przeglad_seks_14 - Przegląd Seksuologiczny

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE
PRZYDATNE DLA OCENY
ZACHOWA¡ SEKSUALNYCH
MA¸EGO DZIECKA
prof. dr hab. med. Maria Beisert
Streszczenie
Artyku∏ przedstawia pi´ç sposobów oceny zachowaƒ seksualnych ma∏ego dziecka. Ka˝dy ze sposobów
obcià˝ony jest wadami, ale ma równie˝ zalety. Ostatnia, autorska propozycja, wskazuje na szeÊç kryteriów
przydatnych dla oceny normatywnych zachowaƒ seksualnych dzieci. Ich spe∏nienie pozwala stwierdziç,
˝e zachowanie seksualne ma∏ego dziecka nale˝y do zachowaƒ normalnych.
S∏owa kluczowe:
rozwój seksualny, dzieci´ce seksualne zachowania rozwojowe, seksualnoÊç ma∏ego dziecka
DIAGNOSTIC CRITERIA USEFUL IN THE PROCESS OF ASSESSMENT CHILD SEXUAL BEHAVIOR
Summary
The five types of assessing child sexual behavior is presented in this paper. Each of them has advantages
and disadvantages. The last, author’s proposal, offers six criteria, useful in the process of assessing
normative child sexual behavior. Fulfiling them allows to include child sexual behavior to the normative
behavior
Key words:
sexual development, normative sexual behavior of children, sexuality in early childchood
PRACA RECENZOWANA
Wprowadzenie
Diagnozowanie i leczenie dzieci´cych zaburzeƒ seksualnych wymaga odwo∏ywania
si´ do precyzyjnych kryteriów pozwalajàcych
odró˝niç patologi´ od normy. Tworzenie tych
kryteriów nie jest procesem prostym. Poprzedza go przyj´cie pewnych za∏o˝eƒ, a co
za tym idzie, dokonanie wst´pnych wyborów,
których konsekwencje wykraczajà daleko poza sam proces diagnostyczny.
Te najwa˝niejsze za∏o˝enia sprowadzajà
si´ do dwóch twierdzeƒ: o z∏o˝onej strukturze
ludzkiej seksualnoÊci oraz o jej niezbywalnym
charakterze. SeksualnoÊç cz∏owieka wyrasta
z tego, co podstawowe i niepodwa˝alne –
z biologii. Ta zaÊ najskuteczniej opiera si´
manipulacjom, indoktrynacji i innym kulturowym zabiegom. Poniewa˝ za pomocà samych mechanizmów biologicznych nie da si´
opisaç i wyjaÊniç tak bogatego fenomenu.
Trzeba wziàç pod uwag´ czynniki psychospo∏eczne, bo dopiero one w interakcji z
biologicznymi nadajà seksualnoÊci kszta∏t
ostateczny.
O ile jednak struktura biologiczna p∏ci
mo˝e byç uwa˝ana za w miar´ sta∏à podstaw´, baz´ rozwoju seksualnego, o tyle czynniki psychologiczne i kulturowe nale˝à
do elementów podlegajàcych wyraêniejszym modyfikacjom.
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
prof. dr hab. med.
Maria Beisert
Instytut Psychologii UAM
w Poznaniu
11
Trzeba wi´c w tym momencie postawiç
sobie pytania, co w rozwoju seksualnym
powinno byç poddane regulacji, jak daleko
powinna ona si´gaç i jakimi kryteriami nale˝y
si´ pos∏ugiwaç dokonujàc ocen, a potem
podporzàdkowujàc im zabiegi socjalizacyjne.
Opisany tu problem jest w seksuologii znany.
Ujawnia si´ wyraênie w procesie tworzenia
norm pozwalajàcych odró˝niç sfer´ szeroko
poj´tego zdrowia od równie szeroko rozumianej patologii. Poniewa˝ seksualnoÊç jest
zjawiskiem poddanym rytmowi biologicznych
przemian dokonujàcych si´ w ˝yciu cz∏owieka
to równie˝ i sfera jej normowania powinna ten
aspekt braç pod uwag´.
SeksualnoÊç ludzka ma charakter niezbywalny. JeÊli uznaç, ˝e jest ona atrybutem
ka˝dego cz∏owieka, to wiek czy inaczej brak
doros∏oÊci, cz∏owiekowi tego atrybutu nie
odbiera. Dziecko w wieku niemowl´cym, czy
nastolatek w fazie dojrzewania sà równie˝
istotami seksualnymi, a ich seksualnoÊç tak
samo powinna byç przedmiotem ocen
i dzia∏aƒ jak seksualnoÊç doros∏ych. To stanowisko pociàga za sobà koniecznoÊç
ró˝nicowania mi´dzy rozwojowymi i patologicznymi stanami i zachowaniami, skoro
wiadomo, ˝e samo ujawnianie cech seksualnych w ˝adnym wieku do patologii nie
nale˝y. W tym celu potrzebne sà kryteria
diagnostyczne, czy szerzej spraw´ ujmujàc,
normy seksuologiczne pozwalajàce odró˝niç przejawy rozwoju seksualnego od zaburzeƒ. Konstruowaniu norm towarzyszy
wi´c wymóg dostosowania ich do ró˝nych,
zw∏aszcza co do poziomu stabilnoÊci, okresów rozwojowych. Inaczej wi´c kszta∏towaç
si´ powinny kryteria odnoszàce si´ do
ustabilizowanego poziomu funkcjonowania
typowego dla okresu doros∏oÊci, inaczej zaÊ
kryteria okreÊlajàce granice zdrowia dzieci,
inaczej m∏odzie˝y w okresie dorastania. Intensywne przemiany dokonujàce si´ w okresach poprzedzajàcych doros∏oÊç, niedojrza∏oÊç struktur psychicznych oraz zale˝noÊç
od opiekunów wymagajà, by inny – ni˝
w przypadku doros∏ych – obszar zjawisk
i zachowaƒ uznaç za mieszczàcy si´ w normie. Stàd niniejsze opracowanie stanowiç
b´dzie propozycj´ okreÊlania i tworzenia
normy seksuologicznej przydatnej dla oceny ekspresji seksualnej dziecka.
12
Charakterystyka rozwoju
seksualnego w fazie dzieciƒstwa
ZnajomoÊç prawid∏owoÊci rozwojowych
jest wst´pem do dokonywania rozró˝nieƒ,
mi´dzy tym co normalne a tym co patologiczne (Lew-Starowicz 2000). Rozwojowe
uj´cie ludzkiej seksualnoÊci jest propozycjà
na tyle ogólnà, ˝e mieszczà si´ w niej ró˝ne
koncepcje o mniejszym stopniu ogólnoÊci,
poczàwszy od teorii Eriksona (1997), Cross
(1993), Kernberga (1998), wywodzàcych si´
z paradygmatu psychoanalitycznego, poprzez teorie spo∏ecznego uczenia si´ (Bussey, Bandura 1984), poznawcze Kohlberga
(1966), na teoriach kulturowych Bem (2000),
skoƒczywszy. Ze wzgl´du na charakter niniejszego opracowania (raczej dydaktyczny
ni˝ przekrojowy) wybrano podejÊcie psychoanalityczne dobrze opisujàce okres seksualnoÊci dzieci´cej.
Dzieciƒstwo obejmujàce pierwsze jedenaÊcie, dwanaÊcie lat, ˝ycia cz∏owieka nie
jest okresem jednolitym. Autorzy wierni tradycji psychoanalitycznej tacy jak Kernberg
(1998), Tyson i Tyson (1990) czy Erikson
(1997), dzielà je na mniejsze odcinki. Wychodzà bowiem z za∏o˝enia, ˝e odcinki te
ró˝nià si´ znacznie co do uwarunkowaƒ,
specyfiki przebiegu oraz typowej ekspresji.
W dzieciƒstwie biologiczne, psychologiczne
i spo∏eczne aspekty seksualnoÊci tworzà
swoistà mieszank´ wp∏ywów, typowà wy∏àcznie dla tego okresu ˝ycia. To, co najistotniejsze w dzieciƒstwie, to swoista cisza
hormonalna, wyst´pujàca po okresie formowania i ró˝nicowania si´ p∏ci w ˝yciu p∏odowym, czy (wed∏ug niektórych) równie˝
noworodkowym (Kernberg 1998, Bee 2004).
Zmiany biologiczne, majàce w dzieciƒstwie
g∏ównie charakter iloÊciowy (nast´puje
proces wzrostu organizmu), stanowià jakby
jednolite t∏o dla procesów psychologicznych
i spo∏ecznych, których wzrostowy charakter
polega na zmianach iloÊciowych i jakoÊciowych jednoczeÊnie.
NajwczeÊniejszy odcinek, okreÊlany
w nurcie psychoanalitycznym jako preedypalny przypada na trzy pierwsze lata ˝ycia
(w∏àczajàc w to oczywiÊcie rozwój p∏odowy).
Tworzà si´ tu zr´by seksualnoÊci, kszta∏tujà
si´ podstawy to˝samoÊci p∏ciowej i rodzajowej, a tak˝e (choç nie we wszystkich g∏ównych paradygmatach uda si´ to potwierdziç)
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
orientacji seksualnej. G∏ównà postacià
i g∏ównym êród∏em wp∏ywów jest matka.
Osoba, która tworzàc niepowtarzalny zwiàzek z dzieckiem, stwarza te˝ specyficznà
matryc´ dla jego póêniejszych zwiàzków
z innymi znaczàcymi postaciami: partnerem
i w∏asnymi dzieçmi. Ten odcinek – preedypalny – jest fazà wielkiej fizycznej bliskoÊci
matki i dziecka. Spostrzeganie cech p∏ciowych dziecka oraz ich akceptacja w procesie piel´gnowania i karmienia przekazywane
sà dziecku przez bezpoÊredni kontakt fizyczny, g∏ównie drogà zmys∏owà. Wp∏ywy
innych (osób, instytucji, grup) sà mniej intensywne i kszta∏tujà seksualnoÊç dziecka
poprzez osob´ matki. Dziecko, które opuszcza t´ faz´ ma oko∏o 3 lat. Potrafi nazwaç
swojà p∏eç, ma ÊwiadomoÊç podzia∏u Êwiata
na kobiety i m´˝czyzn, zna podstawowe ró˝nice decydujàce o tej przynale˝noÊci. Demonstruje na zewnàtrz (choç stosunkowo
rzadko) zainteresowanie w∏asnymi narzàdami p∏ciowymi (oglàdanie, dotykanie,
stymulowanie). Ekspresja seksualna nie jest
intensywna.
W okresie nast´pnym, edypalnym, czyli
mi´dzy 3 a 6–7 rokiem ˝ycia, rozwój seksualny dziecka dokonuje si´ pod wp∏ywem
systemu rodzinnego. Najwa˝niejszymi postaciami stajà si´ rodzice, a wi´c osoby tej
samej co dziecko i ró˝nej p∏ci. W pewnym
stopniu na seksualnoÊç wp∏ywajà te˝ rówieÊnicy. Nie uda∏o si´ do tej pory odnaleêç biologicznych przyczyn, dla których u dziecka
przedszkolnego w istotny sposób wzrasta
zainteresowanie seksualnoÊcià. Jak wynika
ze wspó∏czesnych badaƒ nie ma podstaw,
by doszukiwaç si´ jakichkolwiek zmian w
zakresie funkcjonowania uk∏adu neuroendokrynnego, które pozwoli∏yby to zjawisko
wyjaÊniç. Pozostaje zatem oprzeç si´
na przyczynach, wynikajàcych z prawid∏owoÊci rozwoju emocjonalnego, spo∏ecznego i intelektualnego. G∏ównym przedmiotem
zainteresowaƒ dziecka stajà si´ inni ludzie
(doroÊli i dzieci), obserwacja ich cia∏, zachowaƒ, tak˝e tych, które nie sà dla dziecka dost´pne czyli zachowaƒ seksualnych. CiekawoÊç poznawcza dziecka i jego dojrza∏oÊç
do nawiàzywania kontaktów z wi´kszà
liczbà osób (rówieÊników i doros∏ych) sà
widoczne równie˝ w sferze seksualnej. Efektem jest bogata ekspresja seksualna obejmujàca zachowania autoerotyczne, orienta-
cyjne i interakcyjne (Beisert 1991, 2006).
Po opuszczeniu fazy edypalnej dziecko ma
ukszta∏towane podstawy to˝samoÊci p∏ciowej (tzw. to˝samoÊç bazalnà) oraz dokona∏o
dalszego kroku w kszta∏towani to˝samoÊci
rodzajowej (ma poczucie stabilnoÊci i sta∏oÊci p∏ci, Bee 2004). Jest zdolne rozwinàç
wiedz´ o ró˝nicach p∏ciowych i ich funkcjach (budowa anatomiczna, prokreacja),
a tak˝e przyswoiç prostà wiedz´ o normach
regulujàcych zachowania seksualne takich
jak intymnoÊç, dobrowolnoÊç (Brilleslijper,
Baartman 2000, Larson, Swedin 2001).
Po dynamicznym, pe∏nym konfliktów,
okresie edypalnym przychodzi okres utajenia. Obejmuje czas miedzy 6–7 a 10–11 rokiem ˝ycia. Zwolennicy wyjaÊniania prawid∏owoÊci rozwoju seksualnego w oparciu
o paradygmat psychoanalityczny, w odró˝nieniu od innych wspó∏czesnych teoretyków
opierajàcych si´ raczej na behawioryzmie
czy koncepcjach kulturowych (Bolton i inni
1990, Bem 2000), uwa˝ajà t´ faz´ za odr´bny etap rozwoju seksualnego. Decydujà
o tym nowe zadania rozwojowe dziecka
poch∏aniajàce jego uwag´ i wymagajàce
nowych umiej´tnoÊci. TreÊç zainteresowaƒ
przenosi si´ z p∏aszczyzny seksualnej na
spo∏ecznà, zwiàzanà z adaptacjà do nowej
grupy i z podejmowaniem nowych zadaƒ
(osiàgni´cie dojrza∏oÊci szkolnej i podj´cie
obowiàzku szkolnego).
SeksualnoÊç dziecka kszta∏tuje si´ w tym
czasie dalej pod wp∏ywem rodziców. Wyraênie roÊnie rola grupy rówieÊniczej. Kontakty
z rodzicami i grupà sà podporzàdkowane
nowym treÊciowym zainteresowaniom dziecka. Zainteresowanie seksualnoÊcià spada,
albo zostaje na czas jakiÊ wyparte. Dzieci
akcentujà swojà niech´ç wobec seksualnoÊci (odr´bnie ch∏opcy i odr´bnie dziewczynki), co znajduje wyraz w aseksualnym
spostrzeganiu Êwiata, siebie swoich najbli˝szych, a tak˝e skutkuje zmianami zachowaƒ
seksualnych (Tyson i Tyson 1990). Znacznie
spada ich iloÊç oraz nie pojawiajà si´ jakoÊciowo nowe formy ekspresji. Pod koniec
fazy latentnej dziecko dysponuje znacznà
wiedzà o fizjologii rozwoju i rozrodu i doÊç
z∏o˝onà wiedzà o normach regulujàcych
zachowania seksualne. Poczucie kobiecoÊci
i m´skoÊci (to˝samoÊç rodzajowa) ulega os∏abieniu i stàd tendencja do podporzàdkowywania si´ stereotypom p∏ciowym. U progu
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
13
dojrzewania pojawiajà si´ zachowania o
wyraênie mieszanej motywacji. Z jednej strony zwiàzane z zapotrzebowaniem na nowà
wiedz´ z drugiej zaÊ b´dàce odpowiedzià
na budzàcy si´ pop´d seksualny.
Sposoby oceniania
dzieci´cej ekspresji seksualnej
Istnieje kilka sposobów oceniania i traktowania dzieci´cej ekspresji seksualnej:
1. ObecnoÊç lub brak ekspresji seksualnej.
Pierwszy – najprostszy sposób oceny –
uznaje wszelkie zachowania seksualne
dziecka za przejawy patologii. Stàd brak
ekspresji uwa˝any jest za sytuacj´ po˝àdanà, a pojawienie si´ jakichkolwiek zachowaƒ
seksualnych za odst´pstwo od niej. Ten
sposób myÊlenia o tym co po˝àdane
(zdrowe, moralne, normalne) rodzi powa˝ne
konsekwencje. Po pierwsze nie opowiada
si´ za integralnoÊcià intrapsychicznych i behawioralnych aspektów rozwojowych, hamujàc i wykluczajàc te ostatnie. Nie nale˝y
sàdziç, ˝e zasada integralnoÊci za norm´
przyjmie ka˝dy wyraz ekspresji tylko dlatego, ˝e jest przejawem wewn´trznych procesów i zewn´trznych wp∏ywów. Nie o takà
interpretacj´ tu chodzi. Chodzi o poszukiwanie wyjaÊnieƒ dlaczego akceptacji wewn´trznych (intrapsychicznych) aspektów
rozwoju seksualnego (procesów poznawczych i emocjonalnych) nie odpowiada∏aby
akceptacja jakichkolwiek ich zewn´trznych
przejawów. Poza argumentami ideologicznymi (zezwolenie na podejmowanie zachowaƒ seksualnych jedynie w ramach zwiàzku
ma∏˝eƒskiego i to sakramentalnego, czego
domagajà si´ na przyk∏ad normy religii KoÊcio∏a Katolickiego) trudno wskazaç na inne
racjonalne przes∏anki takiej decyzji. O ciàg∏ej obecnoÊci takiego sposobu oceniania
ekspresji seksualnej dzieci´cej Êwiadczà
opracowania dotyczàce problematyki dzieci´cych zaburzeƒ seksualnych (Bonner
2006). Po drugie, propozycja ta wartoÊciujàc
negatywnie zachowania i odrywajàc je
od procesów intrapsychicznych neguje podstawowà zasad´ psychologii rozwoju life-span. Zgodnie z nià wczeÊniejsze stadia
rozwojowe (i zwiàzane z nim zjawiska) stanowià kanw´ dla rozwoju stadiów póêniejszych, bowiem to co wczeÊniejsze, nie tylko
14
nie jest traktowane jako gorsze czy bezwartoÊciowe, ale przeciwnie jest uznawane
za niezb´dny element dla ukszta∏towania si´
struktur (w tym te˝ umiej´tnoÊci i zachowaƒ)
dojrzalszych, o wy˝szym stopniu z∏o˝onoÊci. Uznajàc, z perspektywy cz∏owieka
doros∏ego, zachowania seksualne dzieci
za niedojrza∏e, a przez to i podlegajàce hamowaniu, ocenia si´ je jako niedojrza∏e ale
w stosunku do zachowaƒ dors∏ych. Zapominajàc, ˝e sà one adekwatne, a wi´c dojrza∏e
w stosunku do okresu rozwojowego, z którego pochodzà. Po trzecie wreszcie ten sposób oceny stawia osob´ doros∏à od razu
przed wysokimi wymaganiami operowania
umiej´tnoÊciami i zachowaniami, które nie
mogà byç çwiczone stopniowo, zgodnie
z rozwojowym rytmem. Wymóg powstrzymywania si´ od jakiejkolwiek aktywnoÊci
seksualnej przed osiàgni´ciem okreÊlonej
granicy (wynikajàcej z wieku, sytuacji, przynale˝noÊci) przyjmuje te˝ milczàce za∏o˝enie o wrodzonej naturze tych zachowaƒ,
skoro aspekt uczenia w toku rozwoju, nie
ma istotnego znaczenia. Tak wi´c poza
prostotà (obecnoÊç zachowania Êwiadczy
o braku normy, brak zachowania o jej istnieniu) trudno dopatrzyç si´ w tym rozwiàzaniu
istotnych zalet.
2. Tworzenie kazuistycznych spisów
i opisów zachowaƒ zaburzonych.
Zaprzeczeniem prezentowanego wy˝ej
sposobu jest tworzenie spisów (katalogów,
zbiorów) zachowaƒ rozwojowych i patologicznych. Zadanie diagnosty polega wtedy
na porównaniu objawów pacjenta z posiadanym katalogiem. Ten sposób, podobnie
prosty w konstrukcji, oparty jest na ró˝nym
za∏o˝eniu. Przyjmuje, ˝e samo pojawienia
si´ ekspresji nie przesàdza jeszcze o przekroczeniu normy. O przynale˝noÊci zachowaƒ do zbioru normalnych lub patologicznych (problematycznych) decyduje ich
ocena. TrudnoÊç natomiast wià˝e si´ z okreÊleniem, co powinno nale˝eç do ka˝dego
z wymienionych zbiorów i jakie wzgl´dy
o tym decydujà (cz´stoÊç, dziwacznoÊç,
wiek, z∏o˝onoÊç itp.). Za przyk∏ad s∏u˝yç
mo˝e przedstawiony przez zespó∏ badawczy z Gdaƒska spis zachowaƒ (Gromska
i inni 2006). Za zgodne z normà uznano: masturbacj´ od 3 r.˝. podejmowanà w samotnoÊci, erekcje od 6–7 r.˝., polucje od 7 r.˝.
stosunki seksualne od 13 r.˝., podglàdanie
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
starszych, ekshibicjonizm m∏odzieƒczy, erotomani´. Zachowania seksualne dzieci zakwalifikowane jako przejawy patologii to: onanizm
niekontrolowany i grupowy, seks oralny i analny, seks grupowy, wykorzystywanie seksualne m∏odszych dzieci przez starszych, inne
wyrafinowane praktyki seksualne. TrudnoÊci,
które stwarza taki sposób oceny wià˝à si´
z jego arbitralnoÊcià (tego elementu nie da si´
niestety uniknàç przy tworzeniu jakichkolwiek
kryteriów), dowolnoÊcià (brak informacji o powodach umieszczania pozycji na jednej lub
drugiej liÊcie) i niekompletnoÊcià.
3. Tworzenie skal oceny zachowaƒ
seksualnych.
Próbà opartà na ocenach wielokrotnych
z jednoczesnym okreÊlaniem stopnia nieprawid∏owoÊci jest stosowanie skal. Do
najbardziej znanych nale˝y Skala Johnsona i Feldmeth (1993 za: Pospiszyl 2005)
przeznaczona dla dzieci w wieku 5–12 lat.
Autorzy podzielili (pod wzgl´dem stopnia
rosnàcego niebezpieczeƒstwa) seksualne
zachowania dzieci´ce na cztery grupy wskazujàc jakie cechy zachowania decydujà
o przynale˝noÊci do ka˝dej z nich. Osoba
badajàca dziecko powinna oceniç, na ile
omawiane zachowanie jest podobne do opisów zawartych w ka˝dej grupie, a nast´pnie
zaliczyç je do niej.
Grupa I. Naturalne formy zabaw eksploracyjnych: motyw poznawczy, dzieci w podobnym wieku i fazie rozwoju, dobrowolne,
wÊród dzieci zaprzyjaênionych, zabawy nie
rozbudowane, ∏atwe do zaprzestania.
Grupa II. Reakcje na zdarzenia z przesz∏oÊci, majàce wp∏yw na przysz∏oÊç: zabawy rozbudowane, wykraczajàce poza poziom rozwojowy dziecka, eksperymenty
z w∏asnym cia∏em lub z innymi dzieçmi, bez
zmuszania, zaniechanie czasowe, pomoc
terapeutyczna daje dobre efekty.
Grupa III. Ekscesywne formy zachowania: motywacja instrumentalna, zachowania
sà zbli˝one do form aktywnoÊci doros∏ych,
zawierajà przemoc i wykorzystanie, sà ukrywane, mniejsza podatnoÊç na pomoc terapeutycznà.
Grupa IV. Ró˝ne formy przemocy: kompulsywny charakter zachowaƒ, poszukiwanie
∏atwych ofiar, stosowanie manipulacji (przymus), tajemnica, agresja, brak empatii wobec
ofiar, doÊwiadczenia bycia ofiara wÊród
sprawców, opornoÊç wobec interwencji
Wraz z wy˝szym numerem grupy roÊnie
niebezpieczeƒstwo, ˝e zachowanie nie nale˝y
do naturalnych i rozwojowych. Oprócz tego
Johnson opracowa∏ dla orientacji rodziców
przyk∏ady zachowaƒ normalnych i potrzebnych, wymagajàcych czujnoÊci i interwencji
rodziców oraz przyk∏ady zachowaƒ, które
wymagajà pomocy specjalistycznej. Ocena zachowaƒ dziecka nale˝y do klinicysty
i w∏aÊciwie skala nale˝y do narz´dzi klinicznych.
DoÊç podobny efekt osiàgnàç mo˝na stosujàc Inwentarz Dzieci´cych Zachowaƒ Seksualnych (CSBI) Friedricha (2006),
tyle tylko, ˝e ma on charakter wystandaryzowany i stanowi przez to innej miary (kwestionariuszowe) narz´dzie diagnostyczne.
Przedstawione propozycje ∏àczà wady sposobów kazuistycznych z wadami klasyfikacji. Standaryzacja, powtarzalnoÊç i porównywalnoÊç stanowià o ich zaletach.
4. Tworzenia typologii.
Klasyfikacja zachowaƒ patologicznych,
zaburzonych czy niezgodnych z rozwojem
to kolejna propozycja na odró˝nienie normy
i patologii. Podobnie jak w przypadku osób
doros∏ych, obecnoÊç zespo∏u czy pojedynczego zaburzenia w systemie jest wystarczajàcym dowodem na przekraczanie normy zdrowia. Wady i zalety tego rozwiàzania
sà oczywiste, bo naÊladujàc typologie doros∏ych, naÊladujà ich pozytywy i ograniczenia. Mo˝e poza jednà ró˝nicà, klasyfikacja
musia∏aby uwzgl´dniaç kryterium wieku
i odnosiç swoje wskazania do stadiów rozwojowych. Za dowód u˝ytecznoÊci tego
rozwiàzania s∏u˝yç mogà opisy niektórych
zespo∏ów powstajàcych przed 18 r.˝., a zawarte w ICD-10 (1998).
5. Ocena motywacji zachowania.
Sposób, bardziej z∏o˝ony i równie˝ nie
negujàcy praw rozwojowych, polega na odwo∏aniu si´ do motywacji le˝àcej u pod∏o˝a
zachowaƒ seksualnych. I tak na przyk∏ad,
zachowania motywowane potrzebà poznawczà nale˝a∏yby do normy, a motywowane
agresjà (ch´cià spowodowania cierpienia) –
do patologii (Pospiszyl 2005). To rozró˝nienie daje u˝yteczne narz´dzie do diagnozowania patologii, a przynajmniej jej cz´Êci,
eliminujàc z grupy zachowaƒ rozwojowych
te, które zawierajà przemoc, destrukcj´, poni˝anie i cierpienie. Kryterium to nie pozwala jednak na przeprowadzenie pe∏nego roz-
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
15
ró˝nienia rozwoju od patologii. Pozostawia
poza zakresem zachowaƒ niepo˝àdanych
czy patologicznych te, które szkodzà zdrowiu (choç nie zawierajà agresji), sà nieadekwatne do wieku dziecka, zawierajà manipulacj´ i wykorzystanie. JednoczeÊnie u˝ywajàc motywacji poznawczej zachowaƒ jako
kryterium zgodnoÊci z normà, wyklucza si´
z obszaru normy ca∏e zbiory zachowaƒ podejmowanych z motywów emocjonalnych,
wywo∏anych ch´cià redukcji napi´cia (w tym
te˝ seksualnego). Podsumowujàc, po pierwsze kryterium zbyt wàskie i pojedyncze nie
pozwala na kwalifikacje wielu zachowaƒ
seksualnych, a po drugie, ocena treÊci kryterium te˝ rodzi wiele pytaƒ. Dlaczego motywacja poznawcza s∏u˝yç ma kwalifikowaniu
zachowaƒ seksualnych, a inne motywy
na przyk∏ad redukcja pobudzenia seksualnego – nie. Kryje si´ za tym milczàce za∏o˝enie albo o pozytywnej roli motywacji poznawczej przy podejmowaniu aktywnoÊci
seksualnej oraz o braku motywacji emocjonalnej czy seksualnej przed osiàgni´ciem
doros∏oÊci. Oba te za∏o˝enia, dadzà si´
∏atwo obaliç. Obserwujàc chocia˝by nag∏y
wzrost pobudzenia seksualnego u m∏odszych nastolatków – ch∏opców i walk´ o
jego roz∏adowanie. To rozwiàzanie nie da si´
wi´c utrzymaç z powodów merytorycznych
(wàskie ujmowanie motywacji) i formalnych
(pomijanie zbyt du˝ej iloÊci zachowaƒ).
Kryteria normy seksuologicznej
dla dzieci i m∏odzie˝y
Konstruowanie kryteriów normy seksuologicznej dla dzieci wymaga zastosowania
innych procedur i narz´dzi. U˝ywane w seksuologii poj´cie normy partnerskiej, indywidualnej, czy klinicznej, nie jest tu przydatne
(Imieliƒski 1990). Na kryteria, którymi zwykle
mo˝na si´ pos∏ugiwaç wobec osób doros∏ych (kryterium przeci´tnoÊci, powszechnoÊci, zgodnoÊci z systemem wartoÊci,
zgodnoÊci ze standardami zdrowia) nak∏ada
si´ rozwojowa zmiennoÊç i majàca równie˝
cechy rozwojowe niedojrza∏oÊç ekspresji.
Podobnie jak i w przypadku doros∏ych, pos∏ugiwanie si´ jednym kryterium nie pomog∏oby w kwalifikowaniu zachowaƒ na dymensji norma–patologia (Imieliƒski 1990).
Dlatego te˝ skonstruowano szeÊç kryteriów
oddzielnych, specjalnie dostosowanych
16
do specyfiki rozwoju seksualnego dziecka,
które nie przekroczy∏o 12 r.˝. Wype∏nienie
ich wszystkich (lub te˝ niezb´dnego minimum) decyduje o przynale˝noÊci zachowania do normy rozwojowej. Wady propozycji
– g∏ównie w postaci jej z∏o˝onoÊci – sà
oczywiste. Zamiast automatyzmu i prostoty,
koniecznoÊç pos∏ugiwania si´ skomplikowanym konstruktem, który na dodatek nie
opiera si´ tylko na szczegó∏owej wiedzy
z zakresu seksuologii rozwojowej, ale wymaga wiedzy o rozwoju w ogóle. Za to, tak
jak ka˝de narz´dzie, inne ni˝ algorytm, daje
mo˝liwoÊç opisywania szerokiego zbioru
zjawisk. Ze zrozumieniem ich istoty, a nie tylko z odwo∏aniem si´ do wàskiego znaczenia
samych zachowaƒ. Dzi´ki temu mo˝na uniknàç nietrafnej diagnozy i interweniowania
w sytuacjach interwencji nie wymagajàcych.
Lub przeciwnie – mo˝na pomóc wsz´dzie
tam, gdzie nieznajomoÊç kryteriów oceny
pozwala∏aby na niedostrzeganie patologii
i na odmow´ udzielenia pomocy.
Poniewa˝ wspominanie kryteria dotyczà
szerokiego przedzia∏u wiekowego (osób
w wieku 0–12), co rodziç mo˝e niejasnoÊci
i wywo∏ywaç b∏´dnà interpretacj´, zostanà
one omówione szczegó∏owo.
Tak wi´c aktywnoÊç seksualna dziecka
pozostaje w granicach normy, je˝eli spe∏nia wymienione poni˝ej warunki:
1. Umo˝liwia realizacj´ zadaƒ rozwojowych przewidzianych dla danego okresu.
W ka˝dym okresie rozwojowym (dzieciƒstwie, dorastaniu i doros∏oÊci) przed cz∏owiekiem stojà inne zadania. Nabycie zdolnoÊci chodzenia, nauka pisania, podj´cie pracy – oto przyk∏ady zadaƒ przypadajàcych
na ró˝ne fazy ˝ycia. AktywnoÊç seksualna,
którà wykazuje ma∏e dziecko lub nastolatek
powinna byç jednà z form aktywnoÊci rozwojowej. Nie powinna ani ograniczaç ani
uniemo˝liwiaç ani zdominowaç innych form
aktywnoÊci. Kryterium to ma g∏ównie charakter iloÊciowy, bo to albo zbyt cz´sta aktywnoÊç seksualna konkuruje z innymi zadaniami, albo zachowania seksualne (czasami
wr´cz o cechach natr´ctw) poch∏aniajà
za du˝o uwagi i sà przyczynà zaniedbaƒ
w nauce i zabawie, w codziennych obowiàzkach. Dla dzieci w wieku przedszkolnym
intensywne zaabsorbowanie seksualnoÊcià
nale˝y do normy. Stàd inaczej nale˝y interpretowaç du˝à iloÊç zachowaƒ seksualnych
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
dziecka (werbalnych i niewerbalnych) w tym
czasie, a inaczej w fazie preedypalnej czy
latentnej. Ró˝nica iloÊciowa (intensywnoÊç
zachowaƒ) stanowi pierwszy krok w ocenie
dziecka. Drugi wià˝e si´ z pytaniem, czy
w sytuacji tego konkretnego dziecka jego
aktywnoÊç seksualna pozwala mu (jeÊli to
okres przedszkolny) na zabaw´ z innymi
dzieçmi, na utrzymywanie dobrych kontaktów, nie powoduje izolacji, rozwija kompetencje. JeÊli tak – to znaczy kryterium jest
spe∏nione, jeÊli nie – to spe∏nione nie jest.
Klasycznym przyk∏adem mo˝e byç aktywnoÊç masturbacyjna dwójki dzieci, z których
jedno masturbujàc si´ cz´sto (nawet codziennie), bierze czynny udzia∏ w ˝yciu
rodziny, bawi si´, uczy, przebywa z rówieÊnikami. Trudno mówiç tu o przekroczeniu
normy, a raczej o wype∏nianiu wszystkich
zadaƒ rozwojowych, w tym te˝ zwiàzanych
z seksualnoÊcià. Drugie zaÊ dziecko, przy tej
samej cz´stoÊci, a nawet i mniejszej jest izolowane, nie nadà˝a z wykonywaniem zwyk∏ej aktywnoÊci czy wprowadza w jej miejsce
aktywnoÊç masturbacyjnà. Jego sytuacja
jest inna: jego aktywnoÊç seksualna ogranicza mu wykonywanie zadaƒ rozwojowych,
stwarza problem, a wi´c wykracza poza
norm´ i dziecko wymaga pomocy.
2. MieÊci si´ w repertuarze zachowaƒ
seksualnych charakterystycznych dla
danego wieku.
Niska wiedza doros∏ych o prawid∏owoÊciach rozwoju seksualnego sprawia, ˝e
typowe zachowania seksualne dzieci i m∏odzie˝y przyjmowane sà z l´kiem i traktowane jako przejaw patologii. Sk∏adajà si´ na to
dwie g∏ówne przyczyny: podobieƒstwo niedojrza∏ych zachowaƒ seksualnych dzieci
do dewiacyjnych form aktywnoÊci seksualnej cz∏owieka doros∏ego i przedfreudowska
koncepcja ludzkiej seksualnoÊci zgodnie
z którà rozwój seksualny zaczyna si´ w okresie dojrzewania (Freud 1999). Niestety, bardzo trudno jest okreÊliç na podstawie badaƒ
weryfikujàcych teori´, jakie dok∏adnie zachowania pozostajà w repertuarze rozwojowym bardzo ma∏ych dzieci. Dotarcie do tych
informacji (trudne i wàtpliwe etycznie) nie
daje jednoznacznych rezultatów. Ma∏e dzieci dysponujà bardzo ograniczonà wiedzà
o seksualnoÊci, a zachowania odtworzone
na tej podstawie trudne sà do kwalifikowania
(Brilleslijper-Kater, Baartman 2000). Znajo-
moÊç prawid∏owoÊci rozwojowych stanowi
w tym wypadku najbardziej pomocne kryterium oceny. Typowe dla wieku przedszkolnego zachowania dzieci (podglàdanie, ocieranie si´ o inne osoby, eksponowanie narzàdów p∏ciowych) zwiàzane sà z ich rozwojem
poznawczym, emocjonalny i spo∏ecznym.
Dà˝enie do poznania Êwiata i siebie (w tym
te˝ jako osoby seksualnej) i prze˝ywanie
zwiàzanych z tym uczuç i emocji czyni zachowania, które te potrzeby wyra˝ajà adekwatnymi dla poziomu dojrza∏oÊci (w∏aÊnie
poznawczej, emocjonalnej i spo∏ecznej)
dziecka. Stàd zabawy erotyczne, wzajemne
oglàdanie narzàdów p∏ciowych, dotykanie
narzàdów p∏ciowych, sà zgodne z osiàgni´tym poziomem. Wszystkie one majà charakter pozagenitalny, nie sà wyrafinowane i nie
zawierajà prób penetracji. Te trzy ostatnie
cechy (genitalnoÊç czyli aktywnoÊç polegajàca na ∏àczeniu genitaliów, intruzywnoÊç
czyli przekraczanie granic cia∏a przez penetracj´: oralnà, analnà, genitalnà oraz wyrafinowanie nieadekwatne do pomys∏ów poznawczych dziecka) powodujà, ˝e konkretne formy aktywnoÊci wykraczajà poza
repertuar zachowaƒ typowych dla dziecka.
Nie spe∏niajà wi´c omawianego kryterium.
Pomocniczo, dla zorientowania si´ w ocenie
konkretnych zachowaƒ mo˝na pos∏u˝yç si´
CSBI Friedricha (2006).
3. Dokonuje si´ mi´dzy osobami b´dàcymi w zbli˝onym wieku.
Wa˝nym kryterium zaliczenia zachowania seksualnego do normy jest równa pozycja osób podejmujàcych to zachowanie. Dla
dzieci gwarancjà podobnej pozycji jest niezbyt du˝a ró˝nica wiekowa, powodujàca, ˝e
uczestnicy interakcji majà podobnà mo˝liwoÊç decydowania o jej przebiegu. Je˝eli
bowiem aktywnoÊç seksualnà podejmujà
osoby o bardzo ró˝nych mo˝liwoÊciach
intelektualnych, fizycznych i spo∏ecznych
istnieje niebezpieczeƒstwo ograniczania
woli i wyborów osoby m∏odszej. Ta sytuacja
stwarza∏aby mo˝liwoÊç manipulowania nià
i jej zachowaniami. Obni˝a∏aby równie˝
szans´ na podejmowanie zachowaƒ typowych dla obu osób, skoro zachowania typowe dla wieku jednej z nich nie mieÊci∏yby si´
w zbiorze zachowaƒ typowych dla wieku
drugiej. Proponowana przez niektórych autorów graniczna ró˝nica wieku (5–10 lat)
mi´dzy uczestnikami interakcji seksualnej
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
17
jest sama ma∏o przydatna w ocenie normy.
Nawet przyj´cie granicy ni˝szej pi´ciu lat –
co jest cz´Êciej akceptowane nie wystarcza.
Lepszà miarà jest dodanie do niej wymogu
przynale˝noÊci do tej samej fazy rozwojowej. W gruncie rzeczy jest to opowiedzenie
si´ za propozycjà bardziej rygorystycznà, bo
nawiàzujàcà do podzia∏u okresów rozwojowych przebiegajàcych zgodnie z rytmem
zmian seksualnych.
4. Oparta jest na zasadzie dobrowolnoÊci.
Zachowanie seksualne powinno byç
dobrowolne. Sama zgoda jest tu warunkiem niezb´dnym, choç niewystarczajàcym
do zaliczenia aktywnoÊci do normy. Zjawisko nak∏aniania dzieci przez inne dzieci
(szanta˝em, nagrodà, si∏à fizycznà) do wzi´cia udzia∏u w czynnoÊciach seksualnych nale˝y do kategorii wykorzystaƒ, tyle tylko, ˝e
sprawcà nie jest osoba doros∏a. Zachowania
seksualne (w ka˝dym wieku) muszà byç
wolne od agresji, przymusu i przemocy
(Bolton i inni 1990).
5. Prowadzi do realizacji celów seksualnych.
Zachowania seksualne dziecka, nastolatka czy doros∏ego majà cz´sto charakter
polimotywacyjny. Dà˝eniu do prze˝ycia
przyjemnoÊci i obni˝enia napi´cia seksualnego towarzyszy równie˝ ciekawoÊç (motyw
poznawczy), ch´ç zdobycia lepszej pozycji
(motyw osiàgni´ç), dà˝enie do zwiàzania si´
z drugà osobà (motyw wi´zi). W okresie
dzieciƒstwa trudno oddzieliç motywacj´ nastawionà na gratyfikacje seksualnà od innych dà˝eƒ, zw∏aszcza, gdy ocena dotyczy
pojedynczych zachowaƒ, bez znajomoÊci
kontekstu (osoby i jej sytuacji). Nie bardzo
wiadomo, czy dziecko dokonuje eksperymentów seksualnych, bo powodowane jest
ciekawoÊcià w∏asnego cia∏a, czy te˝ nastawione jest na osiàganie przyjemnoÊci z autostymulacji. Ten rodzaj rozpoznania nie jest
w przypadku ma∏ych dzieci tak konieczny.
Natomiast konieczne jest odró˝nienie od
nich zachowaƒ seksualnych substytucyjnych, a wi´c takich, które s∏u˝à zaspokojeniu zupe∏nie innej potrzeby. Na przyk∏ad
ich celem jest poradzenie sobie ze stresem,
zyskanie uwagi otoczenia, roz∏adowanie
l´ku. Wtedy zachowanie seksualne ma
charakter sygna∏u. I tak zabawa seksualna przedszkolaków, w której jedno z dzieci
18
naÊladujàc przebytà operacje narzàdów
p∏ciowych „przeprowadza” podobny zabieg
innym dzieciom i kompulsywnie go powtarza, nie s∏u˝y raczej rozwojowi potrzeby
poznawczej ale – jak nale˝y przypuszczaç –
jest formà zmagania si´ z przebytym urazem. Podobnie jak w przypadku poprzednich kryteriów. Sam typ czy rodzaj aktywnoÊci dziecka nie decyduje o jego rozwojowym
charakterze. Wa˝ne jest jakiemu celowi zachowanie s∏u˝y. JeÊli zachowanie wykorzystywane jest w∏aÊnie dla celów pozaseksualnych (roz∏adowanie agresji czy l´ku) to
szybko straci w∏aÊciwy mu charakter i z zachowania rozwojowego zmieni si´ w zachowanie sygna∏owe (dziecko sygnalizuje, ˝e
nie radzi sobie z sytuacjà trudnà), a potem
w mechanizm obronny (nawykowe dzia∏anie
obni˝ajàce napi´cie).
6. Nie narusza zdrowia.
Warunek ten musi spe∏niaç ka˝da aktywnoÊç seksualna, niezale˝nie od p∏ci i wieku.
Wyklucza on z normy wszelkà aktywnoÊç,
która szkodzi zdrowiu czy choçby takie zagro˝enie stwarza. W dzieciƒstwie zdolnoÊç
dziecka do rozpoznania szkodliwoÊci zachowania seksualnego nie jest jeszcze
dostatecznie rozwini´ta. Mo˝na si´ o tym
przekonaç obserwujàc skutki niektórych zachowaƒ masturbacyjnych czy efekty zabaw
dzieci przedszkolnych (Beisert 1991). CiekawoÊç i ch´ç eksplorowania w∏asnego cia∏a
mogà powodowaç przekroczenie granic
bezpieczeƒstwa. Ju˝ kilkuletnie dziecko musi wiedzieç, ˝e jakakolwiek manipulacja narzàdami p∏ciowymi nie mo˝e prowadziç
do ich zranienia czy bólu lub te˝ nie mo˝e
byç powodem zak∏ócenia ich funkcjonowania.
W okresie dzieciƒstwie, gdzie potrzeba
podejmowania ryzyka jest wysoka i ma charakter rozwojowy istnieje niebezpieczeƒstwo
ujawniania zachowaƒ szkodliwych. Aby nie
wykorzystywaç argumentacji ideologicznej
dla celów medycznych, warto pos∏u˝yç si´
w przypadku oceny szkodliwoÊci zachowaƒ,
kryteriami normy medycznej, wskazujàcej
jakie zachowania z punktu widzenia fazy
rozwoju fizycznego sà dla dziecka niekorzystne, mimo, ˝e nie szkodzà cz∏owiekowi
doros∏emu. Za typowy przyk∏ad s∏u˝yç mo˝e
ocena szkodliwoÊci kontaktu intragenitalnego dla przeci´tnej 12 letniej dziewczynki
i przeci´tnej 20 letniej kobiety. W przypadku
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
tej pierwszej warunki biologiczne (niedojrza∏oÊç) sprawiajà, ˝e narzàdy p∏ciowe nie sà
gotowe do penetracji. Ta sama czynnoÊç nie
stanowi zagro˝enia dla doros∏ej kobiety.
Ocen´ komplikuje tu fakt, ˝e stosunkowo
prosto mo˝na oceniç jedynie zdrowie fizyczne i warunki jego zachowania. Znacznie
trudniej oceniç zdrowie uj´te ca∏oÊciowo
i zdefiniowane pozytywnie. W takim wypadku wszelka aktywnoÊç seksualna nie prowadzàca do zachowania zdrowia (a wi´c jego
aspektu emocjonalnego, spo∏ecznego, intelektualnego) nie nale˝a∏aby do kategorii
normalnych.
7. Uwzgl´dnia kontekst kulturowy
i spo∏eczny.
Wszelka aktywnoÊç seksualna cz∏owieka, mimo, ˝e nale˝y do sfery intymnej, podporzàdkowana jest ogólniejszym systemom
norm, które nie muszà byç wobec siebie ani
spójne ani niesprzeczne. Przekonuje si´
o tym ju˝ kilkuletnie dziecko stajàc si´
uczestnikiem ró˝nych grup spo∏ecznych
(grupy rodzinnej, grupy przedszkolnej) i stykajàc si´ z przepisami, które regulujà zachowania ich uczestników. Dziecko wychowane
w rodzinie o liberalnym i akceptujàcym
stosunku do nagoÊci, poza rodzinà, mo˝e
spotkaç si´ z normà nakazujàcà zas∏aniaç
cia∏o. Stàd dziecko jest zobowiàzywane
znaç i respektowaç, te umowne w wi´kszoÊci wypadków ograniczenia, mimo, ˝e tolerancja dla nagoÊci (pokazywanie publiczne
narzàdów p∏ciowych i wykonywanie zwiàzanych z nimi funkcji) jest w kulturze europejskiej wi´ksza wobec dzieci ni˝ wobec nastolatków i doros∏ych.
Przedstawione kryteria pozwalajà stwierdziç, ˝e jeÊli zachowania seksualne dziecka
nie zak∏ócajà realizacji zadaƒ rozwojowych,
mieszczà si´ w repertuarze wiekowym, dokonujà si´ z motywacji seksualnej i mi´dzy
osobami w zbli˝onym wieku, bez przymusu,
nie naruszajàc zdrowia i porzàdku spo∏ecznego, to nale˝à do normy rozwojowej.
Zakoƒczenie
Ocena zachowaƒ seksualnych dzieci jest
zagadnieniem istotnym. Jej krótkotrwa∏e pozytywne nast´pstwa, dajà o sobie znaç
w skutecznej interwencji. Nast´pstwa d∏ugotrwa∏e sà jeszcze wa˝niejsze, bo decydujà o
kszta∏cie seksualnoÊci cz∏owieka doros∏ego.
Stàd te˝ koniecznoÊç ciàg∏ych poszukiwaƒ
zmierzajàcych do stworzenia dobrego i u˝ytecznego sposobu definiowania normy seksuologicznej dla dzieci i m∏odzie˝y. ◗
PiÊmiennictwo
– Bee H. (2004) Psychologia rozwoju cz∏owieka. Poznaƒ. Wydawnictwo
Zysk i S-ka.
– Beisert M. (1991) Seks twojego dziecka. Poznaƒ. Wydawnictwo K. Domke.
– Beisert M. (red.) (2006) SeksualnoÊç w cyklu ˝ycia cz∏owieka. Warszawa.
PWN.
– Brilleslijper S.N., Baartman, H.E.M. (2000) What do Young Children
Know About sex? Research on the Sexual Knowledge of Children
Between the Ages of 2 and 6 Years. Child Abuse Review. Vol.9, 166-182.
– Bem S.L. (2000) M´skoÊç – kobiecoÊç. O ró˝nicach wynikajàcych z p∏ci.
Gdaƒsk. Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne.
– Bolton F G. Jr., Morris L.A., MacEachron A.E. (1990) Males at risk:
The other side of child sexual abuse. Beverly Hills CA. Sage.
– Bonner B. (2006) Dzieci przejawiajàce problemy z zachowaniami seksualnymi. Dziecko Krzywdzone. 16, 76-83.
– Bussey K., Bandura A. (1984) Influence of gender constancy and social
power on sex-linked modeling. Journal of Personality and Social Psychology. 47, 124-141.
– Cross L. (1993) Body and Self in Femine Development: Implications for
Eating Disorders and Delicate Self-Mutilation. Bulletin of Menninger
Clinic. 57, 1, 41-68.
– Erikson E.H. (1997) Dzieciƒstwo i spo∏eczeƒstwo. Poznaƒ. Dom Wydawniczy Rebis.
– Erikson E.H. (2002) Dope∏niony cykl ˝ycia. Poznaƒ. Dom Wydawniczy
Rebis.
– Friedrich W.N., Fisher J., Brougton B., Houston M., Shafran C.R.
(2006) Normatywne zachowania seksualne u dzieci – ustalenia badawcze.
Dziecko Krzywdzone. 16, 58-75.
– Freud Z. (1999) ˚ycie seksualne. Warszawa. Wydawnictwo KR.
– Gromska J. i in. (2006) Badania nad zachowaniami seksualnymi u dzieci
w Êrodowiskach pozarodzinnych. Dziecko Krzywdzone. 17, 122-128.
– ICD–10. Klasyfikacja zaburzeƒ psychicznych i zaburzeƒ zachowania
w ICD–10. Badawcze kryteria diagnostyczne. (1998) Kraków-Warszawa.
Vesalius.
– Imieliƒski K. (1990) Seksiatria. T. 1 i 2. Warszawa. PWN.
– Kernberg O.F. (1998) Zwiàzki mi∏osne. Poznaƒ. Wydawnictwo Zysk
i S-ka.
– Kohlberg L. (1966) A cognitive – developmental analysis of children’s sex
role concepts and attitudes. W: E.E. Maccoby (red.). The development of
sex differences. Stanford. Stanford University Press.
– Larson I., Swedin C.G. (2001) Sexual behaviour in Swedish pre-school
children – as observed by their parents. Acta Paediatrica. 90, 436-444.
– Lew-Starowicz Z. (2000) Seksuologia wieku dzieci´cego i okresu dojrzewania. W: A. Popielarska, M. Popielarska (red.). Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa. Wydawnictwa Lekarskie PZWL. Money J. (1999)
Principles of Developmental Sexology. New York. Continuum.
– Tyson P., Tyson R. (1990) Psychoanalytic Theories of Development.
An Integration. London. Yale University Press.
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14
19