Pierwsze dni na oddziale diabetologicznym w percepcji dzieci i

Aleksandra Nowak, Przemysława Jarosz-Chobot,
Ewa Krajewska-Siuda, Brygida Koehler
PRACA ORYGINALNA
Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach
Pierwsze dni na oddziale diabetologicznym
w percepcji dzieci i młodzieży chorującej
na cukrzycę typu 1
Children’s and adolescents’ perceptions of the first days
of hospitalization on diabetes unit
Abstract
Background. The first stay in the hospital is always stressful and anxious experience for a child. The purpose of this
study was to answer the questions: 1) What are children’s
and adolescents’ the most frequent experiences connected
with the first days on diabetology unit? 2) What are the
differences between children’s and adolescents’/girls’ and
boys’ perceptions of their first days of hospitalization?
3) What kind of theme/elements are repeated on the pictures?
Patients and methods. 108 patients (duration of DM ≥ 1 year;
age ≥ 7) wrote short description of their first days on diabetology unit and 15 already diagnosed patients (age ≥ 4) drew
a picture showing their first day in hospital and told a few
words about it. All patients were divided into 4 groups according to: 1) age: group I — children (7–12 yrs old;
n = 54), group II — adolescents (13–18 yrs old; n = 54);
2) gender: group III — girls (n = 52), group IV — boys (n = 56).
Results. 52.8% of all participants considered invasion procedures (i.v. catherization for infusion, pricking fingers for measur-
Wstęp
Pierwszy pobyt dziecka w szpitalu jest doświadczeniem stresorodnym oraz budzącym niepokój i lęk. Dzieje
się tak szczególnie wtedy, gdy hospitalizacja jest
nagła i wiąże się z diagnozą choroby przewlekłej takiej
jak cukrzyca typu 1 [1–3].
Adres do korespondencji: mgr Aleksandra Nowak
Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śl. AM
ul. Medyków 16, 40–752 Katowice
tel. +48 (0 prefiks 32) 207 16 54, faks +48 (0 prefiks 32) 207 16 53
e-mail: [email protected]
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2003, 3, 1, 47–52
Copyright © 2003 Via Medica, ISSN 1643–3165
ing blood glucose) as the most impressed experiences connected with the first days on diabetology unit. 44.7% of all patients pay attention to own emotional reactions (anxiety, suspense, astonishment) during the first day in hospital and connected with DM diagnosis. Adolescents more often than children describe their emotions and physical symptoms (p < 0.05).
Children more often describe the role of other hospitalized
children’s support and more often suffer from reduction of
physical activity connected with staying in bed (p < 0.05).
Girls more often describe their own emotions and the role of
their families’ support. 9 from 15 pictures show a person
laying in a bed, attached to intravenous infusion.
Conclusions. The most stressful experiences connected
with the first hospitalization on diabetology unit are often
repeated invasion procedures. Contact with other children
is very important for the youngest patients.
key words: diabetes mellitus, diagnosis, hospitalization,
perception
Cukrzyca wieku rozwojowego ma nagły początek
z wielomoczem, polidypsją, ketozą i na ogół nie sprawia
trudności diagnostycznych [4]. Konieczność uzyskania
dobrego wyrównania metabolicznego po potwierdzeniu
wstępnego rozpoznania cukrzycy często łączy się z uzupełnieniem niedoboru płynów, elektrolitów i insulinoterapią przy zastosowaniu ciągłego wlewu dożylnego
przez kilka dni [4].
Przyjazne dziecku otoczenie szpitalne, stała obecność rodziców oraz możliwość wyrażania przeżywanych
emocji zmniejszają uczucie niepokoju i lęku, jakie towarzyszy chorym dzieciom i młodzieży podczas pierwszych
dni pobytu na oddziale szpitalnym [5–8]. Wydaje się, że
dzieci z cukrzycą nie różnią się swoimi emocjami, w tym
poziomem lęku, od swoich zdrowych rówieśników [9].
www.ddk.viamedica.pl
47
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2003, tom 3, nr 1
Interesującym zagadnieniem jest ocena percepcji
pierwszych dni w szpitalu przez dzieci i młodzież.
W celu uzyskania danych na ten temat użyteczne jest
projekcyjne podejście do badań [10]. Polega ono na
dążeniu do uzyskania informacji o spontanicznie przejawianym indywidualnym świecie badanego. Kluczowym
pojęciem wydaje się tu projekcja rozumiana jako rzutowanie, przypisywanie, uzewnętrznianie „wewnętrznych
stanów podmiotu na rzeczywistość zewnętrzną” [11–13].
Projekcja występuje nie tylko w procesach percepcji,
lecz również w innych czynnościach człowieka, takich
jak: pisanie, rysowanie, malowanie [11, 13, 14].
Rysunek jako forma naturalnej ekspresji jest podstawą elementarnej komunikacji między dzieckiem
a światem [14, 16]. Rysunki dzieci określają ich wiedzę
na temat otoczenia oraz tego, czego w nim doświadczyły
i czego się w nim spodziewają [14]. Dzięki spontaniczności procesu twórczego rysunki są sposobem ujawniania skrywanych lęków, niepokojów, pragnień. Pozwalają na obniżenie napięcia emocjonalnego, mają więc
charakter oczyszczający, kataraktyczny [17]. Podobne
jest zadanie innej techniki projekcyjnej, jaką jest swobodna wypowiedź na dany temat.
Celem niniejszej pracy była próba odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jakie są najczęstsze (najczęściej opisywane) doświadczenia dzieci i młodzieży związane z pierwszymi dniami pobytu na oddziale diabetologicznym?
2. Czy płeć i wiek pacjentów ma wpływ na percepcję
pierwszych dni pobytu w szpitalu?
3. Jakie elementy/motywy powtarzają się na rysunkach
przedstawiających pierwszy dzień w szpitalu?
Materiał i metody
Badaniami objęto 108 osób chorych na cukrzycę typu 1,
w tym 93 chorujących co najmniej rok oraz 15 osób
z niedawno rozpoznaną chorobą.
Badania prowadzono w latach 2000–2002 podczas
pobytów pacjentów w Klinice Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej Śl. AM w Katowicach lub przy okazji ich
wizyt kontrolnych w Poradni Diabetologicznej Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka i Matki w Katowicach.
Dzieci i młodzież chorującą ponad rok proszono
o swobodną anonimową wypowiedź pisemną na temat
„Mój pierwszy dzień w szpitalu”. Wypowiedź miała dotyczyć pierwszego dnia w szpitalu podczas pobytu związanego z rozpoznaniem cukrzycy.
Natomiast pacjentów, którzy znaleźli się na oddziale
diabetologicznym z niedawno rozpoznaną cukrzycą,
proszono o narysowanie obrazka pod tytułem „Mój
pierwszy dzień w szpitalu” oraz krótki komentarz do niego
(„co narysowałeś?”, „co się dzieje na twoim rysunku?”).
48
Wszystkie badania odbywały się podczas jednorazowego spotkania z psychologiem.
W celu analizy uzyskanych danych wszystkich badanych (n = 108) podzielono na 4 grupy według:
1. Wieku:
— młodszy okres dzieciństwa: 7–12 rż. (n = 54)
— grupa I,
— starsza i młodsza adolescencja: 13–18 rż. (n = 54)
— grupa II,
2. Płci:
— dziewczęta (n = 52) — grupa III,
— chłopcy (n = 56) — grupa IV.
Wypowiedzi pisemne oraz słowne komentarze do rysunków analizowano wspólnie.
Po analizie wypowiedzi pisemnych na temat: „Mój
pierwszy dzień w szpitalu” oraz komentarzy słownych
do rysunków o tym samym tytule zawarte w nich treści
przyporządkowano do następujących kategorii:
— zabiegi inwazyjne (założenie wenflonu, ciągły dożylny wlew insuliny za pomocą pompy, wlew płynów, badania poziomu glikemii);
— reakcje emocjonalne (lęk, strach, niepewność,
niepokój, płacz, rozpacz, zagubienie itp.);
— objawy fizyczne (senność, ból głowy, wymioty,
głód, osłabienie itp.);
— wsparcie rówieśników (nowe znajomości zawarte
na oddziale szpitalnym, wspólne zabawy, wspólnie spędzany czas itp.);
— wsparcie rodziny (obecność bliskich itp.);
— reakcje emocjonalne rodziny (płacz, smutek itp.);
— ograniczenie aktywności ruchowej (leżenie
w łóżku);
— wyparcie wspomnień (brak wpisu lub stwierdzenie „nic nie pamiętam”).
Powyższe kategorie ustalono po przeanalizowaniu
treści zawartych we wszystkich wypowiedziach pisemnych i ustnych badanych osób.
Liczbę badanych opisujących dane doświadczenia
związane z pierwszymi dniami na oddziale diabetologicznym wyrażono w procentach (100% stanowi liczebność w poszczególnych grupach).
Dla uzyskania różnic między grupami wiekowymi oraz
różnic między dziewczętami i chłopcami zastosowano
test c2. Za poziom istotności przyjęto p < 0,05.
Rysunki dzieci analizowano osobno, biorąc pod uwagę
najczęściej powtarzające się na nich motywy/elementy.
Wyniki
Dla 52,8% wszystkich pacjentów najbardziej znaczącym doświadczeniem kojarzonym z pierwszą hospitalizacją na oddziale diabetologicznym są zabiegi inwazyjne związane z przerywaniem ciągłości skóry (wkłucia
www.ddk.viamedica.pl
Aleksandra Nowak i wsp. Dziecko chore na cukrzycę w szpitalu
wenflonu do podłączenia pomp infuzyjnych, nakłucia
palców związane z badaniami stężenia glukozy we krwi).
Spośród badanych 44,7% zwraca uwagę na własne reakcje emocjonalne związane z pobytem na oddziale
oraz z diagnozą cukrzycy. Najmniej osób (5,5%) opisuje
reakcje emocjonalne rodziny.
Procentowy rozkład liczebności dla wszystkich
badanych w wyodrębnionych kategoriach przedstawia
rycina 1.
Biorąc pod uwagę różnice w percepcji pierwszych
dni na oddziale diabetologicznym pomiędzy grupą wie-
kową I i II, istotne statystycznie różnice (na poziomie
istotności p < 0,05) uzyskano w kategoriach:
— reakcje emocjonalne (p = 0,029),
— objawy fizyczne (p = 0,037),
— wsparcie rówieśników (p = 0,015),
— ograniczenie aktywności ruchowej (p = 0,029)
(ryc. 2).
Porównując grupę dziewcząt i chłopców (grupy III i IV),
istotne statystycznie różnice uzyskano w kategoriach:
reakcje emocjonalne (p = 0,032) oraz wsparcie rodziny
(p = 0,002) (ryc. 3).
Rycina 1. Rozkład procentowy badanych w wyodrębnionych grupach
Figure 1. Percentage distribution of studied in defined groups
Rycina 2. Różnice w percepcji pierwszych dni na oddziale diabetologicznym między młodszymi dziećmi a młodzieżą
Figure 2. Differences in children’s and adolescents’ perceptions of first days on diabetology unit
www.ddk.viamedica.pl
49
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2003, tom 3, nr 1
Rycina 3. Różnice w percepcji pierwszych dni na oddziale diabetologicznym między dziewczętami a chłopcami
Figure 3. Differences in girl’s and boy’s perceptions of first days on diabetology unit
Analizując rysunki dotyczące pierwszego dnia w szpitalu, można stwierdzić, iż dzieci najczęściej przedstawiają
siebie, jako pacjentów leżących w łóżku z „podpiętą kroplówką”. Motyw ten można spotkać w 9 spośród 15 prac.
Dyskusja
Stała opieka psychologiczna jest skutecznym elementem terapii chorego na cukrzycę [4, 17]. Różne
aspekty wiedzy psychologicznej skierowane są zarówno do pacjenta, jak i do jego najbliższego otoczenia
w kolejnych etapach życia chorego na cukrzycę [4, 18].
Zabiegi inwazyjne związane z przerywaniem ciągłości skóry (wkłucia wenflonu do podłączenia pomp infuzyjnych, nakłucia palców związane z badaniami stężenia glukozy we krwi) są najistotniejszym doświadczeniem kojarzonym przez badanych z pierwszą hospitalizacją na oddziale diabetologicznym. Są to najczęściej
opisywane doświadczenia we wszystkich grupach wiekowych, zarówno przez dziewczęta, jak i przez chłopców. Dane z piśmiennictwa pozwalają na interpretację
tego faktu w dwojaki sposób. Po pierwsze: jako wynikający z nasilenia reakcji bólowej pod wpływem negatywnych emocji związanych z fazą szoku reakcji na diagnozę cukrzycy (patrz poniżej) [3, 5]. Po drugie: reakcja na
ból w teraźniejszości zależy również od wcześniejszych
doświadczeń oraz oczekiwań dotyczących tego, ile bólu
spodziewamy się doświadczyć w przyszłości [5].
Prawie połowa wszystkich badanych zwraca uwagę
na własne reakcje emocjonalne związane z pobytem na
oddziale oraz z diagnozą cukrzycy. Dominujące emocje
50
to: niepokój, lęk, niepewność, zaskoczenie. Nie różnią
się one od zachowań dzieci zdrowych [9]. Na obecność
tych emocji, wynikających przede wszystkim z nagłej
diagnozy choroby przewlekłej i jej przyszłych konsekwencji, zwraca również uwagę wielu innych autorów
[1–3, 6, 8]. Są one związane z reakcją szokową i kryzysem psychologicznym, w jakim w tym czasie znajduje
się pacjent i jego rodzina [1, 8]. Hospitalizacja budzi
duże obawy także u tych pacjentów, którzy dłużej chorują na cukrzycę [19].
Chłopiec lat 14: „Mój pierwszy dzień w szpitalu był
trochę przerażający. Nie wiedziałem, co dokładnie ze mną
będzie. Było trochę nerwów, ale wszystko się ułożyło”.
Najmniej osób opisuje reakcje emocjonalne rodziny,
co może wynikać z koncentracji chorych na własnych
przeżyciach.
Im starszy i bardziej świadomy swych emocji jest pacjent, tym częściej opisuje swoje reakcje emocjonalne.
Młodzież jest także bardziej świadoma swoich doznań
pochodzących z ciała (objawy fizyczne). Ciechanowski
i wsp. [20] podkreślają, że istotny wpływ ma również
osobowość chorego. U pacjentów, u których obserwuje
się zaburzenia interpersonalne, w tym: obniżone zaufanie, niechęć do osób drugich i niską samoocenę, wyniki
leczenia cukrzycy nie są zadowalające.
Dla dzieci młodszych większe znaczenie, w porównaniu z grupą młodzieży, ma wsparcie, jakie uzyskują
na oddziale od innych dzieci — pacjentów. Możliwość
przenoszenia uwagi z własnej osoby na zabawę oraz
współdziałanie z innymi dziećmi pozwala w sposób pośredni na odreagowanie emocji [6]. Oto przykładowa
wypowiedź 11-letniej dziewczynki: „Byłam zdezorientowa-
www.ddk.viamedica.pl
Aleksandra Nowak i wsp. Dziecko chore na cukrzycę w szpitalu
na i przestraszona. Miałam podłączoną kroplówkę. Lecz
były też dobre strony, na przykład w sali była mała dziewczynka, która czasami umiała wszystkich rozśmieszać”.
Pacjentom z grupy I (młodszej) najtrudniej znieść ograniczenie aktywności ruchowej spowodowane terapią z zastosowaniem pomp infuzyjnych i nawadniania pozajelitowego i związane z tym leżenie w łóżku. Dane z piśmiennictwa potwierdzają, iż szczególnie na początku choroby
wszystkie małe dzieci odczuwają upośledzenie własnej witalności oraz ograniczenia wynikające z leżenia w łóżku,
diety i konieczności przyjmowania leków [8]. U młodzieży
jest to najrzadziej opisywane doświadczenie.
Dziewczęta znacznie częściej opisują przeżywane
przez siebie emocje oraz częściej wspominają o znaczeniu wsparcia, jakie daje im rodzina podczas pierwszych dni pobytu w szpitalu. Dziewczynka lat 8: „Bardzo
się bałam. Wenflony mnie bolały. Cieszyłam się, że
mama i tata mnie odwiedzali”.
Stabilność emocjonalna wiąże się z postawą najbliższej rodziny wobec problemów związanych z przewlekłą
chorobą. Poczucie bezpieczeństwa, oparcie w chwili zagrożenia są ważnymi czynnikami mającymi wpływ na
przebieg leczenia [21, 22].
Wyniki analizy rysunków „Mój pierwszy dzień w szpitalu” są potwierdzeniem danych uzyskanych z wypowiedzi słownych i pisemnych. Trzy przykładowe prace
zamieszczono poniżej wraz ze słownymi komentarzami
autorów (ryc. 4–6).
Wnioski
1. Najbardziej stresujące doświadczenie dla większości
pacjentów będących po raz pierwszy na oddziale diabetologicznym wiąże się z częstym przerywaniem ciągłości ich skóry.
Rycina 4. Rysunek 9-letniej dziewczynki i słowny komentarz:
„Podłączyli mnie pod kroplówkę, miałam dużą strzykawkę z insuliną. Przez trzy dni leżałam w łóżku”
Figure 4. Picture of 9 years old girl and oral description: “They
gave me a drip infusion, I had a big syringe with insulin. I was
laying in bed for three days”
Rycina 5. Rysunek 10-letniej dziewczynki i słowny komentarz:
„Jak leżałam w szpitalu, leżałam już na sali, byłam pod kroplówką,
miałam też pompę i smutno mi było, że muszę być w szpitalu”
Figure 5. Picture of 10 years old girl and oral description: “When
I was laying in hospital I was in my room, I had drip infusion,
I also had a pomp and I was sad that I had to be in hospital”
Rycina 6. Rysunek 10-letniego chłopca i słowny komentarz: „Leżę na sali, zaraz przychodzą dzieci i patrzą, co się dzieje. Przychodzi pielęgniarka na pobranie krwi. Czuję się ciężko, bo nie wiedziałem, co to za szpital, nikogo nie znałem”
Figure 6. Picture of 10 years old boy and oral description: “I’m laying in a room, the children are coming right now and watching what’s going on. A nurse is coming to collect blood. I feel hard because I haven’t known what hospital it was and I haven’t known anybody there”
www.ddk.viamedica.pl
51
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna rok 2003, tom 3, nr 1
2. Poczucie silnego ograniczenia u młodszych dzieci
z cukrzycą jest wynikiem ich unieruchomienia podczas ciągłej dożylnej infuzji płynów i insuliny.
3. Możliwość kontaktu z innymi dziećmi jest bardzo ważna dla najmłodszych pacjentów.
4. Dzieci i młodzież, szczególnie podczas pierwszego
pobytu na oddziale diabetologicznym związanego
z diagnozą cukrzycy typu 1, powinny mieć możliwość
wyrażania przeżywanych emocji.
Praca prezentowana na 28th annual Meeting International Society for Pediatric and Adolescent Diabetes,
Graz, Austria, 18–21 września 2002 r.
są często powtarzane zabiegi inwazyjne. Kontakt z innymi
dziećmi jest bardzo ważny dla najmłodszych pacjentów.
słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, diagnoza,
hospitalizacja, percepcja
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
52
Streszczenie
8.
Wstęp. Pierwszy pobyt dziecka w szpitalu jest zawsze
doświadczeniem stresorodnym i budzącym lęk. Celem
pracy była próba odpowiedzi na pytania: 1) Jakie są najczęstsze doświadczenia dzieci i młodzieży związane
z pierwszymi dniami pobytu na oddziale diabetologicznym? 2) Czy płeć i wiek pacjentów ma wpływ na percepcję pierwszych dni pobytu w szpitalu? 3) Jakie elementy/
/motywy powtarzają się na rysunkach przedstawiających
pierwszy dzień w szpitalu?
Materiał i metody. W badaniu 108 pacjentów (czas trwania
cukrzycy ≥ 1 rok; wiek ≥ 7) opisywało w postaci swobodnej
wypowiedzi pisemnej swój pierwszy dzień na oddziale diabetologicznym oraz 15 pacjentów z niedawno rozpoznaną
cukrzycą (wiek ≥ 4) rysowało obrazek przestawiający ich
pierwszy dzień w szpitalu i następnie go komentowało.
Wszystkich pacjentów podzielono na 4 grupy według: 1) wieku: dzieci (7–12 rż.; n = 54) — grupa I; młodzież: (13–18 rż.,
n = 54) — grupa II; 2) płci: dziewczęta (n = 52) — grupa III;
chłopcy (n = 56) — grupa IV.
Wyniki. Spośród wszystkich badanych 52,8% uważa zabiegi za najbardziej znaczące doświadczenie kojarzone
z pierwszą hospitalizacją na oddziale diabetologicznym;
44,7% pacjentów zwraca uwagę na własne reakcje emocjonalne (lęk, niepewność, zaskoczenie) związane z pierwszymi dniami na oddziale oraz diagnozą cukrzycy. Młodzież
częściej niż dzieci opisuje swoje emocje i objawy fizyczne
(p < 0,05). Dzieci częściej opisują znaczenie wsparcia, jakie otrzymują od innych hospitalizowanych dzieci, trudniejsze jest dla nich ograniczenie aktywności ruchowej związane z koniecznością pozostania w łóżku (p < 0,05). Dziewczęta częściej opisują własne emocje oraz znaczenie wsparcia, jakie otrzymują od rodziny. Spośród 15 rysunków
9 przedstawia osobę leżącą w łóżku z „podpiętą kroplówką”.
Wnioski. Najbardziej stresującym doświadczeniem związanym z pierwszą hospitalizacją na oddziale diabetologicznym
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Hanas R. Insulin-dependent diabetes in children, adolescents
and adults. Piava HB, Uddevalla, Sweden 1998; 227–228.
Saudek C.D., Rubin R.R., Shump C.S. The Johns Hopkins
guide to diabetes. For today and tomorrow. The Johns Hopkins University Press, Baltimore & London 1997; 7–8.
Wysocki T. The ten keys to helping your child grow up with
diabetes. American Diabetes Association, USA 1997; 23–31.
Swift Peter G. F. ISPAD Guidelines 2000. Medforum, Zeist,
The Netherland 2000; 11–111.
Brett D. Opowiadania dla twojego dziecka. GWP, Gdańsk
1998; 209–212.
Hollender M.H. Psychologia w praktyce lekarskiej. PZWL,
Warszawa 1975; 122.
Jarosz M. Psychologia lekarska. PZWL, Warszawa 1988;
280–286.
Pecyna S.M.B. Dziecko i jego choroba. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000; 50–61.
Sęk H. Metody projekcyjne. Tradycja i współczesność. UAM,
Poznań 1984; 7–10.
Jarosz-Chobot P., Franiczek W., Moczia K. Lęk u dzieci chorych
na cukrzycę. Endokrynologia, Diabetologia i Choroby Przemiany Materii Wieku Rozwojowego 1997; 3 (1): 29–31.
Fleck-Bangert R. O czym mówią rysunki dzieci. Dostrzeganie
i rozumienie zawartych w nich znaków. Poradnik dla rodziców pedagogów. Jedność13., Kielce 2001; 47–48.
Madej-Bzdura W., Józefik B. Diagnoza psychologiczna
w zaburzeniach psychicznych u dzieci i młodzieży. W: Popielarska A. red. Psychiatria wieku rozwojowego. PZWL,
Warszawa 1989; 65–68.
Rembowski J. Metoda projekcyjna w psychologii dzieci
i młodzieży. Zarys technik badawczych. PWN, Warszawa
1986; 17–18.
Dunaj-Kozłowska A. Metody projekcyjne. W: Stanik J. red.
Wybrane techniki diagnostyczne w psychologii. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1980; 157–159.
Wallon P., Cambier A., Engelhart D. Rysunek dziecka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993; 19–24.
Oster G.D., Gould P. Rysunek w psychoterapii. GWP, Gdańsk
2000; 22–23.
Didjurgeit U., Kruse J., Schmitz N., Stuckenschneider P., Sawicki
PT. A time-limited, problem-orientated psychotherapeutic intervention in Type 1 diabetic patients with complications: randomized controlled trial. Diabetic Medicine 2002; 19 (10): 814–821.
McAuley K., Williams S., Mann J., Goulding A., Chisholm A., Wilson N. i wsp. Intensive lifestyle changes are necessary to improve insulin sensitivity. Diabetes Care 2002; 3 (25): 445–452.
Korpal-Szczyrska M., Kamińska H., Dorant B., Birholz D. Problemy psychologiczne młodzieży z cukrzycą typu 1. Diabetologia Polska 2002; 9 (3): 121–125.
Ciechanowski P., Hirsch I., Katon W. Interpersonal Predictors of HbA1c in patients with type 1 diabetes mellitus. Diabetes Care 2002; 25 (4): 731–736.
Krajewska-Siuda E., Jarosz-Chobot P., Koehler B. Edukacja
zdrowotna w opinii młodzieży chorej na cukrzycę typu 1.
Diabetologia Polska 2000; 7: 228–231.
Wysocki T., Greco P., Harris M., Bubb J., White N.H. Behavior
therapy for families of adolescent with diabetes. Diabetes
Care 2001; 24 (3): 441–445.
www.ddk.viamedica.pl