Karpaty Zachodnie - nauczyciele.mom.pl
advertisement
Karpaty Zachodnie. Położenie i budowa geologiczna Alicja Babiuch 1 Karpaty położone są w przedłużeniu Alp, z którymi łączy je wspólny okres powstania oraz podobieństwo w budowie geologicznej i rzeźbie. Długość łańcucha górskiego wynosi około 1300 km. Karpaty podobnie jak Alpy mają budowę płaszczowinową, ale występujące w ich obrębie strefy: krystaliczna i wapienno – dolomitowa nie tworzą zwartych ciągów, lecz występują wyspowo. Silnie rozbudowana jest strefa fliszowa. Łuk karpacki składa się z trzech części, zróżnicowanych pod względem budowy geologicznej, rzeźby i ułożenia pasm górskich. Od przełomu Dunaju w Kotlinie Wiedeńskiej po Przełęcz Łupkowską na terenie Polski, rozpościera się część Karpat zwana Karpatami Zachodnimi, następnie od przełęczy Predealu i doliny Prahovy rozciąga się część Karpat Wschodnich, a do przełomu Dunaju zwanego Bramą Żelazną rozprzestrzeniają się Karpaty Południowe zwane także Alpami Transylwańskimi. W budowie geologicznej Karpat Zachodnich wyróżnia się trzy jednostki strukturalne: zewnętrzny pas fliszowy, pas wewnętrzny i wulkaniczny pas trzeciorzędowym południowy. górotworem Pas zewnętrzny obejmującym jest płaszczowiny młodym, i fałdy fliszowe. Flisz jest zróżnicowany stratygraficznie i facjalnie, tworzą go piaskowce, zlepieńce i łupki. Powstawał on do dolnej kredy po oligocen. Pas wewnętrzny budują utwory starsze, fragmentarycznie pokryte warstwą fliszową. Stare podłoże podlegało fałdowaniom kaledońskim i hercyńskim, a w górnej kredzie nasunęły się na nie płaszczowiny mezozoiczne. Podczas fałdowania pasa zewnętrznego, starsze podłoże podlegało ruchom załomowym. W ich wyniku część Centralnych Karpat Zachodnich ma postać trzonów krystalicznych, stanowiących fragmenty starszych górotworów zbudowanych ze skał magmowych. Wulkaniczny pas południowy stanowi obszar 2 zanurzony pod utworami trzeciorzędowymi, pokrytymi na powierzchni pokrywami wulkanicznymi: riolitów, andezytów i tufów. W neogenie Karpaty Zachodnie podlegały częściowym transgresjom i denudacji. W pliocenie nastąpiło dalsze dźwiganie się górotworu z równoczesnym wcinaniem się dolin rzecznych w podłoże. Na obszarach wapiennych rozwinęły się formy krasowe. Karpaty Zachodnie dzielą się na Karpaty Zewnętrzne i Karpaty Wewnętrzne zwane też Karpatami Centralnymi. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie pod względem geologicznym składają się z kilku nasuniętych z południa płaszczowin, złożonych z piaskowców, zlepieńców i łupków paleogeńskich i górnokredowych (fliszu). Ruchy górotwórcze zakończyły się tu u schyłku paleogenu. W ciągu neogenu ponasuwane na siebie masy skalne podlegały procesom wypiętrzającym, które były przerywane okresami względnego spokoju tektonicznego. W wyniku procesów denudacyjnych doszło do powstania powierzchni ścinających struktury fałdowe. Zrównanie dolnoplioceńskie spowodowało powstanie w północnej części Karpat pogórza o krajobrazie rozciętej erozyjnie wyżyny, której wysokości względne dochodzą do 100 – 150 metrów. Zróżnicowanie struktur geologicznych i urzeźbienia Zewnętrznych Karpat Zachodnich umożliwia mikroregionów. Są wyodrębnienie nimi: Pogórze w granicach Polski Zachodniobeskidzkie, kilku Beskidy Zachodnie, Pogórze Środkowobeskidzkie, Beskidy Środkowe (Beskid Niski) stanowiące człon przejściowy do Beskidów Wschodnich w prowincji Karpat Wschodnich. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie zajmują w granicach Polski 16 tyś. km² (5% obszaru kraju). Centralne Karpaty Zachodnie mają odmienną budowę od Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Składają się z izolowanych masywów zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych oraz częściowo przykrywających je pokryw mezozoicznych 3 o przewadze skał węglanowych (wapieni i dolomitów). Dały one początek płaszczowinom wierchowym (tatrydom), trzem reglowym (granidom), i pienińskim (pienidom). Płaszczowiny pienińskie podczas późniejszych ruchów górotwórczych zostały sprasowane i porozrywane tak, że tworzą dzisiaj wąską strefę różnej wielkości skałek wapiennych, które łukiem otaczają blok Centralnych Karpat Zachodnich. Centralne Karpaty Zachodnie uzyskały swoją strukturę geologiczną w górnej kredzie, lecz w eocenie zostały zalane przez morze, w którym osadził się tak zwany flisz podhalański. Obecne formy Centralnych Karpat Zachodnich powstały w młodszym trzeciorzędzie dzięki uskokom powodującym wypiętrzanie się bloków górskich i zapadanie kotlin. W górach tych odsłaniają się również starsze skały – paleozoiczne skały magmowe (granity), metamorficzne i osadowe. W związku z tym krajobraz Centralnych Karpat Zachodnich jest bardzo zróżnicowany. Całe Centralne Karpaty Zachodnie obejmują około 15 tyś. km², głównie na terytorium Słowacji. W granicach Polski znajduje się tylko około 1,1 tyś. km² (0,3% terytorium Polski). Są to części dwóch makroregionów: Obniżenia Orawsko – Podhalańskiego i Łańcucha Tatrzańskiego. Beskidy Zachodnie są największym regionem Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Stanowią zróżnicowane, neotektoniczne antyklinorium, zbudowane w przeważającej części z odpornych na denudację piaskowców magurskich (a w części północno-zachodniej z piaskowców godulskich). Beskid Śląski rozpościera się pomiędzy doliną Olzy na zachodzie, Kotliną Żywiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie, na północy opada zaś ku Pogórzu Śląskiemu. Dzieli się na dwie części. Część północna składa się z dwóch południkowo rozciągniętych pasm rozdzielonych 4 doliną Wisły i połączonych ze sobą równoleżnikowym pasmem na dziale wód Olzy i Wisły. Pasmo wschodnie jest znacznie wyższe i nosi nazwę Baraniej Góry. Cała ta część Beskidu Śląskiego zbudowana jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich, natomiast południowa część tych gór z fliszu magurskiego. W granicach Polski Beskid Śląski zajmuje około 560 km² (cały ponad 600 km²). Beskid Żywiecki – właściwy Beskid Żywiecki (od strony południowej nazywany Beskidem Orawskim, a więc Żywiecko – Orawski) składa się z głównego grzbietu oraz jego odgałęzień po obu stronach granicy. Po stronie polskiej wyodrębnia się w jego obrębie czworokątny wieniec górski wokół źródłowych potoków Soły. Cała grupa tych gór zbudowana jest z piaskowców i łupków serii magurskiej. Pieniny stanowią niewielką grupę górską, będącą częścią długiego pasa skałek wapiennych na granicy Centralnych i Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Dwa przełomy Dunajca dzielą Pieniny na trzy człony: grzbiet Braniska – Hombarku, właściwe Pieniny (Trzy Korony) oraz Małe Pieniny wzdłuż granicy polsko-słowackiej. Najbardziej urozmaicona pod względem krajobrazowym jest część środkowa, dzięki masywności bloków wapiennych i głębokiemu rozcięciu przez Dunajec. Pasmo Pienin na od 2 km do 6 km szerokości, a w granicach Polski zajmuje powierzchnię około 100 km². Tatry – Łańcuch Tatrzański jest makroregionem Centralnych Karpat Zachodnich. We wschodniej części osiąga największą w całych Karpatach wysokość bezwzględną (ponad 2600 m). Jego budowa geologiczna i rzeźba lodowcowa jest podobna do wyższych części Alp. Łańcuch Tatrzański w młodszym trzeciorzędzie został nierównomiernie wypiętrzony. Tatry dzielą się na dwa mezoregiony: Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie o pełnym rozwoju wysokogórskiej rzeźby lodowcowej. 5 Budowa Tatr jest asymetryczna. W północnej części gór występują mezozoiczne skały osadowe z przewagą wapieni i dolomitów, zaś wysoko wypiętrzony trzon krystaliczny od strony południowej nasunięty jest bezpośrednio na eoceński flisz Obniżenia Liptowsko – Spiskiego. W budowie Łańcucha Tatrzańskiego biorą udział trzy główne jednostki strukturalne: trzon krystaliczny z pokrywą skał osadowych, fałdy wierchowe oraz dwie płaszczowiny reglowe. Trzon krystaliczny zbudowany jest ze skał metamorficznych oraz intruzyjnych różnych odmian granitu, przy czym granitoidy przeważają we wschodniej części Tatr, a gnejsy i łupki krystaliczne w części zachodniej. Krzepnąca magma granitowa tworzyła ławice, które są podłużnie i poprzecznie spękane, co wpłynęło w znacznym stopniu na kształtowanie się współczesnych form urzeźbienia. Trzon krystaliczny tworzy poprzeczne do rozciągłości Tatr wypiętrzenia (elewacje) i obniżenia (depresje). Przykładem są fałdy Czerwonych Wierchów i Giewontu w poprzecznej depresji Goryczkowej. Fałd Giewontu ma jądro granitowe, które występuje w postaci tak zwanych czap tektonicznych na Czerwonych Wierchach, Goryczkowych Czubach i Kasprowym Wierchu. Płaszczowiny reglowe zachowały się na północnym skłonie Tatr i w Górach Choczańskich. W ich budowie dominuje złożona z triasowych wapieni i dolomitów płaszczowina reglowa górna, natomiast w reglach zakopiańskich i Tatrach Bielskich płaszczowina reglowa dolna. Wapienie tatrzańskie ulegały od milionów lat krasowieniu, co powodowało powstawanie jaskiń, którymi krążyły wody podziemne na coraz niższych piętrach wskutek podnoszenia się gór i pogłębiania dolin. Zbocza dolin są strome i skaliste. Wietrzejące dolomity tworzą różnorodne formy skalne. Granit pod wpływem wietrzenia mrozowego wytworzył urwiste turnie i granie, natomiast działalność lodowców 6 przekształciła doliny rzeczne w profilu tak poprzecznym jak i podłużnym, tworząc stopnie i progi. Trzykrotne zlodowacenie Tatr wytworzyło zespół form urzeźbienia, który potocznie nazywany jest „alpejskim”. Chronologia zlodowaceń została ustalona na podstawie trzech pokryw akumulacyjnych u podnóża gór, występujących na różnych wysokościach, natomiast rzeźba wnętrza Tatr Wysokich uformowała się w dzisiejszej postaci podczas ostatniego zlodowacenia. Największy był lodowiec Białki, który dochodził do 14 km długości. Lodowce Tatr Zachodnich były mniejsze i kończyły się w dolinach (np. lodowiec Doliny Chochołowskiej miał 6 km długości). Obecnie grzbiety Tatr znajdują się poniżej klimatycznej linii śnieżnej, ale w niektórych, zacienionych miejscach śnieg i lód utrzymuje się na stałe. 7
