Ocena skutków gospodarczych migracji - e
advertisement
Karta programowa pracy doktorskiej (projekt) Skutki gospodarcze emigracji wykwalifikowanych pracowników w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r. Autor: mgr Jan Brzozowski, Katedra Studiów Europejskich AE Kraków Opiekun naukowy: prof. dr hab. Józef Pociecha, Katedra Statystyki AE Kraków Kraków, 2007 Spis treści: 1. Podstawowe ujęcia definicyjne _______________________________________ 3 2. Motywy podjęcia tematu ____________________________________________ 5 2. 1 Migracje międzynarodowe w perspektywie globalnej i regionalnej ________ 5 2. 2 Badania nad migracjami _________________________________________ 8 3. Cel pracy i podstawowe zagadnienia badawcze __________________________ 11 4. Hipotezy badawcze ________________________________________________ 12 5. Metody badawcze _________________________________________________ 13 6. Proponowany plan pracy doktorskiej __________________________________ 15 7. Wybrana literatura _________________________________________________ 16 8. Wykaz publikacji autora ____________________________________________ 18 2 1. Podstawowe ujęcia definicyjne W celu zakreślenia ram teoretycznych dla rozważań na temat skutków gospodarczych emigracji, należy na początku przyjąć pewne definicje. Pozwoli to na precyzyjne ujęcie i przedstawienie celów badawczych pracy. Podstawowe pojęcia, których ścisłe zdefiniowanie jest konieczne dla określenia celu i zakresu proponowanej pracy to: Emigracja – poprzez emigrację rozumie się „ruch pojedynczej osoby lub grupy osób z jednego obszaru geograficznego do innego, dokonywany poprzez granice administracyjne lub polityczne. Celem tego przemieszczenia się jest osiedlenie się na stałe lub na pewien okres czasu w innym miejscu niż miejsce pochodzenia emigranta” (International Organization for Migration - IOM, 2003, s. 8 – tłumaczenie autora). Przyczyny wyjazdu mogą być różnorakie, najczęściej pojawiają się motywy: ekonomiczne, religijne i polityczne (Iglicka i inni, 2005) W niniejszej pracy stosuje się węższą definicję emigracji, rozumianej jako dobrowolny proces, mający głównie podłoże ekonomiczne i odbywający się w dłuższym okresie czasu (emigracja długookresowa)1. Emigrant – to „osoba która w sposób dobrowolny opuszcza swoje miejsce pochodzenia i udaje się do innej lokalizacji na dany okres czasu” (IOM, 2003, s. 9). Jednak definicja emigrantów w statystyce międzynarodowej nie jest jednorodna. Kraje stosują różnorodne kryteria identyfikacji, m.in. ze względu na poprzednie miejsce pobytu, okres zamieszkiwania w danym miejscu, cel pobytu czy miejsce urodzenia (United Nations - UN, 2002). Ze względu na dostępność danych statystycznych (Docquier, Marfouk, 2005) w pracy przyjęto, że za emigranta uznaje się osobę pochodząca z innego kraju2 niż ten, w którym obecnie przebywa, mającą ukończone 25 lat. Tym samym z analizy dokonanej w niniejszej pracy eliminuje się migracje przymusowe, polityczne i sezonowe. Podobnie jak Praszałowicz (2002) autor dostrzega, że owo rozróżnienie: emigracja przymusowa a dobrowolna, polityczna a ekonomiczna, sezonowa (krótkoterminowa) a długookresowa ma raczej charakter umowny i jest użyteczne jedynie w kategoriach analitycznych. Najczęściej przyjmuje się, że migracja długookresowa oznacza pobyt poza granicami swojego kraju przez okres 1 roku i dłużej. Autor unika także terminu wychodźstwo, często używanego zamiennie z pojęciem emigracja w polskiej nauce, ale mającego konotacje historyczno-polityczne. 2 Dokładniej: urodzoną w innym kraju niż ten, w którym osoba się osiedliła (foreign-born). 1 3 Wykwalifikowany emigrant – podobnie jak w przypadku terminu „emigrant” i w tym przypadku istnieje mnogość ujęć definicyjnych. Podstawowym problemem, jak słusznie zauważają Kaczmarczyk i Okólski (2005) jest precyzyjne określenie kwalifikacji, czy też wykształcenia emigranta. Badacze zwracają uwagę na różnorodność w zakresie kategorii wykwalifikowanych emigrantów, proponując często konkurencyjne typologie (Mahroum, 2000, Iredale, 2001). Tak jak w przypadku terminu emigrant, przyjęto definicję uwarunkowaną dostępnością danych statystycznych. Za wykwalifikowanego emigranta uznaje się więc niniejszej w pracy osobę pochodząca z (urodzoną w) innego kraju niż ten, w którym obecnie przebywa, mającą ukończone 25 lat i która ma wykształcenie na poziomie wyższym (Docquier, Marfouk, 2005) 3. Skutki gospodarcze – związek między sytuacją gospodarczą kraju wysyłającego a emigracją jest dwukierunkowy. Po pierwsze, rozwój gospodarczy wpływa w istotny sposób na skalę i skład strumienia emigracyjnego z danego kraju. Po drugie, emigracja wpływa w sposób znaczący na sytuację gospodarczą nie tylko kraju przyjmującego, ale i wysyłającego (Lucas, 2004). Wpływ emigracji na gospodarkę kraju pochodzenia migrantów jest jednak dosyć skomplikowany i wieloaspektowy (Okólski, 2006). Odrębną kwestią jest taki związek w przypadku emigracji wykwalifikowanych pracowników, który na ogół w literaturze przedmiotu oceniany jest w sposób negatywny (Kaczmarczyk, Okólski, 2005). W niniejszej pracy analizowana jest właśnie ta relacja. W szczególności autor koncentruje się na badaniu związku między emigracją wykwalifikowanych pracowników a inwestycjami w edukację. Inwestycje w edukację, zgodnie z teorią endogenicznego wzrostu (Woźniak, 2004, Tokarski, 2005) poprzez zwiększenie zasobów kapitału ludzkiego stymulują wzrost gospodarczy w danym kraju4. W celu harmonizacji danych, szczególnie w przypadku krajów z różnymi systemami edukacyjnymi przyjęto że osoby o wykształceniu podstawowym mają ukończone od 0 do 8 lat nauki, średnim – te które mają ukończone 9 do 12 lat nauki, a wyższym – powyżej 12 lat (13 i więcej). 4 Na gruncie teorii endogenicznego wzrostu związek akumulacji kapitału ludzkiego z wzrostem gospodarczym przedstawiany jest dwojako. Po pierwsze, jak w modelu R.E. Lucasa sama akumulacja kapitału ludzkiego napędza wzrost, gdyż jest utożsamiana z postępem technologicznym. Identyfikuje się tutaj wewnętrzne (wzrost wydajności pracy) i zewnętrzne (wzrost produktywności kapitału rzeczowego i pracy) efekty akumulacji kapitału ludzkiego. Szczególnie interesujące są efekty zewnętrzne akumulacji, dzięki którym w produkcji mogą się pojawić rosnące korzyści skali. To oznacza, że nie działa już prawo malejących przychodów krańcowych i pozwala na trwałe zwiększenie tempa wzrostu. Po drugie, akumulacja wpływa na wzrost jedynie w sposób pośredni, doprowadzając do poprawy w zakresie postępu technologicznego – jak w modelu P. Romera (Woźniak, 2004, s. 179-198). 3 4 Kraje transformacji – pojęcie transformacji gospodarczej również nie jest jednoznaczne i wymaga doprecyzowania. Za kraje transformacji uważa się na ogół te kraje socjalistyczne, które pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych rozpoczęły intensywne reformy swoich gospodarek i ustroju politycznego. Jednak zakres tych reform, stopień ich zaawansowania oraz determinacja decydentów politycznych różniła się w istotny sposób. Dlatego też wyniki gospodarcze transformacji są znacząco odmienne w Europie Środkowo-Wschodniej niż na przykład w byłych republikach radzieckich na kontynencie azjatyckim (Fischer, Sahay, 2000). Dla celów niniejszej pracy przyjęto definicje autorstwa G. Kołodki, który określił „posocjalistyczną transformację (jako – przyp. aut.) zastępowanie systemu gospodarki centralnie planowanej przez gospodarkę rynkową wraz z demokratycznymi przemianami ustrojowymi” (Kołodko, 1999, s. 8). Dla zapewnienia względnego podobieństwa w poziomie rozwoju gospodarczego w analizowanych krajach, do analizy ekonomicznej dokonanej w pracy doktorskiej wybrano kraje z Europy ŚrodkowoWschodniej oraz lepiej rozwinięte kraje bałkańskie (np. Słowenia). 2. Motywy podjęcia tematu 2. 1 Migracje międzynarodowe w perspektywie globalnej i regionalnej Ludzie przemieszczali się od początków swojej historii. Pierwsze wzmianki o wielkich wędrówkach ludności można odnaleźć już w tekstach starożytnych, np. w Biblii. Jednak dopiero w nowożytnej historii zjawisko międzynarodowych migracji uległo istotnemu przyspieszeniu. W wyniku procesu kolonizacji miliony Europejczyków osiedliło się w Afryce, Azji, obu Amerykach i Oceanii. Z kolei co najmniej kilkanaście milionów rdzennych Afrykańczyków trafiło na kontynent amerykański w wyniku działania systemu pracy niewolniczej. Wiek XIX był naznaczony wielką transoceaniczną emigracją z Europy, głównie na kontynent amerykański oraz masowym przepływem robotników kontraktowych (tzw. kulisów - „coolie system”) z kontynentu azjatyckiego (półwyspu indyjskiego i Chin) do kolonii brytyjskich, holenderskich i innych. Jednak migracje międzynarodowe stały się szczególnie widoczne w trakcie XX wieku, gdy globalne przepływy ludności – dobrowolne bądź przymusowe – trwale zapisały się w świadomości społeczności międzynarodowej, wpływając na sytuację kulturalną, ekonomiczną i polityczną krajów wysyłających, przyjmujących i tranzytowych. Określenie więc minionego stulecia „wiekiem migracji” (Castles, Miller, 2003) z pewnością jest uprawnione. Świadczą o tym choćby i suche dane 5 statystyczne. Między 1965 a 2000 rokiem liczba migrantów międzynarodowych zwiększyła się ponad dwukrotnie: z 75 do 175 milionów (IOM, 2003). Według Organizacji Narodów Zjednoczonych, obecnie migranci stanowią 3% światowej populacji (UN, 2006). Wiele wskazuje na to, że w XXI wieku migracje międzynarodowe będą ulegać dalszej intensyfikacji (Okólski, 2003). Wiąże się to z postępującym procesem globalizacji, który prowadzi do „poszerzenia i pogłębienia się współzależności miedzy krajami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami” (Liberska, 2002, s. 20). W związku z tymi rosnącymi powiązaniami w gospodarce światowej występują następujące zjawiska (Dall’oglio, 2003): rozwój efektywnych, tanich i coraz szybszych technologii komunikacyjnych – dzięki czemu potencjalni migranci mogą w łatwy sposób pozyskiwać informacje na temat możliwości wyjazdu, możliwości zdobycia pracy i warunków życia w kraju osiedlenia; coraz intensywniejszy transnarodowy przepływ kapitału, dóbr i usług – który generuje kolejne fale migracyjne; rozwój technologii transportowych – obniżenie kosztów transportu, a przede wszystkim skrócenie czasu podróży pozwala na zmniejszenie dystansu geograficznego i ułatwia podjęcie decyzji o wyjeździe. Na intensyfikację migracji międzynarodowych wpływa również: pogłębianie się dysproporcji w rozwoju gospodarczym (klasyczny podział na bogatą Północ i biedne Południe) – ludzie szukają szansy na wyjazd w celu polepszenia warunków życiowych; pogłębianie się nierówności demograficznych – część bogatych, ale starzejących się społeczeństw zachodnich jest zmuszona do importu taniej siły roboczej z krajów o dużej dynamice demograficznej w celu utrzymania odpowiedniego poziomu rozwoju gospodarczego, a także ratowania systemów ubezpieczeń społecznych; rosnąca rola powiązań międzyludzkich – migranci tworzą własne sieci kontaktów, dzięki czemu ich krewni czy znajomi mogą uzyskać informacje o możliwości wyjazdu, pomoc finansową i ułatwienia w znalezieniu pracy w kraju destynacji; feminizacja migracji – rosnąca emancypacja kobiet w wielu społeczeństwach idzie w parze z rosnącym popytem na zawody silnie sfeminizowane - np. opieka pielęgniarska (Praszałowicz, 2002). 6 Jednak w przypadku migracji międzynarodowych pod koniec XX i na początku XXI wieku widać pewną istotną zmianę jakościową w stosunku do poprzednich dziesięcioleci. W przypadku głównych krajów przyjmujących migrantów następuje zasadnicza modyfikacja polityki imigracyjnej. Z jednej strony wiąże się to z piętrzeniem barier administracyjnych i utrudnieniami w przyjmowaniu uchodźców, jednoczeniu rodzin i przyjmowaniu niewykwalifikowanych migrantów. Często motywowane jest to względami bezpieczeństwa, szczególnie po 11 września 2001 roku. Z drugiej strony kraje te coraz intensywniej zabiegają o obecność wykwalifikowanych pracowników zagranicznych, uruchamiając specjalne programy werbunkowe, oferując preferencyjne warunki pracy (np. zwolnienia fiskalne) czy ułatwiając procedury admisyjne. Tendencja polega więc na coraz ostrzejszej selekcji migrantów i dawaniu preferencji osobom obficie wyposażonym w kapitał ludzki, niezbędne kwalifikacje które są podstawą funkcjonowania nowoczesnych Gospodarek Opartych na Wiedzy (GOW). Kraje transformacji gospodarczej, są w sytuacji specyficznej, jeśli chodzi o sytuację migracyjną. Przez dziesięciolecia były wyłączone z międzynarodowych systemów migracyjnych. W bloku państw komunistycznych kontrola wyjazdów odgrywała dosyć istotną rolę. Emigracja była możliwa jedynie w incydentalnych przypadkach, najczęściej w sytuacjach przesileń politycznych (typowym przykładem jest tzw. marzec 1968 roku w Polsce), przy czym rzadko wiązała się z dobrowolnością wyjazdu. Jedynie w Polsce, mającej bogate doświadczenia migracyjne5 masowy ruch migracyjny był możliwy już w latach osiemdziesiątych, jeszcze w epoce PRL-u. Była to tzw. „emigracja solidarnościowa”, która w dużej mierze składała się z osób młodych i dobrze wykształconych (Latuch, 1996, Sakson, 2000) Po upadku „żelaznej kurtyny” w całym regionie Europy ŚrodkowoWschodniej zniesione zostały bariery administracyjne dla ruchów ludnościowych, a tym samym uwolniono olbrzymi, nagromadzony w czasach komunizmu potencjał migracyjny. Dodatkowym elementem stymulującym emigrację z tego regionu są: ciągle utrzymujące się, znaczące dysproporcje w poziomie wynagrodzeń między krajami transformacji a krajami rozwiniętymi; procesy integracyjne w Europie, szczególnie ostatnie rozszerzenia Unii Europejskiej (2004, 2007) i wiążące się z tym częściowe zniesienie barier na unijnym rynku pracy; Nie sposób tu nie wspomnieć o wielkiej emigracji politycznej z czasów rozbiorów oraz o kolejnych falach emigracji zarobkowych z ziem polskich do Niemiec, Francji, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Brazylii i Argentyny oraz Oceanii – począwszy od połowy XIX wieku. Szerzej na ten temat pisze np. Adam Walaszek (Walaszek, 2001). 5 7 proces starzenia się społeczeństw zachodnich i rosnący w związku z tym popyt na pracę emigrantów (Kupiszewski, 2003, Kupiszewski i inni, 2005). W związku z tym nie może dziwić fakt, iż zjawiska migracyjne budzą coraz większe zainteresowanie w społeczeństwach krajów transformacji. Padają pytania dotyczące wpływu masowej emigracji na sytuację gospodarczą tych krajów, a w szczególności skutków odpływu wykwalifikowanych pracowników. 2.2 Badania nad migracjami Specyfiką badań nad migracjami jest ich interdyscyplinarność. Migranci międzynarodowi i międzynarodowe przepływy ludności są przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym: ekonomii, socjologii, demografii, historii, prawa, politologii czy antropologii. Badając zjawisko migracji, konieczne jest częstokroć wyjście poza wąsko pojmowany obszar swojej dyscypliny i korzystanie z doświadczeń innych (Brettell, Hollifield, 2000). Tak również dzieje się w ekonomii, gdzie wykorzystuje się m.in. dorobek politologów czy socjologów6. Mimo, że na ekonomiczny aspekt ruchów migracyjnych zwracano uwagę niemal od samego początku (Ravenstein, 1885), to ekonomiczne badania nad tym zjawiskiem nabrały tempa dopiero w drugiej połowie XX wieku. Wśród najczęstszych problemów podejmowanych przez ekonomistów znajdują się: typowe koncepcje migracyjne (Iglicka, 1995), objaśniające przyczyny migracji (neoklasyczna teoria migracji, nowa ekonomiczna teoria migracji, teoria dwoistego rynku pracy) i wyjaśniające trwałość migracji (teoria skumulowanej przyczynowości, a w jej ramach koncepcja relatywnej deprywacji); kwestie dochodów emigrantów i efektywności inwestycji migracyjnych (Kuciński, 2004); wpływ imigracji na wzrost gospodarczy kraju przyjmującego (Chiswick, 2004, Kruszewski, 2002); Na przykład Beine, Docquier i Marfouk (2001) przy tworzeniu swojego modelu opisującego wpływ drenażu mózgów na wzrost gospodarczy kraju emigracji, uwzględnili wskazówki politologów. Chodziło tutaj o zwrócenie uwagi na restrykcyjność polityk imigracyjnych krajów rozwiniętych. Hemmi (2005) rozwijając ten model uwzględnia koszty migracji i asymilacji, na co zwracają uwagę socjolodzy. Beine, Docquier i Marfouk (2003) estymując w badaniach ekonometrycznych równanie migracji dodali zmienną lstock – czyli logarytm z liczby imigrantów z danego kraju w krajach OECD. Tym samym uwzględnili koncepcje socjologiczne, dokładniej teorię sieci migracyjnych, wedle których powiązania między migrantami a ich rodzinami i znajomymi w kraju pochodzenia mają istotne znaczenie w stymulowaniu kolejnych fal migracyjnych. 6 8 wpływ emigracji na sytuację gospodarczą kraju wysyłającego (Faini, 2003). Wśród problemów rozpatrywanych w ramach ekonomii migracji szczególnie interesujące jest zjawisko wykwalifikowanej emigracji. Termin „drenaż mózgów” (brain drain), który początkowo służył do opisu tego procesu sugerował negatywne skutki odpływu osób wykwalifikowanych na gospodarkę kraju wysyłającego. Kluczowym argumentem były tutaj koszty edukacji publicznej, ponoszone przez całe społeczeństwo. Koszty te mogły się zwrócić jedynie w sytuacji, gdy wykształcona część populacji „odpracowałaby” tę inwestycję, pozostając w swojej ojczyźnie. Twierdzono również, że wykwalifikowani pracownicy emigrując do bogatszych krajów (w których mogli liczyć na wyższe wynagrodzenie) polepszali wprawdzie swoją sytuację materialną, ale równocześnie obniżał się dobrobyt tych, którzy pozostali na miejscu. Na skutek deformacji płacowych w krajach pochodzenia wzrastało bezrobocie, obniżał się również poziom PKB per capita. Zwracano również uwagę, że w przypadku niektórych zawodów (na przykład lekarzy i naukowców) ich prywatny produkt krańcowy może być niższy od społecznego, tym samym wyjazdy tej grupy były dodatkowo niekorzystne dla tych, co pozostali w kraju (Bhagwati, Hamada, 1974, Liberska, 1976a). Warto w tym miejscu powiedzieć, że przez długie dziesięciolecia dyskusja nad drenażem mózgów i jego konsekwencjami miała czysto teoretyczny charakter, bo brakowało danych statystycznych, niezbędnych do analizy empirycznej. W związku z tym postęp w tej dziedzinie był ograniczony, a z czasem w ogóle popularność tych koncepcji zaczęła maleć. To tradycyjne podejście w badaniach nad drenażem mózgów dominowało w ekonomii praktycznie do lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Wtedy to zaczęto analizować skutki gospodarcze emigracji wykwalifikowanych pracowników w kontekście teorii endogenicznego wzrostu. Początkowo tworzone w tym nurcie modele ekonomiczne opisywały głównie negatywne aspekty drenażu mózgów. Odpływ wykwalifikowanych pracowników, a więc zmniejszenie zasobów kapitału ludzkiego, pociągał za sobą trwałą redukcję tempa wzrostu (Miyagiwa, 1991, Haque, Kim, 1995). Jednak z czasem na gruncie teorii endogenicznego wzrostu zaczęły się pojawiać koncepcje stawiające zjawisko wykwalifikowanej emigracji w nieco innym świetle. To podejście w badaniach nad drenażem mózgów nazywane jest nową ekonomią brain drain. Nowe podejście w badaniach nad drenażem mózgów próbuje zerwać z jednoznacznie negatywnym postrzeganiem tego zjawiska7. Podstawowym założeniem jest przekonanie Warto w tym miejscu wspomnieć, że takie próby przedstawiania wieloaspektowości emigracji wykwalifikowanych osób i zwracania uwagi również na jego pozytywne skutki daje się zauważyć także w socjologii czy politologii. Stąd próby wprowadzenia innych określeń emigracji wykwalifikowanej (Mahroum, 7 9 o zdecydowanie pozytywnej korelacji między poziomem kapitału ludzkiego a wzrostem gospodarczym, wywiedzione z nowej teorii wzrostu. Punktem wyjścia jest w tym przypadku hipoteza, że w porównaniu do gospodarki zamkniętej na emigrację (autarkii), kraj pozwalający na emigrację swoich wykształconych obywateli per saldo może odnieść korzyść z drenażu mózgów – poprzez zwiększoną formacje kapitału ludzkiego. Dzieje się tak, ponieważ w zamkniętej gospodarce ludzie nie widzą społecznych korzyści z akumulacji wiedzy. Tymczasem produktywność jednostki zależy nie tylko od indywidualnego poziomu kapitału ludzkiego, ale także od średniego poziomu tego kapitału w gospodarce. W rezultacie w gospodarce zamkniętej jednostki decydując o inwestycji w edukację przyswajają zbyt małą ilość kapitału ludzkiego, co wpływa negatywnie na gospodarkę i poziom dobrobytu. Emigracja jest więc w tym przypadku dodatkowym elementem stymulującym do dalszego kształcenia, dzięki czemu poziom kapitału ludzkiego w danym kraju może osiągnąć społeczne optimum, a gospodarka może znaleźć się na ścieżce stabilnego wzrostu (Stark, 2005). Jednak wśród badaczy z kręgu nowej ekonomii brain drain nie ma konsensusu co do tego, w jaki sposób zdefiniować ten pozytywny efekt drenażu mózgów. W oparciu o główną hipotezę powstało szereg modeli o różnym stopniu ogólności, z których wiele ma charakter jedynie teoretyczny i jako takie nie mogą być sprawdzone w badaniach empirycznych. W ramach nowej ekonomii brain drain można wymienić trzy podstawowe podejścia teoretyczne, w różny sposób tłumaczące, dlaczego dochodzi do podniesienia poziomu kapitału ludzkiego dzięki emigracji wykwalifikowanych pracowników: badanie wpływu migracji powrotnej na poziom kapitału ludzkiego w gospodarce kraju wysyłającego (Stark, Helmenstein, Prskawetz, 1997, Domingues Dos Santos,, PostelVinay, 2003); badanie wpływu emigracji na dystrybucję dochodów, wielkość przekazów pieniężnych i ich związek z akumulacją kapitału ludzkiego (Vidal, 1998); badanie wpływu emigracji na wzrost oczekiwanej stopy zwrotu z edukacji, a tym samym na wzrost poziomu kapitału ludzkiego w gospodarce (Mountford, 1997, Beine, Docquier, Rapoport, 2001, 2003). Choć argumentacja naukowców z nurtu nowej ekonomii brain drain nie jest powszechnie akceptowana i została poddana ostrej krytyce (Schiff, 2005), doprowadziła jednak do ożywienia wcześniej nieco zapomnianej i zaniedbanej dziedziny badań nad 2000, Straubhaar, 2000, Iredale, 2001, Pellegrino, 2001), które w przeciwieństwie do drenażu mózgów nie mają jednoznacznie negatywnych konotacji: brain exchange (wymiana mózgów), brain circulation (cyrkulacja mózgów), czy brain gain (to ostatnie określenie ma sugerować zyski z emigracji dla obu stron: krajów wysyłających i przyjmujących). 10 ekonomicznymi skutkami emigracji wykwalifikowanej. Co istotne, ta dyskusja nad drenażem mózgów prowadzona jest wreszcie nie tylko na poziomie czysto teoretycznym – a więc poprzez konstrukcję modeli ekonomicznych o różnym poziomie skomplikowania. Dzięki pojawieniu się danych na temat skali emigracji wykwalifikowanych pracowników (Carrington, Detragiache, 1998, Docquier, Marfouk, 2005, Dumont, Lemaitre, 2005) możliwa stała się również empiryczna weryfikacja stawianych wcześniej hipotez. Większość koncepcji rozwijanych w nurcie nowej ekonomii brain drain oraz wątpliwości co do tych modeli podnoszonych przez jej krytyków koncentruje się na krajach rozwijających się. Tymczasem zjawisko wykwalifikowanej emigracji zaczyna w coraz większym stopniu dotykać również innych krajów, w tym krajów transformacji gospodarczej. Pojawia się więc pytanie, na ile koncepcje i modele stworzone przez badaczy z nurtu nowej ekonomii brain drain można wykorzystać do analizy tego zjawiska w przypadku gospodarek transformacyjnych. Pytanie to jest tym bardziej istotne, im bardziej intensyfikuje się zjawisko emigracji. Szczególnie w przypadku Polski, gdzie fala emigracji narasta od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a swoją kulminacje osiąga teraz, po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Powstające na ten temat opracowania oczywiście poświęcają sporo miejsca analizie skutków gospodarczych w krótkim i długim okresie (Okólski, 2006, Ministerstwo Gospodarki, 2007) – ale ich autorzy poruszają się ciągle na dużym poziomie ogólności. Odwołują się oni najczęściej do znanych koncepcji migracyjnych i opisu potencjalnych skutków w sferze czysto teoretycznej, często sztucznie adaptując koncepcje powstałe do opisu zjawisk w gospodarkach rozwijających się do warunków transformacji ekonomicznej. Dlatego pojawia się potrzeba pogłębionych badań dotyczących skutków gospodarczych emigracji wykwalifikowanych pracowników. Wiąże się to z koniecznością budowy modeli oddających specyfikę naszego regionu oraz badań empirycznych, pozwalających na weryfikację postawionych hipotez. Potrzeba ta stała się głównym motywem podjęcia tego tematu jako przedmiotu proponowanej pracy doktorskiej. 3. Cel pracy i podstawowe zagadnienia badawcze Głównym celem pracy jest zbadanie związku między emigracją wykwalifikowanych pracowników, inwestycjami w edukację i wzrostem gospodarczym w krajach transformacji gospodarczej. Wiąże się to z koniecznością sformułowania celów szczegółowych, które podzielono na teoretyczne i empiryczne. 11 Cele teoretyczne: 1. Przedstawienie związku między akumulacją kapitału ludzkiego a wzrostem gospodarczym w teorii ekonomii. 2. Opisanie związku między migracjami międzynarodowymi a wzrostem gospodarczym w krajach imigracji i emigracji. 3. Ukazanie ewolucji koncepcji teoretycznych opisujących zależność między emigracją wykwalifikowanych pracowników a wzrostem gospodarczym kraju pochodzenia. 4. Krytyka założeń nowej ekonomii brain drain i możliwości eksplikacyjnych modeli ekonomicznych rozwiniętych w tym nurcie badań. 5. Konstrukcja modelu marnotrawstwa mózgów (brain waste), który powinien lepiej opisywać rzeczywistość emigracyjną w krajach transformacji. Cele empiryczne 1. Estymacja wpływu emigracji wykwalifikowanych emigrantów z krajów transformacji gospodarczej na inwestycje w edukacje na poziomie wyższym. 2. Estymacja wpływu inwestycji w edukację na tempo wzrostu gospodarczego w badanych krajach. 3. Weryfikacja postawionych hipotez badawczych. Podstawowym zagadnieniem badawczym w części teoretycznej pracy będzie więc wypracowanie odpowiedniego podejścia teoretycznego i narzędzi badawczych (modelu), które pomogłyby w opisie i wyjaśnieniu skutków gospodarczych emigracji wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji. Natomiast głównym zadaniem w części empirycznej będzie zebranie odpowiednich danych statystycznych, wybranie właściwej procedury estymacyjnej oraz oszacowania parametrów estymowanych równań ze zwróceniem uwagi na ich znaki oraz istotność statystyczną. W ostatecznym rozrachunku umożliwi to przyjęcie bądź odrzucenie postawionych hipotez badawczych. 12 4. Hipotezy badawcze Mając zdefiniowane cele pracy, można przejść do etapu sformułowania hipotez badawczych pracy. Podstawowymi hipotezami są: Hipoteza I Emigracja jest istotną determinantą dla inwestowania w edukację w krajach transformacji gospodarczej. Hipoteza II Emigracja wykwalifikowanych pracowników wpływa negatywnie na inwestycje w kapitał ludzki w krajach transformacji. Hipoteza III Emigracja wykwalifikowanych pracowników działa hamująco na inwestycje w kapitał ludzki, a przez to pośrednio wpływa na spowolnienie tempa wzrostu w krajach transformacji. 5. Metody badawcze W pracy jako punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat skutków gospodarczych emigracji wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji zostaną wykorzystane koncepcje ekonomiczne z nurtu nowej ekonomii brain drain. Szczególnie interesującym zagadnieniem badawczym analizowanym w tym nurcie są badania tzw. indukowanej edukacji wywołanej prawdopodobieństwem emigracji (Lucas, 2004). W modelu pozytywnego drenażu mózgów (Beneficial Brain Drain – BBD) autorzy (Beine, Docquier, Rapoport, 2001) wyróżnili dwa efekty związane z emigracją wykwalifikowanych pracowników: Ex ante „brain effect” (efekt indukowanej edukacji) – na skutek pojawienia się możliwości emigracyjnych więcej ludzi decyduje się na inwestycję w edukację, w nadziei na późniejszą pracę za granicą. Tak więc samo prawdopodobieństwo wyjazdu powinno zwiększyć stopę zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki, porównując rozpatrywaną gospodarkę z hipotetyczną autarkią; Ex post „drain effect” (faktyczny drenaż mózgów) – część wykształconych obywateli faktycznie wyjeżdża, co obniża poziom kapitału ludzkiego w gospodarce i tempo jej wzrostu. 13 Ostateczny bilans zjawiska drenażu mózgów określa się poprzez porównanie obu tych efektów. Autorzy twierdzą, że istnieje możliwość pozytywnego drenażu mózgów (BBD), czyli mimo odpływu części wykształconych pracowników w analizowanej gospodarce zasób kapitału ludzkiego zwiększy się w większym stopniu, niż w przypadku kraju całkowicie zamkniętego na emigrację. Model BBD został skonstruowany z myślą o krajach rozwijających się. Co ważne, została rozwinięta jego testowalna forma, przez co możliwe stały się badania empiryczne, które po części potwierdziły hipotezę o pozytywnym drenażu mózgów w niektórych badanych krajach (Beine, Docquier, Rapoport, 2003). W badaniach prowadzonych w niniejszej pracy model BBD stanowi dobry punkt wyjścia do dalszych rozważań teoretycznych. Po pewnych modyfikacjach technicznych w obrębie samego modelu, jak również po zmienieniu pewnych założeń model może dobrze opisywać charakter emigracji wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji, a także jej wpływ na wzrost gospodarczy tych krajów. Podstawowym bowiem problemem w kontekście emigracji z naszego regionu osób wykształconych jest, co słusznie zauważają badacze emigracji (Kaczmarczyk, 2006) nie drenaż mózgów, a raczej zjawisko marnotrawstwa mózgów (brain waste). Znacząca liczba wykwalifikowanych pracowników podejmując działalność zarobkową za granicą, pracuje na stanowiskach zdecydowanie nie odpowiadających ich kwalifikacjom8. W rezultacie ludzie ci nie wykorzystują w pełni nagromadzonego kapitału ludzkiego. Ich inwestycje w edukację mogą więc z perspektywy czasu wydać się mało opłacalne (Drinkwater i inni, 2006), a przez to kolejni potencjalni emigranci mogą rezygnować z dalszego kształcenia. W rezultacie zasób kapitału ludzkiego w kraju wysyłającym dodatkowo się zmniejszy9, co wpłynie negatywnie na możliwości wzrostu gospodarczego. Tak więc związek między emigracją wykwalifikowanych pracowników, inwestycjami w edukację a wzrostem w krajach transformacji gospodarczej ma zupełnie inny charakter niż w krajach rozwijających się. Związek ten zostanie formalnie opisany w modelu marnotrawstwa mózgów, który ma stanowić zwieńczenie części teoretycznej pracy. W analizie empirycznej zostanie zbadana zależność między emigracją wykwalifikowanych pracowników z krajów transformacji, inwestycjami w edukacje Są to tzw. „3 D Jobs” (difficult, dirty and dangerous – trudne, brudne i niebezpieczne), a więc zajęcia słabo płatne i mało prestiżowe, których nie chce podjąć miejscowa ludność. Synonimem takiej słabo płatnej pracy emigranta w społeczeństwie polskim jest „praca na zmywaku”. 9 Dodatkowo, bo oprócz tradycyjnego odpływu wykwalifikowanych i wyposażonych w kapitał ludzki pracowników część ludzi uzna inwestycję w edukację za nieopłacalną i z niej zrezygnuje. 8 14 a wzrostem. Umożliwi to weryfikację teoretycznego modelu marnotrawstwa mózgów. W tym celu zostanie przeprowadzona estymacja: równania akumulacji kapitału ludzkiego; równania wzrostu gospodarczego. Oba równania będą estymowane metodą najmniejszych kwadratów. W równaniu akumulacji kapitału ludzkiego kluczową zmienną objaśniającą będzie stopa emigracji wykwalifikowanej (odzwierciedlająca rzeczywiste prawdopodobieństwo i skalę emigracji), a w przypadku równania wzrostu gospodarczego – zmienna odzwierciedlająca inwestycje w kapitał ludzki. 6. Proponowany plan pracy doktorskiej Ocena skutków gospodarczych emigracji wykwalifikowanych pracowników z Polski i innych krajów transformacji po 1989 r. Wstęp Ujęcia definicyjne Motywy podjęcia tematu Główne trendy współczesnych migracji międzynarodowych Stań badań nad migracjami w Polsce Hipotezy badawcze 1. Teorie migracyjne 1.1. Ekonomiczne koncepcje procesu migracji 1.1.1. Neoklasyczna teoria migracji 1.1.2. Nowa ekonomiczna teoria migracji 1.1.3. Teoria dwoistego rynku pracy 1.1.4. Koncepcja światowego systemu migracji 1.1.5. Teoria skumulowanej przyczynowości 1.1.5.1.Koncepcja relatywnej deprywacji 1.2. Teorie socjologiczne 1.2.1. Koncepcje sieci migracyjnych 1.3. Teorie historyczne 1.3.1. Koncepcja migracji łańcuchowych 1.4. Teorie demograficzne 1.4.1. Koncepcja presji migracyjnej 1.5. Pozostałe koncepcje teoretyczne 1.5.1. Koncepcja instytucjonalna 2. Migracja a wzrost gospodarczy 2.1 Teoria wzrostu gospodarczego 2.1.1. Koncepcje keynesowskie 2.1.2. Koncepcje neoklasyczne 2.1.3. Endogeniczny wzrost 2.1.4. Poszerzony model neoklasyczny 15 2.2 Koncepcje emigracyjne 2.2.1 Selektywność emigrantów 2.2.2 Rola przekazów pieniężnych 2.2.3 Inwestycje diaspory w kraju 2.2.4 Wpływ emigracji na handel zagraniczny 3. Ekonomia drenażu mózgów 3.1. Klasyczne koncepcje drenażu mózgów 3.2. Negatywny drenaż mózgów 3.2.1. Model Bhagwatiego i Hamady 3.2.2. Negatywne koncepcje w ramach endogenicznego wzrostu 3.3. Nowa ekonomia drenażu mózgów 3.3.1. Znaczenie migracji powrotnych 3.3.2. Wpływ drenażu mózgów na krajowe dochody 3.3.3. Efekt indukowanej edukacji 4. Zjawisko marnotrawstwa mózgów 4.1. Krytyka nowej ekonomii drenażu mózgów 4.1.1. Transferowalność kapitału ludzkiego 4.1.2. Prawdopodobieństwo emigracji 4.1.3. Emigracja wykwalifikowanych a niewykwalifikowanych 4.1.4. Problem pomiaru akumulacji kapitału ludzkiego 4.2. Brain waste i jego implikacje 4.2.1. Negatywny efekt indukowanej edukacji 4.2.2. Deprecjacja kapitału ludzkiego 4.2.3. Skala przekazów pieniężnych 4.3. Model marnotrawstwa mózgów 5. Statystyczna analiza skutków migracji pracowników wykwalifikowanych 5.1. Mierzalność migracji międzynarodowych 5.2. Omówienie dostępnych baz danych i problemów z nimi związanych 5.3. Ujmowanie wielkości kapitału ludzkiego 5.4. Estymacja parametrów modelu marnotrawstwa mózgów 5.4.1. Równanie migracyjne 5.4.2. Równanie akumulacji kapitału ludzkiego 5.4.3. Równanie wzrostu Wnioski końcowe Odniesienie się do hipotez badawczych Skutki gospodarcze dla badanych krajów Wskazówki dla decydentów politycznych 7. Wybrana literatura Arango, J., 2000, Explaining migration: a critical view, International Social Science Journal 52 (165), pp. 283296; Beine, M., Docquier, F., Rapoport, H., 2001, Brain drain and economic growth: theory and evidence, Journal of Development Economics, Vol. 64, pp. 275-289; Beine, M., Docquier, F., Rapoport, H., 2003, Brain Drain and LDC’s Growth: Winners and Losers, IZA DP. No. 819; 16 Bhagwati, J., 1976, Taxing the Brain Drain, Challenge, Vol. 19, Iss. 3, pp.34-38, Bhagwati J., Hamada K., 1974, The Brain Drain International Integration of Markets for Professionals and Unemployment: A Theoretical Analysis, ”Journal of Development Economics”, Vol. 1; Borjas, G. J., 1994, The Economics of Immigration, Journal of Economic Literature, Vol. XXXII, pp. 1667-1717; Brettell C. B., Hollifield J. F. , (eds.), 2000, Migration theory. Talking across disciplines, , Routhledge, London; Carrington, W. J., Detriagiache, E., 1998, How Big Is the Brain Drain? IMF Working Paper/98/102; Castles S., Miller M. J., 2003, The Age of Migration, Palgrave Macmillan New York; Chiswick, B. R., 2004, The Economics of Immigration, Elgar Publishing, Cheltenham-Massachusetts; Dall’oglio, L., 2003, Statement of IOM permanent observer to the UN, New York; Docquier, F., Marfouk, A., 2005, International Migration by Educational Attainment (1990-2000) – Release 1.1, Word Bank Policy Research Paper n. 3382/2004 (updated in march 2005); Domingues Dos Santos M., Postel-Vinay F., 2003, Migration as a source of growth: the perspective of a developing economy, „Journal of Population Economics” Vol. 16; Drinkwater S., Eade J., Garapich M., 2006, Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK, IZA DP No.2140; Dumont, J. Ch., Lemaitre, G., 2005, Counting immigrants and expatriates in OECD countries: a new perspective, United Nations Expert Group Meeting on International Migration and Development, New York, 6-8 July; Faini, R., 2003, Is the Brain Drain an Unmitigated Blessing?, WIDER Discussion Paper No.2003/64; Fisher, S., Sahay, R., Gospodarki transformacji po dziesięciu latach, [w:] Po dziesięciu latach – transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, (red.) J. Neneman, CASE Warszawa, 2000; Grubel, H., Scott A., 1966, The international flow of human capital, „American Economic Rewiev”, Vol. 56; Haque N. U., Kim S-J., 1995, ‘Human Capital Flight’: Impact of Migration on Income and Growth, International Monetary Fund Staff Papers, Vol. 42, No. 3, pp. 557-607; Hemmi N., 2005, Brain drain and economic growth: theory and evidence: a comment, „Journal of Development Economics” Vol. 77; Iglicka K., 1995, Migracje zagraniczne w świetle najnowszych ujęć teoretycznych, „Studia Demograficzne”, z.3(121), PAN Warszawa; Iglicka K., Olszewska O., Stachurski A., Żurawska J., 2005, Dylematy polityki migracyjnej Polski, ISS Working Papers, Prace Migracyjne nr. 58, Warszawa; IOM, 2003. World Migration 2003. Managing Migration – Challenges and Responses for People on the Move, International Organization for Migration, Geneva; IOM, 2005, World Migration 2005. Costs and Benefits of International Migration, International Organization for Migration, Geneva; Iredale, R., 2001, The Migration of Professionals: Theories and Typologies, International Migration, Vol. 39(5), pp. 7-26; Kaczmarczyk, P., Okólski, M., 2005, Migracje specjalistów wysokiej klasy w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa; Kaczmarczyk, P., 2006, Polska i współczesne procesy migracyjne – stan wiedzy, referat wygłoszony na posiedzeniu Komitetu Badania Polonii PAN, 04 grudnia 2006; Kannappan S., 1968, The Brain Drain and Developing Countries, „International Labour Review”, Vol. 98; Kołodko, G. W., 1999, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext Warszawa; Kruszewski, R., 2002, Bifurkacje w modelu wzrostu gospodarczego z czynnikiem migracji ludności, “Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych”, Z. 10/2002, SGH, Warszawa; Kuciński K., 2004, Migracje w teorii ekonomii, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, z. 15/2004, SGH Warszawa; Kupiszewski, M., 2003, Consequences of EU Enlargement for Freedom of Movement between Council of Europe Member States, CEFMR Working Paper 1/2003, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych, Warszawa; Kupiszewski, M., 2004, People in Motion, “Academia”, 2(2)/2004; Kupiszewski, M., Bijak, J., Kupiszewska, D., Saczuk, K., 2005, Impact of International Migration on Population Dynamics and Labour Force Recources in Europe, CEFMR Working Paper 1/2005, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych, Warszawa; Latuch M., 1996, Współczesna emigracja Polaków: aspekty demograficzne i społeczno-ekonomiczne zewnętrznego procesu migracyjnego ludności Polski lat osiemdziesiątych XX wieku, SGH Warszawa; Liberska, B., 1976a, Międzynarodowa migracja kwalifikowanych kadr, „Ekonomista”, nr. 4 1976, PTE Warszawa; Liberska, B., 1976b, Drenaż naukowców, inżynierów i lekarzy z krajów Trzeciego Świata do krajów rozwiniętych, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, nr.2 (46), PAN Warszawa; 17 Liberska, B., 1976c Migracja kwalifikowanych kadr do krajów wysoko rozwiniętych, „Sprawy Międzynarodowe” nr. 3, PISM, Warszawa; Liberska B., 2002, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w: Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa; Lucas R.B., 2004, International Migration Regimes and Economic Development, New York; Mahroum, S., 2000, Highly skilled globetrotters: mapping the international migration of human capital, R&D Management 30(1), pp. 23-31; Massey, D., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., Taylor, J. E., 1998, Worlds in Motion. Understanding the International Migration at the End of the Millennium, Oxford, Clarendon Press; Ministerstwo Gospodarki, 2007, Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Warszawa; Miyagiwa, K., 1991, Scale Economies in the Education and the Brain Drain Problem, International Economic Review, Vol. 32, No. 3, pp. 743-759; Mountford A., 1997, Can a brain drain be good for growth in the source economy?, „Journal of Development Economics” Vol. 53; Okólski M., 1996, Changes in Labor Mobility in Poland under the Transition, UW Faculty of Economic Sciences, Economic Discussion Papers No. 21, Olympus Warszawa; Okólski, M., 2003, Migracje a globalizacja, “Bank i Kredyt”, (dodatek Globalizacja) nr. 6/2003, NBP Warszawa; Okólski, M., 2004, Migracje pracownicze w Unii Europejskiej, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej”, z. 15/2004, SGH Warszawa; Okólski M., 2006, Costs and benefis of migration for Central European countries, CMR Working Papers, No. 7/65; Pellegrino A., 2001 Trends in Latin American skilled migration: „brain drain” or „brain exchange”?, „International Migration”, vol. 39, IOM, Geneva; Praszałowicz D., 2002, Teoretyczne koncepcje procesów migracji, “Przegląd Polonijny”, rok XXVIII, z. 4; Przybylska, K., 1981a, Ekonomiczne czynniki determinujące wielkość i kierunki emigracji zarobkowej w EWG (1958-1976), „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej”, nr 140, AE Kraków; Przybylska, K., 1981b, Ekonomiczne aspekty zatrudnienia obcej siły roboczej w krajach EWG, „Sprawy Międzynarodowe”, nr. 5/1981, PISM Warszawa; Ravenstein, E.G., 1885, The Laws of Migration, “Journal of the Statistical Society of London”, Vol. 48, No. 2 (Jun., 1885); Sakson, B., 2000, Oszacowanie liczby i struktury ludności Polski w dniu 6 XII 1988 r. z uwzględnieniem migracji lat 1980, „Studia Demograficzne”, 1(137), PAN Warszawa; Stark, O. , 2005, The new economics of the brain drain, „World Economics”, Vol. 6, Iss. 2, pp. 137; Stark O., Helmenstein C., Prskawetz A., 1997, A brain gain with a brain drain, „Economic Letters”, Vol. 55; Straubhaar, T., 2000, International Mobility of the Highly Skilled: Brain Gain, Brain Drain or Brain Exchange, HWWA Discussion Paper 88; Tokarski T., 2005, Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego, UJ, Kraków; UN, 2002, International Migration Report 2002, UN Population Division, Department of Economic and Social Affairs, New York; UN, 2005, Trends in the Total Migrant Stock: the 2005 Revision, UN Population Division, New York; UN, 2006, UN Trends in the Total Migration Stock: The 2005 Revision, United Nations Population Division; Vidal J-P., 1998, The effect of emigration on human capital formation, „Journal of Population Economics” Vol. 11; Walaszek, A., 2001, (eds.) Polska diaspora, Wydawnictwo Literackie, Kraków; Woźniak M.G., 2004, Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, AE Kraków. 8. Wykaz publikacji autora Publikacje w wydawnictwach recenzowanych: 1. Rozwiązania instytucjonalne i zadania polityki regionalnej Polski po 1989 roku, „Zeszyty Naukowe”, nr. 698, Prace z zakresu spraw europejskich i międzynarodowych, AE Kraków, 2005; 18 2. Specyfika Polonii brazylijskiej w kontekście procesów asymilacyjnych Polonii amerykańskiej (współautorstwo: Lourival de Araújo Filho), „Ameryka Łacińska”, Suplement 2005, CESLA UW, Warszawa 2005; 3. Problem asymilacji muzułmańskich imigrantów w Europie, „Zeszyty Naukowe”, nr. 699, Prace z zakresu spraw europejskich i międyznarodowych, AE Kraków, 2006; 4. Historia i przemiany organizacji Uniao Juventus, „Przegląd Polonijny”, z. 1/2006, PAN Kraków, 2006; 5. Rola migracji międzynarodowych w niwelowaniu nierówności społecznych, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Problemy globalizacji i regionalizacji (cz.1), red. M.G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2006; 6. Migration challenges for Polish economy in the era of globalization, „Emergo. Journal of Transforming Economies and Societies”, z.1/2006 – w druku (wydawnictwo AE); 7. Wyzwania migracyjne Polski, [w:] Gospodarka Polski na początku XXI wieku. Innowacyjność i konkurencyjność, red. S. Lis, AE Kraków; 8. Wyjazdy wykwalifikowanych migrantów z Polski: próba oceny skutków gospodarczych, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w gospodarce opartej na wiedzy, red. M.G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski – w druku (UR); 9. Dylematy europejskiej tożsamości po 11 marca 2004 roku. Problem asymilacji muzułmanów w aspekcie fragmentaryzacji i rekompozycji, [w:] Współczesne procesy fragmentaryzacji i rekompozycji, red. A. Surdej, AE Kraków, 2007. Pozostałe publikacje naukowe: 1. Stan obecny i szanse rozwoju polskich gospodarstw rolnych, "Acta Europae" nr 2, styczeń 2002; 2. Polsko-ukraińskie stosunki gospodarcze, "Acta Europae" nr 5, styczeń-luty 2003; 3. A especifidade das comunidades polonesas no Brasil e nos Estados Unidos da América e suas particularidades quanto a assimilacao cultural (współautorstwo: Lourival de Araújo Filho), "Projeçoes", Ano VII - 1/2005; 4. Procesy migracyjne w krajach Unii Europejskiej - problemy teoretyczne i praktyczne, "Euro-limes” nr 1(5), styczeń 2005; 5. Współczesne koncepcje dotyczące stosunków międzynarodowych, „Euro-limes”, nr (6), styczeń 2006. 19
