Seria Interpretacje Dramatu, wydawana przez Księgarnię Aka

56
Redakcja:
Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera
Seria Interpretacje Dramatu, wydawana przez Księgarnię Akademicką we współpracy z Katedrą Performatyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezentuje wieloaspektowe analizy dramatu współczesnego
i tradycyjnego, polskiego i obcego. W serii ukazują się monografie autorskie i zbiorowe o charakterze przekrojowym i komparatystycznym
oraz prace przedstawiające dorobek narodowych dramaturgii, dokonania
wybranych dramatopisarzy, prezentacje i próby zastosowania różnorakich teorii czy nowych metodologii do analizy tekstów dla teatru, a także
ujęcia słownikowe. Publikujemy nie tylko książki rodzimych autorów,
ale także tłumaczenia prac obcojęzycznych, przede wszystkim takich,
które odkrywczością swoich propozycji i radykalnością ujęć mają szansę
również u nas zainicjować pożyteczną dyskusję.
Interesują nas nie tylko teksty dla teatru pisane zgodnie z tradycyjnymi
regułami dramatyczności i teatralności, ale także wszystkie niekanoniczne
spojrzenia na sztukę teatru, czyli takie, które problematyzują tradycyjne
relacje między tekstem (słowem) a inscenizacją (przedstawieniem) czy
między fikcyjnym, realnym a wirtualnym. Oprócz kontekstu teatralnego
niezwykle istotne wydają się nam różnego typu konteksty kulturowe oraz
problemy przekładu, tyleż międzyjęzykowego, co międzykulturowego,
podobnie jak zagadnienia dramaturgii form widowiskowych i – szerzej
– dramaturgii kultur. Seria Interpretacje dramatu chce bowiem pokazywać dramatologię jako dziedzinę interdyscyplinarną, obejmującą wiele
ujęć, perspektyw i paradygmatów teoretycznych.
Felix_Austria_01.03.indd 5
2012-04-04 01:35:16
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Evelyn Deutsch-Schreiner
O naczelnych dzikusach i innych eksplozjach. Austriacki wkład
w awangardę teatralną lat 1908-1934 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Hans-Peter Bayerdörfer
Nie zawsze musi to być Wiedeń albo jak zostać austriackim
dramatopisarzem narodowym? Arthur Schnitzler
i Burgtheater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Rüdiger Singer
„Charakter”, „kreatura”, „klaun”: żydowscy oponenci
polityczni jako bohaterowie sceniczni w sztukach
Professor Bernhardi Arthura Schnitzlera i Plac Bohaterów
Thomasa Bernharda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Michael Haase
Język i manifestacja osobowości w komedii Der Schwierige
Hugona von Hofmannsthala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Antonia Eder
„Body of Evidence” – Hofmannsthala konstrukcje ciała . . . . . . 95
Carola Hilmes
Mordercza nadzieja – skandalizujący teatr Oskara
Kokoschki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Christian Schulte
„Karygodne!”. Austria w krytyce Karla Krausa . . . . . . . . . . . . . 127
Felix_Austria_01.03.indd 7
2012-04-04 01:35:16
Bettina Galvagni
Przebudzenie i dalszy sen. Komedia Brocha Aus der Luft
gegriffen oder Geschäfte des Barons Laborde . . . . . . . . . . . . . . . 137
Brigitte Dalinger
„Moją ojczyzną jest lud”. Aspekty kształtowania postaci,
teatralności i aktualności w wybranych tekstach
dramatycznych Ödöna von Horvátha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Iris Hermann
Medialność, płeć i krytyka kultury w Komödie der Eitelkeit
Eliasa Canettiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Sigurd Paul Scheichl
Fritz Hochwälder – ewolucja dramatopisarza od Heiliges
Experiment przez Himbeerpflücker do Befehl. . . . . . . . . . . . . . . 181
Nina Birkner
Change Wolfganga Bauera jako rozrachunek z Grupą
Wiedeńską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Andrzej Denka
Mit, historia, tragizm w utworach dramatycznych
Petera Handkego po 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Marek Podlasiak
„Austria komedią świata” – dramolety Thomasa Bernharda . . . . 237
Christian Schenkermayr
Koniec mitu – początek burleski? Próba przybliżenia
relacji między dekonstrukcją mitu a burleskowym
komizmem w wybranych dramatach Elfriede Jelinek . . . . . . . . . 251
Roman Taborski
Z dziejów austriackiego repertuaru w polskim teatrze
(od Franza Grillparzera do Franza Werfla) . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Notki o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Felix_Austria_01.03.indd 8
2012-04-04 01:35:16
Wstęp
Rosnące w ostatnich latach w Polsce zainteresowanie najnowszymi sztukami austriackimi uświadamia, że nasz obraz dramaturgii i teatru tego
kraju pozostaje w dużym stopniu niepełny i fragmentaryczny. Twórczość
takich – coraz lepiej znanych u nas – autorów, jak Thomas Bernhard,
Werner Schwab, Elfriede Jelinek, Felix Mitterer czy Peter Turrini, traktowana jest często jako zjawisko historycznie izolowane, jako przejaw
indywidualnej postawy autorów wobec rzeczywistości. Tymczasem bliższe przyjrzenie się dramatowi i teatrowi austriackiemu w ujęciu procesualnym ujawnić może wewnętrzny dyskurs międzypokoleniowy, przejawiający się nie tylko na płaszczyźnie demitologizacji rzeczywistości
i obnażania społecznych stygmatów, lecz także w sferze ewolucji form
i konwencji gatunkowych, środków i technik wyrazu artystycznego, czy
wreszcie – na poziomie nowych rodzajów komunikacji z odbiorcą, prowadzących do redefinicji funkcji teatru.
Kierując się przekonaniem, że z perspektywy stulecia warto przyjrzeć się dramaturgii austriackiej po to, żeby dopełnić jej obraz w świadomości odbiorcy polskiego, zweryfikować wcześniejsze opinie i szukać kontynuacji dawnych tropów lub nowych postaw u dramatopisarzy
współczesnych, w listopadzie 2007 roku odbyła się w Łodzi germanistyczno-teatrologiczna konferencja Felix Austria – dekonstrukcja mitu?
Dramat i teatr austriacki od początku XX wieku. Konferencja została
przygotowana przez dwie jednostki dydaktyczno-naukowe Uniwersytetu
Łódzkiego – Katedrę Dramatu i Teatru oraz Katedrę Literatury i Kultury Niemiec, Austrii i Szwajcarii – we współpracy z Austriackim Forum Kultury w Warszawie. Niniejszy tom zawiera wybrane teksty, które
wówczas wygłoszono.
Felix_Austria_01.03.indd 9
2012-04-04 01:35:16
10
WSTĘP
Prezentowane artykuły składają się na próbę rekonesansu obejmującego obszar dramatu i teatru w Austrii od początku XX wieku. Ich układ
podyktowany został porządkiem chronologicznym, jednak – w przekonaniu redaktorów tomu – rysują się tu dwie główne linie, wyznaczające tropy lektury: dramat jako obszar dyskursu z austriacką tożsamością
narodową oraz problem przemian w zakresie formy i redefinicji funkcji
dramatu/teatru.
W pierwszym przypadku na główny plan wysuwa się – wskazany
w tytule konferencji – problem dekonstrukcji mitu Austrii jako państwa
wolnego od podziałów wewnętrznych, kwestia sposobów radzenia sobie
z negatywnymi aspektami własnej historii, krytyka systemu społecznego jako archaicznych relacji między grupami czy demitologizacja ideologii (religijnych, politycznych) oraz wartości mieszczańskich. Ubiegły wiek, znaczony doniosłymi przełomami historycznymi – rozpadem
wielonarodowościowej monarchii Habsburgów, kryzysem wywołanym
przez II wojnę światową i restytucją suwerennego państwa w 1955 roku
– znalazł swoją ważną wykładnię w teatrze austriackim, który stopniowo
przestał służyć produkowaniu iluzji, a zaczął aspirować do rangi instytucji kształtującej świadomość społeczną. Jednym z ważniejszych motywów, które z uporem powracają w dramacie austriackim minionych
dekad, jest właśnie dyskurs z mitem Austrii szczęśliwej – Felix Austria.
Zderzeniu austriackiego mitu z rzeczywistością poświęcone są rozważania Christiana Schultego dotyczące twórczości Karla Krausa, Brigitte
Dalinger omawiającej dramaturgię Ödöna von Horvátha, a także interpretacje dramoletów Thomasa Bernharda w tekście Marka Podlasiaka,
czy Elfriede Jelinek, której technikę dekonstrukcji mitu przedstawił
Christian Schenkermayr.
Drugą linią, wyznaczającą kierunek lektury przedstawionych tekstów, jest krytyczna refleksja dotycząca przetwarzania gatunków dramatycznych właściwych teatrowi austriackiemu, ewolucji form teatru
ludowego i rozrywkowego, a także poetyki poszczególnych twórców.
Przestrzeń dla tych rozważań otwiera artykuł Evelyn Deutsch-Schreiner,
prezentujący główne nurty austriackiej awangardy teatralnej w drugiej
i trzeciej dekadzie XX wieku (m.in. Kokoschka, Schönberg, Kiesler,
Moreno, taniec nowoczesny). Studia szczegółowe dotyczą najważniejszych twórców, między innymi znajdują się tutaj teksty Hansa-Petera
Bayerdörfera i Rüdigera Singera na temat impresjonistycznych sztuk
Felix_Austria_01.03.indd 10
2012-04-04 01:35:16
W serii Interpretacje Dramatu (wcześniej: Dramat Współczesny. Interpretacje) ukazały się:
1. Małgorzata Sugiera, Potomkowie króla Ubu. Szkice o dramacie
francuskim XX wieku;
2. Interpretacje dramatu. Dyskurs – postać – gender, pod redakcją
Wojciecha Balucha, Małgorzaty Radkiewicz, Agnieszki Skolasińskiej i Joanny Zając;
3. Wojciech Baluch, Małgorzata Sugiera, Joanna Zając, Dyskurs, postać i płeć w dramacie;
4. Joanna Zając, Dwie koncepcje dramatu. D’Annunzio – Pirandello;
5. Agnieszka Skolasińska, Tuż obok – nieosiągalnie daleko. O zmaganiach z rzeczywistością w dramatach współczesnych;
6. Dialog w dramacie, pod redakcją Wojciecha Balucha, Lidii Czartoryskiej-Górskiej i Moniki Żółkoś;
7. Dorota Tomczuk, Od twórcy do mówcy. Koncepcja postaci w wybranych dramatach Brechta, Dürrenmatta i Handkego;
8. Ewa Walerich-Szymani, Godzina aktora. Poszukiwanie utopii w dramaturgii Heinera Müllera;
9. Dariusz Kosiński, Sceny z życia dramatu;
10. Ewa Partyga, Chór dramatyczny w poszukiwaniu tożsamości teatralnej;
11. Dorota Sajewska, „Chore sztuki”. Choroba/tożsamość/dramat. Przemiany podmiotowości oraz formy dramatycznej w utworach scenicznych przełomu XIX i XX wieku;
12. Agata Adamiecka-Sitek, Teatr i tekst. Inscenizacja w teatrze postmodernistycznym;
13. Hans-Thies Lehmann, Teatr postdramatyczny;
14. Małgorzata Sugiera, Realne światy/Możliwe światy. Niemiecki dramat ostatniej dekady (1995-2004);
15. Anna R. Burzyńska, Mechanika cudu. Strategie metateatralne w polskiej dramaturgii awangardowej;
16. Agnieszka Romanowska, „Hamlet” po polsku. Teatralność szekspirowskiego tekstu dramatycznego jako zagadnienie przekładoznawcze;
17. Mateusz Borowski, W poszukiwaniu realności. Przemiany formy
dramatycznej końca XX wieku a nowe „mimesis”;
Felix_Austria_01.03.indd 301
2012-04-04 01:35:28
18. Małgorzata Sugiera, Upiory i inne powroty. Pamięć – historia –
dramat;
19. Ewa Wąchocka, Milczenie w dwudziestowiecznym dramacie;
20. Dorota Jarząbek, Słowo i głos. Problem rozmowy w dramacie w ujęciu teoretycznym i historycznym;
21. Przestrzeń w dramacie, teatrze i sztukach plastycznych, pod redakcją
Wojciecha Balucha, Michała Lachmana i Dominiki Łarionow;
22. Marta Rusek, Miniaturowe światy. Z dziejów jednoaktówki w Młodej Polsce;
23. Łucja Iwanczewska, „Muszę się odrodzić”. Inne spotkania z dramatami Stanisława Ignacego Witkiewicza;
24. Ewa Bal, Cielesność w dramacie. Teatr Piera Paola Pasoliniego i jego
możliwe kontynuacje;
25. Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, pod redakcją Jeana-Pierre’a Sarrazaca;
26. Zamki na lodzie. Szkice o Ibsenie, pod redakcją Marii Sibińskiej
i Katarzyny Michniewicz-Veisland;
27. Lilianna Dorak-Wojakowska, Poetyka cielesności w utworach dramatycznych Tadeusza Różewicza;
28. Oblicza realizmu, pod redakcją Mateusza Borowskiego i Małgorzaty
Sugiery;
29. Agata Dąbek, Polski Faust. Wątki faustyczne w polskiej dramaturgii
XX wieku;
30. Michał Lachman, Brzytwą po oczach. Młodzi doświadczeni w angielskim i irlandzkim dramacie lat dziewięćdziesiątych;
31. Erika Fischer-Lichte, Estetyka performatywności;
32. Kulturowe konteksty dramatu współczesnego, pod redakcją Mariusza
Bartosiaka i Małgorzaty Leyko;
33. Jan Błoński, Lektury użyteczne, pod redakcją Mateusza Borowskiego
i Małgorzaty Sugiery;
34. Kinga Anna Gajda, Medea dzisiaj. Rozważania nad kategorią innego;
35. Tomasz Kireńczuk, Od sztuki w działaniu do działania w sztuce;
36. Teatr absurdu, pod redakcją Mateusza Borowskiego i Małgorzaty
Sugiery;
37. Joanna Puzyna-Chojka, Gra o zbawienie. O dramatach Tadeusza
Słobodzianka;
Felix_Austria_01.03.indd 302
2012-04-04 01:35:29
38. Małgorzata Sugiera, Inny Szekspir;
39. Hans-Thies Lehmann, Teatr postdramatyczny, wydanie drugie poprawione;
40. Wojciech Baluch, Małgorzata Sugiera, Joanna Zając, Dyskurs, postać i płeć w dramacie, wydanie drugie uzupełnione i poprawione;
41. Ibsen. Odejścia i powroty, pod redakcją Mateusza Borowskiego i Małgorzaty Sugiery;
42. Wanda Świątkowska, Książę. Hamlet Juliusza Osterwy;
43. Dramat made (in) Poland, pod redakcją Wojciecha Balucha;
44. Publiczność (z)wymyślana. Relacje widz – scena we współczesnej
praktyce dramatopisarskiej i inscenizacyjnej, pod redakcją Agaty
Dąbek i Joanny Jaworskiej-Pietury;
45. Elementy dramatu. Analizy diagnostyczne, pod redakcją Mateusza
Borowskiego i Małgorzaty Sugiery;
46. Nina S. Alnæs, Wilkołak w salonie;
47. Pokolenie – kategoria historyczna czy współczesna? Obraz przemian pokoleniowych w sztuce i społeczeństwie XX i XXI wieku, pod
redakcją Joanny Zając;
48. Judith Butler, Żądanie Antygony. Rodzina miedzy życiem a śmiercią;
49. Aneta Mancewicz, Biedny Hamlet! Dekonstrukcje „Hamleta” i Hamleta w dramacie współczesnym;
50. Freddie Rokem, Wystawianie historii. Teatralne obrazy przeszłości
we współczesnym teatrze, tłum. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera;
51. Łucja Iwanczewska, Samoprezentacje. Sade i Witkacy;
52. Lektury dramatyczności. Eseje z dramatologii, pod redakcją Dariusza Kosińskiego;
53. Wojciech Baluch, Po-między-nami. Słaby dyskurs w polskim dramacie współczesnym;
54. Małgorzata Sugiera, Potomkowie króla Ubu. Szkice o dramacie francuskim (od Jarry’ego do Lagarce’a), wydanie drugie uzupełnione
i poprawione;
55. Anna R. Burzyńska, Maska twarzy. Twórczość dramatyczna Stanisława Grochowiaka.
Felix_Austria_01.03.indd 303
2012-04-04 01:35:29