Objawy uboczne w trakcie immunoterapii alergenowej

Alergia
162-166Astma Immunologia, 2005, 10(3), 162-166
Alergia
162 Astma Immunologia, 2005, 10(3),
Objawy uboczne w trakcie immunoterapii alergenowej
Adverse reactions during allergen immunotherapy
A NNA STAÑCZYK -PRZY£USKA1/ , JAROS£AW W LAZ£OWSKI 1/, D ANIELA GJUROVA 2/ , EWA Z BÊK 2/ ,
ANNA ZAWADZKA2/
1/
2/
Klinika Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Koœci Uniwersytetu Medycznego w £odzi, ul. Sporna 36, 91-715 £ódŸ
Studenckie Ko³o Naukowe przy Klinice Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Koœci Uniwersytetu Medycznego w £odzi
Wprowadzenie: Immunoterapia alergenowa (ITA) uwa¿ana jest
obecnie za wysoce skuteczn¹ metodê leczenia chorób atopowych.
Kwalifikacja do ITA wymaga dok³adnej analizy ze wzglêdu na ryzyko
wyzwolenia objawów niepo¿¹danych.
Cel pracy: Celem pracy by³a retrospektywna ocena czêstoœci
wystêpowania powik³añ u pacjentów poddanych immunoterapii.
Materia³ i metody: Analizowano 73 pacjentów Poradni
Alergologicznej Kliniki Propedeutyki Pediatrii i Chorób
Metabolicznych Koœci w wieku od 6 do 20 lat, u których w 2004 roku
stosowano immunoterapiê alergenow¹.
Wyniki: Nasilone reakcje miejscowe stwierdzono u 13 pacjentów,
a uogólnione u 14. U 2 pacjentów obserwowano zarówno reakcjê
miejscow¹, jak i ogóln¹ I°. Czêstoœæ odczynów miejscowych wynosi³a
3,2% wykonanych iniekcji, natomiast odczynów ogólnych 2,7%
iniekcji. Nie odnotowano wyst¹pienia powa¿nych IV° reakcji
ogólnych. Wiêkszoœæ reakcji mia³a miejsce podczas leczenia
podtrzymuj¹cego. W zwi¹zku z wyst¹pieniem powik³añ 2 pacjentów
zrezygnowa³o z dalszej immunoterapii.
Wnioski: Uzyskane przez nas wyniki badañ potwierdzaj¹, ¿e
immunoterapia jest bezpieczn¹ metod¹ lecznicz¹.
Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 162-166
Intorduction: Allergen immunotherapy is at present considered to be
a high efficiency treatment method in atopic diseases. However, the
qualification to its implementation requires very exact analysis because
of the risk of adverse events it involves.
Aim of the study: The aim of the study was to evaluate retrospectively
the prevalence of complications in patients after immunotherapy.
Material and methods: We analysed 73 children and teenagers aged
from 6 to 20, all of them patients of the Allergic Outpatient Clinic of
the Department of Paediatric Propedeutics and Bone Metabolic
Diseases, in whom allergen immunotherapy had been applied.
Results: We confirmed extensive local reactions in 13 patients and
systemic reactions in 14. Two patients presented local reactions as
well as systemic I° reactions. The prevalence of local reactions was
3..2% of the performed injections, and for systemic reactions it was
2.7%. We did not observe any serious systemic (IV°) reactions. Most
of reactions occurred during the maintenance course of treatment. Two
patients discontinued immunotherapy because of resultant
complications.
Conclusions: Our results obtained confirm that immunotherapy is
a safe treatment procedure.
Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 162-166
S³owa kluczowe: immunoterapia alergenowa, dzieci, m³odzie¿,
powik³ania, odczyny miejscowe, odczyny ogólne
Key words: allergen immunoterapy, children, teenagers, complications,
local reactions, systemic reactions
Immunoterapia alergenowa (ITA) stosowana jest
w medycynie od ponad 100 lat i obok eliminacji alergenów stanowi podstawow¹ metodê przyczynowego leczenia ró¿nych postaci chorób IgE-zale¿nych [1,2]. Wyniki
licznych badañ potwierdzaj¹ du¿¹ skutecznoœæ terapeutyczn¹ ITA [1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11]. Immunoterapia alergenowa prowadzi zarówno do zminimalizowania objawów
klinicznych, jak te¿ do redukcji stosowanych leków
[8,12,13,14,15]. Efektywnoœæ immunoterapii uwarunkowana jest wytworzeniem anergii limfocytów T, co prowadzi do zmiany profilu cytokin, a tak¿e do zahamowania
aktywacji komórek tucznych i eozynofilów [9,16]
Ponadto obserwacje z ostatnich lat sugeruj¹ pozytywny
wp³yw ITA na naturalny przebieg chorób atopowych, co
objawia siê zmniejszeniem ryzyka rozwoju nowych uczuleñ [17,18,19,20].
Pomimo wieloletniego ju¿ doœwiadczenia klinicznego,
poprawy metod standaryzacji wyci¹gów alergenowych
oraz stosowania adjuwantów o coraz mniejszej allergogennoœci, immunoterapia swoista ci¹gle budzi sporo kontrowersji [19,21,22]. Wynikaj¹ one z ryzyka sprowokowania objawów niepo¿¹danych, w tym wstrz¹su anafilaktycznego.
Stañczyk-Przy³uska A., Wlaz³owski J., Gjurova D. i wsp. Objawy uboczne w trakcie immunoterapii ...
Publikowane dane na temat czêstoœci zdarzeñ niepo¿¹danych w przebiegu immunoterapii swoistej s¹ bardzo
zró¿nicowane [21,23,24,25,26,27,28]. Zjawisko to jest konsekwencj¹ zarówno ró¿nic w sposobie analizy (badania
prospektywne i retrospektywne), jak równie¿ trudnoœci
w zobiektywizowaniu subiektywnych odczuæ pacjentów,
zw³aszcza jeœli s¹ to dzieci.
Celem pracy by³a retrospektywna ocena czêstoœci
wystêpowania niepo¿¹danych objawów w przebiegu ITA
u pacjentów poddanych odczulaniu w 2004 r w Poradni
Alergologicznej Kliniki Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Koœci Uniwersytetu Medycznego w £odzi.
163
Metoda
odczulania
Ca³oroczna
82%
Allergovit
8%
Sezonowa
18%
Pollinex
54%
Novo - Hel isen
8%
Allergovit
23%
Phostal
84%
Phostal
23%
MATERIA£ I METODY
Pacjenci
Ryc.2. Metody immunoterapii oraz preparaty stosowane w badanej grupie pacjentów
Analizie poddano 73 pacjentów w wieku od 6 do 20
lat, u których w roku 2004 zastosowano immunoterapiê
swoist¹. Wœród badanych by³o 31 dziewczynek i 42 ch³opców. Wszyscy pacjenci zostali zakwalifikowani do immunoterapii zgodnie z wytycznymi Joint Task Force [29].
Najczêstszymi alergenami odpowiedzialnymi za objawy
chorobowe by³y py³ki traw, nastêpnie py³ki zbó¿, dalej roztocza i najrzadziej py³ki chwastów. Wœród odczulanych
dominowali chorzy na astmê, co jest zgodne z profilem naszej poradni (ryc. 1). Wiêkszoœæ pacjentów leczona by³a
wziewnymi i/lub donosowymi glikokortykosteroidami (68/73).
Reakcje ogólne stopniowano wed³ug Mallinga i Weeke [31]. Za reakcje I° uznawano objawy dyskomfortu,
bólów g³owy i koñczyn, II° – ³agodne zaostrzenie astmy i/
lub nie¿ytu nosa, III° – obecnoœæ pokrzywki, obrzêku naczynioruchowego oraz ciê¿kie zaostrzenie astmy. Natomiast reakcj¹ IV° okreœlano wyst¹pienie objawów wstrz¹su anafilaktycznego.
W ocenie uwzglêdniono zarówno liczbê pacjentów,
u których wyst¹pi³y objawy niepo¿¹dane, jak równie¿ czêstoœæ tych reakcji w stosunku do liczby wykonanych iniekcji.
astma oskrzelowa
50%
WYNIKI BADAÑ
14%
14%
alergiczny nie¿yt nosa
36%
Ryc. 1. Rozpoznanie kliniczne u dzieci poddanych immunoterapii
U 60 pacjentów immunoterapia prowadzona by³a
w systemie ca³orocznym, a u 13 chorych przedsezonowo
(ryc. 2).
Preparaty podawane by³y zgodnie z zaleceniami producenta oraz wytycznymi WHO i Joint Task Force [1,29].
Po podaniu kolejnej dawki szczepionki pacjenci pozostawali pod kontrol¹ lekarsk¹ przez okres 30 minut.
Ocena objawów ubocznych
Reakcjê miejscow¹ kwalifikowano jako odczyn niepo¿¹dany, jeœli w miejscu iniekcji tworzy³ siê rumieñ
i obrzêk o œrednicy wiêkszej ni¿ 3 cm u dzieci w wieku do
12 lat, zaœ u dzieci starszych i osób doros³ych o œrednicy
powy¿ej 5 cm [30].
Analizowani pacjenci w roku 2004 otrzymali 586 iniekcji. Nasilone odczyny miejscowe wyst¹pi³y u 13 z nich,
co stanowi 17,8% badanej grupy. U 10 pojawi³y siê one
jednorazowo, u 2 – dwukrotnie, natomiast 1 pacjent reagowa³ wzmo¿onym odczynem na 5 kolejnych dawek.
Tabela I. Czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych w przebiegu immunoterapii alergenowej
Liczba Czêstoœæ w %
zdarzeñ wykonanych
iniekcji
Reakcje miejscowe
Reakcje ogólne
I° – bóle i zawroty
g³owy, uczucie
rozbicia > temp. cia³a
II° – ³agodna astma
lub nie¿yt nosa
III° – pokrzywka
lub ciê¿ka astma
IV° – anafilaksja
Liczba i %
pacjentów
z niepo¿¹danymi
odczynami
po ITA
19
16
6
3,2%
2,7%
1,0%
13 (17,8%)
14 (18,0%)
6 (8,2%)
6
1,0%
6 (8,2%)
4
0,7%
2 (1,6%)
0
0%
0 (0%)
164
Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 162-166
W sumie nasilone reakcje miejscowe wyst¹pi³y 19 razy.
Tak wiêc czêstoœæ ich wystêpowania mo¿na oceniæ na
3,2% wykonanych iniekcji (tab. I).
Prawie wszystkie reakcje mia³y charakter natychmiastowy i ustêpowa³y pod wp³ywem ok³adów ch³odz¹cych
oraz leków antyhistaminowych. U jednego pacjenta po
cyklu przedsezonowej immunoterapii, w okresie ekspozycji alergenowej (py³ki traw i zbó¿) w miejscu wczeœniejszych wstrzykniêæ pojawia³y siê pojedyncze wykwity pokrzywkowe. Wiêkszoœæ reakcji (90%) ujawnia³a siê
w okresie leczenia przewlek³ego.
Reakcje ogólne wyst¹pi³y 16 razy i dotyczy³y 14 pacjentów (19%), w tym 2, u których mia³y miejsce równie¿
odczyny miejscowe. Ich czêstoœæ w stosunku do wykonanych iniekcji wynosi³a 2,7%.
Podobnie jak w przypadku reakcji miejscowych, tylko
jeden pacjent mia³ objawy ³agodnej dusznoœci spastycznej
w trakcie kuracji wstêpnej. Wszystkie pozosta³e reakcje
ogólne mia³y miejsce w czasie leczenia przewlek³ego.
Najczêœciej obserwowano reakcje I° pod postaci¹
bólów lub zawrotów g³owy, uczucia rozbicia lub niewielkiego wzrostu temperatury cia³a. Dotyczy³y one 6 badanych osób (tab. I). U dalszych 6 osób stwierdzono reakcje II° pod postaci¹ ³agodnej dusznoœci, ustêpuj¹cej po
podaniu β-mimetyku w inhalacji lub nasilonego nie¿ytu
nosa.
W jednym przypadku, rozwinê³o siê ciê¿kie zaostrzenie astmy (reakcja III°) z koniecznoœci¹ hospitalizacji
w Klinice, gdzie po podaniu tlenu, nawodnieniu i powtórnej inhalacji β-mimetyku objawy ust¹pi³y.
Reakcja III° ujawni³a siê u jeszcze jednego pacjenta.
Mia³a ona charakter pokrzywki, która wyst¹pi³a w 2-3
dobie po iniekcji. Pomimo wdro¿enia farmakoterapii, pokrzywki pojawia³y siê po kolejnych wstrzykniêciach. Zdarzenia takie mia³y miejsce trzykrotnie, w zwi¹zku z czym
zrezygnowano z dalszej immunoterapii. Równie¿ inny pacjent, u którego wyst¹pi³ jednorazowy incydent zawrotów g³owy, zrezygnowa³ z immunoterapii klasycznej na
rzecz immunoterapii podjêzykowej.
Reakcja IV° nie wyst¹pi³a u ¿adnego pacjenta.
W sumie objawy uboczne zwi¹zane z ITA dotyczy³y
25 (33%) odczulanych pacjentów.
Porównuj¹c czêstoœæ uogólnionych reakcji niepo¿¹danych w przebiegu immunoterapii sezonowej i ca³orocznej, nie stwierdzono istotnych ró¿nic. Odnotowano je
u 22% pacjentów leczonych sezonowo i 29% leczonych
ca³orocznie.
Zdecydowanie czêœciej powik³ania immunoterapii wystêpowa³y u ch³opców (19/27) oraz podczas odczulania
alergenami py³kowymi (18/27).
DYSKUSJA
Immunoterapia jest uznan¹ i zalecan¹ metod¹ leczenia IgE zale¿nych chorób alergicznych. Zasady kwalifikacji i prowadzenia ITA reguluj¹ wytyczne opracowane
przez miêdzynarodowe gremia ekspertów [1,29,31].
Doœwiadczenia wielu autorów i liczne dane z literatury pokazuj¹ jednak, ¿e objawy niepo¿¹dane w przebiegu
immunoterapii s¹ nieuniknione [6,25,26,27,28,30,33]. Najczêœciej ujawniaj¹ siê one jako natychmiastowe reakcje
miejscowe. Wed³ug Karaayvaza i wsp. dotycz¹ one prawie 53% odczulanych [28]. Podobne obserwacje maj¹
Machin i wsp. oraz Castanon i wsp., którzy stwierdzali je
odpowiednio u 40% i 64% pacjentów [27,26]. W naszych
badaniach obserwowaliœmy je jedynie u 17,8% odczulanych pacjentów.
Z kolei czêstoœæ reakcji miejscowych w stosunku do
liczby wykonanych przez nas iniekcji, wynosi³a 3,2%.
Podobn¹ czêstoœæ, 4% iniekcji obserwowali Cana i wsp.
[25]. Natomiast Iglesias-Cadarso i wsp. w grupie 276
doros³ych pacjentów zdiagnozowa³ niepo¿¹dane reakcje
miejscowe po 2,48% wstrzykniêæ [21]. Reakcje miejscowe maj¹ zazwyczaj ³agodny charakter, dobrze poddaj¹
siê leczeniu i nie stanowi¹ powa¿nego zagro¿enia. Aczkolwiek, nasilone objawy miejscowe, mog¹ zwiastowaæ
reakcje uogólnione [1,34].
Reakcje ogólne, zw³aszcza III ° i IV °, mog¹ przebiegaæ w sposób niebezpieczny i stanowiæ zagro¿enie ¿ycia.
Wystêpuj¹ one z ró¿n¹ czêstoœci¹, co zale¿ne jest od charakteru choroby podstawowej, wieku pacjenta, p³ci i rodzaju szczepionki.
Pacjenci z astm¹ stanowi¹ grupê wiêkszego ryzyka
rozwoju uogólnionych reakcji niepo¿¹danych [21,24,34].
Z kolei doœwiadczenia Cana i wsp. przemawiaj¹ za wiêksz¹
predyspozycj¹ do reakcji uogólnionych pacjentów z alergicznym nie¿ytem nosa w porównaniu do chorych na astmê [25]. Podobnie pogl¹dy na temat ryzyka powik³añ
w populacji dzieciêcej s¹ rozbie¿ne. Tabor i wsp stoj¹ na
stanowisku, ¿e u dzieci czêœciej wystêpuj¹ reakcje uogólnione, natomiast Perez i wsp oraz Sendin, a tak¿e Linn s¹
przeciwnego zdania [32, 35,7,36].
Równie¿ charakter alergenu mo¿e mieæ wp³yw na
czêstoœæ powik³añ wywo³anych immunoterapi¹. Wiêkszoœæ
autorów jest zgodna, ¿e alergeny sezonowe czêœciej prowadz¹ do wyst¹pienia ogólnych reakcji niepo¿¹danych
[25,26,36]. Ale s¹ te¿ badacze, których obserwacje wskazuj¹ na istotniejszy w tym zakresie wp³yw alergenów ca³orocznych [21,23].
W naszych badaniach uczestniczy³y wy³¹cznie dzieci
i m³odzie¿, ze znaczn¹ przewag¹ pacjentów choruj¹cych
na astmê. Czêstoœæ reakcji ogólnych wynosi³a 2,7% iniekcji i dotyczy³a 19% badanej grupy.
Stañczyk-Przy³uska A., Wlaz³owski J., Gjurova D. i wsp. Objawy uboczne w trakcie immunoterapii ...
W badaniach Kowalskiego i wsp. czêstoœæ ta by³a jeszcze ni¿sza i wynosi³a 1,46% wykonanych wstrzykniêæ [30].
Natomiast w badaniach Can i wsp. jedynie 0,13% iniekcji
powadzi³o do rozwoju reakcji uogólnionych [25]. Z kolei
inni autorzy donosz¹ o wy¿szym odsetku odczynów ogólnych [27,28]. Du¿y rozrzut uzyskanych przez ró¿nych
badaczy wyników mo¿e sugerowaæ znaczny subiektywizm
pacjentów w ocenie objawów ogólnych, a zw³aszcza reakcji I°. Wydaje siê, ¿e okreœlenie tych zaburzeñ przez
dziecko mo¿e nie byæ precyzyjne, a ponadto obarczone
bywa wp³ywami wielu czynników niezwi¹zanych z procesem immunoterapii. Równie¿ czas, w jakim obserwowano tolerancjê ITA (rok, kilka lat, ca³y cykl ITA) wp³ywa istotnie na czêstoœæ odnotowywanych objawów ubocznych. Dlatego wiêkszoœæ autorów preferuje ocenê, zw³aszcza objawów ogólnych, odnoszon¹ do liczby wykonanych
iniekcji, a nie do liczby poddanych terapii pacjentów
[21,25,27,28,32].
Wiele rozbie¿noœci dotyczy równie¿ pogl¹dów na temat najbardziej ryzykownego okresu w immunoterapii,
obarczonego najwiêkszym prawdopodobieñstwem rozwoju
powik³añ. Powszechnie uwa¿a siê, ¿e jest nim okres
wstêpnej immunoterapii, kiedy dawki alergenu s¹ systematycznie zwiêkszane [1,3,28,32,34]. W ostatnim czasie
pojawi³o siê jednak wiele doniesieñ, których autorzy dowodz¹, ¿e wiêcej reakcji niepo¿¹danych w przebiegu immunoterapii ma miejsce w okresie leczenia przewlek³ego
[18,23,25,35]. Równie¿ nasi pacjenci w 25/27 przypadków doœwiadczyli objawów poszczepiennych w okresie
leczenia przewlek³ego. Podobnie dwaj pacjenci, u których
wyst¹pi³y reakcje III° byli w fazie leczenia przewlek³ego,
odczulani alergenami pochodzenia roœlinnego, w okresie
wolnym od naturalnej ekspozycji sezonowej.
165
Skutecznoœæ immunoterapii jest œciœle zwi¹zana z kumulacyjn¹ dawk¹ podanego alergenu. Skrócenie b¹dŸ
przerwanie immunoterapii w istotny sposób obni¿a jej efektywnoœæ. W badanej przez nas grupie chorych dwóch
pacjentów, czyli 2,7% przerwa³o proces leczenia. W jednym przypadku decyzjê tak¹ podj¹³ lekarz alergolog ze
wzglêdu na wystêpowanie pokrzywek nawrotowych typu
opóŸnionego. W drugim przypadku pacjent i jego opiekunowie zrezygnowali z kontynuowania terapii metod¹ klasyczn¹, natomiast rozpoczêli kuracjê drog¹ podjêzykow¹.
Wczeœniej u tego ch³opca wyst¹pi³y ³agodne objawy ogólne
w postaci zawrotów g³owy, prawdopodobnie czêœciowo
zale¿ne od czynników nieimmunologicznych (egzamin
w szkole, nie zjedzony posi³ek).
W œwietle obserwacji innych autorów nie jest to istotny ubytek w grupie leczonych pacjentów. Leczenie odczulaj¹ce przerywa z ró¿nych powodów od kilku do 20%
w³¹czonych do terapii pacjentów [25,30].
W œwietle wspó³czesnej wiedzy immunoterapia alergenowa stanowi, obok kontroli œrodowiska, edukacji pacjentów i leczenia farmakologicznego, integraln¹ czêœæ
procesu terapeutycznego [4,37].
Tym niemniej œwiadomoœæ istnienia potencjalnego ryzyka wyzwolenia objawów niepo¿¹danych wymusza dzia³ania zwiêkszaj¹ce bezpieczeñstwo pacjentów, czemu s³u¿y
miêdzy innymi ogólnopolski system zbierania i gromadzenia danych na temat niepo¿¹danych objawów immunoterapii alergenowej [38].
Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e uzyskane przez
nas dane potwierdzaj¹ fakt du¿ego bezpieczeñstwa klasycznej immunoterapii alergenowej. W grupie badanych
przez nas dzieci i m³odzie¿y objawy niepo¿¹dane zale¿ne
od prowadzonej procedury wystêpowa³y rzadko, a odsetek pacjentów kontynuuj¹cych leczenie wynosi³ 97%.
Piœmiennictwo
1. Bousquet J, Lockey RF, Malling HJ i wsp. WHO position paper.
Allegen immunotherapy: terapeutic vaccines for allergic diseases.
Allergy 1998; 53 (suppl 44): 1-42.
2. Romañski B. Historia immunoterapii alergenowej. (w)
Immunoterapia alergenowa. ML Kowalski (red.). £ódŸ, Mediton
2003: 11-19.
3. Hung CH, Lee MY, Tsai YG i wsp. Hyposensitization therapy
reduced exhaled nitric oxide in asthmatic children with corticosteroid
dependency. Acta Paediatr Taiwan 2004; 45: 89-93.
4. Munoz MMF. Efficacy of immunotherapy in the treatment of
asthma. Allergol Immunopathol 2004; 32: 133-141.
5. Gonzalez P, Florido F, Saenz de San Pedro B. i wsp.
Immunotherapy with an extract of Olea europaea quantified in
mass units. Evaluation of the safety and efficacy after one year of
treatment. J Investig Allergol Clin Immunol 2002; 12: 263-271.
6. Drachenberg KJ, Proll S, Urban E i wsp. Single-course specific
immunotherapy with mixed pollen allergoids: results of a multi
centre study. Allergol Immunopathol 2003; 31: 77-82.
7. Ibanez Sendin MD. Evaluation of the pediatric aspects of the
WHO document and meta-analysis of immunotherapy. Allergol
Immunopathol 2000; 28: 82-86.
8. Jarisch R., Hemmer W.: Specific immunotherapy in allergies –
evaluation of current status. Wien Med Wochenschr 1996; 146:
422-425.
9. Szymañski W. Kliniczna skutecznoœæ immunoterapii klasycznej.
Alergia Astma Immunologia 2001; 6(suppl l1): 8-10.
10. Bu³awa E, Wawrzyniak M. Skutecznoœæ immunoterapii swoistej u
dzieci chorych na astmê oskrzelow¹, uczulonych na roztocze kurzu
domowego. Medycyna Wieku Rozwojowego 2000; 4: 355-362.
11. Bu³awa E, Borysewicz G, Markiewicz K i wsp. Skutecznoœæ
immunoterapii swoistej u dzieci chorych na alergiczny, sezonowy
nie¿yt nosa z zapaleniem spojówek, uczulonych na py³ki traw.
Medycyna Wieku Rozwojowego 2001; 5: 351-358.
12. Di Benardino C, Di Bernardino F, Colombo R i wsp. A case
control study of dematophagoides immunotherapy in children
below 5 years of age. Allerg Immunol 2002; 34: 56-59.
166
Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 162-166
13. Eng PA, Reinhold M, Gnehm HP. Long-term efficacy of
preseasonal grass pollen immunotherapy in children. Allergy 2002;
57: 306-312.
14. Troise C, Bignardi D, Modena P i wsp. Preventive symptomatic
immunotherapy versus placebo in seasonal rhinitis due to grasses
in children and Parietaria in adult patients. Allergy Immunol 2000;
32: 246-249.
15. Adkinson NF, Eggleston PA, Eneh D i wsp. A contolled trial of
immunotherapy for asthma in allergic children. N Engl J Med
1997; 336: 324-331.
16. Akdis CA, Blesken T, Akdis M i wsp. Role of IL10 in specific
immunotherapy. J Clin Invest 1998; 102: 98-106.
17. Novembe E, Galli E, Landi F i wsp. Coseasonal sublinqual
immunotherapy reduces the development of asthma in children.
J Allergy Clin Immunol 2004; 114: 851-857.
18. Just J, Goudard E, Grimfeld A. Past and futue of allergen
immunotherapy. Arch Pediatr 2004; 11(suppl 2): 74-79.
19. Pifferi M, Baldini G, Marrazzini G i wsp. Benefits of
immunotherapy with a standardized Dematophagoides
pteronyssinus extract in asthmatic children: a three-year
prospective study. Allergy 2002; 57: 785-790.
20. Moller C, Dreborg S, Ferodousi HA i wsp. Pollen immunotherapy
reduces the development of asthma in children with seasonal
rhinoconjunctivitis (the PAT-study). J Allergy Clin Immunol
2002; 110: 671-672.
21. Iglesias-Cadarso A, Hernandez-Weigand P, Reano M i wsp.
A prospective safety study of allergen immunotherapy in daily
clinical practice. Allergol Immnopathol 2004; 32: 278-283.
22. Wells J.H. Systemic reactions to immunotherapy. Comparison
between two large allergy practices. J Allergy Clin Immunol 1996;
97: 1030-1032.
23. Businco L, Zannino L, Cantani A. Systemic reactions to specific
immunotherapy in children with respiratory allergy: a prospective
study. Pediat Allerg Immunol 1995; 6: 44-47.
24. Ragusa FV, Passalcqua G, Gambardella R i wsp. Nonfatal systemic
reactions to subcutaneous immunotherapy: a 10 year experience.
J Investg Allergol Clin Immunol 1997; 7: 151-154.
25. Can D, Demir E, Tanac R i wsp. Immediate adverse reactions to
immunotherapy. J Investig Allergol Clin Immunol 2003; 13: 177-180.
26. Avila Castanon L, Lermo-Ortiz L, Velazquez Armenta Y i wsp.
Adverse reactions to immunotherapy in pediartic patients. Rev
Alerg Mex 2003; 50: 182-186.
27. Machin IS, Robaina JCG, Bonnet C i wsp. Immunotherapy units:
a follow up study. J Investig Allergol Clin Immunol 2001; 13:
167-171.
28. Karaayvaz M, Erel F, Caliskane Z i wsp. Systemic reactions due
to allergen immunotherapy. J Investg Allergol Clin Immunol 1999;
9: 39-44.
29. Li JT, Lockey RF, Berstein IL i wsp. Allergen Immunotherapy:
A practice parameter. Annales Allergy Immunol 2003; 90 (suppl
1): 1-40.
30. Kowalski ML, Buczy³ko K, Jurkiewicz D i wsp. Objawy
niepo¿¹dane w przebiegu immunoterapii przedsezonowej
preparatem Pollinex +Rye u pacjentów uczulonych na py³ki
drzew i/lub traw – badania wielooœrodkowe. Alergia Astma
Immunologia 2001; 6: 45-50.
31. Malling HJ, Weeke B. Immunotherapy. Position Paper of the
European Academy of Allergology and Clinical Immunology.
Allergy 1993; 48(suppl 14): 9-35.
32. Tabar AI, Lizasc MT, Garcia BE. Tolerance of immunotherapy
with a standardized extract of Alternaria tenuis in patients with
rhinitis and bronchial asthma J Investig Allegol Clin Immunol
2000; 10: 327-333.
33. Pajno GB, Morabito L, Barberio G. Clnical and immunological
effects of long-term sublinqual immunotherapy in asthmatic
children sensitized to mites: a double-blind placebo-controlled
study. Allergy 2000; 55: 842-849.
34. Kruszewski J. Bezpieczeñstwo immunoterapii alergenowej (w)
Immunoterapia alergenowa. ML. Kowalski (red.). £ódŸ, Mediton
2003: 137-150.
35. Perez RN, Moreno AMJ, Esquivel PU. Non-fatal systemic
reactions caused by immunotherapy and skin tests. Rev Alerg
Mex 2002; 49: 69-73.
36. Lin MS, Tanner E, Lynn J i wsp. Non-fatal systemic allergic
reactions induced by skin testing and immunotherapy. Ann Allergy
1993; 71: 557-562.
37. Cantani A., Micera M.: Is specific immuotherapy safe and effective
in children? Eur Rev Med Pharmacol Sci 2000; 4: 139-143.
38. Siergiejko Z. Metody zbierania danych na temat objawów
niepo¿¹danych immunoterapii alergenowej. Alergia Astma
Immunologia 2004; 9(suppl): 32-35.