Synagogi na ziemiach polskich

Wirtualny Sztetl - Muzeum
Historii Żydów Polskich
www.sztetl.org.pl
Synagogi na ziemiach polskich
www.sztetl.org.pl
Wstęp
Przed wybuchem II wojny światowej
Polskę zamieszkiwało ponad 3 mln Żydów.
(Według Narodowego Spisu Ludności z 1931 r.,
bazującego na deklaracji wyznawanej religii
3 113 933 osób). Stanowiło to prawie 10%
ogółu wyznań. Wraz z prześladowaniem, w
końcu zaś zagładą Żydów przez władze III
Rzeszy, zniszczono również wszelkie obiekty
związane
z ich kulturą i religią. Palono synagogi, szkoły,
dewastowano cmentarze. Zamordowano miliony
osób i zniszczono większość śladów ich życia.
Żydzi w Lublinie
Również po wojnie z wielu przyczyn nie
odrestaurowano tego, co być może dało się
jeszcze odrestaurować. Ogołacanie ze śladów
obecności Żydów na ziemiach polskich trwało
jeszcze wiele lat. Rozbierano resztki budynków,
zdarzały się grabieże pozostałego mienia.
Oczywiście nie brak również
pozytywnych przykładów na działalność
związaną z ochroną zabytków. Powstały liczne
fundacje, stowarzyszenia, które zajmują się
pozyskiwaniem środków oraz opieką i
renowacją. Nie da się dzisiaj określić dokładnej
liczby obiektów związanych z Żydami w
przedwojennej Polsce. Z pewnością było ich
tysiące, ponieważ każda gmina potrzebowała ich
do swojego prawidłowego funkcjonowania.
Synagoga w Kępnie,
fot. Yarek Shalom
Po dzień dzisiejszy odnaleźć możemy nowe –
nieznane ślady po obecności Żydów w miejscach
naszego zamieszkania.
To od nas zależy, czy pamięć o przeszłości
przetrwa do następnych lat. Warto więc
szukać, zadawać pytania, może się
bowiem okazać, że dzięki nam
przywrócona zostanie pamięć o czymś, co
już dawno zostało przez innych
zapomniane.
Wnętrze synagogi w Bobowej,
fot. A.Olej-Kobus/K.KobusTRAVELPHOTO
Synagoga
Synagoga to żydowski dom modlitwy.
Nazwa pochodzi od greckiego słowa synagoge,
oznaczającego zgromadzenie.
W przypadku Żydów postępowych mamy
również do czynienia z określeniem tempel.
W języku polskim rozpowszechniło się pojęcie
bożnicy lub bóżnicy (od słowa: Bóg).
Synagoga była bowiem miejscem odprawiania
nabożeństw, ale również, miejscem zebrań,
studiów na Torą i Talmudem.
Synagoga w Sierpcu
Powstając w różnych krajach i epokach,
synagogi przejmowały style architektoniczne
czasów w jakich zostały wnoszone.
Budowę synagogi regulowały przepisy Talmudu
oraz szereg praw narzuconych przez państwo, w
którym mieszkała dana społeczność żydowska.
Talmud nakazywał by wierni podczas modlitwy
kierowali się w stronę wschodnią
– ku Jerozolimie. Z łac. oriens – „wschód” –
dlatego też synagogi nazywa się orientowanymi.
Synagoga w Częstochowie
Ponadto dach synagogi górować miał
nad innymi budynkami, a ona sama stać miała w
pobliżu płynącej wody. Starano się o wzniesienie
jej w centrum miasta, wsi, dzielnicy, z uwagi na
bezpieczeństwo, a także z powodu przepisów
religijnych, które ograniczały swobodne
przemieszczanie się w świąteczne dni, poza
ustalonymi odległościami.
Synagoga w Łęcznej,
fot. A.Olej-Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO
Wnętrze synagogi
Aron ha-kodesz
Najważniejszym miejsce w sali głównej jest aron
ha-kodesz (z hebr. święta szafa).
Jest to szafa ołtarzowa, czyli drewniana,
odpowiednio dekorowana skrzynia.
Umieszczona jest pośrodku, w głębi ściany
wschodniej. Służy do przechowywania rodału –
zwojów ręcznie pisanego tekstu Pięcioksięgu.
Swoim wyglądem nawiązuje do Arki Przymierza,
w której w Świątyni Jerozolimskiej zamknięte
były tablice z dziesięciorgiem przykazań.
O wadze miejsca, w którym znajduje się Tora
przypominają chroniące zwoje zamykane
drzwiczki, nad którymi pali się lampka (z hebr.
ner tamid – wieczne światło).
Synagoga w Łodzi,
fot. Izrael Badacz
Skrzynię osłania również parochet (z hebr.
zasłona). Jest to bogato zdobiona, zazwyczaj
aksamitna kotara.
W Świątyni Jerozolimskiej oddzielała ona miejsce
Święte Świętych od Arki Przymierza. Składa się
ona z centralnego kawałka materiału zwanego
lustrem, zdobionego haftem, często
w kolorze złotym, przedstawiającym koronę
Tory, gwiazdę Dawida lub lwy podtrzymujące
tablice dekalogu. Na niektóre święta wiesza się
odświętną kotarę w innym kolorze. Górna część
aron ha-kodesz przykryta jest kaporetem (hebr.
zasłona) – lambrekinem z tego samego
materiału, z którego wykonano parochet.
Wielka Synagoga w Tykocinie,
fot. K. Bielawski
Zwoje Tory – czyli Pięcioksięgu –
podstawowej części hebrajskiego kanonu Pisma
Świętego, spoczywające w aron ha-kodesz
spisane są na pergaminie, nawinięte na wałki
i ubrane w tzw. sukienkę (meil). Na powierzchni
sukienki zawiesza się metalową tarczę (tas)
oraz wskaźnik (jad) do odczytania wersetów.
Umieszcza się także dzwonki, na których odgłos
rozlegający się przy wyjmowaniu Tory
z aron ha-kodesz, wierni w synagodze powstają
z miejsc.
Tora, Grybów,
fot. M. Kamińska,
A. Pawłowska
Synagoga w Nowym Korczynie, fot. M. Płoszaj
Synagoga we Włodawie,
fot. M. Krajewska
Zwój Tory i sukienka na Torę,
fot .H. Marcinkowska
Tas, fot. H. Marcinkowska
Jad, fot. W. Bałabański
Bima
W centrum synagogi znajduje się bima
(hebr. – podwyższenie).
Jest to podium z pulpitem służące jako
mównica, miejsce do prowadzenia modłów i
odczytywanie Pisma Świętego.
Przyjmuje najczęściej formę ośmiobocznej,
lub czworobocznej (rzadziej okrągłej) altany –
estrady z balustradą. Prowadzi do niej jedno,
bądź dwa wejścia.
Synagoga w Gwoźdźcu
Wnętrze synagogi w Kępnie, Muzeum Ziemi Kępińskiej
Wnętrze synagogi w Tykocinie, fot. A.Olej – Kobus/K.Kobus-TRAVELPHOTO
Na podwyższeniu umieszczony jest stół
pod zwoje Tory. Dokoła niego jest tyle miejsca,
by zmieścić czteroosobową asystę pomagającą
w odczytaniu, a także miejsce dla osoby
ubierającej i rozbierającej Torę z jej stroju.
Balustrada zakończona jest baldachimem – lub
symbolizującym go ażurowym stelażem.
W Polsce dużą popularność zyskały bimy łączące
baldachim nad bimą ze sklepieniem synagogi.
Synagoga w Łańcucie,
fot. M. Krajewska
Wnętrze synagogi w Tykocinie,
fot. K. Bielawski
Wnętrze Synagogi Starej w Krakowie,
fot. E. Dyan
Babiniec
Babiniec to też nazwa wydzielonej
części synagogi, przeznaczonej dla kobiet.
Według biblijnego opisu Świątyni, wydzielono w
niej osoby Dziedziniec Kobiet. Oddzielne
pomieszczenie służyć miało skupieniu
na modlitwie. Twierdzono bowiem, że kobiety
mogą rozpraszać mężczyzn swoją obecnością.
Babiniec był salą nad przedsionkiem lub galerią
wzdłuż ścian. Czasami dobudowywano go obok
sali głównej, a w ścianie między salą męską a
nim, robiono otwory, przez które kobiety mogły
przysłuchiwać się modlitwom.
Synagoga Nożyków w Warszawie,
fot. Yarek Shalom
Wnętrze synagogi w Łodzi,
fot. Izrael Badacz
Zdobienia synagog i symbolika
Sala główna w synagogach była niejednokrotnie
bardzo bogato zdobiona. Jest to cecha
charakterystyczna dla bożnic polskich.
Należy pamiętać, że prawo żydowskie zabrania
przedstawiania Boga, a także jakichkolwiek
postaci ludzkich. Związane jest to z interpretacją
słów, jakie Bóg wypowiedzieć miał do Mojżesza
(Wj 20, 4; por. Pwt 5, 8): „Nie będziesz czynił
żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest
na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi
nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią”.
Wnętrze synagogi w Tykocinie,
fot. K. Bielawski
Zamiast obrazów przedstawiających Boga,
w zdobieniach pojawiają się więc m.in.
symbole takie jak:
Menora
– siedmioramienny świecznik. Według tradycji
symbolizuje on krzew gorejący, który zobaczył
Mojżesz na górze Synaj. Cały kształt Menory jest
uproszczoną formą drzewa, gdzie od trzonu,
czyli pnia odchodzą rozgałęzienia.
Witraże przedstawiające menory, Synagoga
Tempel w Krakowie, fot. E. Dyan
Menora w kościele w Nadarzynie, fot. K. Bielawski
Menora. Judaika w Żydowskim Instytucie Historycznym
im. E. Ringelbluma w Warszawie, fot. K. Bielawski
Gwiazda sześcioramienna
– (zwana Gwiazdą Dawida)
Ma znaczenie symboliczne. Według tradycji
Magen Dawid, czyli dosłownie „tarcza Dawida”
była symbolem noszonym przez żołnierzy króla
Dawida na tarczach, w celu zapewnienia sobie
Bożej ochrony.
Gwiazda Dawida na ul. Staromiejskiej w
Białogardzie, fot. D. Przybyliński
Gwiazda Dawida na pulpicie w Synagodze Nożyków w Warszawie,
fot. K. Bielawski
Synagoga Izaaka w Krakowie, fot. M. Płoszaj
Dwie kolumny
– stojące według podań u wejścia do Świątyni.
Tablice dekalogu
– symbol dziesięciu przykazań otrzymanych od
Boga przez Mojżesza oraz symbol prawa.
Korona
– symbol Tory oraz władzy i królestwa.
Wizerunek tablic. Synagoga w Kraśniku,
fot. Yarek Shalom
Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom
Tablice dekalogu, synagoga w Nowym
Korczynie, fot. M. Płoszaj
Dłonie w geście błogosławieństwa
– stykające się kciukami i palcami wskazującymi
o dwóch ostatnich palcach odchylonych. Symbol
kapłaństwa.
Jeleń
– symbol pragnienia Boga i dążności ku niemu.
Orzeł
– symbol opiekuńczej mocy Boga, powagi
i potęgi miłości. Bywa ukazany z rozpostartymi
skrzydłami, osłaniającymi tablice przymierza,
Torę, księgi, świeczniki.
Synagoga w Kraśniku,
fot. Yarek Shalom
Synagoga w Kraśniku, fot. Yarek Shalom
Symbol błogosławiących dłoni. Kirkut w
Szczytnie, fot. J. Łapo
Lew
– symbol wielkości, królestwa.
Znak największego z plemion izraelskich – Judy.
Często przedstawiane parami, podtrzymujące
Torę, Tarczę lub inny emblemat.
Lampart
– symbol odwagi.
Bardzo często przedstawiano obrazy czterech
zwierząt, wraz z zapisanym cytatem z Miszny:
„Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak
jeleń, a silny jak lew.”
Świecznik z dwoma lwami.
Judaika w Kamienicy Celejowskiej,
Kazimierz Dolny, fot. K. Bielawski
Synagoga w Bychawie, fot. Yarek Shalom
Znaki zodiaku
– Znaki zodiaku – ilustracja kalendarza
księżycowego, na podstawie którego wyznacza
się żydowskie święta.
byk Szor Ha-Bor
– symbol czasów mesjańskich.
Baranek
– symbol opieki Boga.
Wąż
– nie ma jednoznacznej symboliki. Bywa
nawiązaniem do postaci Lewiatana, którego
mięso spożywane ma być na uczcie po przyjściu
Mesjasza w świecie przyszłym. W tym rozumieniu
oznacza czasy ostateczne i odkupienie
Synagoga w Strzyżowie, fot. A. Potocki
Zając
– symbol skromności.
Jednorożec
– symbol wywyższenia duszy przez Torę.
Gołąb
– symbol pokoju i zgody. Przedstawiany bywa
z gałązką oliwną w dziobie, jako nawiązanie
do ptaka zwiastującego koniec potopu Noemu
i jego rodzinie.
Pelikan
– symbol poświęcenia.
Bociany
– symbol m.in. pobożności.
Zdobienia w synagodze w Łańcucie,
fot. M. Krajewska
Owoc granatu
– znak bożego błogosławieństwa.
Winorośl
– symbol płodności, bogactwa, Mesjasza.
Palma
– symbol odkupienia.
Szofar
– róg barani, w który dmie się na Rosz
Haszana (Nowy Rok) – symbol nadejścia
Mesjasza i zmartwychwstania.
Zdobienia we Włodawie, fot. E. Dyan
Jerozolima z odbudowaną świątynią
– symbol przyjścia Mesjasza.
Wieża Babel
– symbol wygnania z Jerozolimy.
Drzewo z zawieszonymi instrumentami
– symbol wygnania z Jerozolimy, w myśl
fragmentu Psalmu 137: ”Nad rzekami Babilonu
siedzieliśmy i płakali wspominając Syjon.
Na topolach tamtej krainy zawiesiliśmy nasze
harfy.”.
Jerozolima na zdobieniach w synagodze w
Kraśniku, fot. Yarek Shalom
W wystroju synagogi dużą wagę przywiązywano
również do pięknych form przedmiotów
związanych z religią. Menory, lampki chanukowe
itp. wykonywano ze złota, srebra i mosiądzu.
Parochety, baldachimy bogato haftowano.
Kieliszki kidduszowe, Pińczów,
fot W. Bałabański
Lampka chanukowa, kieliszki kidduszowe,
Lubaczów
Synagogi reformowane
Rozwój idei żydowskiego oświecenia (haskali)
i reforma judaizmu, która miejsce na początku
XIX w. miała wpływ na zmiany sprawowania
kultu oraz ukształtowanie synagog. Synagogi
zwane z języka niemieckiego tempel – czyli
świątynia, zakładali Żydzi postępowi, oddalający
się od ruchu tradycyjnego.
Synagoga Tempel w Czerniowcach
Tempel
przypominały
swoją
architekturą
i wystrojem wnętrza kościoły protestanckie.
Bywały trójnawowe. Niektóre z nich wieńczyła
kopuła. W części z nich instalowano organy,
których używano podczas liturgii. Na wschodniej
ścianie obok aron ha-kodesz ustawiano bimę.
Tworzyło to kompozycję na całej ścianie –
niczym ściana ołtarzowa w kościołach.
Instalowano stałe ławki.
Przy budowie nowych synagog wzięto pod
uwagę potrzebę pomieszczeń pomocniczych.
Znalazły się tam więc miejsca na gabinety
rabina, pokoje przeznaczone do ceremonii
zaślubin, mniejsze sale modlitewne, klasy itp.
Synagoga Tempel w Krakowie,
fot. D. Przybyliński
Znani architekci tworzący
synagogi
Aż do XIX w. nazwiska architektów synagog
poza nielicznymi wyjątkami nie były znane.
W zasadzie dopiero od tego okresu ich twórcy
zyskiwali sobie należytą sławę.
Spośród
działających
w
Polsce
należy
zapamiętać m.in.:
Henryka Marconiego
(Łomża 1835, Warszawa po 1842), Leandra
Marconiego(1875-1878 Warszawa), Ignacego
Hercoka (1860-1862 Kraków),
Józefa Grzegorza Lessla (1836 Warszawa –
Praga),
Władysława Ekielskiego (Tarnów 1909),
Maurycego Grodzieńskiego (1922 Warszawa).
Wielka Synagoga na Tłomackiem w Warszawie
Bibliografia:
S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław –
Warszawa – Kraków1963.
P. Buchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000.
A. Dylewski, Śladami Żydów polskich. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała 2002.
Izrael – serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu,
dostęp on-line na: http://izrael.badascz.org [25 II 2010].
M., K. Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1999.
Synagogi. Architektura żydowskiej modlitwy i tradycji, cykl Żydzi polscy, „Rzeczpospolita”, nr 34, 2 XII 2008.
W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987.
B. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.
Grupa TP – największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej
jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.