sytuacja prawna szkolnictwa prywatnego we francji

R O C ZN IK I
Tom X III,
N A U K PR A W N Y C H
zeszyt 2
2003
KRZYSZTOF ORZESZYNA
SYTUACJA PRAWNA
SZKOLNICTWA PRYWATNEGO WE FRANCJI
W PROW ADZENIE
Od czasu R ew olucji ośw iata we F rancji była p rzed m io tem konfrontacji
i porozum ień w stosunkach m iędzy państw em a K ościołem . P rzyczynę k o n ­
trow ersji stanow iło przejm ow anie przez państw o szk o ln ictw a będącego praw ie
w yłącznie w rękach K ościoła katolickiego, treści k ształc en ia w szkołach
publicznych oraz funkcjonow anie szkolnictw a w yznaniow ego. Gdy w 1881 r.
we F rancji w prow adzono obow iązek nauczania d zieci od 6 do 13 roku życia,
nastąpiło rów nocześnie ograniczanie roli K ościo ła w sferze ośw iaty. P atrio­
tyzm rep u blikański krzew ił racjonalistyczne idee o św iec en ia i antyklerykalne
tradycje R ew olucji. P rofesorow ie i nauczyciele, w w iększości protestanci,
w otoczeniu m inistra ośw iaty Julesa F e rry ’ego, p ozytyw isty i w olnom yśli­
ciela, podnieśli kw estię „szkoły obow iązkow ej, bezpłatnej i św ieckiej, od
której zależy przyszłość rep u b lik i” . W ich przekonaniu w ychow anie m ło d zie­
ży należało oprzeć na zasadach m oralnych n iezależnych od religii, w y n ik ają­
cych ze w skazań racjonalistycznych i potrzeb życia zbiorow ego. P raw dziw a
w alka ro zeg rała się, gdy w 1902 r. prem ierem został E m il C om bes, który kie­
rując w cześniej m inisterstw em ośw iaty (1895-1896), dał się poznać ja k o b o ­
jo w n ik o laicyzację szkolnictw a. P onad połow ę n auczycieli zrzeszonych
w potężnej F ederacji E dukacji N arodow ej stanow ili adherenci P artii S o cjali­
stycznej i zw olennicy pełnej laicyzacji. P rogram so cjalistó w przew idyw ał
Dr K r z y s z t o f O r z e s z y n a - adiunkt K atedry K ościelnego Praw a Publicznego i
K onstytucyjnego KUL; adres do korespondencji: Al. R acław ickie 14, 20-950 L ublin, e-m ail:
oresyn@ kul.lublin.pl
in teg rację tzw. szk olnictw a w olnego w system jed n o litej edukacji narodowej.
Idea ta upadła, kiedy 24 czerw ca 1984 r. m iała m iejsce ponadm ilionow a
m an ifestacja w o bronie w olności nauczania, która zakończyła się upadkiem
g ab in etu rząd o w eg o P ie rre’a M au ro y 1. W istocie rzeczy w ięc pytanie doty­
czące szk o ln ictw a pryw atnego we Francji odnosi się nie tyle do relacji m ię­
dzy pań stw em a K ościołem , ile m iędzy państw em a społeczeństw em . Pom ie­
szanie w tej d zied zin ie w ynika z faktu, że szkolnictw o pryw atne we Francji
je s t w w ięk szo ści katolickie. D użo zm ieniło się w tej kw estii po II wojnie
św iato w ej. P aństw o nie m oże ju ż być oddzielone od społeczeństw a i pozosta­
w ać o b o jętn e na je g o potrzeby. W ręcz odw rotnie - je s t ono w jego służbie
i na nim o p iera się je g o uznanie. T a ew olucja nie je s t bez konsekw encji dla
relacji m iędzy p ań stw em a szkolnictw em pryw atnym . S zanując w olność nau­
czania, p ań stw o nie m oże ignorow ać szkolnictw a pryw atnego, które stanowi
elem en t sp o łeczn o ści cyw ilnej, m oże natom iast w chodzić z nim w relacje
i udzielać m u sw ego w sparcia. Pom oc państw a dla szkolnictw a pryw atnego
je s t b ow iem o p arta na now ych relacjach m iędzy państw em i społeczeństw em .
Z m iany te d o k onują się w sposób stopniow y i bardzo dyskretny, przez
decy zje czasem naw et niezauw ażalne. S tanow ią one przedm iot dyspozycji
u staw o w y ch lub w ynikają ze zobow iązań m iędzynarodow ych Francji. Prak­
tyka ad m in istracy jn a w prow adziła konieczne adaptacje. T akże jurysprudencja,
szczeg ó ln ie o rzeczen ia C onseil d ’E tat i C onseil constitutionnel, odegrały tu
p ew n ą rolę. D ziałan ia te przyczyniły się do ew olucji koncepcji świeckości
p ań stw a i do ułatw ienia korzystania z w olności.
C elem arty k u łu je s t ukazanie w pływ u standardów m iędzynarodow ych, do­
ty czący ch ed u k acji, na w ew nętrzne praw o francuskie.
I. W OLNOŚĆ W DZIEDZINIE NAUCZANIA
W o ln o ść n au czania zaw iera dw a aspekty, które są różne i kom plem entarne:
praw o do w yboru szkoły oraz w olność nauczania. W olność nauczania jest
u zn aw an a tak p rzez praw o m iędzynarodow e, ja k i przez francuskie prawo
w ew nętrzne.
1 H. Ł a k o m y,
1999, s. 89-97.
Państw o a K ościół we Francji. H istoria i w spółczesność, Kraków
1. P raw o do w yboru szkoły i w olność nauczania w um ow ach m ięd zyn a ro ­
dow ych uniw ersalnych i europejskich
P ow szechna D eklaracja Praw C złow ieka z 1948 r. p o tw ierd za „praw o do
nauki” dla w szystkich, precyzując, że nauczanie podstaw ow e m usi być d ar­
m owe i obow iązkow e, ale niekoniecznie św ieckie. F akt, iż nauczanie będzie
obow iązkow e, nie zakłada jeg o św ieckości. D ek laracja ta uznaje także praw o
rodziców do „w yboru rodzaju edukacji daw anej ich d ziec io m ” 2, co zakłada
pew ną różnorodność w tej dziedzinie, a w ięc w olność nauczania. N ależy
stw ierdzić, że - zgodnie z w olą autorów D eklaracji - zakres upraw nień
rodziców obejm uje także podejm ow anie decyzji o tym , czy i ja k ie nauczanie
oraz w ychow anie religijne i m oralne m a być dane ich d ziec io m 3.
P ierw szy protokół dodatkow y do E uropejskiej K onw encji o ochronie Praw
C złow ieka (1952), ratyfikow any przez F rancję w m aju 1974 r., zaw iera w ażne
inform acje na ten tem at. Jest w nim stw ierdzenie, aby państw o w w ykonyw a­
niu sw oich funkcji w m aterii edukacji i nauczania resp ek to w ało „praw o ro ­
dziców do zap ew nienia w ychow ania i nauczania stosow nie do ich w łasnych
przekonań religijnych i filozoficznych” (art. 2)4. M ożna dyskutow ać, co
oznaczają poszczególne term iny użyte w tekście, ale w w iększości dem okra­
tycznych państw europejskich sądzi się, że neu traln o ść państw a pod w zglę­
dem religijnym oznacza służbę na rzecz rodziców i n ieczynienie przeszkód
w ich w y b o rze3. Jest tu zatem nie tylko potw ierdzone praw o rodziców
w m aterii edukacji, lecz także obow iązek dla p aństw a, by je respektow ało
podczas organizacji nauczania. To znaczy, że w tej dziedzinie, państw o m usi
brać pod uw agę przekonania religijne rodziców , nie raniąc ich, lecz p o zw ala­
jąc na nauczanie stosow ne do ich oczekiw ań. P rzepis ten w y k lu cza w szelkie
2 Art. 26, ust. 1. Każdy człow iek ma praw o do ośw iaty. O św iata będzie bezpłatna,
przynajm niej na poziom ie podstaw ow ym . O św iata w zakresie podstaw ow ym będzie obo­
w iązkow a. O św iatę w zakresie technicznym i zaw odow ym należy uczynić pow szechnie
dostępną, a ośw iata na poziom ie wyższym pow inna być rów nie dostępna dla w szystkich
zależnie od zalet osobistych. Ust. 3. R odzice m ają praw o p ierw szeństw a w w yborze rodzaju
nauczania, które ma być dane ich dzieciom . T ekst P ow szechnej D eklaracji Praw Człowieka,
w: Prawo m iędzynarodow e publiczne. W ybór dokum entów , opr. A. Przyborow ska-K lim czak,
Lublin 20015, s. 166-171.
3 J. K r u k o w s k i ,
Kościół i państw a. Podstaw y relacji p raw nych. Lublin 20002,
s. 211.
4 „Journal O ficiel” 4 mai 1974, s. 4757.
5 J. M. L e m o y n e
d e F o r g e s , E tat lai'que et école ca tholique, w: L 'E glise
et l'E ta t en France, éd. T équi, Paris 1983, s. 96.
o g ra n ic zen ia n atu ry praw nej czy innej ze strony państw a, przeszkadzające rea­
lizacji p raw a rod ziców do religijnego k ształcen ia ich d zieci6. W artykule
zo stało p o tw ierd zo n e praw o do nauki oraz praw o rodziców do w ychow ania
sw ych dzieci.
M ięd zyn a ro d o w y P akt Praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych
(1 9 6 6 )7, raty fik o w an y przez F rancję w listopadzie 1980 r., zaw iera trzy nowe
elem enty: a) n ajp ierw państw a „zobow iązują się do poszanow ania w olności
ro d zicó w [ ...] w yboru dla sw ych dzieci szkół innych niż szkoły założone
przez w ład ze p u b liczn e” (art. 13 § 3), to suponuje istnienie szkół pry­
w atnych; b) p ań stw a zobow iązują się do poszanow ania w olności rodziców
„w zap ew n ien iu sw oim dzieciom w ychow ania re lig ijn eg o i m oralnego zgodnie
z w łasn y m i p rzek o n an iam i” (art. 13 § 3). T a d yspozycja zobow iązuje państw o,
aby nie staw iało rodzicom przeszkód w korzystaniu z tej w olności oraz do
stw arzan ia w arunków koniecznych dla praktycznego realizo w an ia tego prawa.
D y sp o zy cja tu zaw arta pozw ala szkołom pryw atnym na daw anie w nich edu­
k acji relig ijn ej, a w ięc, aby m iały charakter w yznaniow y; c) Pakt potw ierdza
w y raźn ie „w olność osób i instytucji do tw orzenia i p row adzenia szkół pry­
w atn y ch ” (art. 13 § 4).
D y sp o zy cje w cześniejsze dotyczyły praw a do nauki oraz praw a rodziców
do w y ch o w an ia sw ych dzieci, obecna zaś w skazuje na w olność nauczania,
k tó ra je s t tu w y raźnie uznana.
2. W o ln o ść nau czania w w ew nętrznym p ra w ie fra n c u sk im
W ew n ętrzn e p raw o francuskie uznaje od daw na w olność nauczania w jego
po d w ó jn y m aspekcie: pierw szym je s t praw o rodziców do w yboru szkoły,
a dru g im - w olność nauczania. K onstytucja z 4 listo p ad a 1848 r. stw ierdzała,
że „n au czan ie je s t w o ln e”8. W olność nauczania została potw ierdzona dla
6 A. G r z e ś k o w i a k , R eligia w szkole a praw a człow ieka, w: N auczanie religii
w p aństw ie dem okratycznym , red. J. K rukow ski, Lublin 1991, s. 44.
1 T ekst M iędzynarodow ego Paktu Praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, w:
Praw o m iędzynarodow e p ubliczne, s. 199-209.
8 Art. 9: „L ’enseignem ent est libre. - La liberté d ’enseignem ent s ’exerce selon les
conditions de capacité et de m oralité déterm inées par les lois, et sous la surveillance de
ì ’Etat. - C ette surveillance s ’étend à tous les établissem ents d ’éducation et d ’enseignem ent,
sans aucune ex ception” . T ekst w: Les C onstitutions et les p rin cip a les lois politiques de la
France clepuis 1789, éd. par L. D uguit, H. M onnier, R. B onnard, septièm e edition par
G. B erlia, Paris 1952, s. 215.
nauczania podstaw ow ego (ustaw a G uizot z 28 czerw ca 1833 i ustaw a G oblet
z 30 p aźd ziern ik a 18869), średniego (ustaw a F alloux z 15 m arca 185010),
w yższego (ustaw a z 12 lipca 187511) i tech n iczn eg o (ustaw a A stier
z 25 lipca 191912). U staw a D ebré z 31 grudnia 1959 r. w yraźnie stw ierdza:
„państw o proklam uje i szanuje w olność n au czan ia oraz gw arantuje jej
w ykonyw anie w szkołach pryw atnych reg u larn ie o tw arty c h ” (art. 1). G w a­
rancja w olności nauczania je s t nie tylko w erbalna, u staw a p roponuje także
w ielorakie opcje szkół pryw atnych, które p o zw alają im n a otrzym anie ró ż ­
norodnej pom ocy finansow ej. Szkoły pryw atne m uszą je d n a k być poddane
pew nej kontroli ze strony państw a, która je d n a k nie naru sza charakteru
w łasnego tych szkół. W ybór proponow anych rodzajów szkół pryw atnych od­
pow iada stopniow i zaangażow ania się p aństw a pod w zględem fin an so w y m 13.
P oza tym w olność nauczania je st w yraźnie o k reślo n a ja k o „jedna z zasad
podstaw ow ych R ep u b liki” w prow adzonych przez ustaw ę fin an so w ą z 31 m ar­
ca 1931 r. W P ream bule K onstytucji z 27 p aźd ziern ik a 1946 r. ponow nie
p otw ierdzono „zasady podstaw ow e uznane przez ustaw y R ep u b lik i” 14. T ekst
ten został p rzejęty przez K onstytucję z 4 p aźd ziern ik a 1958 r. W decyzji
dotyczącej ustaw y G uerm eur z 23 listopada 1977 r. C onseil constitutionnel
uznał bez żadnych w ątpliw ości, że w P ream bule K onstytucji z 1946 r. po­
9 „Les établissem ents d 'en seig n em en t prim aire de tout ordre peuvent ètre publics,
c'est-à-d ire fondés par l ’Etat, les départtem ents ou les com m unes, ou privés, c ’est-à-dire
fondés et entretenus par des particuliers ou des asso ciatio n s” (titre I, chap. I, art. 2). T ekst
w: Liberté religieuse et regim es des cultes en d ro it fra n ęa is. Textes, p ra tiq u e adm inistrative,
ju risp ru d en ce, dir. B. Jeuffroy, F. T ricard. Paris 1996, s. 630.
10 „La loi reconnait deux espèces d ’écoles prim aires ou secondaires: les écoles fondées
ou entretenues par les com m unes, les départem ents ou T E tat, et qui prennent le nom
d ” ’écoles publiques” ; les écoles fondées et entretenues par des particu liers
ou des
associations, et qui prennent le nom d ” ’écoles libres” (titre I, chap. Ill, sect. 1, art. 17).
T ekst w: L iberté religieuse et regim es des cultes en d ro it fra n ę a is, s. 629.
11 „L ’enseignem ent supérieur est libre” (titre I, art. 1). T ek st w: Lib erté et regim es des
cultes en droit fr a n ę a is , s. 629.
12 „Les écoles et les cours d ’enseignem ent technique, industriel ou com m ercial sont
publics ou privés” (titre I, art. 3); „les écoles privées peuvent ętre reconnues par l’Etat dans
les conditions determ ine par la présente loi” (titre IV, art. 26-36). T ekst w: L iberté et
regimes des cultes en droit fra n ęa is, s. 630.
13 R. M e t z ,
E glises et Etat en France. Situation ju rid iq u e a ctuelle, Paris 1977,
s. 90.
14 „II réaffirm e [le peuple - K. O] solennellem ent les droits et les libertés de Thom m e
et du citoyen consacrés par la D eclaration des D roits de 1789 et les p rincipes fondam entaux
reconnus par les lois de la R épublique” . T ekst w: Les C onstitutions et les p rin cip a les lois
politiques de la France, s. 554.
tw ierd zo n o , iż „organizacja nauczania publicznego, darm ow ego i św ieckiego
w szy stk ich stopni je s t obow iązkiem p aństw a” , to je d n a k „nie m oże w ykluczać
istn ie n ia n au czan ia pryw atnego, ja k rów nież pom ocy finansow ej państw a dla
tego n au czan ia sto sow nie do w arunków określonych przez ustaw ę” 15. W ol­
ność n au czan ia je s t w ięc je d n ą z zasad w artości konstytucyjnych. Próbuje się
czasem o p ierać ją na św ieckości państw a, biorąc przy tym pod uw agę w ol­
ność sum ienia. W ten sposób w idziano to w 1946 r., gdy M. Schum ann łą­
czył św ieck o ść państw a, neutralność, w olność sum ienia i w olność nauczania.
P o d o b n ie Jean R ivero napisał w 1949 r.: „św ieckość państw a opiera się na
w o ln o ści n au czan ia, dzięki czem u je g o podstaw a je s t bardziej pew na: pro­
w adzi o n a w rzeczy w isto ści [...] do respektow ania w olności sum ienia, które
nie zad aw ala się n eutralnością w edukacji szk o ln ej” 16. W rzeczyw istości
w o ln o ść n au czan ia je st niezależna od św ieckości państw a i m oże bez niej
istnieć.
II. PODSTAW Y PRAWNE SZKOLNICTW A PRYW ATNEGO WE FRANCJI
W rzeczy w isto ści relacje m iędzy państw em a szkolnictw em pryw at­
nym są o rg an izo w an e na płaszczyźnie praw nej na podstaw ie ustaw y Debre
z 31 g ru d n ia 1959 r., uzupełnionej przez ustaw ę G uerm eur z 25 listopada
1977 r. U staw a D ebre proponuje system oparty na idei w spółdziałania.
P rzew id u je o n a um ow y proste {contrai sim p le) oraz um ow y stow arzyszeniow e
{contra d ’a sso cia tio n ) m iędzy państw em i szkołam i pryw atnym i (art. 4 i 5).
Z ak ład a ona ścisłe w spółdziałanie, co pokazuje, że relacje m iędzy państw em
a sp o łeczn o ścią u legły głębokim zm ianom .
W szk o łach p ry w atnych, na podstaw ie um ow y, państw o zapew nia utrzym a­
nie n au czy cieli w różny s p o só b 1 . W przypadku um ow y stow arzyszeniow ej
p o nosi ono w ydatki d otyczące funkcjonow ania klas „na tej sam ej zasadzie jak
klas, k tóre k o resp o n d u ją ze szkolnictw em p u blicznym ” (art. 4 ) 18. T a zasada
zo stała p o d jęta p rzez ustaw ę G uerm eur, która przew iduje rów ność traktow ania
n au czy cieli p racu jący ch w szkolnictw ie pryw atnym z pracującym i w szkol­
15 Cyt. za: L e m o y n e d e F o r g e s , dz. cyt., s. 97.
16 La nation ju rid iq u e de la'icite. „Recueil D alloz de doctrine, de jurisprudence et de
legislation” 33(1949), z. 31, s. 138.
J ' N. F o n t a i n e,
L ’école libre et l ’Etat,
Paris 1982, s. 22-24.
18 M e t z, dz. cyt., s. 91.
nictw ie publicznym , gdy chodzi o w arunki w ykonyw ania zaw odu, p o d nosze­
nia kw alifikacji, prom ocji i aw ansów (art. 3). W zam ian państw o w ykonuje
kontrolę nad nauczaniem pryw atnym , szczególnie w tych kw estiach, które
dotyczą zaw artości program ów i kw alifikacji nauczycieli. W ięcej w ustaw ie
D ebré państw o uznaje „charakter w łasny” szkół pryw atnych, tzn. w w ięk­
szości przypadków ich charakter w yznaniow y (art. 1). U staw a G uerm eur
dodaje, że nauczyciele są zobow iązani do resp ek to w an ia „w łasnego charak­
teru” szkoły (art. I ) 19, co suponuje, że będzie on ja sn o określony. S zkol­
nictw o pryw atne m usi w ypełniać sw oją m isję „w całkow itym poszanow aniu
wolności su m ien ia” (ustaw a D ebré, art. 1). O dnosi się to zarów no do u cz­
niów , ja k i nauczycieli. Ponadto szkoły pryw atne m uszą przyjąć w szystkie
dzieci, których rodzice o to proszą, „nie robiąc różnic ze w zględu na
pochodzenie, przekonania czy w yznaw aną w iarę” . W szystkie te dyspozycje,
szczególnie w przypadku um ów stow arzyszeniow ych, zbliżyły bardzo szkol­
nictw o pryw atne do szkolnictw a publicznego, otw ierając m iędzy nim i now e
sposoby w spółpracy dla w spólnego dzieła. M. D ebré d ek laro w ał w parlam en­
cie 23 g rudnia 1959 r.: „szkolnictw o pryw atne rep rezen tu je także form ę
w spółpracy w ram ach edukacji narodow ej, co p o zw ala m u uczestniczyć
w służbie pu b liczn ej” . S zkolnictw o pryw atne u czestniczy zatem w zadaniach
użyteczności ogólnej. R espektując w pełni „charakter w łasn y ” szkół p ry ­
w atnych, państw o nakłada na nie obow iązki p o dobne do tych dla szkół
publicznych. N akłada na nie naw et charakter św iecki, zobow iązując je do
przyjęcia każdego dziecka i respektow ania w olności sum ienia. S zkolnictw o
pryw atne zachow uje sw oją oryginalność i „w łasny ch a rak ter” . Ich neutralność
religijna dotyczy tylko „system u nauczania na podstaw ie um ow y” (ustaw a
D ebré art. 1). W innych spraw ach szkoły pryw atne są w olne i m ogą o rgani­
zow ać działalność, która koresponduje z ich charakterem w łasnym , tzn.
w yznaniow ym . Są to szkoły pryw atne w yznaniow e, które w spom agają szkol­
nictw o publiczne. Pom oc finansow a, którą państw o przyznaje, je s t p rze­
19 „Cette loi im pose aux enseignants le „respect du caractère propre de ré ta b lisse m e n t” .
Cette disposition fut attaquée, mais le C onseil constitutionnel, lui, ne l ’a pas censurée, car
ce devoir de reserve n’est point une atteinte à la liberté de conscience (decision du 23
novembre 1977). N ouvelle decision le 18 ja n v ie r 1985 avant la prom ulgation de la loi du
25 janvier 1985 abrogeant cette disposition de la loi de 1977: le C onseil constitutionnel
sem ble y m aintenir la portée de sa decision de 1977, le respect du caractère propre résultant
aussi de T article l er de la loi du décem bre 1959. T ekst w: L ib erté religieuse et regimes des
cult es en droit fra n ęa is, s. 631.
zn aczo n a je d y n ie na rozw ój tego szkolnictw a, a nie po to, aby w spierać
ko n k retn ą relig ię. To pozw ala zachow ać ch arak ter św iecki p aństw a20.
W edług ustaw y D ebré (art. 4), aby m ogła zostać podpisana um ow a sto­
w arzy szen io w a, szkoły pryw atne m uszą odpow iadać „uznanym potrzebom
szk o ln y m ” . N ależy przy tym w ziąć pod uw agę w olność nauczania, która jest
w p ełny sposób uznana i która realizuje się przez „charakter w łasny” szkół.
C onseil co n stitu tio n n el w decyzji z 1985 r. stw ierdził, że „potrzeba uznania
szk o ln eg o nie je s t rozum iana tylko ja k o potrzeba form acji, lecz obejm uje
p rośbę ro d zicó w d o ty czącą w yboru szkoły oraz zachow anie jej charakteru
w łasn eg o ” . Z atem p rośba rodziców m oże zaw ierać aspekty religijne. Jeśli
ch odzi o „c h arak ter w łasny” szkół pryw atnych, to w w iększości przypadków
je s t on w y zn an io w y 21. C onseil constitutionnel w decyzji z 23 listopada
1977 r., w zw iązku z ustaw ą G uerm eur, potw ierdził, iż organizacja nauczania
p u b liczn eg o p rzez państw o „nie będzie w ykluczała istn ien ia nauczania pry­
w atnego, ja k ró w n ież otrzym a ono pom oc ze strony państw a w w arunkach
o k reślo n y ch p rzez u staw ę” . W ten sposób C onseil constitu tio n n el potw ierdził
p raw o do istn ien ia nauczania pryw atnego (także w yznaniow ego) oraz fakt, że
pań stw o m oże m u przyznać pom oc finansow ą bez uszczerbku dla jeg o świeckości. P aństw o m oże określić na drodze ustaw ow ej sposoby tej pom ocy, bio­
rąc pod uw agę o k reślone w arunki. W innej decyzji, z 18 stycznia 1985 r.,
C onseil co n stitu tio n n el przypom ina, iż w olność nauczania stanow i „w artość
k o n sty tu cy jn ą” . Pom oc finansow a państw a nie je st obow iązkow a, lecz w ska­
zana. C o n seil con stytutionnel zostaw ił decyzję w tej spraw ie organom pań­
stw ow ym . Z drugiej strony w olność sum ienia i w yznania je s t także w artością
k o n sty tu cy jn ą. M ożna zatem w yrazić pogląd, że n auczanie w yznaniow e musi
k o n ieczn ie k o rzystać z neutralności aktyw nej p ań stw a św ieckiego. N ależy
p rzy p o m n ieć, że C onseil d ’E tat nigdy nie interpretow ał ustaw y z 1905 r. jako
zak azu jącej subw encji publicznych na rzecz szkół pryw atnych. M im o to je d ­
nak praw o tak ie nie je s t jeszc ze w ystarczająco zag w aran to w an e22. W tym
duchu m o żn a w y jaśnić w ysiłek podjęty w 1994 r., zm ierzający do zm iany
ustaw y F allo u x z 1850 r., aby pozw olić w spólnotom terytorialnym zw iększyć
p om oc fin an so w ą na inw estycje szkół pryw atnych na podstaw ie um ow y, która
b y ła o g ra n ic zo n a do 10% ich w ydatków rocznych. U staw a B ourg-B roc prze­
g ło so w an a przez parlam ent została częściow o anulow ana przez decyzję Con-
20 B a r b i e r, dz. cyt., s. 139-140.
21 F o n t a i n e, dz. cyt., s. 34.
" L e m o y n e
d e F o r g e s , dz. cyt., s. 97.
seil constitu tio n n el w im ię poszanow ania rów ności m iędzy szkołam i pryw at­
nym i oraz szkołam i pryw atnym i i publicznym i (d ecy zja z 13 stycznia
1994 r.)23. Z pow odu decentralizacji i potrzeb szkół pryw atnych istota tej
rew izji je s t akceptow ana pod w arunkiem , że sposoby jej realizacji będą
respektow ać jeszcze inne w ym agania. W konsekw encji nadal nie je s t w pełni
respektow ane praw o rodziców do w ychow ania dzieci zgodnie z ich przek o n a­
niam i relig ijn y m i, są oni poddani dodatkow ym obciążeniom finansow ym , aby
ich dzieci m ogły pobierać naukę w szkołach pryw atnych przez nich w ybra­
nych.
III. POMOC FINANSOWA PAŃSTWA DLA SZKOLNICTW A PRYW ATNEGO
W olność nauczania m oże uspraw iedliw iać pom oc fin an so w ą państw a dla
szkół pryw atnych, ale w ów czas rodzi się pytanie, czy ona n akłada na państw o
obow iązek takiej pom ocy. Pew na grupa praw ników to potw ierdza, tłum acząc,
iż pom oc tak a je s t k onieczna do efektyw nego k o rz y sta n ia z w olności nau­
czania i p ozw ala przem ienić w olność form alną w w olność rzeczyw istą. Bez
niej szkolnictw o pryw atne nie m oże funkcjonow ać, a ro d zice w rzeczyw i­
stości pozbaw iani są m ożliw ości w yboru. Jednakże ani praw o m ięd zy n aro ­
dow e, ani fran cu sk ie praw o w ew nętrzne nie zo b o w iązu ją państw a do u trzy ­
m yw ania n au czan ia pryw atnego. Z daniem innej grupy praw ników praw o n a­
kłada na państw o obow iązek respektow ania w olności n auczania, ale nie d o ­
m aga się od niego subw encjonow ania szkolnictw a p ryw atnego w celu efek ­
tyw nego k o rzy stan ia z tej w olności. W edług nich istn ieją także inne w olności,
które państw o musi respektow ać, usuw ając przeszkody w korzy stan iu z nich,
lecz nie u dzielając pozytyw nego w sparcia. G dyby bow iem państw o m iało za­
pew nić efektyw ne k orzystanie z w szystkich uznanych w olności, jeg o obo­
w iązek stanie się o statecznie niem ożliw y do realizacji. T o m ogłoby naw et
prow adzić do pew nych przeciw ności; dla przykładu: państw o, które gw a­
rantuje w olność w yznania, m usiałoby dostarczy ć środków koniecznych do
jeg o prak ty k o w an ia (tw orzenie m iejsc kultu, u trzym yw anie duchow nych).
23 Zm iana ustaw y spow odow ała protesty zw olenników św ieckiej edukacji publicznej.
Stw ierdzili oni, iż je s t to zam ach na w artości republikańskie oraz próba redukcji wydatków
dla szkół publicznych na rzecz pryw atnych. Ich zdaniem św iecka szkoła publiczna dostępna
dla w szystkich je st sym bolem rów ności i rzeczyw istej integracji społecznej. Zob. J. M a 1 h e r b e, Ecole libre: les laiques m enacent, „Le F ig aro ” z 30 X II 1998, s. 7.
Ś w ieckość p ań stw a we F rancji natom iast w yklucza m ożliw ość subw encjo­
n o w an ia w yznań. P aństw o nie m oże zatem udzielać pom ocy pozytyw nej,
oprócz przy p ad k ó w szczególnych, ja k np. utrzym yw anie kapelanów (wojsko,
w ięzien n ictw o itd.). N atom iast państw o je s t zobow iązane do usunięcia
w szelkich ew en tu alnych przeszkód w korzystaniu z w olności praktykow ania,
p o d o b n a rzecz dotyczy szkolnictw a pryw atnego. To praw da, że wolność
n au czan ia nie je s t w olnością ja k inne, bow iem dotyczy dziedziny szczególnie
w ażnej oraz przy czynia się do rozw oju interesu ogólnego. Jednak te argu­
m enty, choć istotne - ich zdaniem - m ają zastosow anie także do innych
w o ln o ści, ja k w olność w ypow iedzi czy inform acji, które także są natury
duchow ej i d o ty czą interesu ogólnego. Państw o zatem nie m oże utrzym yw ać
w szy stk ich przed siębiorstw , poniew aż m ają one za przedm iot różne formy
w y rażan ia opinii oraz inform acji. W olność nauczania nie pociąga za sobą dla
p ań stw a o bow iązku praw nego pom ocy finansow ej dla nauczania pryw atne­
g o 24. W sp ó łczesn e państw a dem okratyczne przyznają ją jed n ak ze względu
na służebny ch arak ter państw a w stosunku do społeczeństw a. Dotyczy to
szczeg ó ln ie p raktycznej realizacji praw a rodziców do w ychow ania dzieci
zg o d n ie z ich przekonaniam i religijnym i i filozoficznym i.
Po ustaw ie w prow adzającej rozdział K ościołów od państw a w 1905 r.
w ydaje się niem ożliw e, aby państw o w spierało finansow o nauczanie pry­
w atne, k tó re p rzew ażnie je s t katolickie. B ow iem państw o francuskie przed­
staw ia się ja k o stróż prerogatyw dotyczących szkolnictw a publicznego,
szczeg ó ln ie je g o charakteru św ieckiego. Jeśli poszczególne rządy po pierw szej
w ojnie św iatow ej traktow ały życzliw ie nauczanie pryw atne, to jednak syste­
m atycznie o d m aw iały m u pom ocy finansow ej i praw a w ydaw ania dyplom ów
o ficjaln y ch . D latego szkoły pryw atne były zaw sze postrzegane we Francji
ja k o test dla relacji m iędzy K ościołem katolickim i państw em 25. Podobnie
gm iny nie m ogą przeznaczać subw encji na szkoły podstaw ow e zgodnie
z u staw ą z 30 p aźd ziern ik a 1886 r., taka je st in terp retacja C onseil d 'E tat
w y rażo n a w opinii z 1888 r.26 N ie istnieje jed n ak żadna zasada ogólna,
k tó ra zak azy w ałab y państw u św ieckiem u nieść pom oc dla szkół pryw atnych,
n aw et w y znaniow ych. P rzeciw nie - taka pom oc je s t w yraźnie przew idziana
dla szkół średnich przez ustaw ę Falloux z 15 m arca 1850 r. (art. 69). Ustawa
24 B a r b i
e r, dz. cyt., s.135.
25 M e t z, dz. cyt., s. 89.
26 Z akaz ten
nie je s t zaw arty w ustaw ie, lecz je s t opinią C onseil d 'E tat. Ma on wartość
doradczą, jednak został zastosow any do gmin.
zezw alała, aby gm iny, departam enty i państw o m ogły p rzezn aczać 10% sw o­
ich w ydatków rocznych na szkoły. To ograniczenie tłum aczy się tym , że
w 1850 r. w ładze państw ow e nie w idziały potrzeby tw orzenia specjalnego
system u szkół katolickich, poniew aż były szkoły w y znaniow e27. Podobnie
ustaw a z 25 lipca 1919 r. (art. 36) upow ażnia o rgany państw ow e do p arty ­
cypow ania w w ydatkach szkolnych nauczania technicznego, przyznając sty­
pendia czy subw encje. Ś w ieckość państw a zakazuje państw u subw encjonow ać
w yznania, ale nie przeszkadza w żaden sposób w pom ocy finansow ej na
rzecz pryw atnego szkolnictw a w yznaniow ego. W tej dzied zin ie trzy decyzje
C onseil d ’E tat m ają podstaw ow e znaczenie. P ierw sza w 1938 r. w prow adza
m ożliw ość subw encji dla niższego sem inarium , poniew aż by ło dostępne dla
w szystkich uczniów . N ie było ono szkołą w yznaniow ą, naw et je śli część jego
uczniów chciała zostać duchow nym i28. S ubw encja nie m usi naruszać zasady
św ieckości państw a, ale pow inna bezpośrednio być p rzek azan a na szk o łę29.
D ruga decyzja z 1950 r. anulow ała odm ow ę p rzyznania subw encji dla szkoły
w yznaniow ej technicznej, poniew aż uzasadnienie odm ow y zostało oparte j e ­
dynie na jej charakterze w yznaniow ym 30. W końcu trzecia decy zja z 1956 r.
w prow adza m ożliw ość subw encji dla katolickich szkół w y ższych31. W ten
sposób pom oc ze środków publicznych dla szk o ln ictw a pryw atnego jest
m ożliw a i nie m ożna pow oływ ać się na św ieckość pań stw a łub na charakter
w yznaniow y szkolnictw a przy jej odm ow ie. Ś w ieckość p aństw a nie p rzeciw ­
staw ia się finansow aniu szkolnictw a pryw atnego, a naw et w yznaniow ego ze
źródeł p u b liczn y ch 32. Państw o nie m oże udzielać sw ojej pom ocy na d zia­
łalność szkolną tylko tym , których działalność m a cel w yłącznie religijny.
Jury sp ru d en cja francuska nie nakłada na państw o obow iązku pom ocy
szkolnictw u pryw atnem u. C hociaż w przeszłości usiłow ano tłum aczyć odm o­
27 A. F. von C a m p e n h a u s e n ,
L ’E glìse et i ’E tat en F ran ce, Paris 1964,
s. 132-133.
28 A rrèt du 9 décem bre 1938, Commune Beaupréau, R ecueil des arréts du Conseil
d ’E tat, Paris 1938. s. 927-928.
2<) C a m p e nh a u s e n, dz. cyt., s. 135.
30 A rrèt du 7 ju ille t 1950, O euvre de Saint-N icolas, R ecueil des decisions du Conseil
d ’E tat, Paris 1950, s. 422.
31 A rrèt du
l erju in 1956, Conivez, Paris 1956, s. 220. W tych trzech przypadkach
chodzi o subw encje przyznane przez sam orządy terytorialne. T a sam a zasada m a także
zastosow anie do państwa.
32 W licznych opiniach doradczych czy decyzjach dotyczących spraw spornych C onseil
d 'E tat deklarow ał jak o nielegalne subw encje departam entów czy gm in dla pryw atnych szkół
podstaw ow ych, ale nigdy nie pow oływ ał się na św ieckość państw a ja k o źródło tego zakazu.
w ę tej pom ocy św ieckością państw a, rozum ianego w sensie neutralności
negatyw nej w spraw ach religijnych, to obecnie należałoby ju ż dokonać
p ew nych zm ian i zacząć m ów ić o neutralności pozytyw nej. W rzeczyw istości
p ań stw o m usi pom agać szkolnictw u pryw atnem u w ten sam sposób, jak
szk o ln ictw u pub licznem u, aby nie popełniać dyskrym inacji opartej na religii,
w p ro w ad zając tym sam ym nierów ność m iędzy obyw atelam i. W konsekw encji
św ieck o ść p ań stw a daleka je s t od przeszkadzania w udzielaniu pom ocy szkol­
nictw u p ry w atn em u, ale raczej to zakłada. Pom oc ze strony państw a we
F ran cji o p arta je s t na założeniach neutralności pozytyw nej państw a i rów ności
m iędzy o b y w atelam i. D latego ustaw ą B arangć z 1951 r. przyznano dodatek
trzy m iesięczn y dla każdego dziecka uczęszczającego do szkoły podstaw ow ej
pry w atnej i p u b licznej, co w ykluczało całkow icie d y sk ry m in ację33. Podobnie
ustaw a D ebré z 1959 r. potw ierdziła rów ność w traktow aniu szkół pryw at­
nych na p o d staw ie um ow y i szkół pu b liczn y ch 34. Ś w ieckość państw a nie
p rz eciw staw ia się pom ocy ze strony państw a szkolnictw u pryw atnem u, m ożna
n aw et p o w o ły w ać się na nią, aby to uspraw iedliw ić. T rzeba jed y n ie brać pod
uw agę ch a rak ter szkół pryw atnych, a nie ich w yznaniow ość.
Pom oc fin an so w ą p aństw a dla szkolnictw a pryw atnego m ożna wyjaśnić
przez o d w o łan ie się do transform acji w relacjach m iędzy państw em a spo­
łeczeń stw em . P om oc ta nie je s t obow iązkiem natury praw nej, lecz polityczno-so cjaln ej. W rzeczy w isto ści w spółczesne państw o dem okratyczne nie może
być o d d zielo n e od społeczeństw a lub ignorow ać je g o potrzeb, także w tym
w y m iarze, który dotyczy pom ocy finansow ej dla działalności pryw atnej,
g o sp o d arczej, socjalnej czy kulturalnej, m ając zaw sze na w zględzie interes
ogólny. Z p o w odu szczególnego znaczenia dla je d n o ste k i w spólnot nauczanie
je s t p rzed e w szystkim działalnością k ulturalną dotyczącą interesu ogólnego.
P aństw o m a o b o w iązek organizow ać je na w szystkich poziom ach. W kwestii
w o ln o ści n au czan ia społeczeństw o m a także praw o uczestniczyć czynnie
w je g o o rg an izacji. Jest to zadanie trudne, którego państw o nie m oże w ypeł­
nić w sposób k o m pletny i satysfakcjonujący. D latego nie należy zaniedbyw ać
ró żnych in icjaty w pryw atnych, które przychodzą z pom ocą, aby to zadanie
uzupełnić.
33 M e t z, dz. cyt., s. 89.
34 U staw a postanaw ia, w rzeczyw istości, że „w ydatki na funkcjonow anie klas w szko­
łach pryw atnych z kontraktu są utrzym yw ane w podobny sposób ja k korespondujące klasy
ze szkół publicznych” (art. 4). Podobnie ustaw a G uerm eur z 1977 (art. 3) przewiduje
rów ność trak tow ania nauczycieli szkół pryw atnych i szkół publicznych, gdy chodzi o ich
form ację w prow adzającą i kontynuującą.
P aństw o m a obow iązek organizow ania n au czan ia w szkołach zgodnie
z przekonaniam i rodziców . Zatem je g o d ziałanie m a ch a rak ter służebny
w zględem społeczeństw a. Aby to praw o m ogło być realizo w an e, potrzebna
je st p o zytyw na pom oc ze strony państw a. N auczanie je s t w ięc dziedziną
uprzyw ilejow aną, gdzie państw o i społeczeństw o sp o ty k ają się i gdzie m ogą
ze sobą w spółdziałać. N auczanie publiczne i nauczanie pryw atne nie są sobie
p rzeciw staw ne czy konkurencyjne, są kom plem entarne. Ich zestaw ienie obok
siebie w system ie edukacyjnym pozw ala lepiej od p o w ied zieć na potrzeby
edukacji. N auczanie pryw atne pom aga państw u w ypełnić je g o m isję ed u k a­
cyjną. W zam ian za to państw o przyznaje na ten cel pom oc finansow ą.
Istnieją więc relacje w spółdziałania m iędzy państw em i nauczaniem p ry ­
watnym .
W tych w arunkach form uła: „szkoła publiczna, źró d ła publiczne, szkoła
pryw atna, źródła pry w atne” należy do p rzeszłości, poniew aż nie m a ju ż
restrykcyjnego ro zd ziału pom iędzy państw em a sp o łeczeń stw em 35. O dna­
w iając w ięzi ze społeczeństw em , państw o francuskie je s t zainteresow ane
inicjatyw am i pryw atnym i w dziedzinie nauczania, a to prow adzi do jego
utrzym ania finansow ego. N auczanie pryw atne z pow odu w olności i o ry g i­
nalności w nosi bardzo interesujące innow acje w dziedzinę nauczania zarów no
w kw estii stosow anych m etod, ja k i m ożliw ości pracy z różnym i grupam i
społecznym i. D latego nie je s t zbyteczne, lecz w ręcz przeciw n ie - w olność
szkolnictw a pryw atnego jaw i się jak o bardzo u ży teczn a dla społeczeństw a
i pozw ala o d p ow iedzieć na różne potrzeby form acji. U znając szkolnictw o
pryw atne i w spierając je, państw o nie traci swej pozycji w dziedzinie
edukacji, lecz k o rzysta ze środka, który pom aga m u lepiej w ypełnić jego
m isję w obec społeczeństw a. E w olucja je s t w idoczna, w konkretny sposób,
przez u stanaw ianie relacji praw nych m iędzy państw em i n auczaniem p ry ­
w atnym , co w prow adza praw a i obow iązki zarów no dla jed n ej, ja k drugiej
strony. W ażne jed n ak je s t tutaj zaangażow anie się dobrow olne każdej ze
stron. P aństw o przyznaje pom oc dla szkolnictw a pryw atnego, poniew aż jego
15 F o n t a i n e, dz. cyt., s. 29: „D ev o lu tio n contem poraine des dém ocraties dém ent
à l ’évidence le slogan «à F ècole publique, fonds publics, à F èco le privée, fonds privés», car
il apparait aujourd’hui que les libertés sont inseparables des m odalités concretes de leur
exercice. S ’agissant de la liberté d ’enseignem ent, sans le concours financier de l'E ta t, son
exercice dem eurerait un privilege de la fortune et une p enalisation pour les m oins favorisés.
[...] Les fonds dits «publics» ne sont-ils pas d ’abord les fonds de chaque citoyen franęais
qui, en acquittant ses im póts, apporte à l’E tat sa contribution p o u r q u ’en retour celui-ci lui
perm ette d ’exercer ses choix fondam entaux?”.
fu n k cjo n o w an ie przynosi pozytyw ne efekty dla społeczeństw a. Szkolnictw o
p ry w atn e o trzy m u je pom oc ze strony państw a, jeśli akceptuje pew ne jego
w ym ag an ia, co o g ranicza w jakim ś stopniu jeg o w olność. W sparcie finansow e
p ań stw a dla szk o ln ictw a pryw atnego oparte je s t nie na w olności w dziedzinie
n au czan ia, lecz na relacjach praw nych istniejących m iędzy nim i oraz ich
w sp ó łp racy w celu interesu ogólnego. Z aw ierając um ow ę stow arzyszeniow ą
i u d zielając pom ocy finansow ej szkole pryw atnej, państw o odpow iada na
po trzeb ę społeczeństw a, która m oże m ieć w ym iar re lig ijn y 36. Państw o nie
w sp iera przy tym konkretnej religii, zatem je g o charakter św iecki zostaje
zachow any. B ierze ono pod uw agę różne potrzeby społeczeństw a, także
relig ijn e, k tó re m ogą być w yrażane w im ię w olności nauczania. Przeznaczając
pom oc fin an so w ą dla n auczania pryw atnego, państw o odpow iada na dom yślne
potrzeby re lig ijn e zaw arte w decyzji rodziców odnośnie do w yboru szkoły.
Jego pom oc nie dotyczy działalności w yznaniow ej, lecz szkół pryw atnych,
i je s t p rak ty czn ą realizacją rzeczyw istej w olności w dziedzinie nauczania oraz
w y k o n y w an iem praw a rodziców do w ychow ania dzieci zgodnie z ich przeko­
naniam i relig ijn y m i.
Z A K O Ń C Z E N IE
W p ro w ad zen ie relacji w spółdziałania m iędzy państw em i szkolnictw em
p ry w atn y m w e F rancji je st znakiem transform acji w relacjach m iędzy pań­
stw em i sp o łeczeń stw em . Św ieckość państw a nie przeszkadza w udzielaniu
pom ocy p u b licznej dla nauczania pryw atnego, naw et w yznaniow ego. Jest
zg o d n a z w o ln o ścią nauczania i służy rozw ojow i dobra w spólnego37. Św iec­
kość p ań stw a je s t dzisiaj bardziej rozum iana jak o neutralność niż rozdział, co
w k o n sek w en cji prow adzi do w olności w dziedzinie ośw iaty, respektując
36 B a r b i e r, dz. cyt., s. 137.
37 R. R é m o n d, La laicità n ’est p lus ce q u ’elle était, „E tudes” , avril 1984, s.446:
„Au début de ce siècle, revendiquer pour les écoles privées, à plus forte raison celles
d ’inspiration confessionnelle, une aide publique, c ’était réclam er un privilege exorbitant du
droit com m un, et qui ne pouvait ętre alors ju stifié que par des considérations en contra­
diction déclarée avec la lai'cité de la société civile. A u jo u rd ’hui, dem ander la męme aide,
c ’est sim plem ent revendiquer le bénéfice du droit com m un. Et, réciproquem ent, l’accorder
en 1900 eut été tém oigner à l ’E glise une com plaisance suspecte octroyée de puissance
à puissance; la refuser en 1984 serait appliquer à ce qui touche à F action educative une
pratique d iscrim inatoire” .
szkolnictw o pryw atne oraz je g o charakter w yznaniow y. P om oc finansow a,
która je s t p rzyznana szkołom pryw atnym , nie dotyczy efek ty w n o ści korzy­
stania z w olności nauczania, ale opiera się na now ych relacjach m iędzy
państw em i społeczeństw em . Jest to prak ty czn a realizac ja praw a rodziców do
w ychow ania dzieci zgodnie ich w łasnym i p rzekonaniam i. P om oc ta nie jest
praw nym obow iązkiem państw a, ale w ynika z je g o w olnej decyzji. Jest ona
konieczna, kiedy przyjm iem y, że zadaniem w spółczesnego dem okratycznego
państw a je st służba w obec społeczeństw a i chęć odpow iedzi na je g o potrzeby.
T H E LEG A L STATUS OF PR IV A TE ED U C A TIO N
IN FRANCE
Summary
T he freedom o f teaching is guaranteed in international docum ents, and in dem ocratic states
it is a constitutional value. This freedom is guaranteed com prises the follow ing: the right to
choose school, the parents’ right to educate their children according to their own beliefs. The
paper sought to explain the problem s o f private education in France. T his education may
develop freely and has no obstacles in receiving financial aid from public funds. It is,
however, the state’s, departm ents’ and adm inistrative u n its’ decision when and whom to give
money. In practice, this means that subsidies are often insufficient. C onsequently, one may
rightly ask to w hat extent the right to the freedom o f education is carried out. In particular,
is the parents’ right to educate their children according to their beliefs respected?
Translated by Jan Kłos
Słow a kluczow e: wolność nauczania, szkolnictw o pryw atne, praw o rodziców .
Key words: freedom o f education, private education, parents’ right.