Wpływ wybranych leków przeciwpadaczkowych na jakość życia

Praca O R Y G I N A L N A / original article
Wpływ wybranych leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci
i młodzieży z padaczką
The impact of selected anti-epileptic drugs on the quality of life of children
and adolescents with epilepsy
Dorota Talarska1,2, Barbara Steinborn1
1
2
Katedra Neurologii Wieku Dziecięcego
Katedra Profilaktyki Zdrowotnej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
STRESZCZENIE
Jakość życia dzieci i młodzieży chorych przewlekle zależy m.in.
od przebiegu procesu chorobowego. W przypadku padaczki znaczący wpływ ma częstość napadów oraz objawy niepożądane
przyjmowanych leków. Celem pracy było poznanie wpływu
leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży
z padaczką. Materiał i metoda. Badaniem objęto grupę 156
dzieci z padaczką w wieku 7–18 lat, leczonych w Klinice Neurologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu i w Przyklinicznej Poradni.
Narzędziem badawczym był kwestionariusz „Młodzi ludzie i
padaczka” oraz kwestionariusz do oceny jakości życia QOLCE.
Wyniki. Uwzględniając wpływ leków przeciwpadaczkowych na
jakość życia dzieci i młodzieży, dokonano podziału całej grupy
na cztery 4 podgrupy: I – dzieci leczone karbamazepiną (CBZ),
II – kwasem walproinowym (VPA), III – pozostałymi lekami w
monoterapii – klonazepam (CZP) oraz nowymi lekami przeciwpadaczkowymi: okskarbazepina (OXC), topiramat (TPM), wigabatryna (VGB), lamotrygina (LTG), tiagabina (TGB), IV grupa
– politerapia. Określając wpływ leku na jakość życia młodych
pacjentów uwzględniono siedem obszarów (16 dziedzin). W
końcowym wyniku kwestionariusza dotyczącego ogólnej oceny
jakości życia rodzice najlepiej ocenili dzieci leczone CBZ, a najgorzej politerapią. Ogólną jakość życia najlepiej ocenili rodzice
u dzieci leczonych CBZ, a najgorzej politerapią. Różnice istotne
statystycznie między grupą I (CBZ) i IV wykazano za pomocą
testu Kruskala-Wallisa (p=0,0068). Wnioski. W badanej grupie
wykazano negatywny wpływ leków przeciwpadaczkowych na
analizowane obszary jakości życia: depresję, samopoczucie,
stygmatyzację, ogólną jakość życia. Najwięcej objawów niepożądanych rodzice zaobserwowali u dzieci i młodzieży podczas
stosowania politerapii oraz monoterapii kwasem walproinowym.
Słowa kluczowe: dzieci, padaczka, farmakoterapia, jakość
życia
Vol . 1 8 /2 0 0 9 , n r 3 6
ABSTRACT
The quality of life of children and adolescents with chronic
diseases depends among others on the course of the disease
process. In case of epilepsy the frequency of seizures and side
effects of used drugs have a significant influence. The aim of
the paper was to learn about the influence the anti-epileptic
drugs have on the quality of life of children and adolescents
with epilepsy. Material and method. The research was conducted on a group of 156 children with epilepsy ages 7-18
treated at the Clinic of Developmental Age Neurology of Karol
Marcinkowski University of Medical Sciences in Poznan as well
as in the outpatient clinic. The research tool was a questionnaire called “Young people and epilepsy” and a questionnaire
evaluating the quality of life (QOLCE). Results. Considering the
impact of anti-epileptic drugs on the quality of life of children and
adolescents the whole group was divided into 4 sub-groups: I
– children treated with carbamazepine (CBZ), II – with Valporic
acid (VPA), III – other monotherapy drugs – clonazepam (CZP)
and new anti-epileptic drugs: oxcarbazepine (OXC), topiramat
(TPM), vigabatrin (VGB), lamotrygine (LTG), tiagabine (TGB),
IV group – polytherapy. 7 areas (16 domains) were taken into
account while determining the influence of the drug on the quality of life of young patients. The general evaluation of the quality
of life, was eveluated the best by the parents of children treated
with CBZ and the worst of those treated with polytherapy. In the
final result of the questionnaire regarding the general evaluation
of the quality of life, parents evaluated the best the quality of
life of children treated with CBZ and the worst of those treated
with polytherapy. Statistically significant differences between
the I (CBZ) and IV group were shown using the Kruskal-Wallis
test (p=0.0068). Conclusions. In the studied group a negative
influence of anti-epileptic drugs was shown on analyzed areas
of life: depression, mood, stigmatization, general quality of life.
The highest number of side effects was noticed by parents in
children and adolescents during polytherapy and monotherapy
with Valporic acid.
Key words: children, epilepsy, pharmacotherapy, quality of life
25
Praca O R Y G I N A L N A / original article
Padaczka jest jedną z najczęstszych chorób społecznych. W
zależności od jej przebiegu oraz efektów terapeutycznych w
różnym stopniu może upośledzać takie dziedziny aktywności
człowieka, jak: edukacja, praca zawodowa, życie rodzinne,
czynności życia codziennego, kontakty towarzyskie i przyjaźnie oraz spędzanie wolnego czasu [1]. Czynnikami najczęściej ograniczającymi codzienne funkcjonowanie dzieci
i młodzieży z padaczką są częste napady oraz objawy niepożądane leków. Najbardziej dotkliwie odczuwany jest jednak
brak akceptacji ze strony rówieśników oraz utrzymujące się
trudności w nauce [2,3]. Z myślą o poprawie jakości życia
chorych z padaczką podejmowane są działania zmierzające
do wyprodukowania leku przeciwpadaczkowego (LPP) o
jak największej skuteczności terapeutycznej i małym ryzyku
występowania objawów niepożądanych.
Efekty leczenia padaczek wieku dziecięcego zależą od
specyfiki zespołów padaczkowych, odrębności działania
leków w różnych grupach wiekowych oraz wpływu choroby i stosowanych leków na jakość życia dzieci, zwłaszcza na procesy poznawcze [4].
Podstawą leczenia padaczki jest monoterapia lekiem
dobranym do typu napadów i dobrze tolerowanym przez
pacjenta. Monoterapia zapewnia u ok. 70% pacjentów
kontrolę napadów oraz umożliwia zminimalizowanie
działań niepożądanych i wykluczenie interakcji między
lekami[5,6]. Skutki działania leków przeciwpadaczkowych
u dzieci zależą od specyficznej dla wieku farmakokinetyki
leków, wynikającej z różnic we wchłanianiu, wiązaniu z
białkami, dystrybucji w tkankach, metabolizmie i wydalaniu leków [4,7].
Celem pracy było poznanie wpływu leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży z padaczką.
MATERIAŁ I METODA
Badaniem objęto grupę 164 dzieci z padaczką w wieku 7–18
lat, leczonych w Klinice Neurologii Wieku Rozwojowego
Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w
Poznaniu i w Przyklinicznej Poradni. W badanej grupie 116
(70,7%) pacjentów leczonych było za pomocą jednego lpp,
u 40 (24,4%) zastosowano politerapię dwoma lub trzema
lpp. U 8 (4,9%), ze względu na ustąpienie napadów odstawiono leki. Dzieci te zostały wyłączone z dalszej analizy.
Ostatecznie badana grupa dzieci i młodzieży wynosiła 156
respondentów.
Narzędziem badawczym był kwestionariusz „Młodzi
ludzie i padaczka” oraz kwestionariusz do oceny jakości
życia QOLCE [8]. Kwestionariusz Quality of Life in Childhood Epilepsy (QOLCE) przeznaczony jest dla rodziców.
Za pomocą tego kwestionariusza analizowano siedem
obszarów (16 dziedzin): aktywność fizyczną dziecka,
samopoczucie, procesy poznawcze, aktywność społeczną
dziecka, zachowanie, ogólne zdrowie, ogólną ocenę jakości życia [8,9]. Kwestionariusz wypełniany przez dzieci:
„Młodzi ludzie i padaczka” umożliwiał zebranie informacji
klinicznych (np. kiedy wystąpił pierwszy napad, jak często
występują napady, jakie są przyjmowane leki). Kwestionariusz QOLCE podlegał adaptacji kulturowej narzędzia.
Rzetelność kwestionariusza (wersja polska) zweryfikowano za pomocą współczynnika Alfa Cronbacha, który
26
D. Talarska, B. Steinborn
dla całości wyniósł 0,93 a dla analizowanych obszarów:
aktywność społeczna dziecka – 0,79; zachowanie – 0,71;
procesy poznawcze – 0,84; samopoczucie – 0,71[3].
Analizę statystyczną wykonano za pomocą programu
ANOVA i testu Kruskala-Wallisa oraz testu Fishera.
WYNIKI BADAŃ
Badaną grupę stanowiło 79 (50,6%) dziewcząt i 77 (49,4%)
chłopców. Napady częściowe proste stwierdzono u 14 (9%)
dzieci, częściowe złożone u 28 (17,9%), uogólnione u 77
(49,4%), wtórnie uogólnione u 37 (23,7%). W czasie przeprowadzanych badań codziennie napady występowały u 9
(9%) pacjentów, raz w miesiącu u 40 (25,6%), raz na sześć
miesięcy u 30 (19,2%), raz w roku u 31 (19,9%). Czas od
ostatniego napadu wynosił powyżej roku u 41 (26,3%)
dzieci.
Uwzględniając wpływ LPP na jakość życia dzieci
dokonano podziału całej grupy na cztery podgrupy: I –
dzieci leczone karbamazepiną (CBZ), II – kwasem walproinowym (VPA), III – pozostałymi lekami w monoterapii
– klonazepam (CZP) oraz nowymi lekami przeciwpadaczkowymi : okskarbazepina (OXC), topiramat (TPM), wigabatryna (VGB), lamotrygina (LTG), tiagabina (TGB), IV
grupa – politerapia.
Określając wpływ leku na jakość życia młodych pacjentów uwzględniono zgodnie z kluczem narzędzia siedem
obszarów [8]. Wykazano wpływ stosowanej farmakoterapii na wszystkie wymiary poza aktywnością fizyczną i
ogólnym zdrowiem. Różnicę istotną statystycznie stwierdzono m.in. w obszarze oceniającym koncentrację u dzieci
(test Kruskala-Wallisa p= 0,0226). Rodzice najgorzej ocenili dzieci leczone za pomocą VPA, natomiast najlepiej za
pomocą CBZ (test Kruskala-Wallisa p=0,0136).
Dziedzina VII dotyczyła obniżonego nastroju – depresji. Wykazano istotną statystycznie różnicę za pomocą
testu Kruskala-Wallisa (p= 0,0008) między rodzajem
przyjmowanego leku a depresją. Najlepiej funkcjonowanie respondentów ocenili rodzice dzieci leczonych CBZ,
najgorzej – z grupy IV (politerapia). Różnicę istotną statystycznie wykazano między grupą I (CBZ) a drugą (VPA)
– p= 0,0064 i IV (politerapia) – p= 0,0007.
W dziedzinie analizującej samopoczucie respondentów
wykazano różnicę istotną statystycznie za pomocą testu
Kruskala-Wallisa (p= 0,0128) między samopoczuciem
dzieci i młodzieży a przyjmowanymi przez nie lekami.
Rodzice najlepiej ocenili w tym obszarze funkcjonowanie
podopiecznych leczonych CBZ, a najgorzej za pomocą
politerapii (p= 0,0021). W dziedzinie odnoszącej się do
stygmatyzacji chorych na padaczkę wykazano różnicę
istotną statystycznie (p= 0,0200) za pomocą testu Kruskala-Wallisa między rodzajem przyjmowanego leku a
negatywnym odbiorem społecznym.
Najlepiej zostały ocenione dzieci leczone CBZ, a najgorzej z grupy III i IV. Biorąc pod uwagę wynik końcowy
kwestionariusza, dotyczący ogólnej oceny jakości życia,
rodzice najlepiej ocenili dzieci leczone CBZ, a najgorzej
politerapią. Różnice istotne statystycznie między grupą I
(CBZ) i IV wykazano za pomocą testu Kruskala-Wallisa
(p= 0,0068).
Neurologia D ziecięca
Wpływ wybranych leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży z padaczką
Ryc. 1. Podział badanej grupy z uwzględnieniem stosowanych leków przeciwpadaczkowych Distribution of the studied group
considering used anti-epileptic drugs
Ryc. 2. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży
w obszarze „depresja”, w zależności od stosowanej terapii
Differences in the evaluation of functioning of children and
adolescents in the area „depression” depending on the therapy used
Ryc. 3. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży w
obszarze „stygmatyzacja”, w zależności od stosowanej terapii Differences in the evaluation of functioning of children and
adolescents in the area „stigmatization” depending on the therapy used
Ryc. 4. Różnice w ocenie funkcjonowania dzieci i młodzieży
w obszarze „ogólna jakość życia”, w zależności od stosowanej
terapii Differences in the evaluation of functioning of children
and adolescents in the area „general quality of life” depending
on the therapy used
Vol . 1 8 /2 0 0 9 , n r 3 6
27
Praca O R Y G I N A L N A / original article
D. Talarska, B. Steinborn
Ryc. 5. Objawy niepożądane leków przeciwpadaczkowych Side effects of anti-epileptic drugs
Analizując objawy niepożądane leków (ryc. 5) najczęściej stwierdzano: obniżoną koncentrację uwagi (44,87%),
zwłaszcza u dzieci leczonych nowymi LPP (53,3%) oraz
VPA (55,6%). Zaburzenia pamięci występowały u 53
(30,1%) pacjentów. Najczęściej u dzieci leczonych VPA
(41,3%), następnie CBZ (32,4%). Nadpobudliwość zgłaszało 51 (30,0%) respondentów, u których najczęściej stosowano politerapię (33,3%) oraz VPA (39,7%). Bóle głowy
występowały u 50 (28,4%) pacjentów, najczęściej u dzieci
leczonych nowymi LPP (40,0%) oraz VPA (38,1%). Uczucie senności zgłosiło 41(23%) respondentów, najczęściej
leczonych nowymi LPP (33,3%) oraz politerapią (33,3%).
Znaczny przyrost masy ciała stwierdzono u 28 (15,9%)
dzieci, najczęściej ze stosowaną politerapią (28,2%).
Spadek masy ciała odnotowano tylko u 10 (5,7%) dzieci,
występował niezależnie od rodzaju przyjmowanego leku.
Bóle mięśni zgłosiło tylko 3 (4,8%) respondentów leczonych VPA. Trudności w nauce sygnalizowało 44 (39,6%)
respondentów, zwłaszcza leczonych politerapią (64,1%)
oraz VPA (57,1%). Analizując zależność statystyczną
między działaniem niepożądanym leków a rodzajem farmakoterapii, za pomocą testu Fishera wykazano zależność
między przyrostem masy ciała a politerapią (p= 0,0054)
oraz bólami głowy a lekami zastosowanymi w monoterapii
(p=0,0434).
OMÓWIENIE WYNIKÓW I DYSKUSJA
Jakość życia najczęściej jest definiowana jako własna ocena
życia jednostki w stosunku do jej osobistych oczekiwań.
Mcewan i wsp. [10] analizując prace badawcze dotyczące
jakości życia dzieci odnotowali najczęściej zamieszczane w
nich spostrzeżenia autorów: padaczka opóźnia osiągnięcie
samodzielności, utrudnia funkcjonowanie społeczne oraz
relacje z rówieśnikami, pogarsza także samoocenę, nastrój
oraz procesy poznawcze. Elementy te mają znaczący wpływ
28
na osobniczy rozwój dzieci i młodzieży, dlatego powinny
podlegać systematycznej ocenie w trakcie terapii.
Poprawa jakości życia chorych na padaczkę jest jednym
z podstawowych celów leczenia [11]. Istotne jest ustalenie czynników wpływających na ocenę jakości życia. Do
najczęściej wymienianych należą: częstość napadów, działania niepożądane leków, akceptacja przez rówieśników i
trudności w nauce [2,12]. Montanaro i wsp. [13] stwierdzili, że osoby u których napady padaczkowe występowały
rzadko, lepiej oceniały jakość życia w obszarach: „relacje
z innymi”, „aktywność społeczna” oraz „szkoła”.
Celem obiektywizacji oceny formułowanej przez dzieci
lub rodziców zaleca się stosowanie narzędzi pomiaru
– wystandaryzowanych kwestionariuszy np. QOLCE,
QOLIE –AD-48, QOLIE – 89 [8,10,14]. Umożliwiają one
określenie najniżej ocenianego obszaru jakości życia oraz
porównanie wyników po ponownym pomiarze. W badaniach własnych najgorzej zostało ocenione funkcjonowanie dzieci leczonych za pomocą jednego leku w obszarach
„stygmatyzacja” i „ogólna jakość życia”, natomiast u dzieci
leczonych politerapią obszary: „stygmatyzacja”, „ogólny
stan zdrowia” i „depresja”. Sabaz [8] zaobserwował ujemną
korelację między liczbą przyjmowanych leków a obszarem
w QOLCE „pamięć” i „mowa” oraz między płcią, wiekiem, wiekiem wystąpienia choroby, ciężkością napadów
a wszystkimi obszarami QOLCE z wyjątkiem obszarów:
depresja, samopoczucie, uwaga, zachowanie. Mathiak i
wsp. [9] wykazali ujemną korelację między ogólną oceną
jakości życia a czasem trwania choroby, okresem leczenia,
liczbą hospitalizacji.
Rodzaj przyjmowanego leku w badaniach własnych miał
wpływ przede wszystkim na obszary związane z funkcjonowaniem psychicznym dzieci, tj.: depresja, samopoczucie, uczucie stygmatyzacji i ogólna jakość życia. Rodzice
najlepiej oceniali funkcjonowanie dzieci leczonych CBZ
a najgorzej z grupy IV czyli leczonych za pomocą 2–3
Neurologia D ziecięca
Wpływ wybranych leków przeciwpadaczkowych na jakość życia dzieci i młodzieży z padaczką
leków. Podobne wyniki uzyskali Montanaro i wsp. [13].
Respondenci, u których zastosowano monoterapię, osiągali lepsze wyniki w obszarach „relacje z innymi” oraz
„szkoła”. W badaniach przeprowadzonych przez Cramer
i wsp. [15] wśród pacjentów w wieku 16–70 lat wpływ na
poprawę jakości życia miał levetiracetam [LEV].
Na ocenę funkcjonowania dzieci i młodzieży mogły
mieć wpływ obserwowane przez rodziców i pacjentów
objawy niepożądane leków. W grupie dzieci leczonych
CBZ rodzice zgłaszali tylko wpływ leku na pogorszenie
pamięci. W grupie I, czyli dzieci i młodzieży leczonych
VPA, oprócz zaburzeń pamięci rodzice wymieniali także
obniżoną koncentrację, nadpobudliwość, bóle głowy, trudności w nauce. U dzieci i młodzieży leczonych nowymi
LPP najczęściej opiekunowie obserwowali obniżoną koncentrację, bóle głowy, senność. Fröscher i Trinka [16]
uważają, że nowe LPP nie wykazują większej skuteczności, ale większą tolerancję, ponieważ w większości nie
indukują enzymów wątrobowych. Dlatego powodują mniej
interakcji lekowych oraz w mniejszym stopniu wywołują
hormonalno-metaboliczne zaburzenia, a także wywierają
mniejszy wpływ na procesy poznawcze. Marcenkowski i
wsp. [17] dodają, że nowe LPP wykazują lepszy wpływ
na funkcje poznawcze niż stosowane leki konwencjonalne,
przy czym sole kwasu walproinowego mają przewagę nad
CBZ. Spośród nowych LPP najmniejsze działanie negatywne wykazuje lamotrygina [LTG].
Najwięcej objawów niepożądanych w badaniach własnych rodzice zaobserwowali u dzieci i młodzieży z grupy
IV (politerapia), sygnalizowali: nadpobudliwość, senność,
przyrost masy ciała oraz trudności w nauce. Utrzymujące
się objawy niepożądane miały wpływ również na ocenę
jakości życia [3]. Johnson i wsp. [14] wykazali zależność
istotną statystycznie między oceną jakości życia a depresją
i niepokojem. Pacjenci, u których stwierdzono niepokój
oraz depresję, uzyskiwali niższą punktację w kwestionariuszu QOLCE – 89. Zaobserwowane przez rodziców
objawy niepożądane u dzieci i młodzieży w badaniach
własnych zgadzają się z najczęściej wymienianymi przez
autorów prac naukowych [5,6,18–21]. Mula i Trimble [22]
dodatkowo podkreślają, że politerapia oraz większe dawki
LPP mają także negatywny wpływ na procesy poznawcze.
Dlatego podczas planowania farmakoterapii powinniśmy
zawsze dokładnie przeanalizować korzyści proponowanego leczenia [7].
Podział objawów niepożądanych w poszczególnych
doniesieniach prowadzony jest w różny sposób. Najczęściej stosowany jest podział na cztery grupy. Do pierwszej
z nich zalicza się objawy niepożądane bezpośrednio związane z efektem farmakologicznym leku. Zwykle objawy te
są łatwe do przewidzenia, zależne od wielkości dawki, od
stanu pacjenta i ustępują po zmniejszeniu dawki. Przykładem może być efekt nadmiernej sadacji przy stosowaniu
benzodiazepin (BZP). Drugi typ objawów niepożądanych
nie jest związany z farmakologicznym efektem działania
Vol . 1 8 /2 0 0 9 , n r 3 6
leku, a zaliczane są tu objawy tzw. idiosynkratyczne, niezależne od wielkości dawki, które czasem mogą stanowić
śmiertelne zagrożenie dla życia pacjenta (np. anemia aplastyczna przy stosowaniu felbamatu – FBM). Objawy te
nie występują w czasie obserwacji przedklinicznych, przeprowadzanych np. na zwierzętach. Kolejny typ objawów
niepożądanych związany jest z długotrwałym podawaniem leku. Wśród tych objawów szczególnie często występują zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym:
bóle głowy, zaburzenia świadomości, zaburzenia funkcji
poznawczych, objawy psychiatryczne – lęk, objawy depresji, zmęczenie, psychozy, zaburzenia zachowania; zaburzenia funkcji ruchu – drżenia, objawy parkinsonowskie,
pląsawicze czy też dystoniczne; zaburzenia o charakterze
przedsionkowo-móżdżkowym – zawroty głowy, nudności, ataksja, podwójne widzenie i oczopląs [21]. Poza tym
wyróżnia się też objawy niepożądane, które dotyczą odległych efektów, związanych z działaniem teratogennym czy
karcynogennym. Przykładem są wady cewy nerwowej u
noworodków przy podawaniu VPA w ciąży. Klasyfikacje
objawów niepożądanych mają przede wszystkim ułatwić
sposób postępowania lekarskiego i ewentualnego monitorowania klinicznego pacjentów. Oprócz znajomości klasyfikacji tych symptomów istotna jest znajomość objawów
niepożądanych, które mogą wystąpić podczas leczenia
poszczególnymi LPP [6].
Leki przeciwpadaczkowe powinny być indywidualnie
dobierane do pacjenta po uwzględnieniu specyfiki napadów. Na podstawie przeglądu piśmiennictwa Majkowski
[20] podkreśla, że wiele nowych LPP, jak np.: gabapentyna (GBP), LTG, TPM i OXC może być stosowanych w
monoterapii, w nowo rozpoznanej padaczce częściowej.
Lamotrygina jest także skuteczna w napadach nieświadomości u dzieci.
We wszystkich chorobach przewlekłych, także w
padaczce, istotą leczenia jest nie tylko eliminacja dokuczliwych objawów, ale także poprawa jakości życia pacjentów.
W tym celu tworzone są narzędzia ułatwiające monitorowanie czynników wpływających na funkcjonowanie dzieci
i młodzieży. Kwestionariusz QOLCE powstał z myślą o
ocenie jakości życia pacjentów w wieku rozwojowym i
powinien być okresowo stosowany dla określenia efektów terapii. Jedną z wad kwestionariusza jest obszerność
pytań, natomiast podstawową zaletą jest możliwość szerokiego zakresu oceny funkcjonowania psychospołecznego
dziecka [9].
WNIOSKI
1. W badanej grupie wykazano istotną różnicę w funkcjonowaniu dzieci i młodzieży w obszarach: depresja,
samopoczucie, stygmatyzacja, ogólna jakość życia w zależności od przyjmowanych leków przeciwpadaczkowych.
2. Najwięcej objawów niepożądanych rodzice zaobserwowali u dzieci i młodzieży podczas stosowania politerapii oraz monoterapii kwasem walproinowym.
29
Praca O R Y G I N A L N A / original article
D. Talarska, B. Steinborn
Piśmiennictwo:
[1] Wolańczyk T.: Problemy dorastających chorych na padaczkę. Psych
Psychol Klin Dziec Młodz 2001; 3: 209-219.
[12] Talarska D.: Jakość życia dzieci z padaczką w oparciu o kwestionariusz
Quality of Life in Childhood Epilepsy. Pol Med Rodz 2004; 6: 42-44.
[2] Artemowicz B., Otapowicz D., Sobaniec W. et al.: Wyniki badania jakości
życia dzieci z padaczką. Neur Dziec 2003; 12: 21-27.
[13] Montanaro M., Battistella P.A., Boniver C. et al.: Quality of life in young
Italian patients with epilepsy. Neurol Sci 2004; 25: 264-273.
[3] Talarska D.: Funkcjonowanie psychospołeczne dzieci i młodzieży
z napadami kontrolowanymi i padaczką oporną na leki – analiza
porównawcza. Epileptologia 2006;14: 35-43.
[14] Johnson E.K., Jones J.E, Seidenberg M. et al.: The Relative Impact of
Anxiety, Depression, and Clinical Seizure Features on Health – related
Quality of Life in Epilepsy. Epilepsia 2004; 45: 544-550.
[4] Artemowicz B., Sobaniec W.: Optymalizacja farmakologicznego leczenia
padaczki u dzieci. Epileptologia 2008; 16: 133-147.
[15] Cramer J.A., Arrigo C., Van Hammee G. et al.: Effect of Levetiracetam on
Epilepsy- Related Quality of Life. Epilepsia 2000; 41: 868-874.
[5] Marszał E.: Nowe standardy leczenia wybranych zespołów padaczkowych
wieku dziecięcego. Neur Dziec 2005; 28: 69-74.
[16] Fröscher W., Trinka E.: Current role of new antiepileptic drugs in the
scenario of medical treatment in juvenile and adult patients with
epilepsy. Epileptologia 2006; 14:135-149.
[6] Steinborn B.: Prowadzenie leczenia przeciwpadaczkowego z punktu
widzenia objawów niepożądanych leków. [w] Postępy w diagnostyce
i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci. Jóźwiak S.[red.], Wyd.
Biofolium, Lublin 2004; 23-34.
[7] Steinborn B.: Znaczenie badań farmakokinetycznych leków
przeciwpadaczkowych w leczeniu padaczki u dzieci i młodzieży. Neur
Dziec 2006; 29: 7-15.
[17] Marcenkowski I., Błażewicz J., Bikszajewa J. et al.; Wpływ terapii
przeciwpadaczkowej na poziom zdolności poznawczych i funkcjonowanie
chorych na padaczkę. Epileptologia 2003; 11: 17-26.
[18] Halczuk I.: Wpływ nowych leków przeciwpadaczkowych na funkcje
poznawcze. FarmPsych Neurol 2005; 4: 363-370.
[8] Sabaz M., Cairns D.R, Lawson J.A. et al.: Validation of a New Quality of
Life Measure for Children with Epilepsy. Epilepsia 2000; 41: 765-774.
[19] Mazurkiewicz- Bełdzińska M., Olszewska A.: Wpływ karbamazepiny,
fenytoiny i okskarbazepiny na funkcje poznawcze u dzieci chorych na
padaczkę. Epileptologia2000; 8: 1.
[9] Mathiak K.A., Karzel K., Mathiak K. et al.: Kwestionariusz jakości życia
w Padaczce Dziecięcej – polska adaptacja kwestionariusza. Neur
Neurochir Pol 2007; 3: 203-214.
[20] Majkowski J.: Monoterapia nowymi lekami przeciwpadaczkowymi w
nowo diagnozowanej padaczce. Praca przeglądowa. Epileptologia 2004;
12: 337-350.
[10] Mcewan M.J, Espie C.A, Metcalfe J.: Quality of life and psychosocial
development in adolescents with epilepsy: a qualitative investigation
using focus group methods. Seizure 2004; 13: 15- 31.
[21] Zaccara G., Gangemi P.F., Cincotta M.: Central nervous system adverse
effects of new aniepileptic drugs. A meta- analysis of placebo- controlled
studies. Seizure 2008; 17:405-421.
[11] Kanner A.M.: Kompleksowa opieka nad pacjentem z padaczką. Neurologia
dla Praktyka 2004; 3: 12-19.
[22] Mula M., Trimble M.R.: Antiepileptic drug- induced cognitive adverse
effects: potential mechanisms and contributing factors. Drugs 2009; 23:
121-37.
Adres do korespondencji:
Dorota Talarska, Katedra Profilaktyki Zdrowotnej, ul. Smoluchowskiego 11, 60-179 Poznań, e-mail: [email protected]
30
Neurologia D ziecięca