Skutki zdrowotne zagro e czynnikami chemicznymi w przemy le
advertisement
Dr n.med. Halina wirko Skutki zdrowotne zagroe czynnikami chemicznymi w przemyle meblarskim Warszawa 2010 1. Sowo wstpne Opracowanie jest przeznaczone gównie dla pracowników przemysu meblarskiego. Praca w zakadach tego przemysu, zwaszcza w maych, zwizana jest z wystpujcymi tam wieloma zagroeniami, waciwie na kadym stanowisku i na kadym etapie produkcji. Najwiksze jednak zagroenia czynnikami chemicznymi dla zdrowia pracowników wystpuj na stanowiskach: czyszczenia, wygadzania, oklejania powierzchni oraz lakierowania i malowania. Praca w pobliu tych stanowisk, jeli nie s waciwie izolowane, stwarza równie pewne zagroenie dla zdrowia osób pracujcych w ssiedztwie. Podstawowym celem tego opracowania jest zwrócenie uwagi pracowników na zagroenia dla zdrowia zwizane z czynnikami chemicznymi wystpujcymi na stanowiskach pracy, wskazanie gównych metod ograniczania ryzyka zawodowego czyli zapobiegania ujemnym skutkom oddziaywania zagroe na osoby wykonujce prac. Od tysicy lat drewno zaspokajao potrzeby czowieka, nie tylko jako opa i narzdzie obrony, ale suyo take do wytwarzania przedmiotów gospodarskich i mebli. W okresie renesansu gównym tworzywem do produkcji mebli byo drewno twarde, zwaszcza orzech woski. Dopiero w XVIII wieku zaczto stosowa pokrywanie mebli fornirem, tworzonym z pasków mikkiego drewna, czonych klejem. W XIX wieku przemys meblarski wprowadzi produkcj tzw. mebli szkieletowych, wykonanych z twardego drewna, pokrywanych i wykaczanych drewnem mikkim. Wikszo tych prac wykonywana bya rcznie. Pierwsze piy tarczowe i strugi wprowadzono w Holandii w 1777 roku. Od lat 50-tych XX wieku obserwuje si stay, wzrastajcy rozwój produkcji mebli wszelkiego rodzaju. Szczególnie jest to widoczne we Woszech, Holandii, Finlandii. Od lat 90-tych ubiegego wieku do czoówki pastw europejskich, produkujcych meble, doczya take Polska. 2. Przemys meblarski w Polsce W latach 90-tych ubiegego wieku nastpi w Polsce wzrost produkcji mebli, zauwaalny na wiatowym rynku. Warto krajowej produkcji mebli lokowaa nas w 1-szej dziesitce najwikszych europejskich producentów. Z danych GUS z roku 2002 wynika, e w Polsce funkcjonowao ponad 20 tys. firm zatrudniajcych ponad 130 tys. pracowników, co stanowio okoo 4,7 % ogóu pracujcych. Wikszo firm (okoo 80 % ogóu) to zakady zatrudniajce od kilkunastu do kilkudziesiciu osób. Okoo 95 % firm produkujcych meble naley do sektora prywatnego. Produkcja mebli obejmuje wiele procesów, takich jak: konserwacj drewna, piowanie, sezonowanie i suszenie, fornirowanie, produkcj paneli, mechaniczn obróbk, szlifowanie, 2 zaprawianie, szpachlowanie, bielenie, barwienie, polerowanie, piaskowanie, lakierowanie, montowanie i wykaczanie. W praktyce rzadko zdarza si, eby wszystkie wyej wymienione procesy produkcyjne byy wykonywane w jednym zakadzie. Jednake w zakadzie, wykonujcym jeden lub kilka wymienianych procesów obróbki drewna wystpuj zagroenia dla zdrowia. Na kadym z etapów produkcji pracownicy naraeni s na czynniki niebezpieczne, szkodliwe lub uciliwe. Nawet niewielkie iloci substancji chemicznych mog powodowa istotne zagroenie dla zdrowia i by przyczyn rónorodnych chorób, w tym take chorób zawodowych oraz wypadków przy pracy. 3. Gówne zagroenia zdrowotne wystpujce w zakadach przemysu meblarskiego. Szacuje si, e w warunkach szkodliwych dla zdrowia (wg danych GUS z lat 1999 2001) pracuje ponad 30 % ogóu osób, zatrudnionych przy produkcji mebli, a wedug danych Pastwowej Inspekcji Sanitarnej okoo 60 % pracowników w maych zakadach i okoo 40 % w duych zakadach jest naraonych na dziaanie znajdujcych si w rodowisku pracy, szkodliwych czynników, zagraajcych ich zdrowiu. Wg ww. róde czynnikami dominujcymi, stanowicymi zagroenia dla zdrowia pracowników s: x haas – wystpujcy w okoo 97 % zakadów; x pyy – wystpujce w okoo 93 % zakadów, w tym pyy z drewna twardego (np. z dbu i buku) w okoo 16 %; x czynniki chemiczne – wystpujce w okoo 60 – 70 % ogóu zakadów (brak dokadnych danych wynika z braku pomiarów tych czynników na wielu stanowiskach); x drgania mechaniczne – w okoo 10 % zakadów, gównie w maych, w których stosuje si rczne narzdzia do obróbki drewna. Ponadto uciliwoci i zagroeniem wypadkowym jest czsto nieprawidowe owietlenie stanowisk pracy, stwierdzane w ponad 5 % zakadów. W zalenoci od podstawowej technologii produkcji mebli, a wic od tego czy s one produkowane z pyty wiórowej laminowanej, czy z drewna litego znaczco zmienia si wielko i struktura zagroe. Stosowanie substancji chemicznych w procesach pracy w przemyle meblarskim jest nieuniknione i coraz bardziej powszechne. 3 Substancja chemiczna to pierwiastek chemiczny lub jego zwizek w stanie, w jakim wystpuje w przyrodzie lub zostaje uzyskana za pomoc procesu produkcyjnego z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwaoci oraz wszelkimi zanieczyszczeniami powstaymi w wyniku zastosowanego procesu, wyczajc rozpuszczalniki, które mona oddzieli bez wpywu na stabilno i skad substancji. Natomiast mieszanina - oznacza mieszanin lub roztwór skadajcy si z dwóch lub wikszej liczby substancji. Definicje pochodz z rozporzdzenia Unii Europejskiej – REACH (rozporzdzenie WE nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwole i stosowanych ogranicze w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniajce dyrektyw 1999/45/WE oraz uchylajce rozporzdzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak równie dyrektyw Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/ WE i 2000/21/WE). Substancje i mieszaniny chemiczne wystpuj w postaci: gazów, par, cieczy lub cia staych. Niebezpieczne substancje i preparaty to takie, które stwarzaj zagroenia dla zdrowia czowieka lub dla rodowiska i zostay zaklasyfikowane do co najmniej jednej z kategorii okrelonych w art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 152 poz.1222 ze zm.). Nawet niewielkie iloci tych substancji mog spowodowa powane skutki dla zdrowia pracownika. Dlatego tak wana jest wiedza o ich waciwociach (fizykochemicznych i biologicznych), umiejtno dokonania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny oraz zapoznanie pracowników ze rodkami profilaktycznymi, zapobiegajcymi temu ryzyku. Chemiczne zabezpieczanie drewna przygotowywanego do produkcji mebli polega na: pdzlowaniu, umieszczaniu w tunelach, zanurzaniu, nasczaniu drog osmotyczn, nastrzykiwaniu cinieniowym lub w retortach. Wród substancji stosowanych do zabezpieczania drewna przeciw grzybom i dziaajcych insektobójczo s m.in.: arseniany, chlorobenzen, chromiany i dichlorany alkaliczne, fenol, heksachloroheksan, kreozol. W produkcji fornirów poza pyem, mog powstawa dymy, szczególnie z ywic, a take z drewna, które zawieraj czynniki aktywne biologicznie (zwaszcza w przypadku 4 drewna z krajów egzotycznych), a przede wszystkim szeroki wachlarz substancji chemicznych. W procesie fornirowania paneli stosowane s róne materiay wice i klejce. Kleje, które s stosowane w przemyle meblarskim to midzy innymi: - celulozowy - zawierajcy octan celulozy, octan etylu, octan amylu, - formaldehydowy - zawierajcy: ywice fenolowe i formaldehydowe, metanol, mczk z drewna, z kory i upin orzecha, - kazeinowy - zawierajcy w skadzie kazein z mleka, formaldehyd, fluorek sodu, chlorek miedzi, - rolinny - zawierajcy mk sojow, wodorochlorek sodu, krzemian sodu, pentachlorofenol. Nazwy i rodzaje klei stosowanych w przemyle meblowym: x RAKOLL oraz JOWALLERM – baz w nich stanowi kopolimer octanu, winylu i etylenu, x JOWACOLL – gównym skadnikiem jest wodna dyspersja polimerowa, etanol, x stolarski WIKOL – na bazie polioctanu winylu, x klej tapicerski – zawierajcy m.in. 2-metylopentan, metylocyklopentan, butan -2on, aceton, etanol, n -heksan. Do barwienia drewna uywane s rónorodne barwniki: - kwasowe, np. kwas kroceinowy, rezorcynol, barwniki indulinowe rozpuszczalne w kwasach np. octowym lub siarkowym albo w roztworze wodnym siarczanu glinu, - redukujce, np. indygo, - siarkowe, np. czernie, brzy, zielenie, - utleniajce, np. barwniki sudanowe, p-fenylenodiamina, kwas pirogalusowy. Wród chemikaliów uywanych w przemyle meblarskim istotn rol odgrywaj farby, lakiery i rozcieczalniki. Przykady stosowanych lakierów: - lakier poliuretanowy jednoskadnikowy zawiera w swoim skadzie m.in. ksylen, octan 1-metoksy – 2-propylu, octan butyloglikolu, - lakier poliuretanowy dwuskadnikowy. Skadnik A zawiera: octan butylu, octan etylu, ksylen, octan metoksypropylu; - lakier poliuretanowy dwuskadnikowy. Skadnik B zawiera: octan butylu, octan etylu, diizocyjanian, - lakier do drewna – z niskowrzc frakcj naftow obrabian wodorem. 5 Niektóre nazwy firmowe stosowanych lakierów: x lakier akrylowy 3 H-LACKE S 32-30, zawiera: aceton, octan butylu, toluen, x lakier 3H-LACKE typ 5507, zawiera: octan izobutylu, propan-2-ol, destylaty naftowe, toluen, x lakier gruntujcy UV UG 7325 (HESSE) – diakrylanem tripropyloglikolu, akrylanem etylu x lakier nitrocelulozowy EH 3318x0040 (Polifarb Cieszyn - Wrocaw). Gówne skadniki to: octan izobutylu, mieszanina wglowodorów alifatycznych (nafta), propan-2-ol, x lakier LACAPOL 340 i 345 zawieraj toluen, butan 2-on, octan izobutylu, x lakier FONDIPOL 265 BLANCO – zawiera – toluen, ksylen, butan-2-on. Rozcieczalniki do lakierów w swoim skadzie zawieraj m.in.: octan n-butylu, octan izobutylu, etanol, metanol, toluen, butan-2-on, propan-2-ol, heksan, ksylen, lekk benzyn, dichlorometan. Wymieni tu mona jako przykady: - rozcieczalnik do lakierów poliuretanowych D -1010, których gównym skadnikiem jest octan n-butylu, - rozcieczalnik do lakierów wiatochronny (Polifarb Cieszyn - Wrocaw), zawiera: octan izobutylu, octan 2-metoksypropylu, - rozcieczalnik D/D 907, zawiera: butan-2-on i toluen, - rozpuszczalnik do farb i lakierów zawierajcy aceton. Bejce: x bejca wodna alkoholowa 3H-LACKE - zawiera propan-2-ol, x roztwór barwicy BARBICOLOR 600– zawiera: metanol, toluen, propanol. Wosk do nanoszenia na drewno – zawierajcy benzyn lekk obrabian wodorem oraz benzyn cik hydroodsiarczon, propan -2-ol. ywice epoksydowe zawierajce w swoim skadzie m.in.: formaldehyd, bezwodnik ftalowy, aminy oraz mieszaniny rozcieczalników aktywnych i nieaktywnych. Szczególne zagroenie zdrowotne dla pracowników stwarzaj wieloskadnikowe mieszaniny lotnych zwizków organicznych, stosowanych powszechnie jako rozcieczalniki farb, lakierów i klejów oraz wydzielajce si z tworzyw sztucznych m.in. z ywic fenolowoformaldehydowych lub mocznikowo-formaldehydowych stosowanych przy produkcji mebli z pyt wiórowych. 6 N D S – Najwysze Dopuszczalne Stenie chemicznych i pyowych czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy - warto rednia waona stenia, którego oddziaywanie na pracownika w cigu 8-godzinnego dobowego i przecitnego tygodniowego wymiaru czasu pracy okrelonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywnoci zawodowej nie powinno spowodowa ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszych pokole. N D S Ch – Najwysze Dopuszczalne Stenie Chwilowe - warto rednia stenia, które nie powinno spowodowa ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeeli wystpuje w rodowisku pracy nie duej ni 15 minut i nie czciej ni 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstpie czasu nie krótszym ni 1 godzina. N D S P - Najwysze Dopuszczalne Stenie Puapowe - warto stenia, która ze wzgldu na zagroenie zdrowia lub ycia pracownika nie moe by w rodowisku pracy przekroczona w adnym momencie. W poniszej tabeli przedstawiono przykady obowizujcych Najwyszych Dopuszczalnych Ste czynników chemicznych czsto spotykanych w produktach stosowanych w przemyle meblarskim w Polsce (Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29 listopada 2002 w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U. Nr 217, poz.1883 z pón. zm.) Tabela 1. Obowizujce w Polsce Najwysze Dopuszczalne Stenia czynników, które s skadnikami wyrobów stosowanych w przemyle meblarskim. Nazwa substancji Aceton Aziridyna (etylenoimina) NDS (mg/m3) NDSCh (mg/m3) 600 0,62 1800 - 7 Butan-2-on Cykloheksanon Octan etylu Formadehyd Octan butylu Dichlorometan Octan izobutylu Octan winylu Ksylen (mieszania izomerów :1,2-;1,3-; 1,4-) Propan-1-ol Toluen Terpentyna Formamid Etylobenzen 450 40 200 0,5 200 88 200 10 100 200 100 112 23 200 900 80 600 1,0 950 400 30 600 200 300 400 Jak wspomniano, w przemyle meblarskim praktycznie na kadym stanowisku wystpuj zagroenia dla zdrowia, wród których s take mieszaniny i substancje chemiczne, oraz pyy, zwaszcza z drewna twardego. Wystpuj te czynniki biologiczne takie jak: plenie, grzyby. W zakadach czsto wystpuje naraenie na kilka rónych czynników równoczenie. Zgodnie z wymaganiami Unii Europejskiej substancje i preparaty chemiczne ze wzgldu na ich szkodliwe dziaanie na czowieka i rodowisko naturalne klasyfikuje si, uwzgldniajc ich toksyczno, waciwoci fizykochemiczne oraz dziaanie na rodowisko, przypisujc im symbole literowe. Tabela 2. Oznaczenia waciwoci fizykochemicznych niebezpiecznych substancji i preparatów L.p. Waciwoci fizykochemiczne Symbole literowe 1. o waciwociach wybuchowych E 2. o waciwociach utleniajcych O 3. skrajnie atwo palne F+ 4. wysoce atwo palne F 5. atwo palne F 6. bardzo toksyczne T+ 7. toksyczne T 8. szkodliwe Xn 9. rce C 10. dranice Xi 11. uczulajce  12. rakotwórcze Â) ) X n lub Xi T lub X n 8 13. mutagenne  ) T lub X n 14 dziaajce na rozrodczo  ) T lub X n 15. Niebezpieczne dla rodowiska N  ) zagroenia te oraz wynikajce z innych niebezpiecznych waciwoci substancji lub preparatów s wyraone równie bardziej szczegóowo za pomoc zwrotów wskazujcych rodzaj zagroenia. Opakowanie z etykiet i znakami ostrzegawczymi Substancjom i mieszaninom po okreleniu ich niebezpiecznych waciwoci, powodujcych zagroenia, przypisano – zwroty R, opisujce to zagroenie dla czowieka i rodowiska (Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 wrzenia 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U. Nr 171, poz.1666 z pón. zm.). Opis zagroenia zwizanego z dan substancj lub mieszanin wskazano przez zwroty R. Np. R 23 – dziaa toksycznie przez drogi oddechowe, R 24 - dziaa toksycznie w kontakcie ze skór, R 26 –dziaa bardzo toksyczne przez drogi oddechowe, R 27 – dziaa bardzo toksycznie w kontakcie ze skór, R 28 – dziaa bardzo toksycznie po pokniciu. Uwaga ! Stosowane w zakadzie pracy niebezpieczne substancje i mieszaniny powinny bezwzgldnie posiada karty charakterystyki. 9 4. Skutki zdrowotne naraenia na czynniki chemiczne Wikszo chemikaliów, zwaszcza lakierów, ywic, rozpuszczalników, bejc i klejów ze wzgldu na skad chemiczny kwalifikowana jest jako substancja: toksyczna, bardzo toksyczna, szkodliwa, dranica, rca, atwopalna, a take jako niebezpieczna dla rodowiska naturalnego. Niektóre z nich wykazuj dla czowieka dziaanie rakotwórcze, mutagenne i dziaaj szkodliwie na rozrodczo. Gównymi drogami wnikania substancji chemicznych do organizmu pracownika s drogi oddechowe i skóra, zwaszcza uszkodzona oraz przewód pokarmowy. Drogami oddechowymi wchaniane s pary, np. benzenu i rozpuszczalników organicznych oraz pyy, w tym pyy drewna twardego (buku, dbu). Przez skór atwo wchaniaj si np. anilina, nitrobenzen, fenol, zwizki fosforoorganiczne. Z przewodu pokarmowego – mog by wchonite substancje chemiczne razem ze spoywanym pokarmem, pynami lub po odkaszlniciu z dróg oddechowych. Zatrucie chemiczne nastpuje wówczas kiedy ilo i/lub jako czynnika chemicznego, który przedosta si do organizmu przekracza granice wydolnoci organizmu do jego fizjologicznego usuwania i/lub zakóca funkcjonowanie organizmu, a skutki zdrowotne zalene s od czasu i wielkoci naraenia pracownika na okrelone substancje lub mieszaniny chemiczne. Uwzgldniajc te kryteria zatrucia dzielimy na: - zatrucia ostre – wywoane przez substancje lub mieszaniny wchonite przez organizm w dawce jednorazowej, z objawami pojawiajcymi si w krótkim czasie - do 24 godzin. Charakteryzuj si one du dynamik objawów, takich jak: nudnoci, wymioty, bóle i zawroty gowy oraz trudnociami w oddychaniu. W cikich przypadkach moe doj do zaburze oddychania, a do zatrzymania oddechu, a nawet zgonu; - zatrucia przewleke – szkodliwe skutki pojawiaj si po dugotrwaym naraeniu na mae dawki substancji lub mieszanin lub stenia czynnika zagraajcego, znajdujcego si w rodowisku pracy. W dostpnym pimiennictwie i w bazach danych nie znaleziono opisów przypadków ostrych zatru chemikaliami w przemyle meblarskim. Zatrucia zawodowe najczciej maj charakter przewleky Reakcja organizmu na dziaanie chemicznych czynników szkodliwych zaley od: - ich waciwoci fizykochemicznych, - dróg wchaniania, 10 - dawki, - atwoci emisji do atmosfery, - czasu oddziaywania na pracownika, - oraz od ogólnego stanu zdrowia, wieku i pci osoby naraonej, jej sposobu odywiania si, rodzaju wykonywanej pracy oraz od warunków rodowiska pracy takich jak temperatura czy wilgotno powietrza. Ze wzgldu na warunki pracy w zakadach meblarskich czsto wystpuje naraenie na kilka substancji chemicznych równoczenie. Oceniajc stopie zagroe naley bra pod uwag, e dziaanie toksyczne kilku substancji moe by: - niezalene - kiedy mechanizm dziaania kadej z substancji jest odrbny i wywouje róne skutki. cznie skutek jest wówczas taki, jak w przypadku naraenia na kad z tych substancji niezalenie, - sumujce si – wielko efektu toksycznego jest wówczas sum skutków dziaania wszystkich toksycznych substancji, - synergiczne – gdy jedna substancja potguje oddziaywanie drugiej, - wzmoone – gdy substancja sama nie jest szkodliwa, lecz wzmaga szkodliwe dziaanie innej substancji, - antagonistyczne – gdy nastpuje osabienie lub zniesienie toksycznego dziaania danej substancji przez inn. Skutki naraenia pracownika na czynniki chemiczne wystpujce w przemyle meblarskim mog mie charakter miejscowy lub mog oddziaywa na róne ukady organizmu czowieka, a ich charakter moe by ostry lub przewleky. Skutki miejscowe to najczciej dziaanie dranice i uczulajce skór, bony luzowe lub spojówki. Skutki ukadowe to zmiany, np.: w ukadzie trawiennym (w wtrobie, nerkach) oraz w ukadzie nerwowym (orodkowym i obwodowym). Najczstsz reakcj organizmu jest miejscowa, ostra reakcja nieosonitej skóry ciaa, luzówek górnych dróg oddechowych oraz spojówek oczu. Reakcje te powoduj olejki eteryczne, glikozydy, saponiny i fenolowe zwizki chemiczne zawarte gównie w pyach jaowca, akacji, cyprysika. Ponadto podobne dziaanie maj take formaldehyd i chromiany stosowane w procesach produkcyjnych. Substancje toksyczne, wystpujce w wielu preparatach stosowanych w przemyle meblarskim mog powodowa zmiany miejscowe - skórne i luzówkowe oraz narzdowe. 11 Zmiany skórne to najczciej alergie w postaci: podranienia, zaczerwienienia, wyprysku kontaktowego i zdarzajcego si dodatkowo zakaenia bakteryjnego. Zmiany te najczciej wystpuj na doniach, przedramionach i twarzy (na nieosonitej skórze). Spojówki s najczciej zaczerwienione i zawi - reakcja alergiczna, ale sporadycznie moe zdarzy si take toksyczne uszkodzenie spojówek. Znacznie czciej ni ostre, opisane wyej zmiany alergiczne, zdarzaj si przewleke nieyty spojówek i luzówek. Jak wynika z bada Instytutu Medycyny Pracy w odzi, wród pracowników przemysu meblarskiego przewleky nieyt nosa stwierdza si u okoo 25 % zbadanych osób, przewleky nieyt bony luzowej garda u 70 % osób, a przewleke zapalenie krtani u 40 %. Zmiany te najczciej powoduj preparaty do impregnacji drewna, farby, lakiery, a zwaszcza zawarty w nich formaldehyd i izocjaniany. Zdarzaj si równie przypadki astmy oskrzelowej. Rozpuszczalniki, rozcieczalniki, ywice, niektóre farby i lakiery zawierajce benzyny ekstrakcyjne, aceton, octan metylu, octan etylu, benzen, toluen, ksylen, dichlorometan przy dugotrwaym naraeniu pracownika, nawet na niskie stenia, mog toksycznie oddziaywa na czynnoci orodkowego ukadu nerwowego, wyraajce si zmiennoci nastrojów, zaburzeniami snu, pamici, bólami gowy, spowolnieniem czynnoci percepcyjno- motorycznych, a w nerwach obwodowych, (np.: w okciowym) stwierdzono zwolnienie przewodzenia bodców. Z uwagi na czste wystpowanie w skadzie lakierów i rozcieczalników toluenu i ksylenu warto dokadniej pozna objawy zatrucia tymi zwizkami. S one pochodnymi benzenu znacznie mniej toksycznymi std ich stosowanie w lakierach i rozcieczalnikach. NDS dla toluenu i ksylenu wynosi 100 mg/m3. Do organizmu czowieka wchaniaj si gównie przez ukad oddechowy. W niewielkich ilociach mog si te wchania przez skór. Posta ostra zatrucia benzenem i jego homologami W postaci ostrej najsilniej jest wyraone pobudzenie – „upojenie benzenem”, potem piczka która moe utrzymywa si dugo. Mog wystpi kurcze poszczególnych mini, drgawki, osabienie krenia i poraenie oddechu. Skóra, twarz i bony luzowe s zaczerwienione. Nie ma uszkodzenia ukadu krwiotwórczego. Po okresie euforii, upojenia ujawniaj si powikania w postaci utrwalonego uszkodzenia ukadu nerwowego (bóle i zawroty gowy, drgawki). Dolegliwoci ze strony ukadu nerwowego wystpuj niekiedy równie w nastpstwie ostrego zatrucia mniejsz iloci benzenu lub jego homologów. 12 Posta przewleka – Jeli mae dawki benzenu dziaaj wielokrotnie lub stale przez duszy czas, dochodzi do przewlekej choroby. Gównymi objawami zatrucia s wówczas wyczerpanie, bóle i zawroty gowy oraz zaburzenia ukadu pokarmowego. W przewlekych objawach zatrucia pierwszym objawem moe by skonno do krwawienia z bon luzowych nosa, przewodu pokarmowego i in. oraz liczne mae wybroczyny na skórze. Przyczyn jest skaza krwotoczna. Do ujawnienia tego powikania lub jego nasilenia dochodzi zwaszcza w wyniku dodatkowego obcienia organizmu np. podczas choroby zakanej, w nastpstwie krwotoku, ciy i in. jeli zatruty ponownie zetknie si z benzenem po uzyskaniu poprawy, obserwuje si czsto nadwraliwo na t substancj. Podobnie u ludzi dotknitych przewlekym zatruciem benzenem wystpuje nadwraliwo na alkohol. Przewleke dziaanie homologów benzenu nie wywiera szkodliwego wpywu na ukad krwiotwórczy. Mog jednak ujawni si wówczas znuenie, bóle gowy, oszoomienie, skonno do wymiotów, uczucie ogólnego rozbicia i nietolerancja alkoholu. Objawy te wystpuj po ustaniu kontaktu z tymi substancjami. Fragment z ksiki „ Medycyna Pracy” – przekad z niemieckiego, prof. dr hab. n. med. B. Gwód i doc. dr med. A. Dawidowicz, Warszawa 1985, Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich Niektóre zwizki zawarte w farbach, lakierach, bejcach i rozpuszczalnikach oraz pyy twardego drewna (db, buk) mog prowadzi do zmian nowotworowych lub/i mutagennych. Zmiany nowotworowe ujawniaj si po upywie wielu lat od pierwotnego naraenia pracownika na te substancje i mog by zlokalizowane w rónych tkankach i organach organizmu. Na przestrzeni wielu lat u pracowników przemysu meblowego w Anglii, Szwecji i Danii rozpoznawano kilka przypadków zmian nowotworowych wywoanych przez formaldehyd. Byy to: rak zatok, rak gruczoowy zatok lub rak gruczoowy nosa. Ponadto stwierdzono raka paskonabonkowego wywoanego pyem drewna twardego. Bardzo trudno byo okreli okres ekspozycji. Np.: we Woszech po 40 latach naraenia (w latach 1963– 1981) rozpoznano 4 przypadki raka luzowatego, 3 przypadki raka paskokomórkowego, 1 przypadek raka z komórek nabonka oddechowego. Niektóre z substancji chemicznych stosowanych w przemyle meblarskim mog powodowa nowotwory zoliwe ukadu krwiotwórczego. W Anglii odnotowano pojedyncze przypadki szpiczaka mnogiego oraz ziarnicy zoliwej (choroba Hodgkin’a). Take niektóre pyy drewna i substancje chemiczne suce do jego impregnacji oraz zawarte w rozcieczalnikach zawieraj w swoim skadzie czynniki mutagenne, których dziaanie polega na uszkodzeniu DNA. Eksperci Midzynarodowej Agencji Bada nad Rakiem (IARC) uznali, e dla czynników szkodliwych wystpujcych w rodowisku pracy podczas produkcji mebli istniej 13 wystarczajce dowody dziaania rakotwórczego i dlatego zaliczyli prace zwizane z naraeniem na py drewna twardego do czynników rakotwórczych dla ludzi – kategoria grupy 1. (Dyrektywa Rady 99/38/WE z 29.04.1999 r.) Tabela 3. Substancje chemiczne stosowane w przemyle meblarskim i stolarskim o udowodnionym lub prawdopodobnym dziaaniu rakotwórczym. Substancje chemiczne Akrylonitryl Nr CAS* Zastosowanie lub ródo emisji 107-13-1 skadnik ywic akrylowych Grupa 2 B puca, oskrzela, gruczo krokowy, pcherz, moczowy, ukad krwionony i limfatyczny 71-43-2 rozpuszczalnik 75-01-4 podstawowy skadnik ywic poliuretanowych Benzen Chloroeten (chlorek winylu) Klasyfikacja wg IARC * Lokalizacja nowotworów (udowodniona lub prawdopodobna) Polska NDS (mg/m3) NDSCh (mg/m3) 2 10 Grupa 1 ukad limfatyczny (gównie biaaczka) 1,6 - Grupa 1 misakonaczyniak (wtroby) 5 30 Klasyfikacja F; R11, Rakotw. kat. 2, R45 T, R23/24/25 Xi , R37/38-41, R43, N, R51-53 F, R11 Rakotw. kat. 1, R45 Mut. kat 2, R46, T, R48/23/24/25, R65, Xi, R36/38 F+, R12, Rakotw. kat. 1, R45 Chromiany(VI) i dichromiany(VI) chromiany 1,3-Bis (2,3epoksypropoksy) benzen - Grupa 1 puca, zatoki nosowe 0.1 0,3 101-90-6 skadnik ywic poliuretanowych Grupa 2 B (brak danych o umiejscowieniu nowotworów u ludzi) - - Rakotw. kat. 3 R40 Mut. kat 3, R68, R36/38, Xn, R21/22 Xi R43, R52-53 50-00-0 skadnik ywic i klejów Grupa 2 A nos., gardo, puca, ukad limfatyczny, skóra 0,5 1 Rakotw. kat 3 R40 T, R23/24/25, C, R34, R43 impregnacja drewna Grupa 2A skóra, w tym moszna Formaldehyd Oleje antracenowe - fngicyd, insekcyd Rakotw. kat. 2 Mut. kat 2 (chromian potasu i chromiany) 0,002 (NDS dla sumy 9 kancerogennych WWA) CAS * -Midzynarodowy Rejestr Substancji Chemicznych, IARC* - Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem Wg klasyfikacji IARC Grupa 1 – oznacza, wg klasyfikacji IARC, e czynnik jest rakotwórczy dla ludzi; 14 Grupa 2 - czynnik prawdopodobnie, przypuszczalnie rakotwórczy dla ludzi; Grupa 2A - prawdopodobnie rakotwórczy dla ludzi oraz istnieje wystarczajcy dowód dziaania rakotwórczego dla zwierzt dowiadczalnych; Grupa 2B - przypuszczalnie rakotwórczy dla ludzi oraz brak wystarczajcego dowodu dziaania rakotwórczego dla zwierzt dowiadczalnych Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem IARC (International Agency for Research on Cancer), na podstawie przyjtych kryteriów oceny dowodu dziaania rakotwórczego, przyja nastpujcy podzia na kategorie czynników rakotwórczych dla ludzi: Kat.1 - udowodniono dziaanie rakotwórcze dla czowieka ; Kat. 2 – rozpatrywany jako rakotwórczy dla czowieka; Kat. 3 – moliwe jest dziaanie rakotwórcze dla ludzi, ale czynnik nie jest klasyfikowany jako kat. 2. Substancje zaliczone do kategorii 1 lub 2 uznaje si za czynniki rakotwórcze dla ludzi i przypisuje im si symbol „T” okrelajcy toksyczno oraz zwrot okrelajcy rodzaj zagroenia – R45 – co oznacza – „moe powodowa raka”. Centralny rejestr danych o naraeniu na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym prowadzi Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w odzi na podstawie danych przekazywanych przez pastwowych wojewódzkich inspektorów sanitarnych. Naley pamita, e niektóre z substancji chemicznych stosowanych w przemyle meblarskim mog powodowa odlege nastpstwa naraenia. Choroby (takie jak nowotwory) objawiaj si wówczas po dugim okresie utajenia, w ustroju osób, które byy bezporednio naraone (jak nowotwory) lub w nastpnych pokoleniach, jako wtórnopokoleniowe. Najczciej s to zaburzenia genotoksyczne, embriotoksyczne, ujawniajce si u potomstwa, w wyniku naraenia na substancj toksyczn w okresie rozwoju embrionalnego oraz teratogenne objawiajce si trwaymi wadami strukturalnymi lub czynnociowymi w zarodkach lub podach. Inn odmian zmian patologicznych u potomstwa s skutki naraenia na substancje toksyczne w okresie rozwoju podu. Substancje powodujce te zmiany nazywamy fetotoksycznymi. Najbardziej niebezpieczne i powodujce trwae uszkodzenia organizmu pracownika i jego potomstwa s rozpuszczalniki zawierajce benzen i chlorowcopochodne wglowodorów alifatycznych. Substancje chemiczne dziaajce mutagennie zalicza si równie do 1, 2 lub 3 kategorii. Kat.1 - to substancje i preparaty o udowodnionym dziaaniu mutagennym dla czowieka; Kat. 2 - substancje, które rozpatruje si jako mutagenne; 15 Kat. 3 – substancje o moliwym dziaaniu mutagennym. Substancjom mutagennym nalecym do 1 lub 2 kategorii przypisuje si symbol „T”, jako znak ostrzegawczy okrelajcy substancj toksyczn oraz zwrot R 46 – moe powodowa dziedziczne wady genetyczne. Pracodawca stosujcy substancje, preparaty, czynniki o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym zobowizany jest do prowadzenia rejestru tych chemikaliów, rejestru procesów technologicznych o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym, a take rejestru pracowników zatrudnionych w warunkach naraenia na ich dziaanie i do przechowywania dokumentacji przez okres 40 lat po ustaniu naraenia. 5. Ochrona pracowników przed negatywnymi skutkami pracy w naraeniu na czynniki chemiczne wystpujce w przemyle meblarskim. Ze wzgldu na liczne zagroenia zdrowotne wystpujce w procesach pracy w przemyle meblarskim pracodawca winien zwróci szczególn uwag na pracowników modocianych i kobiety w ciy. Zasady zatrudniania pracowników modocianych okrela rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych modocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. Nr 200, poz. 2047 z pón. zm.); W zaczniku nr 1 tego rozporzdzenia okrelone s prace wzbronione modocianym. Wród nich wymienione s prace w naraeniu na dziaanie substancji i preparatów chemicznych zakwalifikowanych jako: 1) toksyczne (T), bardzo toksyczne (T+), rce (C) lub wybuchowe (E); 2) szkodliwe (Xn), którym przepisano jeden lub wicej zwrotów zagroe, np. R39 tzn. e zagraa powstaniem bardzo powanych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia, R42 - moe powodowa uczulenie w nastpstwie naraenia drog oddechow, 3) dranice (Xi) z przypisanymi im zwrotami, m.in. R12 - oznacza produkt skrajnie atwopalny, R43 - moe powodowa uczulenie w kontakcie ze skór. W zaczniku nr 2 do ww. rozporzdzenia, który zawiera wykaz niektórych prac wzbronionych modocianym, przy których zezwala si na zatrudnienie modocianych w wieku powyej 16 lat, jeli to jest niezbdne do odbycia przygotowania zawodowego, wymienia si m. innymi prace w kontakcie z czynnikami stwarzajcymi ryzyko uczulenia, pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskaza zdrowotnych do kontaktu z tymi czynnikami. Do prac szczególnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciy lub karmicych piersi zalicza si: 16 - prace w naraeniu na dziaanie rozpuszczalników organicznych, jeli ich stenie w rodowisku pracy przekracza wartoci 1/3 NDS - prace w naraeniu na dziaanie czynników rakotwórczych i o prawdopodobnym dziaaniu rakotwórczym, okrelonych w odrbnych przepisach. Wykaz prac szczególnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet zawiera rozporzdzenia Rady Ministrów z dnia 10 wrzenia 1996 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 545 ze zm.). Ochrona pracowników przed zagroeniami obejmuje wielokierunkowe dziaania techniczne. S one niezwykle wane dla bezpieczestwa pracy i ochrony zdrowia pracowników. Nie s one jednak przedmiotem tego opracowania. Pamitajmy jednake, e przy prawidowym zabezpieczeniu procesów pracy, stosowaniu odpowiednich ochron osobistych, przestrzeganiu wszystkich zasad bhp, wielu skutków mona unikn. Nie bez znaczenia jest take osobnicza wraliwo i odporno organizmu. Do najczciej stosowanych rodków ochrony zbiorowej i indywidualnej mona zaliczy: - rodki ochrony zbiorowej – to rónorodne rozwizania techniczne stosowane w pomieszczeniach pracy jak np. systemy wentylacji ogólnej (take mechanicznej) oraz miejscowej, dobrze funkcjonujce i utrzymane w dobrym stanie technicznym, zapewniajcym ich sprawno i niezawodno. Reguluj to stosowne przepisy. - rodki ochrony indywidualnej – które stosuje si, jeeli zagroeniu na stanowisku pracy nie mona przeciwdziaa w inny sposób. Poniewa wikszo czynników chemicznych wchania si do organizmu pracownika przez ukad oddechowy, dlatego najczciej na stanowiskach pracy stosowany jest sprzt ochrony dróg oddechowych. Dokonanie prawidowego doboru sprztu ochrony ukadu oddechowego jest niemoliwe bez rozpoznania zagroe i oceny ryzyka zawodowego. Ustalenie relacji pomidzy steniem substancji chemicznych w rodowisku pracy a ich NDS stanowi podstaw doboru typu i klasy ochronnej ww. sprztu. Istniej dwie gówne grupy zagroe ukadu oddechowego: x wdychanie powietrza zanieczyszczonego aerozolami, gazami, parami substancji szkodliwych, x wdychanie powietrza, w którym jest niedobór tlenu (zawarto mniejsza ni 17 % objtociowych). Jest to podstaw podziau sprztu ochrony ukadu oddechowego na: x sprzt oczyszczajcy, x sprzt izolujcy. 17 W przypadku krótkotrwaego naraenia na czynniki chemiczne oraz przy niewielkich przekroczeniach NDS zaleca si stosowanie pómasek z waciwym filtrem - stosownym do zagroenia, jeli zanieczyszczenia wystpuj w postaci aerozoli albo pómasek filtrujco pochaniajcych w przypadku gdy zanieczyszczenia s w postaci aerozoli, par i gazów substancji chemicznych. Natomiast w przypadku kontaktu z czynnikami rakotwórczymi lub gdy wystpuje znaczne przekroczenie NDS zaleca si stosowanie filtru, pochaniacza lub filtropochaniacza z pómask lub z mask pen. W sytuacjach awaryjnych lub znacznego przekroczenia NDS, a take przy koniecznoci dugotrwaej pracy w warunkach zagroe niezbdne jest stosowanie: x filtrujco-pochaniajcego sprztu ze wspomaganiem przepywu lub z wymuszonym przepywem powietrza w poczeniu z odpowiedni czci ochrony twarzy tj. hemem, kapturem lub mask, x sprztu izolujcego w postaci aparatów wowych spronego powietrza lub aparatów powietrznych butlowych, poczonych z pen mask. Zaleca si równie stosowanie odpowiedniej odziey ochronnej, dobranej do rodzaju, waciwoci i stanu skupienia substancji oraz jej stenia, czasu ekspozycji i rodzaju wykonywanej pracy. Najczciej stosowane s kombinezony, ubrania, fartuchy wykonane z tkanin, dzianin, wókien powlekanych, impregnowanych lub z folii. Na stanowiskach zagroonych wybuchem pracownicy powinni by wyposaeni w rodki ochrony indywidualnej wykonane z materiaów antyelektrostatycznych i speni wymagania okrelone w przepisach w sprawie zasadniczych wymaga dla rodków ochrony indywidualnej. Istotny jest równie dobór waciwych rkawic szczelnie przylegajcych, wykonanych gównie z gumy kauczukowej naturalnej lub sztucznej, lub tworzyw sztucznych (PCV, PVA, viton). W przypadku stosowania preparatów zawierajcych lotne zwizki organiczne, np. aceton, toluen, octan etylu, butylu, naley stosowa: x sprzt ochronny ukadu oddechowego: mask lub pómask skompletowan z pochaniaczem specjalnym typu AX, x odzie ochronn z materiaów powlekanych kauczukiem butylowym lub vitonem, antyelektrostatyczn, x rkawic ochronne, np. z kauczuku naturalnego, x obuwie ochronne, np. z neoprenu. 18 W celu uzyskania waciwej czystoci powietrza w odniesieniu do substancji chemicznych, niezbdne jest eliminowanie róde ich emisji. W zakadach meblarskich powinno si dy do: x stosowania rozpuszczalników niezawierajcych benzenu i chlorowcopochodnych wglowodorów alifatycznych, x wyboru surowców do produkcji mebli na bazie drewna, niezawierajcych formaldehydu w steniach wikszych ni 0,08 ppm, x izolowania stanowisk pracy, na których stosowane s lotne rozpuszczalniki od innych stanowisk, x w miar moliwoci wyboru rozpuszczalników o duej prnoci par oraz niesklasyfikowanych, jako substancje bardzo toksyczne, rakotwórcze, czy mutagenne. 6. Profilaktyka medyczna Do pracy w brany meblarskiej nie naley przyjmowa osób z wrodzonymi lub nabytymi zmianami w ukadzie oddechowym i krenia. Istotne znaczenie ma wyeliminowanie palenia papierosów w zakadzie pracy. Przeciwwskazaniem do pracy, zwaszcza w lakierniach s: zmiany pylicze i inne pyopochodne choroby puc, grulica puc i zmiany pogrulicze, przewleke zmiany zapalne oskrzeli, zmiany pozapalne opucnej, dychawica oskrzelowa, sarkoidoza, alergiczne zapalenie pcherzyków pucnych, przewleke zanikowe, przerostowe lub alergiczne nieyty górnych dróg oddechowych, polipy lub inne niedronoci nosa, znieksztacenia klatki piersiowej ograniczajce ruchomo oddechow. Wymienione przeciwwskazania lekarskie dotycz kandydatów do pracy. Z uwagi na fakt, e ryzyko zawodowe zwizane z naraeniem na pyy drewna, w szczególnie py drewna twardego dla wikszoci stanowisk w zakadach meblarskich jest oceniane jako due, std w ramach bada lekarskich szczególn uwag zwraca si na ukad oddechowy. Zakres bada wstpnych i okresowych dla pracowników tego przemysu obejmuje: x badanie ogólnolekarskie, ze zwróceniem uwagi w wywiadzie lekarskim na: alergi (luzówki, spojówki), ukad oddechowy, skór; x zdjcie rentgenowskie klatki piersiowej, x spirometri. Czstotliwo bada okresowych w przypadku naraenia na py drewna twardego: 19 - pierwsze badanie powinno odby si po roku pracy i powinno obejmowa badanie ogólne, w zalenoci od wskaza - laryngologiczne i dermatologiczne, rtg klatki piersiowej. - nastpne badanie po kadych 4 latach pracy. Czstotliwo i zakres profilaktycznych bada lekarskich pracowników, w zalenoci od czynników stwarzajcych zagroenia zdrowia, reguluje rozporzdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie Pracy (Dz.U Nr 69, poz. 332 z pón. zm.). O przeciwwskazaniach zdrowotnych do wykonywania pracy na okrelonym stanowisku w trakcie trwania zatrudnienia decyduje lekarz przeprowadzajcy badania profilaktyczne. Kady pracownik po przeprowadzonym badaniu lekarskim powinien by poinformowany o jego wynikach bada i ocenie jego stanu zdrowia, a take o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej. Celem bada profilaktycznych w stosunku do osób naraonych na pyy i czynniki chemiczne jest przede wszystkim zapobieganie zmianom nowotworowym i genetycznym. W przypadku podejrzenia lub rozpoznania u pracownika zmian spowodowanych dziaaniem czynnika rakotwórczego, pracodawca jest zobowizany do przeprowadzenia dodatkowych bada stanu zdrowia innych pracowników pracujcych w naraeniu na taki sam lub podobny czynnik. W zakadach meblarskich, w których wystpuje naraenie na pyy drewna twardego, pary rozpuszczalników organicznych i formaldehydu, a take przy emisji haasu naley przeprowadza badania i pomiary tych czynników. W przypadku wystpowania w rodowisku pracy czynnika szkodliwego dla zdrowia innego ni o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym badania przeprowadza si: x co najmniej raz na 2 lata – przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stenia lub natenia czynnika szkodliwego dla zdrowia powyej 0,1 do 0,5 wartoci najwyszego dopuszczalnego stenia lub natenia okrelonego w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy, x co najmniej raz w roku przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stenia lub natenia czynnika szkodliwego dla zdrowia powyej 0,5 wartoci najwyszego dopuszczalnego stenia lub natenia czynnika szkodliwego okrelonego w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy: 20 kadym przypadku wystpowania w rodowisku pracy czynników mutagennych pracodawca jest zobowizany do pomiarów tego czynnika: x w kadym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach wystpowania tego czynnika. W przypadku wystpowania w rodowisku pracy czynnika o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary przeprowadza si: x co najmniej raz na 3 miesice - przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stenia czynnika rakotwórczego lub mutagennego powyej 0,5 wartoci NDS okrelonego w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy; x co najmniej raz na 6 miesicy – przy stwierdzeniu w ostatnio przeprowadzonym badaniu lub pomiarze stenia czynnika rakotwórczego lub mutagennego powyej 0,1 do 0,5 wartoci NDS okrelonego w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu Pracy; x w kadym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach wystpowania tego czynnika. W razie stwierdzenia przekroczenia NDS tych czynników pracodawca podejmuje niezwocznie dziaania techniczne, technologiczne i organizacyjne ograniczajce zagroenia. Jeli ze wzgldów technicznych i technologicznych osignicie NDS zgodnych z normami nie jest moliwe, pracodawca zapewnia ich monitorowanie. Okresowe pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia nie s wymagane, jeli wyniki ostatnio przeprowadzonych pomiarów nie przekroczyy 0,1 wartoci NDS lub NDN, a w procesie pracy nie wprowadzono zmian w warunkach ich wystpowania. W zwizku z wystpujcym ryzykiem zawodowym pracownicy wymagaj systematycznego szkolenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy i uzupeniania wiedzy z tego zakresu oraz biecego informowania o zagroeniach zwizanych z prac. 7. Zalecenia organizacyjne Ze wzgldu na rónorodno wystpujcych czynników stwarzajcych zagroenie dla zdrowia oraz przekrocze NDS oraz NDN haasu niezbdnym jest m.in.: x systematyczne dokonywanie oceny ryzyka zawodowego, x ograniczanie liczby osób i czasu pracy w warunkach naraenia na czynniki szkodliwe: chemiczne, py i fizyczne: np. haas; x ograniczenie obszaru zagroenia czynnikami rakotwórczymi i mutagennymi oraz jego oznakowanie odpowiednimi znakami ostrzegawczym i informacyjnymi dotyczcymi bezpieczestwa pracy, 21 x informowanie pracowników o ródach naraenia na substancje rakotwórcze i mutagenne oraz ryzyku zawodowym, x zapewnienie bezpiecznego gromadzenia i przechowywania oraz oznakowania substancji i mieszanin chemicznych, x zapewnienie bezpiecznego niszczenia odpadów produkcyjnych, x zapewnienie kart charakterystyki niebezpiecznych substancji i mieszanin chemicznych i udostpnienie ich pracownikom. Przykad podstawowych zasad ochrony zdrowia pracownika-lakiernika cytowany za publikacj pt. „Ksztatowanie prawidowych warunków pracy w zakadach meblarskich” – autorów: Magorzata Poniak, Joanna Kowalska. Mariusz Dbrowski, Elbieta Jankowska, Witold Mikulski. CIPO-PIB, Warszawa 2006. x stosowane wyroby lakierowe, rozpuszczalniki, rozcieczalniki, rodki myjce i odtuszczajce powinny posiada kart charakterystyki niebezpiecznej substancji lub mieszaniny; x kada partia wyrobu lakierowanego powinna posiada deklaracj zgodnoci z Polskimi Normami lub aprobat techniczn; x natryskiwanie powierzchni pynnymi wyrobami lakierowymi moe by wykonywane w komorach malarskich lub w pomieszczeniach wyposaonych w wentylacj odcigow z wymuszonym nawiewem powietrza; x stanowiska pracy, na których prowadzone jest natryskiwanie powierzchni, oznacza si tablicami informacyjno-ostrzegawczymi; x natryskiwanie powierzchni wyrobami pynnymi powinno by prowadzone z zachowaniem wymaga ochrony przeciwpoarowej oraz oceny zagroenia wybuchem; x urzdzenia elektroenergetyczne stosowane w pomieszczeniach i komorach malarskich powinny odpowiada wymaganiom dla urzdze przeznaczonych w strefach zagroonych wybuchem, okrelonym dla tych pomieszcze i komór; x strefy zagroenia wybuchem oraz miejsca wystpowania materiaów poarowo niebezpiecznych powinny by oznakowane. 22 Stanowiska pracy w pomieszczeniach i komorach malarskich, na których odbywa si natryskiwanie lub napylanie powierzchni powinny by wyposaone w instrukcj bezpieczestwa i higieny pracy uwzgldniajc: x specyfik stosowanych materiaów powokowych; x technologi nanoszenia; x wymagania dotyczce obsugi i konserwacji urzdze i sprztu pomocniczego uywanego podczas natryskiwania lub napylania powierzchni przedmiotów; x zasady kontroli urzdze pracujcych pod cinieniem; x zasady przechowywania materiaów niebezpiecznych poarowo. Przykad stosowanych rodków ochrony indywidualnej na stanowisku lakiernika, m.in: - sprzt ochrony ukadu oddechowego: maska lub pómaska skompletowana z pochaniaczem specjalnym typu AX; - odzie ochronna z materiaów powlekanych kauczukiem butylowym lub vitonem, antyelektrostatyczn; - rkawice ochronne, np. z kauczuku naturalnego; - obuwie ochronne, np. z neoprenu. Uwaga! Wszystkie rodki ochrony indywidualnej powinny: ¾ by oznakowane znakiem CE, 23 ¾ mie instrukcj uytkowania w jzyku polskim, ¾ mie deklaracje zgodnoci WE zgodnie z wymaganiami rozporzdzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r w sprawie zasadniczych wymaga dla rodków ochrony indywidualnej (Dz.U. Nr 259, poz. 2173). Podczas natryskiwania niedopuszczalne jest: x przeprowadzania czynnoci natryskiwania instalacji lub urzdze elektrycznych, bdcych pod napiciem; x gromadzenie na stanowisku pracy oprónionych naczy i pojemników po materiaach stosowanych do natryskiwania lub napylania; x uywanie materiaów bez znajomoci technologii ich nakadania oraz dziaania toksycznego; x uywanie grzejników z otwart spiral grzejn lub ognia otwartego; x prowadzenie prac spawalniczych; x stosowanie narzdzi iskrzcych. 8. Karta charakterystyki niebezpiecznej substancji lub mieszaniny Z uwagi na fakt, e niebezpieczne substancje i mieszaniny wystpujce w rodowisku pracy stanowi potencjalne zagroenie zdrowia, a nawet ycia ludzi, kompleksowa informacja o ich szkodliwych waciwociach umoliwia racjonalne i efektywne stosowanie profilaktyki w zakadach pracy. Najbardziej uniwersaln form zapoznania szerokiego grona odbiorców z informacjami o szkodliwym dziaaniu substancji lub mieszanin s ich karty charakterystyki. Stanowi one zbiór informacji o niebezpiecznych waciwociach substancji lub mieszaniny oraz zasad i zalece dotyczcych jej bezpiecznego stosowania. Karta charakterystyki jest przeznaczona przede wszystkim dla uytkowników prowadzcych dziaalno gospodarcz w celu umoliwienia im podjcia w miejscu pracy rodków niezbdnych do zapewnienia bezpieczestwa pracownikom oraz ochrony ich zdrowia i rodowiska. Tabela 4. Karta charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego zawiera niej wyszczególnione informacje (Za. II rozporzdzenia REACH – Wytyczne dotyczce sporzdzania karty charakterystyki) 1. 2. 3. 4. 5. Identyfikacje substancji/mieszaniny i identyfikacja przedsibiorstwa Identyfikacja zagroe Skad / informacja o skadnikach Pierwsza pomoc Postpowanie w przypadku poaru 24 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Postpowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do rodowiska Postpowanie z substancj / mieszanin i jej magazynowanie Kontrola naraenia / rodki ochrony indywidualnej Waciwoci fizyczne i chemiczne Stabilno i reaktywno Informacje toksykologiczne Informacje ekologiczne Postpowanie z odpadami Informacje o transporcie Informacje dotyczce przepisów prawnych Inne informacje Niedopuszczalne jest stosowanie w dziaalnoci gospodarczej niebezpiecznych substancji i mieszanin bez posiadania ich karty charakterystyki. Osoba wprowadzajca do obrotu substancj niebezpieczn lub mieszanin niebezpieczn obowizana jest przechowywa dane, na podstawie których dokonano ich klasyfikacji i oznakowania oraz sporzdzono kart charakterystyki, przez okres 10 lat od dnia ich wycofania z obrotu, do wgldu waciwym organom wymienionym w art. 36 rozporzdzenia REACH. Osoba stosujca substancj lub mieszanin niebezpieczn ma obowizek zapoznania si z kart charakterystyki. Nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2009r. Nr 152, poz. 1222 ze zm.) oraz przepisów rozporzdze, o których mowa w art.1 ust.1 ww. ustawy sprawuje Pastwowa Inspekcja Sanitarna w zakresie swoich waciwoci oraz: o Inspekcja Ochrony rodowiska – w zakresie zagroe dla rodowiska, o Pastwowa Inspekcja Pracy – w zakresie nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów ustawy przez pracodawców – w zakresie swoich kompetencji, o Pastwowa Stra Poarna – w zakresie waciwego oznakowania miejsc skadowania substancji i preparatów, o Inspekcja Handlowa – w zakresie swoich kompetencji; o organy celne – w zakresie swoich kompetencji. W zwizku z zagroeniami dla zdrowia pracowników oraz moliwociami skaenia rodowiska, a w przypadku wybuchu take stratami materialnym konieczne jest stosowanie szczególnych rygorów postpowania. Dotycz one m.in. zasad ochrony zdrowia pracowników. 25 9. Wybrane, obowizujce w Polsce, przepisy prawne dotyczce bezpieczestwa chemicznego. 1. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1222 ze zm.); 2. Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o substancjach i preparatach chemicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 20, poz. 106); 3. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z 14 stycznia 2004 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy czyszczeniu powierzchni, malowaniu natryskowym i natryskiwaniu cieplnym (Dz. U. Nr 16, poz. 156); 4. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29 listopada 2002 w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U. Nr 217, poz.1833 z pón. zm.); 5. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 wrzenia 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U. Nr 171, poz. 1666 z pón. zm.); 6. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy zwizanej z wystpowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz.U. z 2005 r. Nr. 11, poz. 86); 7. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U. Nr 73, poz. 645 ze zm.); 8. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej z dnia 30 maja 1996r. w sprawie bada lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 69, poz.332 z pón. zm.); 9. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o dziaaniu rakotwórczym lub mutagennym w rodowisku pracy (Dz.U. Nr 280, poz. 2771, ze zm.); 10. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie oznakowania opakowa substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych oraz niektórych preparatów chemicznych (Dz.U. Nr 53, poz. 439);. 11. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 lutego 2010 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacj i oznakowaniem (Dz.U. Nr 27, poz. 140); 12. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych modocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. Nr 200, poz. 2047 z pó. zm.); 26 13. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzenia 1996 r., w sprawie wykazu prac szczególnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, poz. 545 ze zm.). 10. Materiay ródowe 1. Zasady ograniczenia ryzyka zawodowego podczas obróbki drewna twardego rcznymi narzdziami zmechanizowanymi. K. Benczek i inni. CIOP PIB 2005. 2. Py buku i dbu. L. Skuza, ODDiK, Gdask 2001. 3. Program wieloletni – ocena ryzyka zawodowego, zwizanego z naraeniem na czynniki szkodliwe i niebezpieczne. M. Poniak i inni. Tom 1 i 2, CIOP PIB 2002-2004. 4. Ksztatowanie prawidowych warunków pracy w zakadach meblarskich. M. Poniak i inni. CIOP PIB 2006. 5. Bezpieczestwo pracy na stanowiskach mechanicznej obróbki drewna. M. Dbrowski i inni. CIOP PIB 2007. 6. Ryzyko zawodowe – metodyczne podstawy oceny. W. M. Zawieska i inni. CIOP PIB, 2007. 7. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych – IMP im. J. Nofera ód 2001. Zeszyt 12 – benzen, zeszyt 10 – py drewna, zeszyt 9 – barwniki benzydynowe. 8. Medycyna pracy – Tom III. Patologia zawodowa pod red K. Marka – IMP im. J. Nofera. 9. Kompleksowy system bezpieczestwa chemicznego w UE. B. Hancyk - Atest 12/2009. 10. System REACH - B. Hancyk - Atest 2/2010. 27
