Reformacja w Polsce w świetle relacji pruskiej i meklemburskiej z

A C T A
U N I V E R S I T A T I S
HISTORIA
XX
—
NAUKI
N I C O L A I
HUMANISTYCZNO-SPOŁECZNE
Zaktad Historii Średniowiecznej
Zakiad Historii Powszechnej i Polski XVI—XVIII
—
C O P E R N I C I
ZESZYT
158 —
1985
w.
Teresa Borowska, Janusz Małłek
REFORMACJA W POLSCE W ŚWIETLE RELACJI PRUSKIEJ
I MEKLEMBURSKIEJ Z SEJMU PIOTRKOWSKIEGO 1555 R.
Spis
t r e ś c i . 1. Stan badań nad sejmem piotrkowskim 1555 r. 2. Charakterystyka relacji pruskiej i meklemburskiej. 3. Autorzy i treść relacji. 4. Tekst relacji.
Sejm piotrkowski 1555 r. stanowi ważną cezurę w rozwoju polskiej
reformacji. Na sejmie tym bowiem iizba szlachecka wystąpiła z projektem
nowego wyznania wiary nawiązującym do Konfesji Augsburskiej oraz
wysunęła propozycje zwołania soboru narodowego. W dotychczasowej
literaturze przebieg sejmu piotrkowskiego odtwarzano głównie na podstawie diariusza opublikowanego w 1869 r. przez T. Lubomirskiego
Najbardziej szczegółowy opis tego sejmu znajdujemy w książce o reformacji polskiej X V I w. W. Zakrzewskiego2 oraz w syntezie dziejów
reformacji N. Ljuboviča 3 . Natomiast u innych autorów zajmujących się
historią protestantyzmu polskiego, takich jak J. Bukowski 4 czy K. Völker 5, nie odnajdujemy żadnych wiadomości o sejmie piotrkowskim,
a u W . Krasińskiego® zaledwie krótkie wzmianki. Referat B. Dembińskiego 7 na II Zjeździe Historyków Polskich we Lwowie poruszał sprawy
soboru narodowego w Polsce w X V I w., jednak na podstawie znanych
już materiałów. Tymczasem w 1896 r. L. Finkel odnalazł tekst konfesji
1 Dzienniki sejmów walnych, koronnych za panowania Zygmunta Augusta, Króla
polskiego W.X. Litewskiego, 1555 i 1558 w Piotrkowie złożonych, wyd. T. Xże L ub o m i r s к i, Kraków 1869, s. 1—138.
2 W.
Z a k r z e w s k i , Powstanie i rozwój reformacji w Polsce 1520—1572,
Lipsk 1870, s. 75—95, rozdz. V. Sejm 1555 r. Starania w Rzymie o sobór narodowy.
3 N. L j u b o v i č, Istorija reformacji w Polše, Warszawa 1883, s. 136—151.
4 J. B u k o w s k i , Dzieje reformacji w Polsce, t. 1, Kraków 1863.
6 K. V ö l k e r , Der Protestantismus in Polen, Leipzig 1910.
• W . K r a s i ń s k i , Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, t. 1,
Warszawa 1903, s. 152.
7 B.
D e m b i ń s k i , Kwestia soboru narodowego w Polsce w wieku XVI, [w:]
Pamiętnik II Zjazdu Historyków Polskich, Lwów 1890, s. 1—9.
Teresa Borawska, Janusz Małłek
18
przedstawionej przez posłów na sejmie w Piotrkowie w 1555 r. i ogłosił
go drukiem 8 . Do nowych źródeł sięgnął Th. Wotschke. I tak na podstawie
archiwaliów królewskich, zwłaszcza działu Herzogliches
Briefarchiv,
przedstawił on w osobnym artykule sylwetkę Stanisława Lutomirskiego,
autora konfesji przedłożonej przez szlachtę na tym sejmie e , natomiast
wyniki ź tego artykułu włączył do syntezy historii reformacji polskiej,
którą ogłosił drukiem w 1911 r. 10
Tymczasem w 1921 r. A. Bezzenberger opublikował tom czwarty
listów dyplomaty księcia pruskiego Albrechta — Asverusa Brandta 1 1 .
Rewelacyjne były tu listy Brandta wysłane do księcia pruskiego właśnie
z sejmu w Piotrkowie z maja i czerwca 1555 r. 12 Co prawda, korespondencja ta musiała być już poprzednio znana Th. Wotschkemu 1S, ale nie
uprzystępnił on jej badaczom ani w formie edycji, ani też w postaci
szczegółowych streszczeń. Śladem lektury listów Brandta przez Wotschkego jest m.in. podanie liczby 113 posłów na sejmie 1555 r. 14 Wydawnictwo Bezzenbergera zostało prawie nie zauważone w Polsce. Artykuły
F. Flaczyńskiego i C. Frankiewicza zajmujące się kwestią soboru narodowego ukazały się jeszcze przed drukiem t. IV listów A. Brandta 15 lub też
nieomal równocześnie 1β. O wydawnictwie tym wspominał tylko mimochodem w okresie międzywojennym W. Weintraub 1 7 . Również w n a j nowszych monografiach E. Bałakiera 18, a zwłaszcza G. Schramma 19 oraz
w syntezach dziejów kościoła w Polsce pod red. B. Kumora i Z. Obertyń8
L. F i n k e l , Konfe sja podana przez posłów na sejmie piotrkowskim
w r. 1555,
Kwartalnik Historyczny, t. 10: 1896, s. 257—285.
β
Th. W o t s c h k e , Stanislaus Lutomirski,
Archiv für Reformationsgeschichte,
Bd. 3: 1905—1906, s. 105—142.
1(1
T e n ż e , Die Geschichte der Reformation
in Polen, Leipzig 1911, s. 128—132.
11
Die Berichte und Briefe des Rats und Gesandten
Herzog Albrechts
von
Preussen Asverus von Brandt, hrsg. A. B e z z e n b e r g e r , H. 4, Leipzig 1921.
12
Ibid., nr 196, 197 i 199.
13
Th. W o t s c h k e , Die Geschichte der Reformation
in Polen, s. 294, przyp. 1
od góry.
14
Ibid., s. 129.
15
F. F l a c z y ń s k i , Idea kościoła narodowego
u> Polsce, Ateneum Kapłańskie,
nr 5: 1911, s. 205—218, 315—325; C. F r a n k i e w i c z , Przedsejmowe
rokowania
w sprawie soboru narodowego
w r. 1554—1555, Przewodnik Naukowy i Literacki,
R. 64: 1918, s. 848—853.
16
C. Frankiewicz,
Starania Zygmunta
Augusta w Rzymie o sobór narodowy 1555—1556, Reformacja w Polsce, t. 2: 1922, s. 266—271.
17
W. W e i n t r a u b , Udział Prus Książęcych
w reformacji polskiej — przegląd
badań, Reformacja w Polsce, t. 6: 1934, s. 45.
18
Ε. В a ł а к i e r, Sprawa kościoła narodowego w Polsce XVI wieku, Warszawa
1962, s. 93—95.
19
G. S c h r a m m , Der polnische Adel und die Reformation
1548—1607, Wiesbaden 1965, s. 195, 202.
Początki reformacji w Polsce..,
19
skiego 20 oraz pod red. Jerzego Kłoczowskiego 21 listy Brandta nie zostały
wykorzystane. Brak zainteresowania tą korespondencją wynikał może
z tego, że od czasów Wotschkego nikt z historyków nie podjął się napisania pełnej syntezy dziejów reformacji w Polsce.
Bliższe zainteresowanie się autorów niniejszego artykułu relacją
A. Brandta z sejmu piotrkowskiego 1555 r. (dalej nazywamy ją relacją
pruską) nastąpiło po odnalezieniu w maju 1981 r. przez J. Małłka podobnej relacji w archiwum meklemburskim (dziś Bundesarchiv- Koblenz/
/Schwerin — Aw — 282, Polonica 1549—1773, s. 30—34) — dalej nazywamy ją relacją meklemburską. Przy porównaniu obu tekstów okazało
się, że są w treści zbliżone, ale nie identyczne, relacja meklemburską jest
obszerniejsza. Różnią się także formami językowymi i ortografią. Te
wszystkie względy zadecydowały o tym, że autorzy postanowili obydwie
relacje opublikować, biorąc za podstawę relację meklemburską, a w przypisach odnotowywać odmienne fragmenty z relacji pruskiej (Geheimes
Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in Berlin, dawniej StA Königsberg, Herzogliches Briefarchiv — Ha, K. 872: 15 Mai 15 5 5 ) 22. Relacja
pruska autorstwa A. Brandta spisana została nie jego ręką (zapewne przepisał ją jego sekretarz) w języku niemieckim i była przekładem z języka
polskiego tekstu, jaki otrzymał pruski dyplomata od „dobrego przyjaciela" 23. Ów przyjaciel opisał dość szczegółowo wydarzenia, jakie miały
miejsce w Piotrkowie przed przybyciem tutaj Brandta w dniu 13 maja
1555 r. W związku z tym, że relacja meklemburską, spisana również
w języku niemieckim, wykazuje duże podobieństwo z relacją pruską,
przypuszczamy, iż także i ona wywodzi się z nie znanego nam dzisiaj
tekstu polskiego.
Wypada teraz zapytać, skoro już wiemy, że tłumaczem wersji pruskiej
był poseł książęcy A. Brandt 24 , kto był autorem pierwotnego tekstu
w języku polskim oraz relacji meklemburskiej. Autorem tekstu polskiego
był zapewne teolog protestancki Stanisław Lutomirski 25 . L. Finkel 28
2β
Historia kościoła narodowego w Polsce, pod red. B. K u m o r a i Z. O b e r t y ń s k i e g o , Poznań—Warszawa 1974, s. 65—66.
21
Chrześcijaństwo
tu Polsce. Zarys przemian 966—1945. Praca zespołowa pod
red. J. K ł o c z o w s k i e g o , Lublin 1980, s. 122.
22
Druk: 1. Jako Beilage w: Die Berichte, nr 197, s. 493—495; 2. Th. W o t s с hк е, Stanislaus Lutomirski, s. 147—151.
23
Die Berichte, nr 197, s. 492, Piotrków, 15 maja 1555 г., A. Brandt do ks.
Albrechta: „Was hie von meiner ankunft vorhandelt, das habe ich von eim gutten
freunde aus dem polnischen ins deutsch gebrocht: uberschicke es E. F. G".
24
O nim w: Altpreussische
Biographie, Bd 1, 1941, s. 78; Die Berichte, H. 5,
1953, s. 771—779.
sf
O nim zob. Η. Κ ο w а 1 s к а, w: Polski słownik biograficzny (cyt. PSB), t. 18:
1973, s. 144—146.
28
L. F i n k e l , op. cit., s. 268.
ν
\
Teresa Borawska, Janusz Małlek
20
dowodnie ustalił, że właśnie Lutomirski był autorem konfesji przedłożonej przez posłów szlacheckich na sejmie piotrkowskim. Tymczasem do
relacji pruskiej dołączona jest właśnie ta konfesja w przekładzie niemieckim, można zatem przypuszczać, że Brandt dostał tekst polski „relacji pruskiej" i konfesji z pierwszej ręki, tj. od Lutomirskiego. Za tą
hipotezą przemawiałby fakt, iż właśnie w dalszych listach Brandt proteguje Lutomirskiego u księcia Albrechta, a anonsując jego wizytę w Królewcu wspomina, że Lutomirski był jego „Schulbruder" z czasów studiów
w Wittenberdze27. Z kolei trudno powiedzieć, kto był autorem relacji
meklemfourskiej. Nie był nim Brandt, ponieważ wersja ta różni się od
jego relacji. Być może na sejmie obok posła pruskiego bawił także poseł
meklemburski i on też przesłał swojemu panu Janowi Albrechtowi relację z sejmu. Jan Albrecht meklemburski po zawarciu małżeństwa 24 lutego 1555 r. z Anną Zofią, córką księcia pruskiego Albrechta, żywo interesował się nie tylko tym co, działo się w Księstwie jego teścia, ale także
w Polsce 28 . Zainteresowanie to było tym bardziej uzasadnione, że jego
brat Krzysztof miał objąć koadiutorię w biskupstwie ryskim, które znajdowało się pod patronatem króla polskiego. Wiemy, że już w grudniu
1554 r. na dworze królewskim w Wilnie bawiło poselstwo meklemburskie 28 . Zarówno Schirrmacher30, jak i Bergegrün 31 nie podają żadnych
wiadomości, czy podobne poselstwo było na sejmie piotrkowskim 1555 r.
Nie wydaje się jednak, by sprawa ustalenia autorstwa relacji meklemburskiej miała tutaj istotne znaczenie.
Przejdźmy obecnie do streszczenia obydwu relacji. Datują one przybycie Zygmunta Augusta i dostojników koronnych do Piotrkowa na dzień
22 kwietnia, a otwarcie obrad sejmu na poniedziałek 29 kwietnia 1555 r.
Dopiero jednak 3 maja przystąpiono do właściwej dyskusji. Tego dnia bowiem 113 posłów szlacheckich zażądało, by sejm w pierwszej kolejności
Die Berichte, H. 4, nr 200, Piotrków, 7 VI 1555, A. Brandt do ks. Albrechta,
s. 506: „...furnemsten Polen unserer religion einen geistlichen, auch der waren
cristlichen religion, einen Wittenbergischen schtudenten, meiner schulbrüder einen,
noch Konigsberk zu schicken bedocht sein, zu erforschen, wie man in kirchen und
schulen leret. Wo es i im gefallen, und das man vermöge der
Augschpurgischen
confession leren wirtt, weren vile ihre kinder noch Konigesbergk schicken. Er ist
sunst ein Lutomirssky des hoffschatzmesters bruder son; wirt vorgeben, er kumme,
das landt zu besichtigen".
88 F.
W. S с h i г г ш a с h e r,
Bd 1, Wismar 1885, s. 261.
Johan
Albrecht
I,
Herzog
von
Mecklenburg,
Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in. Berlin, dawniej St.
A. Königsberg, Herzogliches Briefarchiv — Hh-878, Wilno, 12 grudnia 1554, Ε. Kunheim do ks. Albrechta.
F. W. S с h i r r m а с h e r, op. cit., s. 261 п., 294 п.
S1 Α.
Β e r g e g r ü η, Herzog Christoph von Mecklenburg letzter Koadjutor des
Erzbistums Riga, Reval 1898, s. 32 n.
29
Początki reformacji w Polsce...
21
zajął się nabrzmiałą kwestią wyznaniową i dopiero po jej pomyślnym załatwieniu przystąpił do rozpatrywania spraw obrony granic państwowych, wymiaru sprawiedliwości oraz udzielenia W. Księstwu Litewskiemu pomocy przeciwko Moskwie.
Realizację tego postulatu ułatwili szlachcie sami duchowni katoliccy,
którzy oskarżyli kilku dostojników i panów koronnych o odstępstwo od
prawdziwej wiary i herezję. Sprowokowani groźbami kościelnych kar
posłowie przedstawili na piśmie w języku polskim Augsburskie Wyznanie Wiary (Augsburgische Confession)32, domagając się zarazem od duchownych przedłożenia w podobnej formie ich wyznania. Ci ostatni jednak zareplikowali, iż wszelkie zmiany w religii leżą w wyłącznej gestii
papieża i króla. Zapewniali, że tak samo wierzą w jednego Boga i Ukrzyżowanego Chrystusa, ale ponieważ spory dotyczą głównie ceremonii oraz
kościelnego porządku należałoby na razie zrezygnować z ich rozpatrywania, a zająć się palącą sprawą obrony granic. Kiedy jednak szlachta, zasłaniając się instrukcjami poselskimi, nie dała się przekonać tym argumentom, duchowni prałaci zaproponowali Interim, który miał zapewnić
każdemu wolne prawo do wyznawania swojej wiary aż do zwołania
powszechnego soboru (concilium generale)33.
Wniosek ten został przyjęty przez posłów, ale już dnia następnego
w czasie wspólnych obrad duchowni niespodziewanie wycofali się z poprzedniej propozycji i nalegali, aby zająć się kwestią obrony granic
państwowych. Zaskoczona tym szlachta zdecydowała się przerwać obrady
i rozjechać do domu, a nawet król zamierzał pójść w jej ślady, toteż
duchowni poprosili o czas do namysłu do poniedziałku. 6 maja. W czasie
niedzielnej mszy próbowali słowami kaznodziei „łysego zakonnika"
wpłynąć na postawę obecnych posłów, odmawiając im jako świeckim
osobom prawa do rozstrzygania problemów religijnych. Opis niedzielnej
mszy i złośliwa krytyka hałaśliwego zachowania się duchownych nie
Pełny tekst Konfesji dołączony do relacji królewieckiej, Die Berichte, Η. 4,
s. 495—497; L. F i n k el, op. cit., s. 269. Por. Th. W o t s c h k e , Stanislaus Lutomirski, s. 105, 142. Termin użyty w relacji „Augsburgische Confession" nawiązuje
do zbioru 28 artykułów wiary ułożonych przez F. Melanchtona i przedłożonych Karolowi V do zatwierdzenia na sejmie augsburskim 25 VI 1530 r. Augsburska Konfesja miała stać się podstawą do ugody między protestantami i katolikami, do której jednak nie doszło. „Augsburska Konfesja" złożona na sejmie piotrkowskim
liczyła 24 artykuły wiary i dokonywała ostatecznego rozłamu w kościele rzymskokatolickim w Polsce. W konfesji tej odnajdujemy ślady wirtemberskiego wyznania
wiary.
33 Było to odwołanie się do „Augsburskiego Interim" oznaczającego próbę kómpromisu z katolicyzmem, narzuconego niemieckim protestantom przez Karola V
w 1548 r. na sejmie w Augsburgu. Interim to miało obowiązywać do czasu zwołania
soboru powszechnego.
38
Teresa Borawska, Janusz Małłek
22
pozostawia wątpliwości, iż autor relacji wywodził się ze środowiska
różnowierczego.
Następnego dnia szlachta na próżno oczekiwała odpowiedzi duchownych, którzy cały dzień spędzili na dworze arcybiskupa gnieźnieńskiego
Mikołaja Dzierżgowskiego i „biegali [...] od jednego pana do drugiego
jak wściekłe psy". Dopiero 7 maja oświadczyli posłom, że w sprawie reformy religii nie chcą dyskutować, ani podejmować jakichkolwiek decyzji,
a następnie udali się po radę i pomoc do króla i jego doradców. Wówczas
to szlachta wybrała swoich przedstawicieli, którzy dopuszczeni zostali do
rozmów z senatem i królem, bez udziału duchownych. Pierwszy przemawiał starosta radziejowski Rafał Leszczyński, który reprezentował
województwa: poznańskie, krakowskie, kaliskie i sandomierskie. Drugi
poseł Jerzy (?) Tulibowski zabrał głos w imieniu szlachty z województw:
sieradzkiego, łęczyckiego, brzeskiego i inowrocławskiego. Trzeci —
Andrzej Myszkowski reprezentował województwa: ruskie, lubelskie, bełskie i podolskie, a czwarty poseł województwa mazowieckie, tj. zapewne
płockie, rawskie i mazowieckie. Jako ostatni przemawiał Jakub Ostroróg
w imieniu całej szlachty, a jego „piękna i przyjemna oracja" — jak pisze
autor relacji —• poparta słowami Pisma Świętego zachwyciła i poruszyła
serca króla oraz radców koronnych tak dalece, że skłonni byli zaakceptować tekst „Konfesji".
Po jednodniowej przerwie (8 maja — dzień św. Stanisława) duchowieństwo udało się ponownie do królewskich radców, a posłowie podjęli
uchwałę, by wspólnie z życzliwymi senatorami świeckimi kontynuować
dyskusję nad doprowadzeniem do powszechnej zgody religijnej. W ten
sposób bez udziału duchownych powstał kompromisowy projekt całkowitego równouprawnienia wyznań, spisany w formie artykułów 3 4 . Przedstawiony senatowi nie zyskał aprobaty senatorów duchownych, ale wówczas podniósł się Jan Tarnowski, kasztelan krakowski i w ostrych słowach
zagroził opornym pozbawieniem posiadanych dóbr, a nawet osobistą interwencją zbrojną. Przestraszeni postawą świeckich senatorów duchowni
ustąpili i wówczas zwrócono się do Zygmunta Augusta, by ten odwołując
się do trudnej sytuacji politycznej kraju i możliwości buntu niezadowolonych poddanych poprosił papieża o potwierdzenie zawartego właśnie
porozumienia religijnego 35 . Tym samym akceptowano prawo do głoszenia „czystego słowa Bożego", swobodnej działalności protestanckich kaznodziejów, śpiewu i odprawiania mszy w języku polskim, przyjmowania
sakramentu Eucharystii pod dwiema postaciami oraz zawierania związków
małżeńskich przez kapłanów.
Takim optymistycznym akcentem kończy się relacja z obrad sejmowych
34
38
Dzienniki sejmów walnych, s. 14 n.
Por. ibid., s. 17 η.
Początki reformacji w Polsce..
23
trwających do soboty 11 maja. Już jednak w poniedziałek 13 maja, kiedy
to do Piotrkowa przybył spóźniony poseł księcia Albrechta, sytuacja
uległa zmianie. Tego dnia bowiem kanclerz koronny Jan Ocieski odmówił
szlachcie potwierdzenia na piśmie swojej akceptacji dla zawartego porozumienia, wyrażonej już ustnie. Tłumaczył on zebranym posłom, iż zrozumieli oni niewłaściwie jego słowa, ale Asverus Brandt przypuszczał, że
powodem tej zmiany mogły być pieniądze duchownych, bardzo przestraszonych dotychczasowymi ustępstwami. Na nic zdawały się protesty
szlachty u króla, toteż wysłannik księcia pruskiego napisał 15 maja: „Co
z tego wyniknie w przyszłości, zależy od Boga" 36.
Obrady sejmowe potoczyły się jednak później pomyślnie dla protestanckiego stronnictwa szlacheckiego. Szczegółowo informuje o tym
diariusz sejmowy, a także nie wykorzystany dotychczas w literaturze kolejny list A. Brandta do księcia Albrechta z 28 maja 1555 r. 37 Pisze on
w nim, że posłowie szlacheccy cierpliwością i stanowczością uzyskali to,
iż każdy ma prawo wierzyć w to, w co pragnie, a więc albo wyznawać
wiarę katolicką albo akceptować Konfesję Augsburską. Zawieszono jurysdykcję duchownych nad tymi, którzy opowiadają się za Konfesją Augsburską aż do czasu zwołania wolnego soboru narodowego pod osobistym
kierownictwem króla. Natomiast dziesięciny mają być nadal płacone
duchowieństwu, w kościołach w których nie zmieniono obrządku nie wolno wprowadzać zmian, nie należy także nikogo zmuszać do nowej religii
ani też do przyjmowania komunii pod dwiema postaciami. List ten zrobił
szczególne wrażenie na księciu pruskim, któřy w odpowiedzi pisał
14 czerwca 1555 r. do Brandta, że trzeba Bogu Wszechmogącemu dziękować, iż także w Koronie Polskiej poczyna się szerzyć słowo Boże 38.
Natomiast porównując relację meklemburską i pruską z diariuszem
sejmu 1555 r. stwierdzamy, iż dla pierwszego okresu sejmu przynoszą
one nowe wiadomości, a mianowicie dokładną chronologię wydarzeń, któr e j brak w diariuszu, liczbę posłów, reprezentowane województwa, nazwiska posłów reprezentujących ogół szlachty, a przede wszystkim niezwykle żywo przedstawiają atmosferę obrad sejmowych. Stawiają one
również pod znakiem zapytania tezę, że na Mazowszu, wśród szlachty nie
krzewiła się reformacja. Wreszcie treść relacji potwierdza opinię L. Finkla 3 9 , iż sejm z 1555 r. przedstawia już gotowe stronnictwo polityczne,
silne i śmiałe, podnoszące żądanie wolności religijnej jasno i stanowczo.
M
Die Berichte,
« Ibid., nr 199,
88
Ibid., nr 201,
M
L. F i η к е 1,
H. 4, nr 197, s. 492.
s. 498.
s. 507.
op. cit., s. 258.
24
Teresa Borawska, Janusz Małłek
HANDLUNG1 SO ANNO 1555 ZU PETERKHAW IM RAICHSTAG GESCHEEN »
Item den 22. Apriliis 2 istjKo.Ma. z u P e t e r k a w m i t b etzlichen
herschaften einkhomen.
I t e m den 29. Aprill 3 hat sich der raichstag angefangen, doch do
nichts gehandelt worden.
I t e m nachmals seindt 113 botten oder gesanten aus den 12 woywodssaften 4 u n d e m p t e r n von wegen der gantzen Kronen zu Polen auch
m i t i r e m g e s y n d t ankhomen.
I t e m den 3. May sindt die gesanten beyeiinander gewesen, die artickel so auf den raichstag zu handeln von Ko.Ma. ubergehen, beradtschlaget, welcher artickel sindt 4 hauptpunkt gewesein, als nemlichen:
der erste von wegen der zwist in der religion und kirchenordenung,
der ander von wegen der defension der grentzen der Kronen zu Polen,
der dritt von wegen der gerechtikait, das man einem armen so woll als
einem raichen ( u n a n g e s e h e n d i e p e r s o n ) richten solle,
der viedere, wie man dem Grossen Furstenthumb in Lithawen zu hulffe
komen mochte wider den Mosskowiter.
Auf solche artikel haben die gesanten gehandelt undt von sich gesagt,
auf kain artickel zu handeln, sonder ersten von der religion soll beschlossen sein, das es wort Gottes rain, lauter und klar noch einseczung Christi
d c undt der lher der apostęl soll gepredigt und das hailig sacrament
geraicht werden.
Nachdem aber etliche herren undt amptleute in der Chron zu Palen
bai Ko.M. v o n d e r g e i s t l i c h e n angegeben gewesen vor ketzer
und abtrunige von der wharen christlichen religion where. Derwegen so
haben sie ir[en] g[nedigsten] und königlichen retten iren glauben eröffnet
a w relacji królewieckiej: Handlung und confession der landbotten zu Petterkau Ao. 1555 den 22. Aprilis.
ь W relacji królewieckiej: nach Petterkau gluckseligen sampt.
с Literka skreślona.
1 Przy publikacji
rękopisu trzymano się zasad ustalonych przez J. S c h u l t z e g o , Richtlinien für die äussere Textgestaltung bei Herausgabe von Quellen zur
neueren deutschen Geschichte, Bliätter für deutsche Landesgeschichte, Jg. 98: 1962,
s. 1—11. Spacjowane fragmenty tekstu nie występują w relacji pruskiej.
2 Diariusz sejmu z 1555 r. podaje, że Zygmunt
August przybył do Piotrkowa
w piątek 19 kwietnia, Dzienniki sejmów walnych, s. 1.
8 Sejm zwołany na 22 kwietnia rozpoczął się z tygodniowym opóźnieniem z powodu nieobecności posłów, zob. uwagi W. Z a k r z e w s k i e g o , Powstanie i rozwój reformacji w Polsce..., s. 76.
4 Zapewne
pomyłka. Powinno być 15 województw, co potwierdza dokonana
analiza obu relacji oraz ustalenia I. K a n i e w s k i e j , Małopolska reprezentacja
sejmowa z czasów Zygmunta Augusta 1548—1572, Warszawa—Kraków 1974, s. 11
oraz tab. 1—15.
Początki reformacji w Polsce..,
25
undt d eintrechtiklichen in polnischer sprach die Augspurgerische Confession aufgelegt unde bekennet, dobai ausgesagt bai dem zueplaiben,
leib undt leben dobai umb lassen wolten.
Dornebens flaissig gebetten den gaistlichen aufzuerlegen, das sie auch
iren glauben, den sie sich rumen, schriftlich aufzulegen, das ist von den
gaistlichen nie geschehen.
Sunder die antwort haben die gaistlichen gegeben, es where an ihrer
macht nicht gelegen die religion zu reformiren alleine, sunder es geburte
bebstlicher herlickhait und Ko.Ma.e Derhalben beruffen sie sich von der
religion sachen auf das general concilium und wolten den artickel berichteil undt faren lassen, nachdem f sie imit g // irem glauben an einem
Gott undt den gecreutzjgeten Christum sowoll glaubten sowoll als sie
d i e w e l t l i c h e n undt der zwist allaine where von wegen der ceremoinien ündt kirch en Ordnung, m a n w o l t e d i e a n d e r e n a r t i kkelberadschlagen.
Den was der grentzen defension belanget, were nötig jo eher jo besser
zue beratschlagen und vorzutnemmen. Die gesanthen aber sich von irém
vomemmen nicht begeben wolten, den es where inen von iren brudern
nicht anders zu thuen befolen, auch nichts handeln solten, biss der
artickel von der religion beschlossen und geendet where.
So alsden die gaistlichen prelaten vormochten die grosse undt herte
v o r p u n t n u s s " und einigung der gesantten, seindt die gaistlichen
baldt unter sich einest worden undt zur ahtwurt gegeben 1 auf das im
R a i с h 3 undt mit inen friede erhalten werde, gegeben sie zu undt ląissen
zue k das Interim (so v o n К a y s e r 1 i с h e r M a j e s t ä t z u g e l a s s e n ) , das ein jeder glauben mochte, wie dorch noch seinem gewissen
zu vorantwerten wüste, b i s s a u f d a s g e n e r a l c o n c i l i u m , und
sie in der zaidt auch friede hetten von baidén tailen. Solch Vorschlag
haben die gesanten wollen annemen.
I t e m dess andern tages den 4. May seindt die gesanthen sampt den
gaistlichen wider beieinander gewesen undt waitter zum beschluss in der
sachen zu handelen vorgenomen, auf das die gaistlichen sampt den weltlichen in bruderliche lieb leben mochten. Aber die gaistlichen waren in
sich ergrimet undt von der vorigen meinung gantz und gar abgefallen
undt der religion nicht mer gedencken noch davon hören wollen, sonder
d Wyraz powtórzony.
e W relacji królewieckiej: Kayserliche Majestit.
t—e Wyrazy powtórzone.
h W relacji królewieckiej: vorbitthemis.
i W tekście wpisano nawias.
1 W relacji królewieckiej: reichstage.
k
Wyraz wpisany w miejsce skreślonego „nach".
26
Teresa, B o r a w s k a , J a n u s z Małłek
von der defension d e s R e i c h s zu handien u n d t f u r z u n h e m e n
angehalten.
Als aber die gesanten die u n b e s t e n d i g e halsstarckheit der geistlichen vormerkten, wolten sie alle desselbigen tages aufbrechen und ein
jeder ziehen von w a n n e n 1 er khommen whar. Die Ko.Ma. auch
abcziehen wolte, wo nicht etzliche herren gehindert, der schimpf het aber
den geistlichen berawen.
Nachdem aber die geistlichen vormerckten, das es nicht anderss
mochte noch kunte gesein, haben die begerdt ddlatie biss den 6. May, ein
antwort zu geben undt ein gut mittel zur einigung finden. Den 5. May
ward nichts gehandelt, von wegen das es ein sontag whar, sonder die
bischoffe undt p f a f f e n m sambt dem beschornen hauffen wharen umb
den konig, wie die bremssen o d e r i m m i e n umb ir nest. // Whar
solch pfaiffen, hoffiren und singen in der kirchen, sie vorhofften und
mainten noch platz zu erhalten.
U n t e r d e r m e s s e wardt e i n p r e d i g t " von einem platissen
pfaffen gethan, dohin gegründet, das die weltlichen sich in der religion
zue handeln nichts nicht geburet vorzunemmen, umdt sagte z u m
g l e i c h n i s s e 0 : „mich wundert, das sich die weltlichen van der religion wegen bekhumern, darzu sie nicht beruffen siendt, mich gemandt
darvan nicht anders, den glaich, wen ein s t a r k s t r a d i o t
oder
k r i e g s s m a n p wolte auf langes kleidt (das er ein refferendum nennet) wolte[sic!] e i n p f e r d t g e r a i t e n 1 und mit dem sperber oder
habich ein katzen baissen". W a r d t i m g e s a g t , solche gleichnusse
mocht er woll i n s g a i s t l i c h e r e c h t mit gulden buchstaben
schreiben lassen.
I t e m den 6. May siendt die gesanten wider zue hauffe gewesen
wartend auf der gaistlichen antwort, welchs den tag nicht geschehen,
sunder die gaistlichen waren in des ertzbischofs hoff zusamen s in iren
radt, lieffen bai parren von einem herren zue dem andern, wie die tolende hunde.
I t e m den 7. May siendt die gaistlichen zue den gesanten gekommen
und e i n a n t w o r t 4 gegeben u (solten billich in irer cronica schrieben),
W relacji królewieckiej:
dannen.
W relacji królewieckiej:
prelathen.
η W relacji królewieckiej: ein schon predigt,
o W relacji królewieckiej: eine schone similitudo.
Ρ W relacji królewieckiej:
s t a r c k e r p f a f f . Wyraz „ s t r a d i o t " pochodzi 'od słowa
greckiego i oznacza „żołnierz".
г W relacji królewieckiej: ein s c h w e r t g u r t h e n .
s Pierwotnie było: z u n e m e n .
t W relacji królewieckiej: eine schone a n t w o r t .
u
W tekście wpisano nawias zamykający.
1
m
27
Początki reformacji w Polsce..,
nemlich: sie wüsten kain reformation in der religion zue machen, vil
weniger g e d u l d e n zu handeln, undt so v o n i n e n
abges c h e i d e n undt zu Ko.Ma. und Seine Ma. h o c h a f f t e rethen gegangen.
Haben aida von Ko.Ma., Seiner Ma. rethen und baisanndsin [?] ader
die gaistlichen sametlichen gebeten umb v radt und hulffe mit der that
zu begen, wie sie d e m h e f t i g e n f u r d r u t z, d a s w i d e r s i e
g e s с h e e mechten vorkamen, nachdem der bogen auf das höchste
gespannen were undt will entlieh brechen, Ko.Ma. personlichen dem
Crakawschen bischof geantwert hat: „Ir gaistlichen habet es also haben
wellen", In dem ist die Ko.Ma. aufgestanden, dieweil Seine Ma. vormergkt, die gesanten auch kommen wurden, ging Sein Ma. aus dem rathe,
den Seine Ma. als ein fromer konig sach durch die finger undt liess sie
zusammen.
N i c h t l a n g e so khamen die gesanten zue Ko.Ma. rethen und
hetten irer 4 unter den 113 erwelet, vor alle zu reden. Und als die
gesanten einkamen, hiessen die Ko.Ma. rethe die gaistlichen alle ab aus
dem radt abetreten, wie denn geschach. Die gesanthen sampt den rethen
alle zum kunig gegangen.
Do komende hab ins erste der starosta ν ο η Β r ζ e s с h w 5 zu reden
von wegen der 4 woywodschaften als P o s n a u s s e 6 , G r a k a w s s i 7
und 8 S a n d o i m i r i s s 9 . Zum andern der О 1 i m 1 i к o w s s к i 1 0 von wegen der S s z r i e n s k i 1 1 , L u n z i t z k i 1 2 , B e b s z k i 1 3 , B e h e f f k i 1 4 ,
Y h i n W r a t z l a η u s к i 1 5 zue reden. Zum dritten16 der M i с ζ ει- u s s к i 17 von wegen der M a s a w s s e η 18 woywodtschaften. Demach
ν Wyraz
8
wpisany
w miejsce
W relacji królewieckiej:
skreślonego:
vnnd.
von Eacziew. Rafal Leszczyński
(ok. 1526—1592),
sta-
rosta radziejowski,
posel ziemi kaliskiej, PSB, t. 17: 1972, s. 132—135.
» W relacji królewieckiej;
Posnausch. Woj.
poznańskie,
i W relacji królewieckiej·. Croęausch. Woj.
krakowskie.
s w relacji królewieckiej
po wyrazie „ u n d " następuje forma Kaliss. Woj.
• ' W relacji królewieckiej:
и W
relacji
SandomiyrscHen. W o j .
królewieckiej·.
Talibowsky.
Zapewne
n i e w s k a , op. cit., tab. 4, nr 13.
u w relacji królewieckiej:
Schrynsky. W o j .
« W relacji królewieckiej:
ω w relacji królewieckiej:
Lancziczky. Woj.
Bryesczky. W o j .
i* Brak w relacji królewieckiej.
15
19
W relacji królewieckiej:
Pomyłka,
powinno
być
Tulibowski
Mikołaj
• 17 W
relacji
(1511—1557),
To ewidentna
n i e w s к a, op. cit., tab. 8, nr 73.
« w relacji królewieckiej:
Mazauschen.
Może
Woj.
К a-
pomyłka.
Innoffloczlawsky. W o j .
inowrocławskie.
jak w relacji królewieckiej:
Zum dritten
Msewsky.
I.
łęczyckie.
brzeskie.
działacz reformacyjny,
królewieckiej:
Jerzy,
sieradzkie.
kowsky von wegen der Rusky, Lubolsky, Belsky, Podolsky. Zapewne
kowski
kaliskie.
sandomierskie.
der
był to
MisMysz-
PSB, t. 22: 1977, s. 377—379.
Andrzej
Mniszewski,
mazowieckie.
por. I.
К a-,
28
Teresa Borawska, Janusz Małłek
gruntlich hat der Ostrorog 19 im namen undt von wegen aller gesantten
eine schöne, liepliche oration gethan auss der hailigen schrieft getzogen
und gegründet und also d i e M a j e s t ä t und königliche rete hertzen
ermanet und beweget, das sie alle den gesanten baigefallen siendt undt
auf ire eingelegte confession bewilliget. W i e s t a t l i c h u n d t f r a i n t l i c h d a s z u g a n g e i n , kam noch mag ich nicht genugsam dorfon
schrieben.
Indem a l s d i e ga i s t l i c h e n z u m k o n i g e k ä m m e n , hat
der Crakowsse bischof 20 zum konig h ö f 1 i с h w gesagt, m a n s o l t e
von der r e l i g i o n nicht von den f e n s t e r n des hausses,
s o n d e r a n d e r t h u r a n h e b e n * . Als die gesanthen das erfaren
undt gehöret, antworten sie aus der schrifft, d e r y hat geproffeciret: „Dan
Christus sagt: ich bin die thur, durch welche man ins reich Gottis gehet 21. Durch dieselbig thur wellen wir gehen, d i e p i a t i s c h e n
m u n c h u n d g a i s 11 i с h e r e t t e 2 m ü g e η a l zum fensterin einkrieehœ oder zum dach einsteigen, wie sie wollen, das ficht uns
nicht an".
I t e m den 8. May do wardt nichts gehandelt, den; es war den
gaistlichen ein grab. Solt Stanislai gleich dem Ostertag begangen mochtens woll ire marter wehe g ernennet undt behalten haben. Dan es whar
ein solche stille bai den gaistlichen, man horte keine pfaiffen noch jubiliren, wie im vorgangen sontag, glaich weren sie mit irer praht nicht dar
gewesen.
I t e m den 9. May siendt die gesanten beieinander gewesen und die
gaistlichen bai königlichen rethen. Die gesanthen theten denselbigen tag
also beschliessen: nachdem die gaistlichen das Interim zuegelassen hetten
undt widerum van widderuffen, so wüsten sie nu waiter ir Interim nicht
anczunemen, sonder wellen stragks sampt den Ko.Ma. rethen, die in der
religion zuegefallen alles nach der schriefft aufgerichtet haben, unangesehen d e r g a i s t l i c h e n m u t w i l l i g e n f r e w e l , den a l l e
p o t e n t a t e η b l fielen den gesanten bay undt eintrechtig vor die
w ψ relacji królewieckiej:
hönisch.
W relacji królewieckiej:
man solde nicht von der thur, sondern von den
fenstern antheben.
y W relacji królewieckiej: der bischolf.
z W relacji królewieckiej: die plattichten.
ai W relacji królewieckiej: mugen wie die wolffe.
bi W relacji królewieckiej:
die grossen und mechtigsten herrschafften und
potentaten.
19 Jakub
Ostroróg (1516—Í568), posel z woj. poznańskiego, zwolennik braci
czeskich, PSB, t. 24: 1979, s. 500—502.
" Andrzej
Zebrzydowski.
81 Sw. Jan, rozdz. X , w. 7 i 9.
x
Początki reformacji w Polsce.,
S. 34
29
königliche rethe getretten undt der gestalt vorgetragen. Nachdem der
teuffel one zweiffei nicht geschlaffen undt die gaistlichen in keinem wegen zue einickeit kommen wellen lassen undt sich entlich wider G o t t
u n d s a i n w o r d t strebetten, den e s k ü n d e n i c h t a n d e r s s
s a i n , must umb die kappe gelten. Wail die gaistlichen sich so hart strebeten, so hub der Crakhawsche her 2 2 ahn (der erste nach dem konig ist)
undt sagt zu den gaistlichen mit diessen kurtzen Worten: // „Wolt ir
d i e C o n f e s s i o n nicht eingehen undt auf die eingelegten artickel
bewilligen, so wollen wir euch ewer aller herschaften entsetzen undt
derselbigen gar entnemmen, ja, solten wir auch mit der faust darain
schlahen undt zum schwerdt graiffen. Ab ich schon alt bin, so will ich
noch selber dorumb ein ross beschraitten". Do die geistlichen vormerckten
und anhörten das die grossen potentaten den gesantten baifielen undt
sie .von iren guettern zu entsetzen undt mit inen zu fechten gedreuten,
e h e r s i e d a s e r w a r t e n w o l t e n , hetten sie Cristum ehe selbest
vorleugnet, ehe sie die gutter entperen wolten, haben sie eintrechtiglichen
vorwilliget undt die Confession eingegangen. Solches auch die Ko.Ma.
und andere genedigsten herren zugelassen undt a u f d e r g a i s t l i c h e n b i 11 wolt die Ko.Ma. den handel den bebstlichen zueschicken
mit anzeigung, das man solches nicht lenger wharen hat können, diewail
mit der m a c h t der U n t e r t a n e n auf die r e f o r m a t i o n
der r e l i g i o n g e d r u n g e n und das b e w i l l i g e n haben
m ü s s e n , w o l t m a n a n d e r s s f r i e d t u n d t e i n i g k a i t im
polnischen Raich undt derselbigen provintien erhalten, den ess g e f ä h r l i c h e n w a h r e i n e s g r o s s e n u f f r u res, sso d a s es a u s n o t t g e h e n m u s t u n d t d e r f e i n d e
schon fur der thur undt anklopft, das reich z u e Polen
undt G r o s s f u r s t e n t h u m b zue L i t h a w e n anczugreiffencl. D e r w e g e n s o l l t e n f o l g e n d e a r t i c k e l auf t r e u l i c h s t a n g e n o m e n w o r d e n · 1 1 , η e m l i c h , das wort Gottis klar
und rain öffentlichen noch Christi und der apostel lher lassen predigen,
wie die evangelischen prediger ( a n d e r s s w o r ) sollen auch i n d e r
С r ο η van der gaistlichait zuefrieden ungehindert pleiben, die messe
in polnischer zunge u n d v o r s t e n d i g e n s p r a c h e n sollen gesungen werden, das sacrament in baiderlai gestalt jederm gegeben werden,
die gaistlichen, welche die do wollen, sollen weiber nemen mögen etc.
W relacji królewieckiej:
mit der macht ausgebrochen, und hatt must dorein
vorwilligen besorgende eines grossen aufruhrs und tumults, zuvoraus nochdem
der feindt vor der thur wehre und schon anklopftet.
d
i W relacji królewieckiej:
Solche nachvolgende artickell seint ausdrücklich
angenhomen und vorwilliget.
« Jan Tarnowski (1488—1561), kasztelan
krakowski.
30
Teresa Borawska, Janusz Małłek
ANFÄNGE DER REFORMATION IN POLEN ANGESICHTS DER PREUßISCHEN
UND DER MEKLEMBURGISCHEN RELATION AUS DER SITZUNG DES SEJMS
IN PIOTRKÓW (PETRIKAU) VON 1555
Zusammenfassung
Der Sejm in Piotrków bildet eine wichtige Zäsur in der Entwicklung der polnischen Reformation. Während der Sejmsitzung stellte die Abgeordnetenkammer
den Antrag einer neuen Konfession, die an die Augsburger Konfession knüpfte,
und schlug vor, das Nationalkonzil zusammenzuberufen. In der bisherigen Fachliteratur wurde der Sejm in Piotrków grundsätzlich nach dem Diarium, welches
von T. Lubomirski im Jahre 1869 veröffentlicht wurde, wiedergegeben. Nur
T. Wotschke (1906, 1911) griff zu Quellen anderer Art, und zwar zu den Briefen
des preußischen Botschafters Asverus Brandt, die im Jahre 1555 aus Piotrków an
Herzog Albrecht Hohenzollern abgesandt wurden. Dieser Breifwechsel wurde 1921
von A. Bezzenberger veröffentlicht. Einem der von Brandt an den preußischen
Herzog geschriebenen Briefe vom 15. Mai 1555 lag ein Bericht bei, der den erwähnten
Sejm in Piotrków anbelangt (weiter der preußische Bericht genannt). Text des
Berichts, den A. Brandt von seinem „guten Freunde", höchstwahrscheinlich von
dem protestantischen Theologen Stanisław Lutomirski, bekommen hatte, wurde aus
dem Polnischen übersetzt. Im meklemburgischen Archiv (heute Bundesarchiv —
Koblenz) wurde 1981 von J. Małłek eine andere Version jener Relation (weiter der
meklemburgische Bericht genannt) gefunden. Ein Vergleich des meklemburgischen
und preußischen Berichts weist darauf hin, daß beide auf einen gemeinsamen
Urtext zurückzuführen sind. Dem Inhalt nach sind die beiden Berichte angenähert,
doch nicht identisch. Unterscheidend sind auch Sprechformen und die Ortographie.
Aus diesem Grunde beschloßen die Autoren, beide Berichte zu veröffentlichen wobei
der meklemburgische Bericht als Basistext angenommen wurde.
Die in den beiden Berichten enthaltenen Informationen ergänzen weitgehend
die Angaben, die aus dem Diarium der Sejmsitzung aus dem Jahre 1555 bekannt
sind. So erfährt man, daß 113 der Abgeordneten sich damals für das „reine Wort
Gottes" erklärten. In den Berichten wurden auch 5 Namen der Fürsprecher der
Adelskammer angegeben: Rafał Leszczyński, Jerzy Tulibowski (?), Andrzej Myszkowski, Andrzej Miszewski (?), Jakub Ostroróg. Einer von ihnen repräsentierte die
Bezirke Masovièns (A. Miszewski?). Diese Tatsache läßt die These, daß die Reformation keine Anhänger unter dem Adel Masoviens hatte, in Frage stellen. Die
Berichte geben auch eine ausführliche Chronologie der Sitzung wieder, sie bilden
auch äußerst lebhaft und plastisch die Stimmung während der Sejmsitzung nach.