy (Taxus baccata L..) przy leśniczówce w Podgórzu w
Świętokrzyskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr. 19.2: 31-34.
JĘDRZEJCZYK E., DEJTROWSKI R. 1999. Cisy na terenie leśnictwa Podgórze. Parki
Narodowe 4: 20.
KAPUŚCIŃSKI S. 1947: Cis jako roślina żywicielska. Wszechświat, 9: 267-272.
KARPIŃSKI J. J., STRAWIŃSKI K. 1948: Korniki ziem Polski. Annales UMCS Lublin –
Polonia, C, supl. IV: 1-239 + 28 tablic.
KAWECKI Z. 1954: Studia nad rodzajem Lecanium BURM. II. Misecznik cisowy
Lecanium pomeranicum sp. n. i gatunki pokrewne Homoptera, Coccoidea,
Lecanidae. Annals zool., 14, 2: 9-22.
KLUK K. 1811. Dykcyonarz roślinny ....... . t. III, Drukarnia Xięży Piiarów, Warszawa.
KOCZWARA M. 1922. O drzewach olbrzymich i długowiecznych. Przyroda i Technika,
t. I, 139-155.
KOPP R. 1991. Untersuchungen zur Verjungungsdynamik von Taxus baccata im
Naturwaldreservat Eibenwald bei Göttingen. Forstarchiv 62, 5: 188-191.
KOPP R., Chung D.J. 1997. Entwicklung von Eibenjungpflanzen (Taxus baccata L.) in
einem Beschattungsversuch. Forstarchiv, 68, 1: 24-29.
KORCZYK A. F. 1999. Metodyka sporządzania regionalnych programów zachowania
leśnych zasobów genowych. Instytut Badawczy Leśnictwa, ss. 30 (mscr.).
KORPEL S., SANIGA M. 1994. Die Eibe aus waldbaulicher und ertragskundlicher Sicht.
Schweiz. Zeitschrift. 145, 11: 927-941.
- 137 -
KOSICKI S. 1958: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Hemiptera - Heteroptera rezerwatu
cisowego Wierzchlas i terenów przyległych. Zesz. Nauk. UMK, Nauki Mat. Przyr.,
Biologia, 2: 117-144.
KOŚCIELNY S., KRÓL S. 1965. Wstępne wyniki badań nad wpływem czynników
warunkujących naturalne odnawianie się cisa. Rocz. WSR Poznań, 27: 101- 107.
KOSSAK S. Opowiadania o ziołach i zwierzętach. Wyd. Alfa, Warszawa, ss. 373.
KOTLABA F. 1984. Zeměpisné rozšiřeni a ekologie chorošu (Polyporales s. l.) v
Československu. Academia, Praha.
KOWALSKI T., KEHR R. D. 1992. Endophytic fungal colonization of branch bases in
several forest tree species. Sydowia, 44, 137-168.
KRÓL S. 1969. Badania nad naturalnym odnawianiem się cisa w rezerwatach cisowych
w Polsce. Sylwan, 2: 23-27.
KRÓL S. 1975. Zarys ekologii cisa. w: Cis pospolity Taxus baccata L. PWN
Warszawa-Poznań: 78-103.
KRÓL S. 1998. Progresja cisa pospolitego Taxus baccata L. w Nadleśnictwie Rokita na
Pomorzu Szczecińskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 6: 52-60.
KRÓL S. 1991. Obecny stan populacji cisa w rezerwacie “Cisy Staropolskie” w
Wierzchlesie. U. Wojewódzki w Bydgoszczy, maszynopis.
KRÓL S., Gołąb W. 1996: Bibliografia cisa pospolitego Taxus baccata L. w Polsce.
Wyd. Sorus, Poznań.
KRÜSSMANN G. 1964: Die Baumschule. Paul Parey. Berlin-Hamburg.
KRZEMIENIEWSKI S., 1922. Ochrona przyrody ojczystej i jej znaczenie. Przyroda i
Technika. T. I, 85-97.
KRYSZTOFIK E. 1983: Kłopoty z restytucją cisa w lesie. Las Polski, 5: 27-30.
KRYSZTOFIK E. 1987. Owocowanie cisa pospolitego w Górach Świętokrzyskich. Las
Pol. 5: 13-14.
LANIER L., JOLY P., BONDOUX P., BELLEMERE A. 1976. Mycologie et Pathologie
forestries. Masson-Paris-New York-Barcelona-Milan.
- 138 -
LEUTHOLD C. 1980. Die okologische und pflanzensoziologische Stellung der Eibe
(Taxus baccata) in der Schwiz. Veroffen. Geobotan. Inst. ETH, Stifung-Rubel.
67: 217 pp.
LEWANDOWSKI Z., TUMIŁOWICZ J. 1962. Cisy w nadleśnictwie Purda Leśna. Rocz.
Dendrol. 16:
LOZZIA G. C., TREMATERRA P. 1983: Danni Ditula angustiorana a piante di tasso.
Informatore Fitopatologico, 33, 4: 23-25.
LUIK A., SIBUL I., VOOLMA K. 1998: Influence of plant extracts on the maturation
feeding of the large pine weevil, Hylobius abietis L. Metsanduslikud Uurimused,
29: 146-154.
LUKÁČIK I., NIČ J. 1997. Ekologicka charakteristika spolecenstiev prirodzeneho
vyskutu tisa obycajneho (Taxus baccata L.), jeho rastove pomery a zdravotny
stav. Acta Fac. Forest. 39: 9-19.
ŁABANOWSKI G., ORLIKOWSKI L (red) 1997). Ochrona roślin iglastych i
wrzosowatych. Wydawnictwo PLANTPRESS, Kraków.
ŁABĘDZKI A. 1995: Entomofauna zasiedlająca cisa Taxus baccata L. w wybranych
rezerwatach cisowych w Polsce. Parki nar. Rez. przyr., 13, 1(supl.): 83-90.
MADZIARA-BORUSIEWICZ K. 1961: Eremotes ater L. jako szkodnik drewna cisa Taxus
baccata L. Pol. Pismo ent., B, 3-4: 199-201.
MAŃKA K. 1998. Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa.
MAŃKA K., GIERCZAK M., PRUSINKIEWICZ Z. 1968. Zamieranie siewek cisa (Taxus
baccata L.) w Wierzchlesie na tle zespołów saprofitycznych grzybów środowiska
glebowego. Prace PTPN, KNR i KNL, 25, 177-195.
MAŃKA K., GIERCZAK M., STRZELCZYK M., SZAJER Cz. 1968. Dalsze badania nad
zamieraniem siewek cisa (Taxus baccata L.) w Wierzchlesie. Praca PTPN, KNR i
KNL, 25, 163-175.
MAŃKA K., PRZEZBÓRSKI A., CHWALIŃSKI K. 1985: Zdrowotność cisów w rezerwacie
“Cisy staropolskie im. L. Wyczółkowskiego” w nadleśnictwie Wierzchlas. Folia
For. Pol., 26: 101-112.
MEISNER J., SKATULLA U. 1975: Phagostimulation and phagodeterrency in the larva of
the gypsy moth, Porthetria dispar L. Phytoparasitica, 3, 1: 19-26.
MEREŽKO T. A. 1980. Flora gribov Ukrainy - Sferopsidalnyje griby. Naukova Dumka,
Kiev.
- 139 -
MUHLE O. 1979. Ruckang von Eiben-Waldgeselschaften und Moglichkeiten ihrer
Erhaltung; in Willmans O., Tuxen R. (ed). Werden und Vergehen von
Pflanzengesellschaften. Vaduz: 483-501.
MYCZKOWSKI S. 1961. Zespoły leśne rezerwatu cisowego „Wierzchlas”. Ochrona
Przyrody 27.
MYSTERUD A., OSTBYE E. 1995. Roe deer Capreolus capreolus feeding on yew Taxus
baccata in relation to bilberry Vaccinium myrtillus density and snow depth.
Wildlife Biol. 1, 4: 249-253.
NAMVAR K., SPETHMANN W. 1986. Die Eibe (Taxus baccata L.). Allg. Forst. Zeitsch,
23: 568-571.
NIEMANN H. 1992. Erhalt naturlicher Eibenvorkommen. AFZ 8: 405-407.
NUNBERG M. 1964: Uszkodzenia drzew i krzewów leśnych wywołane przez owady.
Warszawa: PWN.
OBIDOWICZ A. 1996. Polodowcowa historia szaty roślinnej. (W): Przyroda
Tatrzańskiego Parku Narodowego. Red. Mirek Z. i in. s. 229-236.
ORŁOŚ H. 1951. Przewodnik do oznaczania chorób drzew i zgnilizn drewna. PWRiL,
Warszawa.
PACYNIAK C. 1992. Najstarsze drzewa w Polsce. Wydawnictwo PTTK "Kraj",
Warszawa.
PARSAPAJOUH D., BRAKER O.U., HABIBI H., SCHAR E. 1986. Etude dendroclimatique
du bois de Taxus baccata du nord de l’Iran. Schweiz. Zeitsch. Forstw. 137, 10:
853-868.
PEACE T. R. 1962. Pathology of trees and shrubs. University Press Oxford.
PIĘTKA J. 1986. Próby określenia biologii i występowania w Polsce endofitycznego
grzyba cisa - Taxomyces andreanae. Maszynopis pracy magisterskiej. Katedra
Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa.
PRIDNYA M.V. 1984. Phytoocenotic status and structure of the Khosta common yew
population in the Causasus Biosphere Reserve. Ekologija 1: 3-8.
PRIHODA A. 1959. Lesnická fytopatologie. Statni Zemědělské Nakladatelstvi. Praha.
RADISZEWICZ M. 2000. Cis pospolity - drzewo magiczne, drzewo zagrożone.
Poznajmy Las 4, 12 - 13.
- 140 -
REDFERN M. 1997: Plant galls: an intimate association between animals and plants.
Antenna- London, 21, 2: 55-63.
REDFERN M., CAMERON R. A. D. 1993: Population dynamics of the yew gall midge
Taxomyia taxi and its chalcid parasitoids: a 24-year study. Ecological-Entomology,
18, 4: 365-378.
RYVARDEN L., GILBERTSON R. L. 1993-1994. European Polypores Synopsis
Fungorum, Fungiflora, Oslo, t. 6,7.
SCHANNE C. 1988: Isolation of a substance from Taxus baccata L. and Taxus baccata
cv. fastigiata LOUD. with insecticidal and metamorphosis-disrupting effects on
Epilachna varivestis MULS. (Col., Coccinellidae). Journal Appl. Ent., 105, 3: 303309.
SCHMUTTERER H. 1954: Zur Kenntnis einiger wirtchaftlich wichtiger mitteleuropaischer
Eulecanium-Arten (Homoptera: Coccoidea: Lecaniidae). Z. angew. Ent., 36, 1: 6283.
SCHNAIDER Z. 1976: Atlas uszkodzeń drzew i krzewów powodowanych przez owady i
pajęczaki. Warszawa: PWN, 320 pp. + 15 tablic.
SCHULTZE-DEWITZ G. 1962. Decay resistance of Taxus baccata. Holztechnologie. 3,
2, 142-144.
SEIDLING W., CONSTIEN A. 1998: Spontane Eibenverjüngung im Grunewald. AFZ
Wald, 21: 1318-1320.
SENETA W. 1978. Dendrologia. PWN, Warszawa.
SENETA W. 1981. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa.
SINISCALCO C., MONTACCHINI F. 1989. Taxus baccata L. e Ilex aquifolium in
Piemonte: distribuzione e considerazioni ecologiche. Allionia, 29: 37-45.
SIWECKI R. 1975: Choroby i szkodniki cisa pospolitego. W: Cis pospolity Taxus baccata
L. Nasze drzewa leśne. Monografie popularnonaukowe. Warszawa-Poznań: PWN,
3: 125-133.
SKUHRAVÁ M. 1965: Rozsireni bejlomorky tisove v ČSSR a jeji skodlivost. Lesn. Čas.,
11, 1: 71-78.
SMYK L. W. 1980. Flora gribov Ukrainy - Sferialnyje griby. Naukowa Dumka. Kiev.
SOBCZAK R. (praca zbiorowa) 1999: Szkółkarstwo leśne, ozdobne i zadrzewieniowe.
Oficyna Edytorska "Wydawnictwo Świat". Warszawa. s.81.
- 141 -
SOJKA G, ŁABANOWSKI G. 1997: Czerwce - groźne szkodniki drzew i krzewów
ozdobnych. Postępy w ochronie roślin, 37, 2: 398-400.
SOKOŁOWSKI S. 1921. Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochr.
Przyrody, 2: 4-22.
SOKÓŁ S., SZCZEPKA M. Z. 1983: Zaniedbany rezerwat cisów. Przyr. Pol., 1: 22.
SORIA S., del ESTAL Y. P., VINUELA. E. 1996: Los Coccidos del tejo (Taxus baccata) en
Espana. Bol. San. Veg. Plagas, 22, 2: 241-249.
STIERLE A., STROBEL G., STIERLE D. 1993. Taxol and taxane production by
Taxomyces andreanae, an endophytic fungus of pacyfic yew. Science, vol. 260.
STYPIŃSKI P., KRAWCZYK I., GIEŁWANOWSKA I., KLAROWSKI R. 1984:
Rozmieszczenie i warunki występowania Taxus baccata na Warmii i Mazurach.
Folia For. Pol., 27: 75-99.
STYPIŃSKI P., KRAWCZYK I. 1991. Charakterystyka geobotaniczna większych skupisk
cisa Taxus baccata L. na Pojezierzu Mazurskim. Ochrona Przyr. 48: 121-133.
SUSZKA B. 1975: rozdział "Generatywne i wegetatywne rozmnażanie cisa" 104 -123
W: Cis pospolity (Taxus baccata L.). PWN, Warszawa- Poznań: 141-166.
SZAFER W. 1913: Cisy w Kniaźdworze pod Kołomyją jako ochrony godny zabytek
przyrody leśnej. Sylwan, R. 31: 447-452.
SZCZEPAŃSKI H. 1973: O zdrowotnosci cisa Taxus baccata w rezerwacie Wierzchlas.
Chrońmy Przyr. ojcz., 29, 2: 60-63.
SZESZYCKI T. 1997: Leśne zdarzenia. Nadl. Rokita, s. 128.
SZUBERT M. 1830. O uprawie, własnościach i użytkach cisu. Piast, t. 21, 30-39.
ŚRODOŃ A. 1975. Historia cisa na naszych ziemiach. w: Cis pospolity (Taxus baccata
L.) PWN, Warszawa-Poznań.
THOMA S., KLEINSCHMIT J. 1994. Grundlagen fur die Erhaltung der Eibe (Taxus
baccata L.). Forst-u. Holz, 49, 6: 147-150.
van TOL R. W. H. M., VISSER J. H., SOMMEIJER M. J., FRANCKE P. J. 1998: Host-plant
preference and antennal responses of the black vine weevil (Otiorhynchus
sulcatus) to plant volatiles. Proceedings of the 9th Meeting of Experimental and
Applied Entomologists, Leiden, Netherlands, 19 December 1997. Proceed.
Section Exp. Appl. Ent. Netherlands Ent. Soc., 9: 35-40.
- 142 -
WILSON G. F. 1944: The Yew scale. J. R. Hort. Sco., 69: 244-248 + plate.
WITKOWSKA- ŻUK L. 1996. Cis - drzewo niezwykłe. Poznajmy Las, 6: 15-17.
W. K. 1834. O twardości drzew. Sylwan. t. X, nr 2, 130-159.
WŁOSKOWSKI J. 1995. W poszukiwaniu nowych źródeł taksolu. Problemy.
ZARĘBA R. 1984: Możliwości reintrodukcji w lasach i utrzymanie w rezerwatach cisa
pospolitego - Taxus baccata L., Sylwan, R. 128, 11: 31-34.
ZIÓŁKOWSKA M. 1993. Gawędy o drzewach. Arkona, Warszawa.
ŻÓŁCIAK A. 1999. Identyfikacja i analiza występowania gatunków grzybów z rodzaju
Armillaria (Fr.: Fr.) Staube w Polsce. Maszynopis pracy doktorskiej, IBL,
Warszawa.
ŻUKOWSKI A. 2000. Najstarsze drzewo w Polsce. Przyr. Pol. 9: 13.
- 143 -
INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA
26-U-8
Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii
ochrony tego gatunku
Synteza
Cis pospolity Taxus baccata L. jest jednym spośród 11 gatunków iglastych
rodzimego pochodzenia. Ze względu na rzadkość występowania podlega ochronie
gatunkowej na mocy rozporządzenia MOSZNiL z dnia (Dz. Urz. nr 41, póz. 214).
Cis w Polsce osiąga wschodnią granicę geograficznego zasięgu. Rośnie głównie
w zachodniej, północnej i południowej części kraju, na nielicznych naturalnych
stanowiskach. Występuje zarówno na nizinach nieznacznie wyniesionych nad poziom
morza do 1380 m n.p.m. w Tatrach, Jest drzewem długowiecznym. Najstarszy cis w
Polsce, rosnący w Henrykowie koło Lubania w woj. Dolnośląskim ma ok. 1250 lat i
obwód pnia 512 cm.
W przeszłości cis był szeroko wykorzystywany m.in. do wyrobów snycerskich,
tokarskich, stolarskich. Odgrywał też ważną rolę w kulturze ludowej. Igliwie, młode
pędy i nasiona cisa zawierają alkaloidy, wśród nich najbardziej czynną taksynę,
mającą zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym. Jako gatunek odporny na
działanie imisji przemysłowych ma szerokie zastosowanie w zieleni miejskiej.
Cis jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu, słabo się odnawia, a
starsze egzemplarze pomimo ochrony rezerwatowej w wielu miejscach obumierają.
Jako naturalny składnik naszych lasów gatunek ten zasługuje na ochronę i troskliwą
opiekę.
Ochrona cisa ma w Polsce długą tradycję, sięgającą XV wieku. Obecnie dla
ochrony cisa utworzono 29 rezerwatów o łącznej powierzchni 590,51 ha. Zapewniają
one ochronę wszystkich większych zgrupowań cisów naturalnego pochodzenia. Poza
tym dorodne pojedyncze i grupy cisów chronione są jako pomniki przyrody. Do 1996
-1-
roku na listę pomników przyrody wpisano 364 pojedyncze i grupy cisów. Łącznie tą
formą ochrony objęto 646 cisów. Jest to lista niekompletna i wymaga uzupełnienia,
gdyż w wielu województwach sprzed 1999 r. zarejestrowano tylko jedno pomnikowe
stanowisko cisa, a w całym woj. warszawskim tylko 3 pomnikowe cisy.
Bardzo słabo cis jest reprezentowany w naszych parkach narodowych. Bardzo
nieliczne stanowiska cisa występują tylko w dziewięciu parkach, ale tylko w dwóch cis
jest naturalnego pochodzenia.
Inwentaryzacja przeprowadzona metodą ankietową wykazała obecność cisów w
129 nadleśnictwach na łączną liczbę 438 nadleśnictw w Polsce, co stanowi 29,5%
nadleśnictw. W tych 129 nadleśnictwach cis występuje na 400 stanowiskach o
naturalnym charakterze oraz na 48 stanowiskach pochodzących ze sztucznych
nasadzeń. Nie zapewnia to trwałej obecności cisa w lasach Polski.
Bardzo zróżnicowana jest liczba stanowisk cisa w lasach poszczególnych
Regionalnych Dyrekcji LP i wynosi od 5 do 83.
Analiza rozmieszczenia cisa na tle Krain Przyrodniczoleśnych wykazuje, że
najliczniejsze stanowiska z naturalnego odnowienia występują w Krainach: V Śląskiej, VII - Sudeckiej, VIII - Karpackiej, w zachodniej części Krainy VI Małopolskiej oraz mniej licznie w Krainie I - Bałtyckiej, II - Mazursko-Podlaskiej i III
- Wielkopolsko-Pomorskiej. Jedynie Kraina IV - Mazowiecko-Podlaska jest
praktycznie pozbawiona stanowisk cisa.
Entomofauna związana z cisem według dotychczasowych, bardzo
niekompletnych badań jest nieliczna i liczy 26 gatunków. Również bardzo słabo
poznane są grzyby żyjące na cisie i powodujące jego choroby, a nawet zamieranie.
Na podstawie literatury i badań terenowych została szczegółowo przedstawiona
ekologia cisa, w tym warunki klimatyczne sprzyjające cisowi, wymagania glebowe,
świetlne, siedliskowe typy lasu i zbiorowiska leśne, w których występuje cis, warunki
powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego, dynamika przyrostu cisa oraz wpływ
zwierzyny na odnowienie cisa.
W propozycjach postępowania hodowlanego wobec cisa w lasach
sprecyzowano cel hodowlany, traktujący cisa jako składnik ekosystemów leśnych.
Określono warunki hodowli cisa w lasach, system zagospodarowania lasu
-2-
dostosowany do ekologicznych wymagań cisa, kształtowania w lasach warunków
naturalnego odnowienia cisa, sposoby produkcji materiału sadzeniowego, zasady
zabezpieczenia bazy nasiennej, prowadzenia odnowienia sztucznego, zasady
pielęgnacji odnowień i drzewostanów z udziałem cisa.
Na podstawie zebranego materiału zostały sformułowane założenia strategii
ochrony cisa w sposób następujący:
Głównym celem strategicznym ochrony cisa pospolitego Taxus baccata L.
powinno być zapewnienie mu trwałości w składzie naszych lasów - utrzymanie go i
zwiększanie jego udziału w miejscach, gdzie obecnie występuje i wprowadzanie
sztuczne tam, gdzie może mieć odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju jako leśny
gatunek domieszkowy. Dotyczy to większości terenu Polski, tj. Krain
Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz północno-zachodniej części Krainy IV, w tym
prawie wszystkich regionalnych dyrekcji lasów państwowych z wyjątkiem Dyrekcji
Warszawskiej i północnej części Dyrekcji Lubelskiej.
Docelowo we wszystkich obrębach nadleśnictw leżących w granicach Krain
Przyrodniczoleśnych I-III i V-VIII oraz w północno-zachodniej części Krainy IV w co
najmniej 3-5 wydzieleniach powinien występować cis z naturalnego odnowienia lub
wprowadzony sztucznie do uprawy lub podszytu.
Dla realizacji tak określonego celu konieczne są następujące działania o
charakterze operacyjnym:
1. W zasadach hodwli lasu należy wprowadzić cis na listę gatunków
domieszkowych, który powinien być wprowadzany w uprawach oraz jako podszyt w
Krainach Przyrodniczoleśnych I-III, V-VIII oraz w północno-zachodniej części
Krainy IV.
2. W trakcie prac urządzeniowych należy rejestrować stanowiska cisa,
zaznaczając obecność lub brak odnowienia naturalnego. Cis powinien być
uwgzlędniany też przy ustalaniu składu odnowień. Inwentaryzacja cisa powinna być
elementem planu ochrony przyrody nadleśnictw.
3. Na obecnym etapie hodowla cisa powinna być ukierunkowana przede
wszystkim na utrzymanie go na stanowiskach naturalnych i wprowadzenie, jako
gatunku domieszkowego (w granicach 5-10 % miąższości) na odpowiadających mu
-3-
siedliskach (las świeży, las wilgotny) w w/w Krainach. W pierwszym rzędzie należy
uwzględnić siedliska wytworzone na glebach bogatych w węglan wapnia, w dalszej
kolejności pozostałe siedliska, za wyjątkiem skrajnych.
Na Warmii i Mazurach oraz na Pomorzu Zachodnim, gdzie cis odnawia się z
samosiewu pod drzewostanami świerkowo-sosnowymi można go wprowadzać też na
słabsze siedliska lasu mieszanego.
4. System zagospodarowania lasu powinien uwzględniać obecność cisa
w składzie zbiorowisk leśnych. Odnowienie naturalne cisa najłatwiej można uzyskać
i utrzymać w warunkach rębni przerębowej oraz rębni z grupy stopniowych.
5. Utrzymanie cisa w drzewostanie wymaga stabilnych warunków świetlnych
i mikroklimatycznych, a zatem umiarkowanego zwarcia koron górnego piętra.
6. Odnowieniu cisa należy zapewnić pomoc w walce z konkurencyjną
roślinnością zielną, krzewiastą i siewkami innych gatunków drzew leśnych.
Czynnikiem utrudniającym rozwój odnowień naturalnych i sztucznych są też
lokalnie wysokie stany zwierzyny oraz kradzieże.
7. Produkcję sadzonek przeznaczonych do odnowień sztucznych powinno
się prowadzić w szkółkach podokapowych, lub na małych, ocienionych kwaterach.
Nasiona przed wysiewem wymagają stratyfikacji. Najwłaściwszym terminem wysiewu
jest wczesna wiosna.
8. Wprowadzanie sztuczne cisa do drzewostanu powinno odbywać się
drogą podsadzeń pod okapem gatunków światłożądnych w III-IY klasie wieku lub w
drzewostanach mieszanych, przed wejściem w fazę odnowienia.
9. Wyhodowanie cisa w formie drzewiastej wymaga ostrożnego przerzedzania
górnego i dolnego piętra drzewostanu oraz niekiedy także indywidualnej pielęgnacji
(podkrzesywanie, formowanie przewodnika).
10.
Należy zapewnić bazę nasienną przy zaangażowaniu Banku Genów w
Kostrzycy. Dla zachowania bazy nasiennej dla cisa Korczyk (1999) postuluje
jako minimalną próbkę nasion z pojedynczego drzewa do długookresowego
przechowywania 200 gramów pełnych nasion. Nasiona powinny być zbierane głównie
z naturalnych stanowisk oraz ze starych cisów pomnikowych rosnących w
pobliżu miejsc, w których cis ma być odnawiany.
-4-
11. Dla skutecznej ochrony cisa przed szkodami powodowanymi przez
zwierzynę płową należy grodzić powierzchnię odnawianą.
12. Należy też zapewnić ochronę przed chorobami mającymi duże znaczenie
w ochronie cisa. Należy do nich zaliczyć: zgorzel siewek, zespół grzybów
powodujących zamieranie igieł i pędów po pierwotnym uszkodzeniu tkanek przez
niskie temperatury (przymrozki późne i mrozy) oraz zespół sprawców zgnilizny
drewna starych cisów, w tym drzew pomnikowych: czyreń Hartiga, czyreń sosny i
murszak rdzawy.
13. Cis jest gatunkiem dosyć plastycznym, w stosunku do wymagań
siedliskowych, natomiast jego właściwości konkurencyjne i kooperacyjne w stosunku
do innych gatunków wymagają dalszych badań. Niezbędne jest też pogłębienie
wiedzy o chemicznych i mikrobiologicznych właściwościach gleby warunkujących
powstawanie i rozwój odnowienia.
14. Konieczne jest wypracowanie szczegółowych metod hodowli cisa,
zapewniających efektywne odnowienie i dobry rozwój.
15. Zespoły grzybów chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego są
wyjątkowo słabo poznane. Zapewne, przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewielki
udział cisa w składzie gatunkowym drzewostanów i wynikające z tego małe
zainteresowanie leśnictwa tym gatunkiem oraz przekonanie o znacznej zdrowotności
drzew i dużej odporności drewna cisowego na rozkład przez grzyby (przekonanie
błędne).
16. Należy podjąć badania nad biologią i ekologią zespołów grzybów
chorobotwórczych i endofitycznych cisa pospolitego w celu znalezienia pełniejszych i
skuteczniejszych metod ochrony tego zagrożonego i rzadkiego gatunku drzewa iglastego.
Hodowla cisa w lasach nie zastępuje ochrony konserwatorskiej, lecz ma
stanowić formę ochrony aktywnej, uzupełniającą ochronę konserwatorską.
-5-