Odpusty w średniowieczu

Łukasz Barański
Odpusty
w średniowieczu
– przemiany praktyk pokutnych
N
adużycia w późnośredniowiecznej praktyce odpustowej, które stały się
bezpośrednią przyczyną wystąpienia Marcina Lutra i początkiem
Reformacji, były efektem wielowiekowej ewolucji kościelnej praktyki pokutnej i rozumienia sakramentu pokuty.
Zgodnie z obowiązującą obecnie
w Kościele Rzymskokatolickim definicją odpustu, stanowi on darowanie
przed Bogiem kar doczesnych za grzechy, które nakładane są na skruszonego grzesznika po spowiedzi i absolucji, i które musiałby on odpokutować
w tym świecie lub w czyśćcu, aby
móc osiągnąć cel życia chrześcijanina
– życie wieczne w niebie. Odpust nie
dotyczy winy, której zmazanie zakłada on poprzez absolucję.
Wczesne średniowiecze
– pobożność uczynkowa
Jednakże już od wczesnego średniowiecza silne były wśród wiernych
oczekiwania, by Kościół umarzał nie
tylko doczesne kary za grzechy, ale
również kary wieczne, czekające
grzesznika po śmierci. Choć początkowo takie „ludowe” rozumienie od-
List odpustowy z XVI w.
10
pustu było zwalczane przez duchownych, to jednak z czasem Kościół średniowieczny zaczął dopuszczać uwalnianie grzesznika od kar doczesnych,
których nie zdążył on odpokutować
za życia i które powinien dopełnić
po śmierci przebywając w czyśćcu.
Zwolnienie to można było uzyskać na
przykład dzięki uczestnictwu w pielgrzymce, wyprawie krzyżowej lub poprzez inne duchowe zadośćuczynienie. W średniowieczu upowszechnił
się zwyczaj zastępowania osobistych
praktyk pokutnych zapłatą pieniężną.
Już w V w. zwolnienie od kar pokutnych można było uzyskać dzięki dawaniu jałmużny. Tym samym rozwijała się również w zachodnim chrześcijaństwie pobożność uczynkowa,
w której dobre uczynki nabierały znaczenia formalnego zadośćuczynienia
za popełniony grzech.
Dalszą ewolucję sakramentu pokuty można określić jako jego powolną komercjalizację. Od VII w. mnisi
iroszkoccy zaczęli wprowadzać na
kontynencie zasadę pokuty taryfowej.
W starożytnym i wczesnośredniowiecznym chrześcijaństwie pokuta
była wypełniana zbiorowo i publicznie. Wraz z rozpoczęciem okresu postu penitent, czyli pokutnik, zgłaszał się do
biskupa, który udzielał mu rozgrzeszenia
w trakcie publicznej
spowiedzi w Wielki
Czwartek. Pokutę można było odbyć raz w życiu, a po jej zakończeniu chrześcijanin podlegał licznym zakazom,
które miały uchronić
go od ponownego odstęps twa od wiary.
Ewolucja rozumienia
17/2012
Słownik
Mnisi iroszkoccy – mnisi należący do
Kościoła iroszkockiego, powstałego w V
w. na terenie Irlandii, a później obejmującego swym zasięgiem także Szkocję,
Walię i Bretanię. Kościół ten, dzięki uwarunkowaniom historycznym, cieszył się
niezależnością od Kościoła Rzymskokatolickiego i charakteryzował się specyficznym rytem liturgicznym i duchowością opartą na surowej ascezie. Odrębność Kościoła iroszkockiego została zlikwidowana w VIII w, jednak liturgia iryjska przetrwała aż do XII w.
Pokuta (łac. poenitentia) – praktyka skru-
chy mająca na celu pojednanie z Bogiem
po wyznaniu grzechów. W średniowieczu
została uznana za udzielany przez duchownego w trakcie spowiedzi sakrament, mający na celu ponowne włączenie pokutującego do wspólnoty Kościoła,
a tym samym zapewnienie zbawienia.
pokuty w czasach mnichów iroszkockich polegała przede wszystkim na
dopuszczeniu możliwości wielokrotnego przystępowania do sakramentu
pokuty. Rodzaj i dotkliwość pokuty
została szczegółowo określona w formie taryf zawartych w księgach penitencjarnych. W związku z tym stopniowo zanikał również zwyczaj pokuty publicznej na rzecz pokuty indywidualnej i niejawnej. Zmiany te były
odpowiedzią na dręczące wiernych
poczucie winy, którego nie można było zagłuszyć aż do śmierci, bowiem
tak długo powstrzymywano się przed
przystąpieniem do sakramentu pokuty. Wierni oczekiwali możliwości
częstszego przyjmowania tego sakramentu, nawet za cenę bardzo surowych kar, które przewidywały najstarsze księgi penitencjarne, sporządzone przez ascetycznych mnichów celtyckich. Zgodnie z zamieszczonymi
w nich nakazami, pokuta mogła oznaczać wielomiesięczne posty i umartwiania. Z czasem taryfy pokutne
stopniowo łagodzono. W IX w. wprowadzono możliwość zastąpienia kar
grzywną w darach, a nawet karą pieniężną, którą początkowo nakładano
na tych, którzy zgrzeszyli chciwością.
Instrukcja odp
arcybiskupa A
ustowa
lbrechta Hohe
Pierwszą łaską [odpustu] jest całk
nzollerna
owite odpuszczen
chów; i z pewności
ie wszystkich grze
ą nie można wym
- instr ukcję dla kaznodziejów od
ienić nic większeg
waż człowiek, któr
pustowych
o,
ni
ż
ta
ła
ska, ponie- (Instructio summaria). In
y żyje w grzechu i po
str
zb
aw
uk
cja
io
ny
zawierała
to całkowite odpu
jest łaski Bożej, os
szczenie i ponowni
iąga przez wyliczenie poszczególnych łas
e dostępuje Bożej
k,
kt
ór
e można
puszczenie grzechów
by
ła
ło uzyskać poprzez
ski. Poprzez to od
zostają mu równi
wykupienie odpustu
eż całkowicie daro
zę Bożego majesta
.
Ce
na za list odpustowy
wane kary za obra
tu, które musiałb
była uzależniona od
y
od
po
ku
to
mnianego czyśćca
wać w czyśćcu, a ka
zamożności nabywc
zostają w całości um
y i wahała się od 1/
ry wspoorzone. I mimo że
2 gulde
czego dać, co miało
na do 25 guldenów
za to nie można ni
by wystarczającą wa
reńskich za odpust
zurtość, by zasłużyć
Boży dar i łaska pr
na taką łaskę, gdyż pełny od kar za własne grzechy. Al
zekracza wszelkie
brecht pooszacowanie, to jed
wi
er
zy
ł
pujący porządek, by
za
danie sprzedaży od
nak ustalamy nast
chrześcijanie łatw
pustów dominię- kaninowi
iej mogli dostąpić
Jo
hannowi Tetzlowi. Od
(…) Przede wszyst
jej
nabycia:
kim sprzedawcy od
pusty były
sprzedawane na tere
pustów i spowiedni
jaśnieniu penitent
nie Brandenburgii
cy muszą, po wyom wielkości całkow
i archidiecezji magdebu
itego odpustu i jeg
na jaką kwotę pien
rskiej. W Saksonii, a
o skutków, zapyta
iędzy lub innych do
wi
ęc
ta
ć
kże w Wittenberdze
czesnych dóbr szac
niu wspomniany
, odpustów tych ni
ują w swym sumie- moż
całkowity odpust
e
na było kupić, poniew
z jego skutkami –
w ten sposób tym
aż elektor Fryderyk
a to w tym celu,
łatwiej skłonić ludz
by Mądry zabronił ich sprz
i do płacenia.
edaży na terenie sw
ego
księstwa. Jednak po
ddani księcia przekr
aczali granice z Bran
denburgią i wracali
z pobliskiego Jüterborga
z listami odpustowy
mi.
W tym czasie Marcin
Luter jako spowied
miał okazję zetknąć
nik
z takimi zaświadczen
iami. Najpier w sądz
że za nadużycia w sp
ił,
rzedaży odpustów od
powiada sam Tetzel,
jednak gdy jesienią
1517 r. wszedł w po
siadanie egzemplarza
Instructio summaria
stwierdził, że cała ak
cja jest starannie za
planowana, a Tetzel
wypełnia nakazy zw
ier
zchnika. Oburzenie
i rozgor yczenie wywo
łane tym faktem sta
ło się bezpośrednią
przyczyną ogłoszeni
a 95 tez, które Luter
dołączył do listu wysła
nego 31 październik
a 1517 r. do arcybisk
upa Moguncji z wezwaniem do cofnięcia
instrukcji odpustowe
j.
fragment Instructio
summaria w tłum.
ogiegeschichte in Qu
własnym
ellen, hrsg. von H. Ob
erman, Bd. III, s. 13
.
za: Kirchen und Theol
W 1517 r. arcybisk
up moguncki Albr
echt Hohenzollern
otrzymał funkcję pa
pieskiego komisarz
a do spraw odpustó
w Niemczech. Ogłos
w
zona wówczas przez
kurię rzymską sprz
daż odpustów miała
esłużyć sfinansowaniu
odbudowy bazyliki
św. Piotra w Rzymie.
Nieoficjalnie papież
zgodził się, by połowa z dochodów uz
yskanych ze sprzed
aży odpustów posz
na spłatę długu ar
ła
cybiskupa mogunck
iego, zaciągniętego
w domu bankowym
,
Fuggerów na spłatę
podatków kościelnych
za objęcie arcybisk
upiej godności. Arcy
biskup wydał krótką
Ten materialistyczny charakter pokuty dobrze odpowiadał koncepcji
wiary z epoki Karola Wielkiego. Częściej niż do Ewangelii Kościół odwoływał się wówczas do Starego Testamentu z jego jurydycznym pojmowaniem sprawiedliwości Bożej. Ewangeliczny ideał duchowej wolności nie
przystawał do surowej obyczajowości
ludów barbarzyńskich. Taryfowe rozumienie pokuty było bliskie germańskiemu prawodawstwu, które nakładało na winowajcę obowiązek odpokutowania zabójstwa lub ciężkiego
zranienia wolnego współplemieńca.
Prawo to przewidywało możliwość
przejęcia obowiązku zadośćuczynienia przez inna osobę (w zastępstwie
winnego) lub jej zamianę na ekwiwalent pieniężny (tzw. Wergeld). Te żywe
jeszcze w VII w. zwyczaje germańskie
znalazły swe odzwierciedlenie w ówczesnych księgach pokutnych, które
zawierały przeliczenia kary kościelnych na dary pieniężne na rzecz Kościoła. Już w IX w. sytuacja ta stała się
przedmiotem krytyki podnoszonej na
licznych synodach, dochodziło nawet
do palenia ksiąg pokutnych.
Późne średniowiecze
– dogmat o czyśćcu
Z czasem Kościół zinstytucjonalizował sakrament pokuty poprzez
przyznanie sobie prawa do odpuszczania doczesnych kar za grzechy
w okolicznościach określonych w prawie kanonicznym. W 1274 r. na soborze w Lyonie uchwalono dogmat o istnieniu czyśćca, sankcjonując tym samym rozwijającą się od stuleci naukę
o trójdzielnej budowie zaświatów.
Dotychczasowy model dualistyczny
(piekło – niebo) został uzupełniony
o czyściec, jako „trzecie miejsce pozaziemskie”. Teologowie tamtego okresu uznali za możliwe oczyszczenie
duszy również w życiu pozagrobowym. Prawo dysponowania odpustem
przysługiwało wyłącznie papieżowi,
który rozporządzał kapitałem skarbca
kościelnego, składającego się z niewyczerpanych zasług Chrystusa i świę17/2012
tych, z którego mógł dowolnie przyznawać odpusty. Początkowo papież
dysponował nim rzadko – co sto lat od
1300 r. ogłaszano odpust jubileuszowy jako dodatkowy akt łaski, jednakże już w czasach Lutra odpust stał się
stałym elementem życia kościelnego.
Odpust był mierzony w dniach, miesiącach lub latach. Czas ten pierwotnie odpowiadał okresowi wyznaczonej pokuty doczesnej, później Kościół
rozciągnął ten czas również na okres
pobytu grzesznika w czyśćcu. W późnym średniowieczu pojawiła się również koncepcja odpustów za osoby
zmarłe.
Krytyka odpustów
w epoce nowożytnej
W epoce nowożytnej sprzedaż odpustów została połączona z wydawaniem tzw. listów odpustowych, czyli
dokumentów wystawianych w imieniu papieża przez upoważnionego biskupa, gwarantujących kupującemu
11

Albrecht Hohenzollern
Urodzony 28 czerwca 1490 r.
najmłodszy syn elektora brandenburskiego Johanna Cicero
von Brandenburga. W 1506 r.
założył wspólnie ze swym bratem – księciem Joachimem Uniwersytet we Frankfurcie nad Odrą (Viadrina). W trakcie studiów
we Frankfurcie poznał wielu
niemieckich humanistów, m.in.
Ulricha von Huttena i sam również przesiąknął duchem humanizmu. Po śmierci ojca współrządził z bratem w Brandenburgii
jako Albrecht IV.
Wkrótce jednak złożył ów
urząd i poświęcił się karierze duchownej. W 1513 r. otrzymał
godność kanonika kapituł katedralnych w Moguncji i Trewirze. Jego kariera kościelna przebiegała w błyskawicznym tempie, nawet jak na ówczesne warunki. W tym samym roku został wyniesiony do godności arcybiskupa Magdeburga i jednocześnie objął urząd biskupa w Halberstadt. Mimo że prawo kanoniczne zakazywało kumulacji
kilku diecezji w ręku jednego biskupa, został wybrany następcą
zmarłego w 1514 r. arcybiskupa
Moguncji Uriela von Gemmin
gen. Urząd ten wiązał się z posiadaniem realnego wpływu na politykę, gdyż arcybiskup Moguncji był jednym z 7 elektorów wybierających cesarza.
Przyjęcie paliusza arcybiskupa Moguncji wiązało się dla Albrechta z koniecznością poniesienia ogromnych kosztów na rzecz
kurii rzymskiej. W ciągu dziesięciu lat kapituła katedry mogunckiej musiała zapłacić papieżowi
dwukrotnie sumę 24 tysięcy guldenów za przyznany Albrechtowi urząd, a także znaczne sumy
tytułem annat i dyspensy za niedozwoloną kumulację urzędów.
Nowo wybrany arcybiskup i książę elektor Moguncji musiał
w tym celu zaciągnąć pożyczkę
u augsburskich bankierów Fuggerów w wysokości 30 tys. guldenów. Nie mogąc spłacić pożyczki, zwrócił się do papieża
Leona X z prośbą o pomoc w jej
spłacie i otrzymał prawo do połowy zysków z prowadzonej w tym
czasie sprzedaży odpustów na terenie Niemiec. W 1518 r., przed
otwarciem sejmu Rzeszy w Augsburgu, otrzymał kapelusz kardynalski. W trakcie pertraktacji
w 1519 r. w sprawie wyboru no-
odpuszczenie doczesnych kar za grzechy albo nawet odpust zupełny. W czasach Marcina Lutra listy odpustowe
stały się już przedmiotem handlu –
traktowano je jak papiery wartościowe. Praktyki sprzedaży odpustów były od XV w. przedmiotem coraz częstszej krytyki ze strony różnych środowisk dążących do uwewnętrznienia
życia religijnego (mistyka nadreńska,
ruch devotio moderna). Środowiska
te podkreślały, że sakrament pokuty
musi wyrażać się w nawróceniu i wewnętrznej przemianie grzesznika. Spośród poprzedników Lutra w dziele
reformy Kościoła odpusty krytykowali m.in. Jan Wiklif i Jan Hus. Pierwszy,
w dziele De ecclesia z 1378 r. wskazywał na niezgodność doktryny o kościelnym skarbcu zasług z Pismem
12
wego cesarza kardynał
i książę elektor moguncki
zgodził się poprzeć kandydaturę Karola Habsburga
za cenę godności legata papieskiego w Niemczech, pozwolenia na objęcie czwartego już biskupstwa oraz
100 tys. guldenów.
Mimo że wystąpienie reformacyjne Marcina Lutra zostało sprowokowane prowadzoną przez niego polityką sprzedaży odpustów, nigdy nie ustosunkował się do próśb Lutra o zaprzestanie tych praktyk. Prośbie
Lutra z 4 lutego 1520 r. o zbadanie jego sprawy Albrecht odmówił wyjaśniając, że nie znalazł do
tej pory czasu, by zapoznać się
z jego pismami, dlatego też nie
może ich ani potępić, ani zaaprobować. Do 1525 r. środowisko niemieckich humanistów
żywiło nadzieję, że Albrecht pójdzie śladem swego kuzyna Albrechta Hohenzollerna, ostatniego wielkiego mistrza zakonu
krzyżackiego i pierwszego księcia Prus, i również doprowadzi do sekularyzacji, czyli przekształcenia arcybiskupstwa Moguncji w świeckie księstwo. Jed-
Świętym, a handel grzechami określał
jako uzurpację papieża, wkraczającego w kompetencje Boga. Bóg sam
decyduje, kogo chce ułaskawić. Z zaciekłością atakował odpust zupełny
ogłoszony przez papieża Urbana VI
i sprzedawany w Anglii przez jego
wysłanników w celu sfinansowania
wyprawy krzyżowej przeciwko antypapieżowi Klemensowi VII. Podobne
były okoliczności, w których przeciwko sprzedaży odpustów wystąpił Jan
Hus. Wówczas to papież Jan XXIII
ogłosił wyprawę krzyżową przeciwko
Władysławowi Andegaweńskiemu,
którą zamierzał sfinansować ze sprzedaży odpustów. Wkrótce zniesienie
odpustów stało się jednym z haseł ruchu husyckiego, wchodząc w skład
tzw. Artkułów praskich z 1420 r.
17/2012
nak pod wpływem wydarzeń
wojny chłopskiej arcybiskup radykalnie zmienił swój stosunek
do Reformacji i stwierdził, że źródłem zamieszek chłopskich jest
właśnie nowa nauka. W 1542 r.
sprowadził do Moguncji jezuitę
Petrusa Fabera w celu skutecznego przeprowadzenia kontrreformacji. Był chwiejnym politykiem, słabym teologiem i duszpasterzem, duchownym otwarcie prowadzącym życie świeckiego władcy. Niezaprzeczalne są
jednak jego zasługi na polu mecenatu kultury i sztuki. Albrecht
był znawcą i miłośnikiem malarstwa i muzyki, mecenasem i hojnym zleceniodawcą dla takich
artystów swej epoki, jak: Albrecht Dürer, Lukas Cranach,
Peter Vischer. Zmarł 24 września 1545 r. w Moguncji.

Mimo że nadużycia przy sprzedaży
odpustów stały się zapalnikiem Reformacji, to jednak dopiero w 1570 r.
papież Pius V zakazał pod karą ekskomuniki handlu odpustami. Kontrreformacja zniosła więc wprawdzie handel odpustami, jednak doktryna odpustu przetrwała. W 1967 r. papież
Paweł VI nadał odpustom nowe znaczenie w konstytucji apostolskiej Indulgentiarum doctrinam, wyróżniając
odpust zupełny i odpusty częściowe,
których nie mierzy się już jednak
w „dniach”, ale wiążą się one z określonymi praktykami religijnymi. W bulli wydanej z okazji roku jubileuszowego 2000 papież Jan Paweł II
potwierdził rzymskokatolicką naukę
i praktykę odpustową, i ogłosił odpust

dla całego Kościoła.