OKRES DORASTANIA- Zmiany fizyczne i psychiczne w tym okresie

OKRES DOJRZEWANIA
Niniejsza broszurka powstała w celu przybliżenia tematyki związanej z okresem dojrzewania, który pojawia się
w rozwoju każdego człowieka, także osoby z niepełnosprawnością. Niektóre treści mogą Państwa zaciekawić,
zdziwić, inne wydadzą się oczywiste. Wszystkie one zasługują na uwagę i mamy nadzieję, że okażą się pomocne
we wspieraniu Państwa i Państwa dziecka na tym etapie jego życia. Zapraszamy do lektury…
Barbara Kozłowska – Lidke (psycholog)
Ewa Tuszer (psycholog)
Zofia Wolniak (pielęgniarka)
ZMIANY PSYCHICZNE
Okres dojrzewania to czas burzliwych przemian w odczuwaniu, myśleniu i zachowaniu. Nastolatek może
stać się pobudzony, płaczliwy, poirytowany i być zdezorientowany zmianami. Łatwo wpada ze smutnego nastroju
w wesoły bez uchwytnej przyczyny. Czasem występują trudności z koncentracją uwagi. Można zaobserwować
podwyższony poziom agresji, także słownej, utratę panowania nad sobą, drażliwość, niecierpliwość i buntowanie się.
Gwałtowne reakcje są naturalnym etapem rozwoju, stanowią wyraz chęci oddzielenia od rodziców i poszukiwania
własnej tożsamości. Nastolatek dąży do uzyskania samodzielności oraz niezależności na miarę swoich potrzeb
i możliwości.
Często młodzi ludzie mają naturalną potrzebę przebywania w samotności. Należy im to umożliwić,
respektować ich potrzeby i na przykład pozwolić na przebywanie w osobnym miejscu. Ważne jest zrozumienie, że
nastolatek potrzebuje własnego kącika, przedmiotów, które będą tylko jego własnością. Dorastająca osoba powinna
spać sama w łóżku. Nie możemy dla własnej wygody, (np. bo łatwiej nam tak uspokajać nastolatka w nocy lub
zaspokajać jego zachcianki) ignorować i lekceważyć naturalną potrzebę oddzielenia od rodzica, bycia samodzielnym.
Jeżeli mamy wątpliwość, czy to jest bezpieczne dla jego zdrowia – skonsultujmy się z lekarzem, zapytajmy, czy istnieją
medyczne wskazania do stałego nadzoru w czasie nocy. Należy pamiętać, że spanie w jednym łóżku z dorastającym
dzieckiem może wiązać się z naruszeniem jego intymności i hamuje naturalny proces separowania od rodzica.
Rodzice i opiekunowie powinni zwrócić również uwagę, żeby ubiór nastolatka był dostosowany do wieku.
Dziecko zamienia się w mężczyznę/kobietę, czego wyrazem jest między innymi odpowiedni dobór rzeczy. Należy
sięgać po te z działu młodzieżowego. Podobnie jest z fryzurami, które także dopasowujemy do wieku młodej osoby.
Jest to niezwykle ważne, gdyż wpływa na to, jak nastolatek jest odbierany przez innych ludzi.
Warto także pamiętać, iż młody człowiek sprawdza granice, jakie stawia mu otoczenie. Istotna jest więc
konsekwencja w postępowaniu dorosłych oraz dawanie mu jasnych, czytelnych komunikatów, co jest akceptowane,
a co nie.
Jeżeli zachowania są trudne do zrozumienia i opanowania – warto zasięgnąć opinii specjalisty – najlepiej
psychologa, pedagoga czy lekarza.
UCZUCIA RODZICÓW
Tak samo jak nastolatek, również jego rodzice doświadczają w tym okresie rozmaitych kłopotliwych uczuć
związanych z tym, że dziecko zaczyna się zmieniać. Gdy nastolatek jest osobą niepełnosprawną, jego dojrzewanie
może wywoływać spore obawy. Pojawiają się pytania, na które trudno od razu znaleźć jednoznaczne odpowiedzi.
Jak na przykład traktować przejawy budzącego się zainteresowania seksualnego nastolatka innymi osobami,
czy też własnym ciałem, gdy nie jest on krytyczny wobec siebie i nie ma poczucia wstydu? Co robić, gdy dorastające
dziecko zaczyna się intensywnie przytulać do osób płci przeciwnej, niekiedy do własnych rodziców, gdy zaczyna
dotykać i głaskać ich intymne części ciała? Jak odróżnić w tym okresie zachowania seksualne od potrzeby kontaktu?
Jak ma się zachować matka lub ojciec podczas przewijania czy higieny intymnej dorastającego dziecka? Co będzie,
gdy dziecko dorośnie?
Lęk i niepewność związane z pojawiającymi się problemami sprawiają, że rodzice czasem nie dostrzegają
kłopotliwych przejawów dojrzewania seksualnego swoich nastolatków i nadal traktują swoje dorastające dzieci jakby
1
były małe i nigdy nie miały dorosnąć. Wstyd i poczucie winy mogą czasem sprawiać, że nawet rodzice, którzy widzą,
że ich dziecko zmienia się fizycznie i przejawia zachowania seksualne, niechętnie myślą i rozmawiają o tych
sprawach.
Tymczasem nie ma prostych, jednoznacznych i łatwych sposobów postępowania, bo każdy nastolatek
i każdy rodzic jest inny. Ważne jest, aby pamiętać, że trzeba najpierw uznać fakt dojrzewania, aby szukać sposobów
pokazywania i uczenia dziecka, że istnieje sfera intymna i w związku z tym trzeba respektować granice drugiej osoby.
Dopiero, gdy rodzice będą mogli oswoić swój lęk i wstyd uznając je za uprawnione w tej sytuacji uczucia, będą
w stanie zastanawiać się nad szukaniem rozwiązań. Rodzice niepełnosprawnych i nie tylko niepełnosprawnych
nastolatków sami muszą więc przejść swoisty własny okres dojrzewania. Warto rozmawiać o tym z zaufanymi
osobami lub specjalistą.
ZMIANY FIZYCZNE
WZROST
Najbardziej widoczną zmianą fizyczną w tym okresie życia, jest wzrost. Czasami jest to zmiana aż o 7 - 10
centymetrów w skali roku. Gwałtowna zmiana w budowie ciała może przyczyniać się do spadku odporności, a także
powodować dolegliwości bólowe.
KSZTAŁT CIAŁA U nastolatków można spostrzec
zmiany w kształcie ciała: najszybciej rosną dłonie i stopy, rozrasta
się szczęka, uwydatnia czoło – twarz może stać się bardziej kanciasta i koścista. Mięśnie także szybciej się
rozbudowują, istotne są więc ćwiczenia fizyczne i rehabilitacja. Wpływa to pozytywnie na stan psychiczny oraz
fizyczny (ruch rozładowuje napięcia, wpływa korzystnie na samopoczucie i zdrowie). W okresie dorastania u osób nie
ćwiczących istnieje ryzyko nadmiernego odkładania się tkanki tłuszczowej. Dieta oraz przyjmowane leki mogą też
wpływać na wagę ciała.
HIGIENA
Podczas dojrzewania higiena ciała wymaga zwiększonej uwagi, ze względu na potliwość i zmianę zapachu potu.
Wskazane jest:
Codzienne mycie mydłem lub żelem pach, nóg, okolic intymnych, dłoni, twarzy. Przydatna jest na co dzień
miska z wodą, płynem do kąpieli i gąbka.
Kąpiel w wannie lub pod prysznicem przynajmniej dwa razy w tygodniu. Po umyciu ciało można nasmarować
kremem/balsamem nawilżającym.
Warto pamiętać, że czyszczenie uszu i nosa poprawia odbieranie bodźców zmysłowych. Zapchane uszy i nos
powodują dyskomfort oraz problemy ze słuchem, oddychaniem i połykaniem. Po każdej kąpieli należy je
wysuszyć i czyścić (uszy patyczkami lub specjalnymi płynami, a nos nawilżaczem – do kupienia w aptece).
Regularne mycie i obcinanie paznokci.
Codzienne stosowanie antyperspirantów i dezodorantów.
Używanie perfum/wody toaletowej na co dzień lub podczas jakichś ważnych okazji (wpływa to na lepsze
samopoczucie nastolatka oraz pozytywny odbiór przez otoczenie).
Codzienna zmiana bielizny, skarpet i innych ubrań. Odpowiedni dobór rzeczy do pogody (w celu uniknięcia
przegrzania lub zmarznięcia).
Golenie owłosienia łonowego sprzyja utrzymaniu higieny, szczególnie, gdy używa się pieluch. Należy uważać
z doborem preparatów u alergików i osób, które mają wrażliwą skórę. W takim wypadku lepsze może okazać się
przycinanie owłosienia nożyczkami.
W przypadku łojotoku skóry, który przyczynia się do zmian trądzikowych i przetłuszczania włosów wskazane jest:
Codzienne mycie skóry żelami, mydłem(przynajmniej rano i wieczorem).
Przynajmniej dwa razy w tygodniu mycie głowy szamponem
Stosowanie żeli/toników/kremów przeciwtrądzikowych
2
Higiena jamy ustnej
Pamiętać należy także o dbaniu o higienę jamy ustnej. Wskazane jest mycie zębów po każdym posiłku, a przynajmniej
rano i wieczorem. Przydatne okazują się szczoteczki elektryczne, które dodatkowo masują dziąsła. Przy wyborze
szczoteczki powinno się zwrócić uwagę na odpowiednią miękkość włosia. Dla urozmaicenia można popróbować
różnych smaków pasty, ważne by nie była zbyt ostra i intensywna. Aktualnie u stomatologów dostępne są także
pasty, spraye i żele niewymagające płukania.
Ważne:
Zadbany wygląd i przyjemny zapach
sprzyjają kontaktom społecznym
i wpływają na korzystny odbiór osoby przez otoczenie
ROZWÓJ PŁCIOWY DZIEWCZĄT
Zaczyna się zwykle od powiększenia piersi i pojawienia się owłosienia łonowego.
Potem dziewczyna zaczyna miesiączkować (przeciętnie między 11, a 15 rokiem życia). Początkowo może mieć
ona nieregularny charakter.
 Pierwsza miesiączka jest wielkim wydarzeniem, zdarza się, że wywołuje ona szok u dorastającej dziewczyny.
Ważne jest spokojne podejście do sytuacji, wytłumaczenie, iż jest to ważny dzień i oznacza, że dziewczyna
stała się kobietą. Można powiedzieć, że krwawienie jest oznaką normalnego rozwoju i przydarza się każdej
kobiecie.
 Okolice intymne wymagają codziennej, starannej higieny. Należy je podmywać każdego dnia, a podczas
miesiączki nawet kilka razy dziennie. Konieczne są wtedy częste zmiany podpasek/wkładek/podkładu
(częstotliwość zależy od intensywności krwawienia). Przydatne okazują się także chusteczki przeznaczone do
pielęgnacji okolic intymnych oraz specjalne płyny do mycia. W czasie okresu kąpiel musi odbywać się pod
prysznicem (nie w wannie).
 Krwawieniu może towarzyszyć ból, związany ze skurczami macicy oraz ogólne rozdrażnienie. W celu
uśmierzenia tych dolegliwości, przydatne mogą okazać się leki rozkurczowe, takie jak no-spa. Czasem
pomaga też zapewnienie dziewczynie spokoju, relaksu.
 Należy pamiętać o dobrym doborze stanika. Najlepiej sprawdzają się krótkie topy/podkoszulki ze ściągaczem
pod biustem lub biustonosze o sportowym kroju (bez drutów, miseczek, usztywnień). Stanik musi być
dobrze dobrany do rozmiaru piersi.
Niektóre dziewczyny czują się bardziej komfortowo, gdy goli się im nadmiar owłosienia(np. nogi, pod pachami).
Najlepiej czynić to przy pomocy jednorazowej maszynki i specjalnych pianek lub kremu do golenia.
ROZWÓJ PŁCIOWY CHŁOPCÓW
U chłopców średnio pomiędzy 12, a 14 rokiem życia pojawia się owłosienie na całym ciele, rozwijają się genitalia
(powiększa się penis i jądra, możliwa jest zmiana ich koloru). Najpóźniej występuje zarost na twarzy oraz zmiana
głosu(mutacja).
Coraz częściej pojawiają się niekontrolowane wzwody/sztywnienie członka oraz nocne polucje (wytrysk nasienia
podczas snu). To normalne zjawisko i należy podchodzić do niego ze spokojem, zrozumieniem. Można
wytłumaczyć dorastającemu, że tak rozwija się każdy chłopak i świadczy o tym, iż staje się on mężczyzną.
Zwykle dorastający chłopcy czują się lepiej, gdy goli się im twarz. Dobrze jest stosować przeznaczone do tego
kremy i maszynki.
3
ROZWÓJ SEKSUALNY
Pomimo powszechnej opinii osoby niepełnosprawne nie są aseksualne. Pojawienie się potrzeb seksualnych
nie jest objawem choroby, ale zdrowia . Czasami obiektem uczuć stają się rodzice, opiekunowie, co staje się
kłopotliwe. Pojawia się chęć dotykania, kontaktu fizycznego z drugim człowiekiem. Jeżeli uznamy, że jakieś
zachowanie przekracza nasze granice lub jest społecznie nieakceptowane, należy wtedy pokazać lub wytłumaczyć
młodej osobie, co jest właściwe. Można powiedzieć do nastolatka: „Nie lubię gdy dotykasz moich
piersi/kolana/policzków, złap mnie lepiej za rękę”, albo „ Na powitanie drugiej osobie podaj rękę. Nie każdy lubi
całowanie/przytulanie”. Takie komunikaty możemy przekazać też za pomocą mowy ciała i gestów, na przykład
konsekwentnie ściągając rękę osoby i kładąc ją na poręczy wózka lub na jego własne kolana. Możemy też
naprowadzać manualnie nastolatka i nagradzać, gdy zachowuje się właściwie, czyli np. na powitanie wyciąga dłoń.
U niepełnosprawnej młodzieży dojrzewanie seksualne ma często biegunową postać – albo zachowania
seksualne są trudne do zauważenia, albo są bardzo intensywne. Pojawiają się w formie napięcia seksualnego
i potrzeby więzi emocjonalnej z drugim człowiekiem. Nie możemy zabraniać nastolatkowi kontaktów z płcią
przeciwną. Powinniśmy jednak nauczyć go postępować tak, by nie przekraczał granic drugiej osoby oraz wytłumaczyć,
iż w życiu tak bywa, że nie każde uczucie jest odwzajemnione i drugi człowiek ma prawo odrzucić nasze zaloty. Bliscy
powinni starać się zauważać wszystkie emocje, nie negować, nie bagatelizować ich, ponieważ są one bardzo ważne
i świadczą o rozwoju dziecka.
Niektórym w rozładowaniu napięcia pomaga masturbacja. Jeżeli nastolatek dotyka się w miejscach
intymnych, należy wytłumaczyć mu, że może robić to, tylko wtedy, gdy jest sam, ponieważ jest to bardzo osobista i
prywatna sprawa. Jeżeli nie jest on w stanie zrozumieć słownego przekazu wystarczy np. za każdym razem gdy
onanizuje się przy innych osobach podejść, zabrać mu rękę i położyć na kolanach lub poręczy wózka/fotela.
Nastolatek w końcu skojarzy, iż gdy jest sam, nikt tego nie przerywa i możne to robić. Dlatego ważne jest, by
młodzież, czasem przebywała na osobności w pokoju/toalecie/łóżku i miała tzw. czas intymny. Warto wiedzieć, że
jeżeli będziemy reagować na masturbację silnymi emocjami: krzyczeć, przejawiać złość, lęk, zakłopotanie, nastolatek
może nauczyć się, iż w ten sposób zwraca na siebie uwagę i będzie powtarzać tę czynność wiele razy w ciągu dnia i w
obecności innych ludzi. Ważne jest powstrzymanie się od takich reakcji jak zawstydzanie, straszenie, zabranianie,
karanie, śmiech, ponieważ prowadzi to do kumulowania napięć emocjonalnych i może skutkować wybuchem złości
bądź zahamowaniem. Dlatego istotne jest spokojne podejście do sprawy i zastanowienie się czym spowodowana jest
masturbacja.
Najczęściej onanizowanie się jest naturalnym przejawem dojrzewania, ale nasilona masturbacja może być
sposobem rozładowania silnych emocji (np. złości, smutku, niepokoju). Czasem jest sposobem na nudę lub może być
wyrazem poczucia osamotnienia. Jeżeli rodzic/opiekun ma jakiekolwiek wątpliwości, warto by zastanowił się nad
znaczeniem tego zachowania razem ze specjalistą (psychologiem, pedagogiem, seksuologiem).
4
KIEDY POTRZEBNA JEST SPECJALISTYCZNA KONSULTACJA?
Etapy dorastania i ich przebieg u osób z niepełnosprawnością są zasadniczo takie same jak u osób pełnosprawnych,
ale pewne przejawy dojrzewania pojawiają się często dużo później. Także czas trwania faz dojrzewania może ulegać
wydłużeniu lub skróceniu.
Jeżeli cokolwiek w tym okresie niepokoi rodzica/opiekuna – dobrze zwrócić się do
następujących specjalistów
LEKARZ PIERWSZEGO KONTAKTU
W przypadku, gdy występuje:
 nadmierna senność/brak snu, bladość skóry, apatia, płaczliwość, drażliwość, gorączka, duszności, katar,
objawy bólowe, kaszel, biegunki, zaparcia
UWAGA: Warto robić okresowe badania (morfologia, mocz), szczególnie, gdy dziecko przyjmuje leki.
DERMATOLOG
Na przykład, gdy widzimy:
 niepokojące zmiany na skórze (np. brodawki, znamiona, utrzymujące się stany zapalne, zaczerwienienia,
nadmierny świąd, chropowata, szorstka skóra)
GINEKOLOG
W przypadku:
 nieregularnych /zbyt obfitych/bolesnych miesiączek
występowania wydzieliny z dróg rodnych o nieprzyjemnym zapachu (pomiędzy miesiączkami)
NEUROLOG
W przypadku:
 zmiany częstotliwości i jakości napadów padaczkowych
PSYCHIATRA
W przypadku, gdy następujące objawy pojawiają się bez wyraźnej przyczyny:
 nadpobudliwość psychoruchowa
 apatia
 autoagresja
 agresja
 niekontrolowane ruchy mięśni
 gdy dziecko zaczyna zachowywać się dziwnie: np. mamy wrażenie, ze ucieka w swój własny świat, prowadzi
rozmowy z kimś niewidocznym, zaczyna łapać rzeczy niewidoczne, staje się nieufny, te same czynności
powtarza wiele razy
 lęki np. dziecko z lękiem budzi się w nocy, boi się zasypiania, nagle, bez wyraźnej przyczyny zaczyna się bać
ciemności, śmierci, hałasu, zwierząt, nowych sytuacji
5
PSYCHOLOG
W przypadku, gdy:
 rodzic/opiekun czuje się bezradny i przeciążony sytuacją, zmianami w zachowaniu dziecka
 gdy rodzice/opiekunowie nie wiedzą z czym są związane objawy/zachowania dziecka (mają wątpliwość czy
wynika to z zaistniałej sytuacji, czy pojawia się bez powodu)
 gdy pojawiają się lęki w stosunku do konkretnych sytuacji, obiektów
 kiedy problemy dotyczą relacji z innymi ludźmi
 w sytuacji przeżywania długotrwałego stresu
 kiedy rodzice lub nastolatek potrzebują rozmowy na temat jakichkolwiek problemów emocjonalnych
STOMATOLOG
W przypadku, gdy pojawiają się:
 zaczerwienienie, obrzęk, stany zapalne dziąseł
 nieprzyjemny zapach z ust
 nadwrażliwość/niewrażliwość przy dotyku w okolicach ust
WAŻNE: Zdarza się, iż problemy z jamą ustną mają wpływ na zachowanie dziecka. Gdy jest niespokojne, wyraźnie
reaguje na dotyk, temperaturę, często wkłada dłonie, różne przedmioty do ust – może to wynikać ze złego stanu
dziąseł i uzębienia. Nieleczone mogą doprowadzić do powikłań nie tylko w jamie ustnej. Może też dojść do zakażenia
krwi, czy choroby reumatycznej, powodującej uszkodzenie stawów i serca. Niezależnie od stanu uzębienia należy co
pół roku udać się na konsultację stomatologiczną w celu kontroli i profilaktyki.
Regularne wizyty w gabinetach lekarskich pomagają zredukować obawy i przygotowują do ewentualnych,
późniejszych zabiegów.
UWAGA:
Objawy bólowe mogą wynikać z różnych innych przyczyn, które można odkryć za pomocą obserwacji w domu.
Czasami stosowanie leków przeciwbólowych na własną rękę zamazuje objawy
i nie pozwala ustalić przyczyn bólu.
Z chwilą, gdy dziecko dostaje leki od specjalisty, wymaga ścisłej obserwacji. Podawanie leków na własna rękę
lub zwiększanie dawki jest ryzykowne. Zanim wypisana będzie recepta lekarz musi obejrzeć pacjenta –
mamy prawo domagać się tego i nie godzić na wypisywanie recepty, jeśli specjalista nie widział dziecka.
Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym
Koło w Gdańsku
Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy
80-371 Gdańsk ul. Jagiellońska 11
tel. 0583420133
www.psouu.gda.pl
2012 rok
6