pallottinum księga jozuego

PALLOTTINUM KSIĘGA JOZUEGO
Ks. Józef Błażej Łach
Księga Jozuego
Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz – Ekskursy
Pallottinum
Poznań 2012
1
W 225. rocznicę powstania Diecezji Tarnowskiej
arcybiskupom,biskupom, profesorom, kapłanom, alumnom
i kolegom kursowym w 40-lecie naszego kapłaństwa
oraz Ludowi Bożemu, z którego wyszedłem i wiernym z parafii,
gdzie pracowałem w Polsce i za granicą
poświęca tę pracę w roku beatyfikacji Jana Pawła II, papieża.
Autor
Bochnia – Rzeszów 2011
2
Z serii: PŚST: T. III, cz. 1.
PRZEDMOWA
Księga Jozuego w kanonie Ksiąg zarówno u Żydów, jak i chrześcijan
otwiera drugą część Biblii Starego Testamentu po pięciu księgach pierwszej części tj. Prawa (hebr. torah). Drugą cześć inicjuje dziś grupa sześciu Ksiąg Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela i 1-2 Królów zaliczana u chrześcijan do Ksiąg historycznych, a u Żydów do Ksiąg Proroków Wcześniejszych albo Starszych (hebr.
nübî ´im ri´šönim).
Po wydaniu komentarza do Ksiąg 1-2 Królów, w tej samej serii Pismo
Święte Starego Testamentu (=PŚST: KUL, t. IV, cz. 2), który ukazał się w wydawnictwie Pallottinum, w stulecie działalności Księży Pallotynów w Polsce jako książka jubileuszowa (1907-2007: Poznań 2007, s. 672) przedstawiłem go
jako monografię profesorską, ubiegając się o tytuł profesora z nauk teologicznych w UKSW w Wydziale Teologicznym.
W tym okresie otrzymałem zezwolenie od śp. ks. prof. dr hab. Ryszarda
W. Rubinkiewicza, redaktora tej serii na opracowanie kolejnego brakującego
jeszcze w tej samej serii tomu PŚST, t. III, cz. 1, czyli komentarza do Księgi Jozuego (Joz).
Pisałem go w latach 2008-2011. Pracę na tym komentarzem ułatwiał mnie
fakt, że Księga Jozuego należy do tej samej grupy Ksiąg, które w kanonie Ksiąg
zarówno u Żydów, jak i chrześcijan utworzyły drugą część Biblii Starego Testamentu po pięciu księgach pierwszej części tj. Prawa (hebr. torah.), będąc razem z księgami Sędziów, 1-2 Samuela i 1-2 Królów pierwszą wykładnią Tory
3
(por. G. Braulik, Deuteronomistyczne dzieło historyczne. [w: ] Międzynarodowy
Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI
wiek. z oryg. International Catholic Bible Commentary, Univ. of Dallas, Irwing
1997; Red. naukowy polskiego wydania: W. Chrostowski, tł. B. Widła, Verbinum, Warszawa 2000, s. 426).
W komentarzu do Księgi Jozuego, podobnie jak w/w komentarzu do
Ksiąg 1-2 Królów opowiedziałem za najnowszymi badaniami literackoteologicznymi np. F.M. Crossa (1968 r.) i R. Smenda (1971 r.), którzy zauważyli, że do powstania tych Ksiąg biblijnych od 1-2 Krl do Joz przyczynili się ostatecznie aż trzej główni redaktorzy deuteronomistyczni i ich szkoły historycznoteologiczne: Deuteronomista Historyk, zwany Dziejopisarzem (VII/VI w. przed
Chr. skrót: DtrH), Deuteronomista Prorok (początek: ok. 550 r. przed Chr.
skrót: DtrP) i Deuteronomista-Prawnik (początek ok. 530 r. przed Chr. ; skrót
DtrN: zob. J.B. Łach, Powstanie 1-2 Krl w świetle współczesnych badań literackich i teologicznych, tamże, s. 79-83, czy tenże, Deuteronomiści-prorocy i ich
pisma religijno-dydaktyczne w 1-2 Królów w świetle współczesnych badań biblijnych. Trud w Panu nie jest daremny (por. 1 Kor 15, 58). Studia of. ks. Prof.
J. Załęskiemu; red. W. Linke CP, Niepokalanów 2010, s. 347-372).
Deuteronomista Historyk i jego szkoła (DtrH1+2) stworzyli najpierw dzieło
historyczno-deuteronomistyczne o królach w oparciu o schemat dtr najpierw w
pierwszej wersji Ksiąg 1-2 Krl i prawdopodobnie w jakiejś części w 1-2 Sm,
które w LXX występują pod wspólnym tytułem Basileon.
Ta pierwsza redakcja DtrH w 1-2 Krl mogła nastąpić już w ostatnim 10leciu przed r. 587 przed Chr. To dzieło DtrH1 zostało wkrótce tj. ok. r. 550 r.
przed Chr. charakterystycznie rozszerzone pod wpływem redaktorów DtrH 2
(zob. P. Mierzwa, Najstarszy obraz króla Salomona. Studium literackoegzegetyczno-teologiczne 2 Sm 12,24-25 i 1 Krl 1-11, rozprawa doktorska napisana na seminarium z Teologii Starego Testamentu pod kierunkiem ks. prof UR
dr. hab. Józefa Błażeja Łacha, KUL; Wydział Teologii: Instytut Nauk Biblij4
nych, Lublin 2008, s. 5nn; msp. ), a zwłaszcza przez teologów o orientacji profetycznej, czyli tzw. Deuteronomistów-Proroków (skrót: DtrP). Jak to wynika z
różnic literackich ta redakcja mogła mieć dwie fazy, które oznacza się w najnowszych badaniach literackich za pomocą sygli DtrP1 i DtrP2.
Najdłużej trwała i była wielokrotnie przeprowadzana tzw. redakcja nomistyczna (skrót: DtrN), którą zapoczątkowali Deuteronomiści teolodzy-Prawnicy
już w ostatnim 30-leciu VI stulecia przed Chr. (por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. s. 7-8. 79-128 i Kom. ad loc. por. również: Einleitung in das AT,
red. E. Zenger i inn., 7 wyd., Stuttgart 2008, 197nn).
Księga Jozuego w tej grupie Ksiąg nübî ´im ri´šönim została opracowana
najpóźniej i to głównie przez ostatnich redaktorów Deuteronomistów ,tj.
DtrN1+2+3.
Ślady schematu najstarszej redakcji dtr (DtrH1) w Księdze Jozuego możemy zauważyć m.in. w tzw. narracji o cudzie zatrzymania słońca w Joz 10,1213, w której przytacza się fragment Księgi Jaszar /Sprawiedliwego/, lub ewentualnie Księgi Szir /Pieśni/, gdy przyjmie się, że w tym tytule tej cytowanej w Joz
10,12-13 w/w przeddtr Księgi nastąpiło przestawienie spółgłosek. Wykorzystano ten tekst przeddeuteronomistyczny przytoczony w Joz w czasach Galileusza
jako argumentu biblijnego przeciwko teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika, tłumacząc go dosłownie bez uwzględnienia w interpretacji rodzaju literackiego tego utworu poetyckiego z tej Księgi Jaszar/Szir w księdze Jozuego (zob.
szczegóły Ekskurs IV: Wpływ heliocentrycznej teorii budowy wszechświata M.
Kopernika (1473-1543) i nauki Galileusza /Galileo Galilei/ (1564-1642) na interpretacje perykopy w Joz 10,12-15; niżej).
Przytoczona w Lb 21, 14: sëºfer milHámöt Jhwh/ Księga Wojen Jahwe
mogła stanowić również źródło przeddeuteronomistyczne w ujmowaniu historii
dtr w księdze Jozuego.
Styl schematu DtrH1+2 uwidacznia się zwłaszcza w epilogu przy nekrologach Jozuego (Joz 24,29-31, por. Sdz 2,6-7), jak i kapłana Eleazara i pogrzeba5
niu kości Józefa, które w tych dwóch ostatnich tekstach mogą być tylko wzorowane na epilogach DtrH1+2, jako uzupełnienia postdtr dodane już najprawdopodobniej przez redaktorów tradycji Kapłańskiej /PJoz+JozS/: Joz 24,32*-33*).
Ślady drugiej głównej redakcji i redaktora DtrP1 pozostały jedynie w Joz
6,26 w postaci zapowiedzi przekleństwa i kary wobec tego, kto będzie usiłował
odbudować obłożone klątwą Jerycho. A zatem to wspomniane prawo klątwy
(hebr. cherem) występujące powszechnie w świecie Biblii w połączeniu z instytucją świętej wojny rozszerzają późniejsi redaktorzy. Wypełnienie tego proroctwa według DtrP1 ma miejsce dopiero w 1 Krl 16,34 w czasach króla Achaza.
Ten schemat zapowiedź-wypełnienie zastosowany w Księgach Joz i 1 Krl przez
DtrP1 świadczy zatem o związkach literacko-teologicznych Ksiąg 1-2 Krl z Joz,
zwłaszcza w drugiej fazie powstawania tych Ksiąg.
Księga Jozuego prawdopodobnie w swej starszej części, tj. w Joz 13*21*, w której ujmuje się, podobnie jak w Sdz bardziej realistycznie i historycznie proces zajmowania ziemi Kanaan przez plemiona pierwszego Izraela powstała wcześniej od młodszej części, tj. Joz 2*-12*, w której znów idealizuje się
proces przejmowania przez plemiona całego Izraela wszystkich miast i terytoriów zdobytych według świadectw starszych dopiero w czasach monarchii za
królów Dawida i Salomona, a nie w czasach Jozuego. Postać Jozuego zostaje w
tej księdze nawet idealniej przedstawiona, aniżeli Mojżesza w Pięcioksięgu,
prawdopodobnie na wzór idealnych królów Ezechiasza i Jozjasza, jak również
proroków Eliasza i Elizeusza z 1-2 Krl. Prawdopodobnie ten proces zawdzięcza
ta część Księgi rozszerzeniom i narracjom DtrP2.
Głównie redaktorzy-Prawnicy (Nomiści) nadali przedostatni kształt w
przedstawionej historiografii zajmowania i dzielenia ziemi Kanaan w Księdze
Jozuego.
Najpierw DtrN1 dysponując skromnym materiałem historycznym odnośnie sposobu zajmowania ziemi Kanaan, jak również odnośnie procesów rozwoju i czasu kształtowania się narodu z plemion nomadycznych i półnomadycz6
nych w konfederację pierwszego Izraela więcej uwagi poświęcili najpierw w
starszej części Księgi Jozuego (13*-21*) oparciu o materiał geograficznotopograficzny i etnograficzny, prezentując spisy, listy miast i granice terytoriów
należących do poszczególnych plemion synów Jakuba/ Izraela, czyli nużący dziś
czytelnika tej części Księgi Jozuego, obraz granic i rozpiętości terytorialnej
pierwszego Izraela. Ta tzw. geografia i topografia oraz etnografia biblijna zostały połączone z wydarzeniami zajęcia i podziału ziemi Kanaanu i przedstawione jako dzieło zbawcze Jahwe, czyli jako tzw. geografia i topografia oraz
etnografia zbawienia, w której zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijnokultyczny stały się niekiedy ważniejsze od rzeczywistości historycznej i geograficznej.
DtrN2 zwiększył proces idealizacji i wyeksponował jeszcze w większym
stopniu od poprzednich redaktorów aspekt soteriologiczny w części późniejszej
Joz 2*-12*, opisując proces zajmowania ziemi Kanaan przez Izraelitów w oparciu o materiał głównie etiologiczny.
Nadto szukając przyczyn powodzeń pierwszego Izraela i Jozuego w zajmowaniu ziemi Kanaan DtrN2 złączył ją nie tylko, jak poprzedni Deuteronomista (DtrN1) z darem samej łaski od Jahwe (sola gratia), ale uzależnia ją DtrN 2 od
wierności ludu w zachowywaniu nakazów Bożych, a następnie, tak jak np. w
narracji dtr o grzechu Akana łączy ją z teologią radykalnego nawrócenia (zob.
np. Joz 7,6-26).
Z kolei DtrN3 tworząc najmłodszą warstwę deuteronomistyczną w tej
Księdze, głównie w Deuteronomistycznych Mowach, a zwłaszcza w trzeciej w
najpóźniejszej jej części ,tj. w rozdz. Joz 1;22-24) przedstawił Jozuego nie tyle
jako przywódcę politycznego pierwszego Izraela (Joz 13*-21*; 2*-12*: DtrN1) i
pomocnika i następcę Mojżesza (proces mozaizacji w Joz: DtrN2)), ale jako pośrednika w odnowieniu przymierza z Jahwe i jako mediatora między Bogiem a
narodem w wypełnieniu dzieła zbawienia z całym oraz zjednoczonym ludem
(DtrN3).
7
Stąd w formie literackiej klamry/inkluzji zapoczątkowanej w Joz 1,1nn
otrzymuje na końcu Księgi główny bohater tej Księgi w Joz 24,29, podobnie,
jak wcześniej Mojżesz i później historycznie król według serca Bożego, Dawid,
zaszczytny tytuł sługi Jahwe (TM: `eºbed jhwh/´ädönäj: Joz 24,29: DtrN3).
DtrN3 przedstawił zdobytą i zajętą ziemię nie tylko jako kraj Obiecany
przez Jahwe, ale również jako miejsce odpoczynku, pokoju i obfitości (Joz 1,15;
11,23; 21,44; 22,4; 22,9; por. Pwt 7,22-24; 31,3-5; w NT: Hbr 4,9), czyli ziemię
opływającą w mleko i miód (Joz 5,6; por. Lb 14,22-23), nie tylko dla pierwszego
Izraela w czasach Jozuego, ale również dla tej wspólnoty, która powróci do tej
ziemi z niewoli babilońskiej.
Według DtrN3 historia dla Izraela rozpoczynała się już dwukrotnie w tym
samym miejscu. Ponowne spojrzenie retrospektywne na czasy przed zdobyciem
Ziemi Obiecanej w czasach Jozuego, aż do jej utraty w czasach królewskich
mogą odpowiedzieć na główny problem teologiczno-kerygmatyczny, czy państwo może przybrać postać ludu Bożego?
Wieńczy tę odpowiedź na dręczące od wieków pytanie, postawione przez
Deuteronomistów wypowiedź DtrN3, głównie w najmłodszej części Joz ,tj. w
rozdz. 1*.22*-24* głównie w tzw. Mowach Jahwe do Jozuego, w których kilkakrotnie powtarza się najdojrzalsza opinia wynikająca z ponownego retrospektywnego odczytania dziejów pierwszego Izraela w najmłodszej warstwie deuteronomistycznej Księgi Jozuego:
Bądź dzielny i wytrwały, albowiem ty sprawisz, że ten lud otrzyma w dziedzictwo tę ziemię, którą przysiągłem wam oddać ich przodkom.
Tylko bądź dzielny i bardzo wytrwały w sumiennym wypełnianiu całego
Prawa, które zlecił ci Mojżesz, sługa mój.
Nie wolno ci odstępować od niego ani w prawo, ani w lewo, abyś pomyślnie wypełnił wszystkie przedsięwzięcia, które stoją przed tobą. (Joz 1,6-7; por.
również Joz 22-24: DtrN3).
8
Po tych trzech głównych opracowaniach deuteronomistycznych DtrN1+2+3
do zasadniczych faz redakcyjnych Księgi Jozuego zalicza się również jej rozszerzenia kultyczno-obrzędowe przeprowadzone głównie przez teologów i pisarzy
ze szkoły tradycji Kapłańskiej (PJoz; PJozS).
Są to prawie wszystkie wydarzenia związane z zajmowaniem ziemi Kanaan (Joz 2*-12*) i z jej geograficzno-etnograficznym podziałem między plemiona synów Jakuba (Joz 13*-21*). Złączyli ci redaktorzy PJoz+JozS te deuteronomistycznie przedstawione wydarzenia związane z zajmowaniem i podziałem Kanaanu/Palestyny najpierw w Joz 2*-12* głównie z Arką Przymierza i jej kultem,
z obrzędami obrzezania, święta Paschy i odnowienia przymierza, a w drugiej
części w Joz 13*-21* dotyczącej znów podziału ziemi Obiecanej, głównie z
sanktuariami i rzucaniem losu w tych miejscach oraz wyznaczeniem za pomocą
tej instytucji: miast dla pozostałych dziewięciu plemion, jak i rodów z nimi
związanych, oraz tzw. miast azylu.
W tych częściach zostały zaakcentowane również prerogatywy plemienia
lewicko-kapłańskiego np. do ich udziału w skladanych ofiarach (Joz 13,14.33;
por. Lb 18,20; Pwt 10,9), w korzystaniu z miast Lewickich i należących do nich
pastwisk (Joz 21,1-42), w udziale kapłana Pinchasa w sprawach spornych (Joz
22,30.31.32: PJozS), czy w godnym na wzór Jozuego, patriarchy Józefa i późniejszych królów pochówku kapłana Eleazara (Joz 24,32-33: PJozS: Inne szczegóły o
tej redakcji we Wstępie historyczno-krytycznym i Komentarzu ad loc. )
W tej polifonicznej gamie zagadnień historyczno-literackich w Księdze
Jozuego, jakie przedstawiłem w tym najnowszym komentarzu do Jozuego zwróciłem przede wszystkim uwagę na przesłanie i zamysł teologicznokerygmatyczny i religijno-kultyczny, tj. zamierzenia teologiczno-kerygmatyczne
poszczególnych redaktorów deuteromistycznych(DtrN1+2+3),jak również przesłanie i zamysł religijno-kultyczno-obrzędowy, wyeksponowany w tym dziele
przez redaktorów-teologów kapłańskich (PJoz + PJozS).
9
We wszystkich tych tradycjach i opracowaniach redakcyjnych Księgi
Jozuego imię głównego jej bohatera noszącego imię jühôšùª`, czyli Jahwe jest
zbawieniem było naczelną ideą (Joz 1,1 i częściej: występuje również wersja
krótsza: šùª`: zob. Wstęp i Kom. niżej: por. Pwt 3,21, Sdz 2,7). Ten naczelny
kerygmat stał się nie tylko elementem scalającym wszystkie te rozszerzane w
ciągu wieków tradycje biblijne, ale również centralnym i głównym teologicznokerygmatycznym przesłaniem, występującym już w opowiadaniach biblijnych w
tej grupie Ksiąg, zwłaszcza w opowiadaniach o postaciach, noszących takie
same
imiona
teoferyczne,
kerygmatycznym
wielkich
z
tym
proroków
samym
przesłaniem
deuteronomistycznych
teologicznoEliaszem
i
Elizeuszem (zob. np. J.B. Łach, Bóg – Zbawca w biblijnych opowiadaniach o
Elizeuszu, Szczecin-Warszawa 1987, s. 242).
Odzwierciedleniem tej tendencji, coraz częściej pojawiającej się we
współcześnie wydawanych komentarzach biblijnych, są w tym nowym komentarzu zarówno podsumowania teologiczno-kerygmatyczne, jak i przesłania religijno-kultyczno-obrzędowe na końcu poszczególnych perykop, występujące po
szczegółowych analizach kwestii literackich i egzegetycznych w tym Komentarzu do Jozuego, jak i we Wstępie historyczno-krytycznym, a zwłaszcza w tzw.
Ekskursach (I-VII), gdzie zostały one ujęte w formie monograficznych opracowań.
Czytając tę Księgę biblijną, wraz z jej najnowszym objaśnieniem skorzystajmy z rady, jaką w niej podano: Nie odstępuj od tej Księgi Prawa!Niech zawsze będzie na twych ustach, rozważaj ją we dnie i w nocy, abyś ściśle spełniał
wszystko, co w niej jest napisane, bo tylko wtedy pomyślnie wypełnisz swoje plany na całej swej drodze (Joz 1,8: DtrN3).
Bochnia-Rzeszów,
w 40 rocznicę święceń kapłańskich 1972-2012
Autor
10
BIBLIOGRAFIA
I. Ogólna bibliografia do Księgi Jozuego.
1. Teksty źródłowe
A. Teksty biblijne i ich ważniejsze opracowania:
a. hebrajsko-qumrańskie i aramejskie
Biblia Hebraica. Textum masoreticum curavit P. Kahle; editionem septimam
auxerunt et emendaverunt A. Alt et O. Eissfeldt, (wyd. Kittel R.), Stuttgart 196213 (BH)1*
Biblia Hebraica Stuttgartensia, wyd.K. Elliger , W.Rudolph , Stuttgart 1977
(BHS)
Libros Josuae et Judicum, opr. R.Meyer , Stuttgart 1972
The Hebrew University Bible, wyd. M.H. Goshen-Gottstein, Jerusalem 1974:
The Bible in Aramaic, Based on Old Manuscripts and Printed Text, wyd.
A.Sperber, t. 1, Leiden 1962
S. Biblia Polyglotta, (wyd. Walton B.,), Londini 1657, (wyd. Vigouroux F.,)
Paris 1904;
Qumran Cave 4,1 (4Q 158-4Q186). Discoveries in the Judaean Desert of Jordan V., opr. J.M.Allegro , Oxford: Clarenden Press 1968;
Lukian und Theodotion im Josuabuch: Mit einem Beitrag zu den Josuarollen
von Hirbet Qumran, opr. K.Bieberstein , w: CBQ, October 1966;
1
* Inne teksty i ich skróty według Biblia Hebraica Stuttgartensia, (wyd. K Elliger , W.
Rudolph), Stuttgart 1977 (BHS), Prologomena, s. LV-XLV; Libros Josuae et Judicum, opr.
R.Meyer , Stuttgart 1972; zob. także: Wykaz skrótów, wyż. i Wstęp historyczno-krytyczny i
krytyka przekładu: niżej.
11
Bieberstein B., Josua –Jordan-Jericho w:OBO 143,Freiburg/Göttingen 1995;
Notes en Marge du Volume V des Discoveries in the Judaean Desert of Jordan,
opr. Strugnell J., w: RQ 7 (1969-1971), 163-276
The Ancient Library of Qumran and Modern Biblical Studies. Revised Edition.
Garden City, New York; Ancher Books, 1961
Würthwein E,. Der Text des AT. Eine Einfürung in die Biblia Hebraica, Göttinger 19734
Barthélémy D., Critique textuelle de l'Ancien Testament, 1. Josué, Juges,
Ruth, Samuel, Rois, Chroniques, Esdras, Néhémie, Esther (OBO
50/1), Fribourg - Göttingen 1982
Greenspoon L.J., Textual Studies in the Book of Joshua (Harvard Semitic
Monograhps 28), Chicago 1983
Hentschel G., Das Buch Josua. Text., w: Einleitung in das AT., (red. Zenger A. I
i inni), Stuttgart 20087 203.
b. ważniejsze starożytne przekłady greckie:
Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes., wyd.
A.Rahlfs , vol. 1-2, Stuttgart 19658, (LXX)2*. vol. 1-2 Stuttgart 19658,
(LXX);
Origenis Hexaplorum quae supersunt, sive veterum interpretum Graecorum in
totum VT fragmenta., vol. 1-2, opr.F. Field , Oxonii 1871-1873.
Septuaginta, Vetus Testamentum Graecum, auctoritate Societatis Litterarum
Gottingensis editum, Göttingen 1931-
2
* Oryginalny tekst grecki Septuaginty (skrót: LXX*) kodeksy majuskułowe: Watykański
Aleksandryjski (skróty: LXXBA), kodeksy minuskułowe (skrót: LXXmin) i inne teksty LXX
oraz ich wersje, w: Biblia Hebraica Stuttgartensia, (wyd.K. Elliger ,W.Rudolph), Stuttgart
1977 (BHS), ss. 355-398; skróty: tamże, Prologomena, s. XLVnn jak również: Septuaginta
(wyd. A.Rahlfs), Stuttgart 19658 zob. w tym opracowaniu: Wykaz skrótów i Wstęp historyczno-krytyczny i Krytyka przekładu: niżej.
12
Fascimile of the Washington Manuscript of Deuteronomy and Joshua in the
Freer Collection. With an introduction by (opr.) Henry A. Sanders, Ann
Arbor, Michigan; The University of Michigan 1910, 119-201.
Holmes S., Joshua: The Hebrew and Greek Texts, Cambrigde Univ. Press,
Cambrigde 1914.
Brook A.E., Mc Lean N., Joshua, Judges and Ruth. The Old Testament in
Greek, Cambridge University Press 1917, t. 1, cz. 4.
Swete H.B., The Old Testament in Greek According to the Septuagint, Cambrigde 1922.
Hatch E., Redpath H. A., A Concordance to the Septuagint and the Other Greek
Vorsions on the Old Testament, 3 tomy, Oxford 1892-1897, Supplement
1906, Graz 1954.
Margolis M., The Book of Joshua in Greek, Paris 1931-1938.
Jellicoe S., The Septuagint in Moder Study, Oxford 1968.
Orlinsky H.M., The Hebrew Vorlage of the Septuagint of the Book of Joshua,
VTSupl (1969) 187-195.
Bieberstein K., Lukian und Theodotion im Josuabuch, München 1994;
Bieberstein K., Josua-Jordan-Jericho (OBO 143), Freiburg/Göttingen 19953*;
c. ważniejsze starożytne przekłady syryjskie:
S. Biblia Polyglotta, (wyd. Walton B.,), Londini 1657, 1957.
Biblia Sacra iuxta versionem simplicem, que dicitur Peshitta (wyd.
W.E.Barnes), Berythi, 1951 (Syp)4*
Codex syro-hexaplaris Ambrosianus photolitographice editus, opr. A.M.Cariani,
w: Monumenta sacra et profana, Milan 1874 (Syh)5*
Vetus Testamentum Syriace, opr. S. Lee, Londres 1823.
3
* Zob. Aquila, Symmach, Theodotion, w: PG 16-17, niżej.
* Tamże, BHS: s. XLVIII.
5
* Tamże, BHS: s. XLVIII.
4
13
Carlani A.M., Translatio syro Pescitto Veteris Testamenti ex iudice Ambrosiano
(wyd. Photolithographice) Milano 1876.
Haefelli L., Die Peschitta des AT (Alttestamentliche Abhadlungen), Münster in
W. 1927.
Mager H., Die Peschitto zum Buche Josua, FThSt 19 (1916).
d. ważniejsze przekłady łacińskie:
Bibliorum Sacrorum latinae versiones antiqua, opr. P. Sabatier, Remis – Parisiis
1739-1751
Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, (wyd. R. Weber), Stuttgart 1959 (Vg).
Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum editio, Citta del Vaticano 1979.
e. najnowsze polskie przekłady z języków oryginalnych:
Biblia Tysiąclecia. Księga Jozuego (tł. Strąkowski H., bp., przypisy: Leks P. ks.
SCJ) Poznań – Warszawa 19833, Poznań 20005 (BT).
Biblia Warszawsko-Praska Księga Jozuego (tł. Romaniuk K. bp.) Warszawa
1997. (BW-P).
Biblia Poznańska. Księga Jozuego, (tł. Stańczyk S. ks. CR) Poznań 19985. (BP)
Pismo świete Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład (Biblia Bryt. Towarzystwa Biblijnego), Warszawa 1975 (wyd. z apokryfami, Warszawa
1990. (PB-Z)
Pismo święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem (oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy
Towarzystwa Świętego Pawła), Częstochowa 2008 (BPL).
Pismo Święte Starego Testamentu w 12 tomach(=PŚST),Wydawnictwo Pallottinum i Katolicki Uniwersytet Lubelski,Poznań-Warszawa od r.1962S. Łach, Księga Rodzaju. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy,
PŚST T.I-1 Pallottinum, Poznań 1962,s.630
-,Księga Wyjścia. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy, PŚST
T.I-2Pallottinum, Poznań 1964,s.372
14
-,Księga Kapłańska. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy,
PŚST T.II-1Pallottinum, Poznań-Warszawa 1970,s.344
-Księga Liczb. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy,
PŚSTT.T.II-2, Pallottinum ,Poznań-Warszawa 1970,s.343
-,Księga Powtórzonego Prawa. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz Ekskursy, PŚST T.II-3 ,Pallottinum ,Poznań-Warszawa 1971,s.374
Jan Łach,1-2 Księgi Samuela. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy, PŚST T.IV-1 ,Pallottinum ,Poznań-Warszawa 1973,s.540
Józef Błażej Łach, 1-2 Księgi Królów. Wstęp - Przekład z oryginału – Komentarz - Ekskursy, PŚST T.IV-2 ,Pallottinum ,Poznań 2007,s.672.
-Inne tomy:Wykaz,tamże,s.673-674.
Tora.Pięcioksiag
Mojżesza;tł.IzaakCylkow,Warszawa
2009,
T.I:s.1-
465;T.II:s.1-461.
B. Pozabiblijne teksty i ich ważniejsze opracowania:
Ancient Near Eastern Teksts Relating to the Old Testament, wyd. J.B. Pritchard,
Princeton: Princeton University Press 19693 (ANET).
Ancient Near East in Pictures Relating to the Old Testament, wyd. J.B.
Pritchard, Princeton: Princeton University Press 19602 (ANEP).
Aistereitner J., Die Mythologischen und Kultischen Texte aus Ras Schamra. Bibliotheca Orientalis Hungarica 8, Budapest2 1964. Wörterbuch der ugaritischen Sprachen. (opr. O. Eissfeldt), Berlin2 1965.
Donner H., Roellig W., Kananäische und aramäische Inschriften I-III, Wiesbaden 1966-1969.
Drews R., The Babylonian Chronicles and Berossus, Iraq 37 (1975) 39-55.
Driver G.R., Canaanite Myths and Legends. Old Testament Studies III, Eidenburgh 1956.
Ermann A., Die Literatur der Ägypter, Leipzig 1923, przedruk 1970.
Freedman D.N., The Babylonian Chronicles, BA 19 (1956) 50-60.
15
Falkenstein A., W. von Soden, Sumerische und akkadische Hymnen und Gebete,
Zürich-Stuttgart 1953.
Flawiusz J., Dawne dzieje Izraela. Antiquitates Judaicae, red. E. Dąbrowski,
Poznań-Warszawa-Lublin: Księgarnia św. Wojciecha 1962.
Flawiusz J., Wojna żydowska. De bello Judaico. tłum. i opracow. J. Radożycki,
Poznań: Księgarnia św. Wojciecha 1980.
Gordon C.H., Ugaritic Textbook (Analecta Orientalia 38), Rome: Potificium Institutum Biblicum 41965.
Goldschmidt L., Der Babylonische Talmud. I-XII, Berlin 1929-1936.
Gooding D.W., Pedantic Timetabling in the Third Book of Reigns, VT 15 (1965)
153-166.
Gordon C.H., Ugaritic Textbook, AnOr 38, Rome 1955.
Grayson A.K., Cronache dell’ Impero Neo-babilonese (626-556 a. C.), BibOr 6
(1964) 191-204.
Gressmann H., Alt orientalische Texte zum AT, Berlin / Leipzig (2) 1926.
Houwink ten Cate P.H.J., The Records of the Early Hittite Empire, Leiden 1970.
Jirku A., Kanaanaische Mythen und Epen aus Ras-Shamra-Ugarit, Gütersloh
1962.
Smith C.C., Some Observations on the Assyrians and History, Encounter 30
(1969) 340-353.
Tarhum J., The Former Prophets according to Tarhum Jonathan. The Bible Aramaic based on Old Manuscripts and Printed Texts II, Leiden 1959.
C.
Ważniejsze
ogólne
opracowania
historyczne
i
etnograficzno-
archeologiczne i geograficzne starożytnego Bliskiego Wschodu :
16
a. Ważniejsze ogólne opracowania historii biblijnej ST
Alt K., Kleine Schriften zur Geschichte des Volkes Israel I-III, München 19531959.
Bright J., A History of Israel, Philadelphia (Westminster) 1959-1967, 19722.
Bright J., Historia Izraela, tł. w j. polskim :J. Radożycki, Warszawa (Pax) 1994.
Biblia i jej historia. Stary Testament, red. E. Galbiati, tłum. K. Stopa, Kraków:
WAM i Ząbki: Apostolicum 2002.
Craigie P.C, The Book of Deuteronomy, Grand Rapids 1976, 98.
Duchowość Starego Testamentu (Historia duchowości 1), red. A. Fanuli, G. Ravasi i in., tłum. M. Pierzchała, Kraków: Homo Dei 2002.
Daniel Rops H., Histoire sainte: Volume I: Le peuple de la Bible, Paris I947 (tł.
na j. angielski).
de Vaux R., Histoire ancienne d'Israël. Des origines instalation au Canaan, EB,
Paris 1971, La periode des Juges, Paris 1973.
Eissfeldt O., Palestine in the Time of the Nineteenth Dynasty. Exodus and Wanderings (Cambridge Ancient History 2), Cambridge: Cambridge University Press 1965.
Fohrer G. ,Geschichte Israels, UTB, Stuttgart 1982.
Gunneweg A.H.J., Geschichte Israels bis Bar Kochba, Stuttgart 1972; 19762.
Hayes J.H., Miller J.M., Israelite and Judaean History, London 1977.
Heinisch P., Geschichte des Alten Testaments, Bonn 1950 (tł. na j. angielski).
Hermann S., Geschichte Israels in alttestamentlicher Zeit, München1973, 1902.
Jelito J., Historia czasów Starego Testamentu, Poznań 1961.
Kittel R., Geschichte des Volkes Israel, Stuttgart 1923-29, 3 tomy.
Maisler (Mazar B.), A History of Palestine, I, Tel Aviv 1934 (po hebrajsku).
Neher A. i R., Histoire biblique du Peuple d'lsrael, Paris 1962, 2 tomy.
Noth M., Geschichte Israels, Göttingen 1948, 19768 (tł. na j. angielski).
17
Robinson Th. H., Oesterley W.O.E., A History of Israel, Oxford 1932-34, 2 tomy (przedruk w 1957 r.).
Ricciotti G., Storia d'lsraele, Torino 1932, 19342 (tł. na j. niemiecki: Geschichte
Israels, 1952; na j. polski Ricciotti G., Dzieje Izraela, tłum. Z. Rzeszutek,
Warszawa: Pax 1956.
Scharbert J., Heilsmittler im Alten Testament und im Alten Orient, QuD 23/24,
Frieburg 1964, s. 127-134.
Schedl C., Geschichte des Alten Testaments, Innsbruck 1954-1964, 5 tomów,
19642 (tł. na j. angielski).
S e 11 i n E., Geschichte des israelitisch-jüdischen, Leipzig 1924-32, 2 tomy.
Stade B., Geschichte des Volkes Israel, Berlin 1888-95, 2 tomy.
Schedl C., Historia Starego Testamentu. Lud Bożego Przymierza, t. 1-5, tłum. S.
Stańczyk, Tuchów 1995.
Soggin J.A., Storia d'Israele, dalle origini alla rivolta di Bar-Kochba, 135 d. C.,
Brescia 1985 (tł. na j. angielski: A History of Israel. From the Beginnings
to the Bar Kochba Revolt, AD 135).
Wellhausen J., Die Composition des Hexateuchs und der historischen Bücher
des Alten Testaments, Berlin 1899.
Wellhausen J., Prolegomena zur Geschichtwe Israels, Berlin 1906.
Scharbert J., Heilsmittler im Alten Testament und im Alten Orient, QuD 23/24,
Frieburg 1964, s. 127-130.
b. Ważniejsze ogólne opracowania etnograficzno- archeologiczne Palestyny:
Albright W.F., Archaeology and the Religion of Israel, Baltimore 1942, 19462;
19533
-, The Archaeology of Palestine, Harmondsworth I9604
-,Archeologia Palestyny, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1964.
-,Archaeology, Historical Analogy and Early Biblical Tradition, Baton Rouge:
Louisiana State Uniwersity Press 1966.
18
-,Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa: Pax 1967.
-,Archeologia Palestyny, red. L. Stefaniak, Poznań-Warszawa-Lublin: Księgarnia św. Wojciecha 1971.
Blaiklock E.M., Harrison R.K. (ed.), The New International Dictionary of Biblical Archaeology, Grand Rapids, Michigan: Regency, Jondervan Publishing House 1983.
Barrois A.G., Manuel d'archeologie biblique, Paris 1939-1953, 2 tomy.
Benzinger J., Hebräische Archäologie, Leipzig 1927.
Conteneau G., Manuel l'ArcheologieOrientale, Paris 1927-1931, 3 tomy.
Free J.P., Archaeology and Bible History, Eretz Israel., Wheaton 1952
-, Archaeological, Historical and Geographical Studies, Jerusalem 1951- 1968.
Gądecki S., Archeologia biblijna, t. 1-2, Gniezno: Gaudentinum 1994.
Gray J., Archaeology and the Old Testament World, New York 1962, Londres
1962.
Jirku A., Die Ausgrabungen in Palästina und Syrien, Halle 1956.
Kenyon K., Archaeology in the Holy Land, London 1960, 1965 tł. na j. niemiecki: Archäologie im Heiligen Land ,19762,
The Bible and Archaeology, London 1940.
Kuschke A., Kutsch E. i inni, Archäologie des Alten Testaments, Tübingen
1970.
Łach J.B., Stałe osadnictwo w postaci pierwszych miast w starożytnym Bliskim
Wschodzie, w: Tenże,Człowiek a kultura, Rzeszów 2004.
Noth M., Die Welt des AT. Einfürung in die Grenzgebiete des alttestamentlichen
Wissenschaft, Berlin 19622, 267-321.
North R., Phoenicia – Canaan Frontier Lebo of Hama: w:Melanges de
l’Universite’ Saint-Joseph 46 (1970), s. 71-103.
Parrot A., Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy, Warszawa: Pax 1971.
Muszyński A., Mędala S., Archeologia Palestyny w zarysie, Pelplin 1984.
Paui S.M. i Dever W.G., Biblical Archaeology, Jerusalem 1973.
19
Pritchard B.J., Archaeology and the Old Testament, Princenton 1958.
Stefaniak L. (red. ) i inni, Archeologia Palestyny, Poznań 1972.
Thomas W., Archaeology and the Old Testament Study, Oxford 1967.
Thompson J.A., The Bible and Archaeology, London 1962 (tł. na j. polski: Biblia i archeologia, Warszawa 1965).
Schmid H.H., Die Steine und das Wort, Zürich, 1975, s. 165-210.
Starożytny Egipt, (red. Szczudłowska A.), Warszawa 1978.
Szczepański W., Egipt, Lwów-Warszawa-Kraków 1922.
Williams W.G., Archaeology in Biblical Research, New York 1965.
Wright G.E., Biblical Archaeology, Philadelphie-Londres 1957, 19622 (tł. na j.
niemiecki: Biblische Archäelogie, Göttingen 1958).
Weippert M., Edom. Studien und Materialen zur Geschichte auf Grund schriftlicher und archäologischer Quellen, Tübingen 1971.
Vaux de R., Les Institutions de l`Ancien Testament,vol.1:Le Nomadisme et ses
survivances.Institutions familiales.Institutions civiles.vol.2:Institutions militaires.Institutions religieuses: wraz z obszernym zestawieniem bibliograficznych opracowań; Paris 19976
Vaux de R., Instytucje Starego Testamentu, pol. tł. i opr. wraz z zestawieniem
również polskiej bibliografii: T. Brzegowy, Poznań (Pallottinum) 2004.
Tenże, Das Alte Testament und seine Lebensordnungen, Paris t. 1 1960, t. 2:
1962.
Vincent., L'Archeologie et la Bible.w: Melanges E. Podechard ,Paris 1945.
c. Ważniejsze ogólne opracowania geograficzno-topograficzne Palestyny
Abel F.M., Géographie de la Palestine I (1933) II (1938), 1967 (wyd. 3) – skrót:
Abel, (GP).
Aharoni Y., The Land of the Bible. A Historical Geography, London 1966 (tł. na
j. niemiecki: Das Land der Bibel, Eine historische Geographie, 1982).
Avi-Yonah M., Geographia historit shel Eretz Israel, Jerusalem 1962.
20
Baly D., The Geography of the Bible. A Study in Historical Geography, London
1957, 19614.
Baldi D., Enchiridion locorum Sanctorum, Gerusalemme 1926, 19842.
Du Buit M., Geographie de la Terre Sainte, Paris 1958, 2 tomy.
Buhl F.D., Geographie des alten Palästina, Leipzig 1896.
Donner H., Einführung in die biblische Landes – und Altertumskunde, Stuttgart
1976.
Dussaud R., Topographie historique de la Syrie antique et medicevale, Paris
1927;
Guerin V., Description géographique de la palestine, Paris 1869-80, 7 tomów.
Kalai-Kleinmann Z., The Tribes of Israel: A Study in the Historical Geography
of the Bible, Jerusalem 1967 (po hebrajsku).
Orni E. i Efrat E., Geography of Israel, Jerusalem 1966.
Simons J., Geographical and Topographical Texts of the Old Testament, Jerusalem 1966.
Smith G.A., The Historical Geography of the Holy Land, London 1894, 19312,
19663.
Szczepanski W., Geographia historica Palestinae antiquae, Romae 1926.
Thomsen P., Loca Sancta, Roma 1907.
Wüst M., Untersuchungen zu den siedlungsgeographischen Texten des Alten
Testaments I. Ostjordanland, Wiesbaden 1975.
d. Ważniejsze opracowania ogólne teologii biblijnej
Clements R.E., Old Testament Theology, London 1978.
Ceuppens F.C., Theologia biblica, 5 tomów, Torino 1950-1959.
Harrington W.J., Teologia biblijna, tłum. J. Marzęcki, Warszawa: Pax 1977.
Eichrodt W., Theologie des Alten Testaments, 3 tomy, Berlin 1933-1935; Göttingen 19678 /t. 1/, 19747 /t. 2, 3/.
21
Jacob E., Théologie de l'Ancien Testament, Neuchatel 1955 (tłumaczona na j.
angielski: Theology of the Old Testament, 19674).
Jelonek T., Orędzie Starego Testamentu, t. 1-3, Kraków: Wydawnictwo m 1992.
Köhler L., Theologie des Alten Testaments, Tübingen 19664.
Łach J.B., Stary Testament o swoich największych postaciach, Rzeszów 2002.
Jak ujmować w sposób nowy teologię w 1-2 Królów?, w: RBL 4 (1996), s.
249-255.
Łach J.B., Wychowawcze posłannictwo Słowa. Zarys i wybrane zagadnienia,
Rzeszów 2004.
Łach J.B., Prorocy w Starym Testamencie i ich rola w wychowywaniu Izraela
w świetle biblijnych opisów powołań, w: ResS 12 (2005).
Łach J.B., Człowiek a wychowanie. Europejskie możliwości i zagrożenia, red.
J.B. Łach, Rzeszów 2007.
Procksch O., Theologie des Alten Testaments, München 1950.
van Imschoot P., Theologie de l'Ancien Testament, 2 tomy, Tournai - Paris
1954-1956.
von Rad G., Theologie des Alten Testaments, 2 tomy, München 1957-1960;
19787 /t. 1/, 19807 /t. 2/.
Teologia Starego Testamentu, tłum. B. Widła, Warszawa: Pax 1986.
Schreiner J., Teologia Starego Testamentu, tłum. B.W. Matysiak, Warszawa:
ADAM i Pax 1999.
Vriezen Th. C., Theologie des Alten Testaments in Grundzügen, Neukirchen
1957.
Westermann C., Theologie des Alten Testaments in Grundzügen, Göttingen
1978.
Zimmerli W., Grundriss der alttestamentlichen Theologie, Stuttgart 19783.
II. Opracowania szczegółowe do Księgi Jozuego
22
A. Komentarze biblijne szczegółowe do Księgi Jozuego od czasów najdawniejszych do współczesnych
1. OKRES PATRYSTYCZNY
a) Ojcowie wschodni:
Św. Dionizy Areopagita, Epístola VII. Polycarpo Antistiti, w: Epistolae, PG 3
col. 108.
Św. Justyn, Dialogus cum Tryphone Judaeo, nr 113, PG 6 col. 736n.
Św. Ireneusz, Detectionis et eversionis falso cognominatae agnitionis seu Contra haereses. Libri quinque, PG 7 col. 1043 (Liber quartus. Caput XX).
Orygenes, Ex Origene selecta in Jesum Nave, PG 12 col. 819-824.
Homiliae in librum Jesu Nave, PG 12 col. 825-948 (26 homilii).
Św. Efrem, Explanatio (ex catena Severi Mon. excerpta) in Josue ,w: Opera
omnia quae exstant syriace et latine, Romae 1737, 1. 1, 292-307.
Św. Epifaniusz, Adversus Octoginta Haereses opus quod inscribitur Panarium
sive Arcula Petavio Societatis Jesu interprete, Libri II, 1. 1. 1. PG 41 col.
887n.
Św. Epifaniusz, De XII gemmis rationalis summi sacerdotis Hebraeorum, Liber,
PG 43 col. 352.
Cyryl Aleksandryński, De electione Josue, w: Glaphyrorum in Deuteronomium
liber, PG 69 col. 669n, nr 428.
- ,In Abduam Prophetam Commentarius, PG 71 nr 362.
Św. Grzegorz z Nazjanzu: Zajmował się on następującymi zagadnieniami z
Księgi Jozuego:
-,Josue solis cursum cohibet ,w : Sectio II. Carmina moralia, PG 37 col. 545n.
(nr 315 w. 317n.).
-,Josue ad explorandam terram promissam mittitur, w: Liber II. Poemata histórica. Sectio I. De Seipso. PG 37 col. 1087n (nr 719 w. 834-839) ;
23
-,Josue liber canonicus, w: Carmina. Liber I. Poemata theologica. Sectio I.
Poemata dogmatica. XII. De veris Scripturae libris, PG 37 col. 473n (nr
261 w. 13) i col. 1393n. (nr 1103 w. 267) ;
-,Jordanis cursum coram Hebraeis suspendit, tamże col. 518-520 (nr 295 w.
XXXVI, precatio ante iter suscipiendum).
Św.Jan Chryzostom, Homiliae XXI de Statuis ad populum Antiochenum habitae,
PG 49 col. 118 (homilia X),
- ,Monitum ad tres homilias de Davide et Saule. Homilia III, PG 54 col. 703,
- ,Synopsis Veteris et Novi Testamenti, quasi commonitorii more, PG 56 col.
336-338,
-, Enarratio. In Epistolam ad Hebroeos, ex notis post ejus obitum a Constantino
presbytero Antiocheno edita, PG 63 col. 188n (cap. XI. homilia XXVII).
Teodoret biskup Cyreny, In Genesis, w: In loca difficilia Scripturae Sacrae
Quaestiones selectae, PG 80/1 col. 167,
-,In Josuam filium Nave, tamże, col. 457-486.
P r o k o p z Gazy, Commentarii in Josue, PG 87/1 col. 991-1042,
-,Commentarii in Deuteronium, tamże, cel. 905.
b) Ojcowie zachodni
św. Klemens Rzymski, Ad virgines. Dissertatio Praevia. In qua expenditur carum authencitas et refelluntur objectiones quae huic opponuntur, PG 1 col.
213.
Tertulian, De jejuniis. Caput X, w: Liber de praescriptionibus adversus haereticos. Series secunda scripta Tertuliani Montanistac moralia. Quinti septimi Florentis, PL 2 col. 967.
Św. Ambroży, Apologia altera. Prophetae David. Cap. IV., PL 14 col. 895.
- ,De officiis ministrorum. Libri tres, PL 16 col. 130 (Liber I. )
Św. Euzebiusz , Epistolae secundum ordinem temporum ad amussim digestae et
in quatuor classes distributae, PL 22 col. 888/Epistola CVIII
24
Św.Hieronim,Ad Eustochium Virginem – tł. na język polski: św. Hieronim, Listy
t. I-III; przełożył i przedmową zaopatrzył ks. dr Jan Czuj, Warszawa
1952:
-,Do Eustochium - Epitafium Matki Pauli, tamże, t. II, s. 428nn.
-,Adversus Jovinianum. Liber primus, PL 23 col. 243; Liber secundus, PL 23
col. 307.
-,Commentariorum in Isaiam Prophetam. Liber sextus-cap. XIV, PL 24 col.
213; Liber nonus-cap. XXVIII, PL 24 col. 324.
Św. Augustyn, Confessionum, Libri tredecim, PI 32 col. 821/Liber undecimus.
Caput XXIII; tł. na j. polski; św. Augustyn, Wyznania, z łacińskiego przetłumaczył, wstępem i komentarzem zaopatrzył ks. dr Jan Czuj, Poznań
1929, Księga jedenasta, rozdz. XXIII, s. 301-303,
- ,Locutiones de Jesu Nave, w: In Pentateuchum Locutionum libri Septem, PL 34
col. 537-542 (Liber sextus),
-, Quaestionum in Pentateuchum Libri Septem, PL 34 col. 775-792 (Liber sextus),
-,De mirabilibus Sacrae Scripturae. Libri tres, PL 35 col. 2175n (Liber secundus. Cap. IV. De sole et luna stantibus ad imperium Josue),
- ,De Fide ad Perum sive de Regula verae fidei. Liber unus, PL 40 col. 757n,
- ,Ad Marcellinum, De Civitate Dei. Contra Paganos. Libri viginti duo, PL41
col. 721/Liber vigesimus primus, caput VIII. Tł. na j. polski: św. Augustyn, O Państwie Bożym. Przeciw poganom, Ksiąg XXII, przełożył i opracował Wiktor Kornatowski, Warszawa PAX 1977, t. 2, s. 516,
- ,Contra Mendacium ad consentium, Liber unus, PL 40 col. 540 (cap. XV nr
32).
Św. Izydor, De Ortu et Obitu Patrum qui in scriptura laudibus efferuntur, PL 83
col. 138,
-, Incipiunt prooemia. De Josue 24, w: In Libres Veteris ac Novi Testamenti
Proemia, PL 83 col. 161,
25
-,In Josue, w: Mysticorum expositiones sacramentorum seu quaestiones in Vetus
Testamentum, PL 83 col. 371 -380.
Św. Grzegorz Wielki (Magnus), In Librum Primum Regum qui et Samuelis dicitur Variarum expositionum libri sex, PL 79 col. 67 (Liber primus), In
librum Josue, w: Sancti Paterii liber de expositione Veteris ac Novi Testamenti de diversis libris S. Gregorii Magni Concinnatus, PL 79 col. 783786.
Beda Czcigodny, Quaestiones super Jesu Nave Librum, w: Opera exegetica sive
Omnium ejus operum pars II. Sectio secunda-dubia et spuria, PL 93 col.
417-422.
Raban Mauri, In librum Josue libri tress (Anno 834), PL 108 col. 999-1108,
- ,Commentariorum in Ecclesiasticum, Libro Decem (Anno 840), PL 109 col.
1091 n (Liber decimus Cap. XI).
Walafridus Strabo, Liber Josue Ben Nun. Hebraice Jehosua, w: Glossa
Ordinaria. Operum omnium pars prima sive Opera Theologica, PL 113
col. 505-520.
Damian Petrus, Incipiunt testimonia Libri Josue, w: Collectanea in Vetus Testamentum, PL 145 col. 1069-1078.
Ruper Tiutiensis, In Librum Josue commentariorum liber unus, w: De Trinitate
et operibus ejus, PL 167, col. 999-1024 (Libri XLII).
2. OKRES SCHOLASTYCZNY
Comestor P., Historia Libri Josue, w: Historia Scholastica Opus eximium, PL
198 col. 1259-1272.
Hugues de S. Caro (Saint-Cher), Postille in universa Biblia, juxta quadruplem
censum litteralem, allegoricum morałem anagogicum, Venezia 1487 (6
tomów), 1754, t. I (8 tomów), 1600 (5 tomów) ; Basileae 1487; Coloniae
1621; Lugundi 1645, 1669.
26
Nicolaus de Lyra, Postillae perpetuae sive praevia commentaria in universa
Biblia, Roma 1471-1472 (5 tomów); Venezia 1588; t. II (cum glossa
interlinea).
Dionysi de Ryckel (Carthusianus), Commentarii seu Enarrationes ¡n libros
Josué, Judicum, Ruth, Regum 1, 2, 3, 4, Paralipomenon 1, 2,
Maccabeorum 1, 2, w: Opera omnia, Colonia 1533, t. II; Opera omnia 42
tomy, Montreuil - Tou - Parkminster 1896-1913, 1935; t. 3-4.
Tostatus A., Commentarius in librum Josué, w: Opera, Colonia 1613, t. 5;
Opera, Venezia 1728, t. 8-9.
3. DAWNE KOMENTARZE po 1500 r.
Kimchi D., Commentar über die ersten Propheten d. h. über Josua, Richter, die
BB. Samuel und der Könige, Venedig 1518.
Don Abravanel J. Ferus nebi > im ri'szonim. Commentar über die ersten Propheten (d. h. Josua, Richter, Samuel und Könige) bald mit bald ohne den
Bibel Text veröffentlicht. Zuerst gedruckt s. I. (Pesaro), s. a/1522/ f.; Neapel 1543 f.; besorgt von Prof. Aug. Pfeiffer und F.A. Christiani in Leipzig,
mit einem guten lat. Realindex und Angaben der Stellen: Leipzig 1686 f;
mit Noten aber ohne Text hrgs. von Jakob Fidanque (s. d.): Hamburg
1687.
Caietanus (czyli Thomas de Vio), Commentarius in libri Josue - Esther, Romae
1533.
BenedictusJ., Scholia in universam s. Scripturam/in marginibus ss. bibliorum
upposita, Parisiis 1541.
Clarius J., Biblia sacrosancta Veteris ac Novi Testamenti, adjectis et eruditis
Scriptoribus scholiis ita, uti est, locupletibus, ut pro commentariis sint;
multis enim certe locorum millibus praesertim deifficilioribus lucem afferunt et secunda authoris recognitione deputatorum concilii Tridentini
servata censura, Venetiis 1542, 1557, 1564.
27
Vatablus F., Annotationes in Vetus Testamentum, Parisiis 1545, (wydanie
poprawione Salamanticae 1584).
Borrhaus M., qui et Cellarius dicitur, Commentarii in libres Josuae, Judicum,
Samuelis et Regum, Basilea 1557.
Calvin J., Commentarius in librum Josue, Geneve 1564.
Strigelius V., Liber Josuae argumentis et scholiis ilustratus, Leipzig 1567;
15752; 17103.
Wild J., (często pod nazwiskiem Ferus J.), Annotationes in librum Josuae, w:
Commentarius in Pentateuch, Köln 1571.
Masius A., Josuae Imperatoris historia illustrata atque explicata, Antwerpiae
1574.
Chytracius D., Praelectiones in librum Josuae. Josuae Rostochii 1577.
Lucas F. zw. Brugensis, Notationes in s. Biblia, Antwerpiae 1580.
Montanus B.A., De optimo imperio sive in librum Josue commentarius, Antwerpiae 1583.
GenebrardusG., Commentarius in Jos., Psalm et Cant., Antwerpiae 1586.
Sa (lub Saa) E., Notationes in totam Sanctum Scripturam, Antwerpiae 1598, Cologne 1610; Paris 1843.
Serarius N., Josue ab utero ad ipsum usque tumulum e Moysis Exodo, Levitico,
Numéris, Deuteronomio, et a propris epsius libro toto ac Paralipomenis
libris quinque explanatus, 2 tomy, Moguntiae 1609n., 1. 1.
Magalianus C., In sacram Josue historiam commentariorum tomi duo cum
Appendicae rerum ab eo gestarum ante ingressum terrae Sanctae,
Turnoni 1612, 1. 1.
Mariana J., In universam Scripturam scholia. Scholia in Vetus et Novum
Testamentum, Madrid 1613.
Drusius J., Commentarius ad loca difficiliora librorum Josuae, Judicum et Samuelem. Addotus est Sixtini Amama Commentariolus de Decimis Mosaicis
Franeckerae 1618.
28
Giggeus A., Commentarius hebraicos Rasi, Aben Esrae et Levi Gerson ,4 tomy
Mediolani 1620 (jest to przekład komentarzy wymienionych rabinów na j.
łaciński).
Estius W., (Hesselius van Est), Annotationes in praecipua difficiliora loca Sanctae Scripturae, Antwerpia 1621, Coloniae 1622/ed. Casparis Nemii, Duaci
1628. Antwerpiae 1652; Parisiis 1663-1683; Moguntiae 1667.
Lanselius P., Biblia sacra vulgatae editionis (...) cum scholiis plurium auctis et
emendatis Jaan Marianae et notationibus Em. Sa... addito supplement,
Antwerpiae 1624, 2 tomy.
Allerot A., Notae in universam Scripturam, prodierunt Seduni 1625, 2t.
Justinianus B., Commentaries in Libros historíeos et prophetas omnes, et
Machabaeos, Romae 1625.
Castaneus H.L., (Chasteigner de la Roche-Posai), Libri Numerorum, Josue et
Judicum, Pictavis 1629.
Menochio J.E. (lub Menochius), Brevis explicatiosensus litteralis Sanctae
Scripturae optimis quibusque auctoribus per epitomen collecta, Cologne
1630; 1659; Anvers 1679; Lyon 1683; 1697; 1703, Paris 1719.
Crommius H., In Josue, Judices, Ruth, libri 4 Regum et 2 Paralipomenom,
Lovanii 1631.
Bonfrerius J., Josue, Judices et Ruth commentario illustrati. Accessit (optimum).
Onomasticum urbium et locorum Sacrae Scripturae, seu Liber de locis
hebraicis ab Eusebio graece, primum, deinde ab Hieronymo latine scriptus. In commodiorem nunc ordinem redactus et variis additamentis auctus
opera Jac. Bonfrerii, 2 tomy, Parisiis 1631, 1. 1, 1959.
Gordonius J., Liber Josue hebraic Jehosua, w: Biblia Sacra cum commentariis
ad sensum literae et explicatione temporum, locorum, rerumque omnium
quae in sacris codicibus habent obscuritatem, Paris 1632, 1. 1, 233-260.
29
Tirinus J., Commentarius in Vetus et Novum Testamentum, tomis tribus
comprehensus, Antwerpiae 1632; 1884 (recentissime Taurini cura P.
Prunengo).
BurgensiusP., Thoringus M., Biblia Sacra cum glossa ordinaria a Strabo
Fuldensi (...) collecta, novis PP. Graec. et Latin explicationibus
locupletata et postilla Nic. Lirani Franc. cum additionibus Pauli
Burgensis Episc. ac Matthiae Thoringi replicis., 6 tomów, Antwerpia
1634, t. 1.
Leanderas Martino (inaczej Joannes Jones), Biblia s. juxta editiones ante
correctionem elementinam vulgatas cum glossa ordinaria primum a
Strabone Fuldensi collecta, nunc novis explicationibus locupletata, cum
potillis Nicolai de Lyra neenon additionibus Pauli burgensis et Matthiae
Thoringi replicis. In fine cujusque tomi adjiciuntur correctionis romanae
loca insigniora a Franc. Luca brugensi collecta cum ejusdem Leandri
conjecturis, Duaci 1617, 6 tomów; Antwerpiae 1634, t. 1.
Paulutius F., Commentaria in libros historicos et prophetas omnes et
Machabaeos, Romae 1635.
Cornélius a Lapide, In Josue, Judices, Ruth, IV libros Regum et II Paralipomenon, Anvers 1642, następne wydania całości komentarza: Venise
1717 -11 tomów; Colonia 1732; Venecia 1740 i 1798; Turin 1838; Lyon
1839 i 1842; Malta 1843-1856 – 10 tomów; Lyon et Paris 1855n; 1865n 20 tomów; Naples 1857 – 16 tomów; Paris – 22 tomy; 1874.
de la Haye J., Biblia magna commentariorum literarium Joannis Gagnei doctoris paris., erudite et Guilelme Estii, Em. Sa, Joan. Menochii et Jac. Tirini
intégrés. Scripturam exponentium, prolegomenis et chronico sacro
illustrata, 5 tomów, Paris 1643.
Maldonatus J., Commentarii in praecipuos s. Scripturae I.I. VT., Parisiis 1643.
Grotius H., Ad Josuem, w: Adnotationes ad Vetus Testamentum emendatius
edidit et brevibus complurivum locorum dilucidationibus auxit Georgius
30
Joannes Ludov. Vogel, Paris 1644; Halle 1755, t. 1, 185-194 (wyd. G.J.L.
Vogel).
de Naxera E., Commentari litterales et morales in Josuam, hostilibus redimitium
trophaeis cum per ejus festa digestae continentur appendicae de Rahab et
Area figurata, in qua Mariae laudes Lugundii prae 1647, t. 1; 1652; Venetiis 1650.
Marolle S. zw. de Muis, Commentaries hebraice cum latina interpretatione (3
wykształconych rabinów David Kimchi, Aben Ezro i Sal Jarchi) oraz:
Doctissime (judice Calmet) varia sacra in quaedam Pentatenchi el I. Josue loca variis e rabbinis contexta, quae habentur in Criticis sacris (t. VII)
et cum aliis ejusdem operibus, Parisiis 1650.
Malvenda T., Commentaria in Sacram Scripturam una cum nova de verbo ad
verbium ex Hebraeo translatione variisque lectionibus, Lyon 1650.
de Aristizava I P., Discursus morales et politici super Josue, Matriti 1655.
de la Haye J., Biblia maxima, 19 tomów, Paris 1660.
Pearson J. et R., Scallergood A., et Gouldman F., Annotata ad Josuam, w: Critici Sacri: sive clarissimorum virorum in sacrosancta utriusque Foederis
Biblia, doctissimae adnotationes atque tractatus theologicophilologici.
(Opus Summa Cura denuo recognitum, et sine ulla Contentorum refectione, solius aequalitatis gratia e IX in VII tomos redactum. Quid porro in
excellenti hoc opere praestitum sit praefatio ad lectorem ostendit. Editio
secunda priori longi correctior) – tytuł podany w nawiasie jest zamieszczony w wydaniu drugim – 9 tomów Londres 1660; Francofurti ad
Moenum 16992, t. 1. 1381-1954 (wydany przez Gurtlera w 7-miu tomach); Amsterdam 1698 (w 9-ciu tomach). Dwukrotnie zostało wydane
streszczenie tego dzieła: Thesaurus theologico-philologicus, 2 tomy, Amsterdam 1700-1701 oraz: Thesaurus novus dissertationum ad selectiora
Veteris et Novi Testamenti loca, Amsterdam 1732.
31
Fleshe J., Annotata ad Josuam, w: Annotata ad Libros Historicos Veteris Testamenti sive Criticorum Sacrorum, Londini 1660, t. 2, 1403-1948.
Marcelius H., Commentarius in librum Josuae, Herbipoli 1662.
Hanneckenius P.L., Adnotata philologica in Josuam, Gissae 1665.
Pool M. (inaczej: Polus M.), Synopsis Criticorum aliorumque Sacrae Scripturae
interpretum, 5 tomów, Londers 1669-1676; przedruk pod dyrekcją Leusden, w: Utrecht 1684; 1694; Francfort 1678; 1712.
Burmann F., Over t'Josua, Richteren en Ruth, Utrecht 1675.
Calov A., Biblia Veteris et Novi Testamenti illustrata, seu commentarius in
Vetus et Novum Testamentum in quo ut unicus litteralis Scripturae sensus
undequaque asseritus et confirmatur: praemissis chronico sacro,
tractatus de nummis, ponderibus et mensuris, insertis et refutatis
adnotationibus Grotianis, Frankfurt a Men 1672-1676, Dresden 1719, t. 1.
Osandrius J.A., Commentarius in Josuam, Judicum, Ruth, I et II Samuelis – 4
partes exhibens cum exegesi textum, lectionum et versionum varietatem,
conciliatas antilogias, chronologiam, utilium questionum solutiones,
obiectiones cum vindiciis, observationes philologicas et locos commenes
doctrinales, Tubingue 1681n; Stutgardiae 1687, 1. 1.
Cappelli L., Notae criticae in librum Josuae, w: Commentarii et Notae Criticae
in Vetus Testamentum accessere Jacobi Cappelli, Lud. Frat. In Academia
Sedanensi S. Theologiae olim Professons observationes in eosdem
Librum. Item Ludovici Cappelli arcanum punctationis auctus et
emendatius ejusque vindiciae hectenus ineditiae. Edizionem procuravit
Jacobus Cappellus. Lud. Fil. Hebraicae Linguae in Academia Salmuriensi nuper Professor, Amstelodami 1684, 416-418.
Schmidt S., Praelectiones academicae in octo priora libri Josuae Capita, quae
una cum ejusdem Commentario super prophetias Jesajae prodierunt,
Hamburgi 1693; 1695; 1703.
32
d’Elbene N., Annotationes in omnes d. Pauli eplas, et in eplas canon, Antverpia
1699n (jest to streszczenie komentarza W. Estiusa).
Bossuet J.B., Commentaire littéral, inséré dans la traduction française, 22
woluminy w 12-tu tomach, Paris et Reims 1701-1716; Nancy 1738-17412
(przeglądnięte, poprawione i poszerzone); Paris 17403 (5 tomów); 17474
(10 woluminów w 8-miu tomach); 17505 (6 woluminów w 4-ch tomach).
Ten komentarz został zamieszczony w tzw. Bible de Vence wydanej w
Nancy w 1738-1743, a ta z kolei została włączona do Biblii A. Calmeta.
Natomiast L. E. Rondet włączył Bible de Vence do nowego wydania:
Sainte Bible, en latin et en français, avec des notes, des préfacés et des
dissertationes, 14 woluminów w 4-ch tomach, Paris 1748, 1750 oraz do
tzw. Biblii Awiniońskiej, Avignon 1767-1774 (17 woluminów w 4-ch
tomach).
Monterde H., Commentarius thelogicus cum dissertatio in loca controversa in
librum Josue, Valentiae 1702.
Felibien J., In libros historicos Josue, Judicum, Ruth, 1 et 2 Regum cum
Commentaris, ex fonte hebraico, versione Septuaginta interpretum et
variis auctoribus collectis, Parisiis 1704.
Cherubinus scil. a. s. Joseph O. Carm. (wcześniej: Alex de Borian Martelli),
Bibliotheca criticae sacrae, Lovanii 1704, t. 1.
Calmet A., Le livre de Josue, w: La sainte Bible en latin et en français avec un
commentaire littéral et critique, Parisiis 1707-1716 (23 tomy), t. 3; 171417202 (26 tomów) ; 17243 (9 tomów). J.D. Mansi ten komentarz przełożył
na j. łaciński: Calmet A., L.L. Josue, Judicum, Ruth, I et II. Regum, w:
Commentarius Literalis in omnes libros Veteris Testamenti latinis literis
traditus a Joannę Dominico Mansi Congregationis Clericorum Regularum
Matris Dei Lucensi. Editio novissima ad exemplar parisiense correcta.
Luca 1730-1738 (9 woluminów w 8-miu tomach), Augsbourg et Grâtz
1734; Augsbourg 1756; Wirceburgi 1789-17933 (1790, t. 3, s. 1-265). J.
33
D. Mansi przełożył też na j. łaciński: A. Calmet, Disserationes in L. Josue, w: Dissertationes in Vetus et Novum Testamentum latinis literis tradite
a Joanna Dominico Mansi Congregationis Clericorum Regularium Matris
Dei, Lucensi, Edito novissima ad Exemplar Parisiense correcta, Wirceburgi 1789, t. 1, s. 356-448. Również F. Vecelli przełożył komentarz A.
Calmeta na j. łaciński pod tym samym tytułem, jaki dał J.D. Mansi. Przekład ten wyszedł drukiem w Venise 1730 r.
Clericus J., Librum Josue, w: Veteris Testamenti libri historici ex translatione
Joannis Clerico, cum ejusdem commentario philologico, dissertationibus
oriticis, et tabulis chronologicis, Amstelodame 1708, Tubingae 1733.
Raschi (Salome Jizchaki), Commentarius R (aschi) S (alome) J (izchaki).
Prophetas priores, nempe Josuae, Judicum, Ruth, Samuelis, Regum et in
libros historicos nempe Chron., Esr. Neh., Esth., etiamque in Proverbi
Sal., Ecclesiasten et Cant. e. t. c., Gotha 1714.
Helbig J.L., In libros Josue, Judicum, Ruth, Norimbergae 1715; Coloniae 1717.
Tournemine R.J., La Sainte Bible contenant l’Ancien et le Nouveau Testament
avec une trad. parle P. Carrieres, Parisiis 1719. R.J. Tournemine w tym
komentarzu uzupełnia swoimi uwagami dzieło J. Clericusa; następne wydanie: Venetiis 1758; Paris 1825; 1826 (15 woluminów w 8-miu tomach);
Lille 1833; 1843; Paris 1833; Besancon 1860; 1862; 1863. Ks. Sz. Kozłowski przetłumaczył ten komentarz na j. polski i zamieścił go razem z
tekstem Wulgaty oraz przekładem J. Wujka, Wilno 1861-1864.
Michaelis J.H., Biblia Hebraica, ex aliquot manuscriptis et compluribus impressis codicibus, item masora... diligenter recensita... Accedunt loca scripturae parallela... brevesque adnotationes, Halle 1720.
Starcke Ch.,Synopsis bibliothecae exsegeticae in V.T. Kurzgefaster Auszug der
gründlichsten und nutzbarsten Auslegungen über alle Bücher Altes Testaments, 5 tomów - 2 ostatnie tomy tj. 4 i 5 zostały napisane przez syna J.
G. Starcke, Halle 1741-1747.
34
Brugensius F.L., Liber Josue, Judicum et Ruth, w: Biblia Sacra Vulgatae Editionis Sixti V. Pontificis Maximi iussu recognita, et Clementis VIII auctoritate edita cum selectissimis litteralibus commentariis J. GagnaeL. et allii, accedunt Romanae Correctiones ac Lectionum Varietates a Francisco
Luca Brugensi observatae et. notationes in loca variantia ab eodem concinnatae in sue singulae capita tributae: nec non selecta variorum Prolegomena, nunc primum in unum collecta: Indices denique plures accuratissimi, Venetiis 1747, t. 4, s. 3-276.
Houbiganius C.F., In Josuam, w: Biblia hebraica cum notis criticis et versione
latina, 2 tomy, Lutetiae - Parisiorum 1753.
Mauschberger L., Commentarium in Pentateuchum Moysis, libri Josue, Judicum, Ruth et Regum, 4 tomy, Olomucii 1757, t.1.
Wouters F.M.,Dilucidatio in Librum Josue, w: Dilucidationis selectarum Sacrae
Scripturae quaestionum. Tomus primus in quo dilucidantur quaestienes in
Libros Genesis, Exodum, Leviticum, Numeres, Deuteronomium, Josue,
Judicum, Ruth et Quatuor Libros Regum, Patavii 1778, s. 396-421.
Rosenmüller E.F.K., Scholia in Vetus Testamentum, 11 części – 23 tomy Lipsiae
1788nn.; (Paris undécima Josuam continens. Libri historici Veteris Testamenti annotatione perpetua, Lipsiae 1833), w: Scholia in Vetus Testamentum in compendium redacta E.F.K. Rosenmüller, 6 tomów, Lipsiae
1828n.
Teller W.A., Dietelmaier L., Brucker J., Exegetisches Handbuch des Alten Testaments, cujus libri Fasciculus primus libri Josue interpretationem continet, w: Die heilige Schrift Alten und Neuen Testaments herausgegeben
von Teller, Dietelmaier et Brucker, 9 tomów (collectiones exegetarum anglicanorum), Leipzig 1749-70, 1. 1.
4. Wiek XIX
35
Alber J.N., Deuteronium, Josue, Liber Judicum et Ruth, w: Interpretatio Sacrae
Scripturae per omnes Veteris et Novi Testamenti Libros ab Joanne Nep.
Alber, 16 tomów, Pesthini 1802, t. 3, s. 287-472.
Merchetti G., II libro di Giosue esposto in sagre lezioni, 4 tomy, Roma 1803;
Millano 1804.
Brentano D., Die heilige Schrift des Alten Testaments fortgesetzt von Dereser
und Scholz, 17 tomów, Frankfurt 1798.
Menochio J.S., Totius sanctae Scripturae commentarii ex optimis quibusque
auctoribus collecti, Lugduni 1825.
van Herwerden C.H., Disputatio de libro Josuae, sive de diversis ex quibus
constat Josue liber monumentis, dequae actate, qua eorum vixerint auctores, Groningae 1826.
Allioli J.F., Das Buch Josue, w: Die heilige Schrift des Alten und Neuen Testament von Heinrich Braum, Nürnberg 1830, 1. 1, s. 374-417; 18912; 18993.
Maurer F., J., V., D., Commentar über das Buch Josua, w: Commentar über das
Alte Testament, Stuttgart 1831, t. 2.
Navarro L., Illustrazioni di una serva di Dio sul libro di Giosué, Imola 1839.
Knobel A., Die Bücher Numeri, Deuteronomium und Josua erklärt; Nebst einer
Kritik des Pentateuch und Josua, 17 tomów, Ke HAT, Leipzig 1838n;
18612, vol. 13.
Fr. J. - P. et V. - S. M (igne), In librum Josue, w: Scripturae Sacrae Cursus
Completus, ex commentariis omnium perfectissimis ubique habitis et a
magna parte episcoporum necnon theologorum Europae catholicae, universim ad hoc interrogatorum, designatis, unice conflatus. Plurimis annotantibus presbyteris ad docendos livitas pascendosve populos alte ositis,
28 tomów, Parisisiis 1839, t. 7, s. 843-1264; t. 8, s. 9-526.
Whitby P.L.A. and Lowman, The Book of Joshua, w: A Critical Commentary
and Paraphrase on the Old and New Testament and the Apocrypha, London 1844, 1. 1, s. 930-1018.
36
Keil C.F., Kommentar über das Buch Josua, Erlangen 1847; później został on
zamieszczony w zbiorowym opracowaniu: Josua, Richter, Ruth, w:
BCAT, 15 tomów, Leipzig 1863; 18742, t. 3 cz. 1, s. 3-174.
Reischl W.K. und Loch V., Heiligen Schriften Alten und Neuen Testamentes
nach der Vulgata unter steter Vergleichung des Grundtextes übersetzt und
erklärt, Ratisbone 1851-67; 18994; wydanie ilustrowane: 5 tomów, 18841885; 19052.
Fay F.R., Das Buch Josua w: Theologisch-homiletisches Bibelwerk. Die Hl.
Schrift Alten und Neuen Testaments... bearb. und herausgegeben von J. P.
Lange, 20 tomów Bielefeld; Velhagen und Klasing 1870, t. 4.
Wordswrth Ch., The Books of Joshua, Judges and Ruth. In the Authorized Version: with notes and Introductions third Edition, London 1870, t. 2, s. IXXX (Introduction), 1-74 (komentarz).
Dächsel A., Die Bücher Josua, der Richter, Ruth, Samuelis und von den Königen, w: Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift.
Espin T.E., Joshua – Introduction Comment., w : The Holy Bible according to
the authorized version (A.D. 1611), with an explanatory and critical
commentary and a revision of the translation. Ten komentarz był wydawany przez F.C. Cooke, 6 tomów, London 1872, t. 2, s. 1 -114. Ów komentarz znany jest pod nazwą: The Speaker's Commentary. W1888 r. został ten komentarz uzupełniony dwoma tomami: The Holy Bible... Apocrypha, wydany przez H. Wace przy współpracy z: J. Lupton, R. C. Fuller, C.J. Bali, W.F. Farrar, A. Edersheim, R.A. Giffird, G. Rawlinson.
Clair C., Le livre de Josue, w: La Sainte Bble, texte de la Vulgata, trad, franc en
regard avec Comment (Crelier H.J., Trochen C., Gillet G., Lesetre H.,
Clermont-Ganneau Ch. ), Paris 1877.
Maclear G.F., Josua, w: Cambridge Bible for Schools and Colleges, Cambridge
1880.
37
Vilmar A.F.Ch., Collegium bibiicum. Praktische Erläuterung der heiligen
Schrift des Alten und Neuen Testaments, AT w 4 częściach, Gütersloh
1881-1883.
Tirini R.P.J., Liber Josue, w: In universam S. Scripturam Commentarius cui
praeter Sacrorum, Bibliorum Textum ad exemplar Vaticanum exactum
accedunt prolegomena Levini Lemnii et Francisci Ruei et notationes
quamplurimae P. Zachariae et P. Josephi Brunengo qui praestantissimum
opus auxerunt, correxerunt illustrarunt, 5 tomów Taurini 1882, t. 1, s.
753-804.
Waller C.H., The Book of Joshua, w: An Old Testament Commentary for English
Readers by various writers, London, Paris et New Jork 1883, t. 2, s. 103161.
Dillmann Ch.F.A., Die Bücher Numeri, Deuteronomium und Josua, Ke HAT,
Leipzig 1886, t. 3.
Lloyd J., The Book of Joshua. A Critical and Expository Commentary on the
Hebrew Text, London 1886.
Kautzch E, , Das Buch Josue, w: Die Heilige Schrift des Alten Testaments, 2
tomy, Freiburg 1890.
Heintzeler Th., Erklärung der sämtlichen geschichtl. und poet. Bücher des A.T.
2 tomy, Strassburg 1891.
Oettli S., Das Deuteronomium und die Bücher Josua und Richter, KK HSANT –
H. Strack und O. Böckler, 9 tomów München 1893, t. 2, s. 122- 205.
Blaikie W.G., Josue, w: The Expositor's Bible, London 1893.
Barhebraei G., Scholia in libros Josuae et Judicum, édita a Vlastimil, Kraus,
Kirchhaini N.L. 1894.
Fillion L.-Cl., Le livre de Josué, w: La Sainte Bible (Texte Latin et traduction
française). Commentée d'après la Vulgate et les textes originaux. Al'usage
des Séminaires et du clerge, Paris 1894.
38
Lias J., Das Buch Josue, w: The Pulpit Commentary, edidet by H.D.M. Spence
and by J.S. Exell, London 1897.
Kübel R., Bibelkunde. Erklärung der wichtigsten Abschnitte der heiligen Schrift
und Einleitung in die biblischen Bücher, Stuttgart 1897.
Crampon A., Josué, Juges, e. t. c., Tournai 1898.
Calwer Verlagsverein (brak nazwiska autora, jest podane tylko wydawnictwo),
Das Buch Josue, w: Handbuch der Bibelerklärung, t. 1: Die Geschichtsbücher des Alten Testaments, Calw und Stuttgart 1898, 262-285.
5. WIEK XX/XXI
Abel F.M., Le Livre de Josué, (LSB), Paris 1950, Jerusalem 19582.
Alfrink B.J., Josué (BouT 3, 1), Roermond 1952.
Allema D.S., Het Boek Jozua, w: J.H. Bavinck and A.H. Edelkoort, eds., Bijbel
in de Nieuwe Vertaling, Baam 1958, s. 117-167.
Asensio F., Josue, traduition y commentario (La Sagrada Biblia), Madrid 1968.
Baldi D., Giosue (La Sacra Bibbia) Torino 1952, Torino-Roma 19562.
Beek M. A., Jozua (De prediking van het Oude Testament), Nijkerk 1981.
Bennell W.H., Josue, w: La Bible du Centenaire, Paris 1947, t. 2, s. 1-40.
Blair E.P., Deuteronomy – Josua (Layman BC), Richmond 1964.
Boling R.G. and Wright G.E., Joshua. A New Translation with Notes and Commentary (The Anchor Bible 6), New York 1982, 19883
Brewer R., Das Buch Josua, Frankfurt a/M. 1915.
Buller R., The Book of Joshua (Word Biblical Commentary, Vol. 7), Texas
1983.
Calvin J., Commentaries on the Book of Joshua (E.T.) 1949.
Cetina Sanchez E., Księga Jozuego, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma
św. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI w. (=Commentarium Biblicum Catholicum Internazionale/International Catholic Bible Commenta-
39
ry, Univ. Of Dallas, Irving, TX 75062, 1997), red. n. wyd. polskiego W.
Chrostowski, tł. E. Burska, Verbinum, Warszawa 2000, 433-453
Cooke G.A., The Book of Joshua (Camb. - B), London 1918.
Deurloo K.A., Jozua (Verklaring van een bijbelgedeelte), Kampen 1981.
Dhorme E., Josué, La Bible, L'Ancien Testament, I, Biblioteque de la Pleiade,
Paris 1956.
Erith L.E.P., Joshua, w: A New Commentary on Holy Scripture, London 1928.
Erith L.E.P., Joshua, w: A New Commentary on Holy Scripture including the
Apocrypha edited by Charles Gore, Hinry Leighton Goodge Alfred Guillaume, New Jork 1948, 189-198.
Fabianke P., Das Buch Josua, w: Praktische Bibelerklärung. Eine allg. verstand.
Erkl. d. hl. Sehr. d. Alten und Neuen Testament nach d. durchges. Ausg.
von Luthers Übers, hrsg. von Paul Fabianke, Konstanz; 1911, t. 4b.
FernandezA., Commentarius in librum Josue (CSS II, 5) Paris 1938.
Fischer G., Das Buch Josua erklärt (Praktische Bibelerklärung), Konstanz
1911.
FreedmanH., Josua. Habrew Text and English Translation with an Introduction
and Commentary, w: A. Cohen, ed., Joshua and Ruth. Soncino Books of
the Bible, London 1950.
Friedeberg S., Joshua, London 1913.
Fritz V., Das Buch Josua (Hanbuch zum AT I/7), Tübingen 1993, 19942;
Garstang J., The foundations of Bible History: Joshua – Judges, Oxford – London 1931.
Gelin A., Josue, traduint et commente (La Sainte Bible – Pirot – Clamer), Paris
1949, t. 3.
Goetz R., Joshua, Calvin, and Genecide, TTo 32 (1975) 263-274.
Görg M., Josua. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsübersetzung,
Die Neue Echter Bibel (NEB), Würzburg 1991.
40
Gacek S, Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz –
Ekskursy, Tarnów 1993
Goslinga C.J., Het Bock Jozua, Körte Verklaring der Heilige Schrift. Commentar op het OT ,Kampen3 1955.
Gray J., New Century Bible commentary on Joshua Judges and Ruth, London
1967, 19862.
Gressmann H., Das Buch Josua (s. 13-15); Josua (Jos. 1, 1 – Richt 2, 5), w: Die
Anfänge Israels übersetzt, erklärt und mit Einleitungen versehen von H.
Gressmann, SAT I, 2, edited by H. Gunkel, Göttingen 1911, 19222, 127168.
de Groot J., Jozua (Tekst en Uitleg – holländisch), Gronongen 1931.
Gutbrot K., Das Buch vom Lande Gottes. Josua und Richter. (Die Botschaft des
Alten Testaments 10), Stuttgart 1951; 19572, 19653, s. 15- 165.
Hamlin E.J., Inheriting the Land, A Commentary on the Book Joshua (ITC),
Grand Rapids 1984.
Hertzberg H.W., Die Bücher Josua, Richter, Ruth (ATD9), Göttingen 1953;
19592; 19653; 19745; 19856 s. 7-140.
Hentschel G., Das Buch Josua. w: Einleitung in das AT, red. E. Zenger i inn.,
Stuttgart 20087.
Holwerda B., Jozua (Seminariedictaat), brak miejsca i roku wydania.
Holzinger D.H., Das Buch Josua (KHCAT VI) Tübingen-Leipzig 1901, 19224.
HoppeL., Joshua, Judges with an Excursus on Charismatic Leadership in Israel,
Wilmington 1982.
de Hummelauer F., Commentarius in Librum Josue (CSS pars II in libros
historícos), Parisis 1903.
Hunt J., The Books of Joshua and Judes Introduction and Commentary. (Old
Testament reading Guide) 5. Collegevillo, Minnesota The Liturgical Press
1965.
41
Jamieson R, The Book of Joshua, w: A Commentary, Critical, Experimental and
Practical on the Old and New Testaments, London and Glasgow, s. 1-69.
Jansen J L., Joshua, Chicago 1956.
Joyce E.J., Joshua., w: A New Catholic Commentary on Holy Scripture,
Nashwille – New York 1975, 281-293
Kaufmann Y., The Book Joshua with Commentary and Introduction, Jerusalem
1959.
Keil C.F. and Delitzsch F., The Book of Joshua, w: Commentary on the Old Testament in ten volumes. Vol. II; Joshua, Judges, Ruth, I et II Samuel, Michigan E. T. 1950 ,19802.
Kearney P.J., Joshua, w: The Jerome Biblical Commentary, London-DublinMelbourne 1970
-, Giosue: GCBQ, Brescia 1973.
Kent D.G., Joshua, Judges, Ruth. (Layman's Bible Book commentary, 4), Nashville 1980.
Keulers J., Le livre de Josué, Brugge 1928.
Kraft Ch.F. (i inni), Deuteronomy, Joshua and the Family Bible reference section C, w: Illustrated Family Encyclopedia of the Living Bible, Chicago
1967.
Krämer K.F., Josue, Richter, Ruth. (Herderbibel 2, 2),Freiburg 1959.
Kroeze J.H., Het Boek Jozua, Commentaar op het OT, Kampen 1968.
Kruszyński J., Księgi: Jozuego, Sędziów Ruty, dwie Samuel i dwie Królewskie
(Pismo św. Starego Testamentu). Przekład z orygninału hebrajskiego, komentarz II, Lublin 1938.
Lange J.P., Joshua, w: A Commentary on the Holy Scriptures 4 (E.T. 1875; repr.
1949).
Maclaren A., The Book of Joshua, w: The Books of Deuteronomy, Joshua, Judges, Ruth and First Book, of Samuel, London 1906, 87-191.
Maclear G.F., The Book of Joshua, Cambridge 1915.
42
May H.G., Joshua, w: Peake, New Jork 1962, s. 289-303.
Merr A., Die Bücher Moses und Josua (Religionsgeschichtliche Volksbücher II.
3), Tübingen 1907.
Miller J.M., and Tucker G.M., The Book of Joshua The Cambridge Bible Commentary on the New English Bible, New Jork 1974.
Noth M. Das Buch Josua, Tübingen 1938; 19532 (HAT I, 7), 19713 (HAT VII).
Noetscher F., Josua, Richter, w: Echter B-1, Würzburg 1950.
Noort E., Das Buch Josua. Forschungsgeschichte und Problemfelder (EdF 292),
Darmstadt 1998.
Ottosson M., Josuaboken, Upsal 1991.
Power E., Josue (Joshua), w: A Catholic Commentary on Holy Scripture, New
Jork 1954, s. 279-296.
Rast W.E., Joshua, Judges, Samuel, Kings, w: Proclamation Commentaries,
Philadelphia 1978.
Robinson H.W., Deuteronomy and Joshua, CtB, New Jork 1908.
Rösch C., Das Buch Josue, w: Die Heiligen Schriften des Alten Testaments Ausführliche Inhaltsübersicht mit kurzgefasster spezieller Einleitung. I Teil:
Die historischen Schriften, Münster in Weste 1908, s. 100-110.
Roussell L., Le livre de Josué. Premier Partii: L’Invasion (Chapitre 1-12).
Texte, Traduction, Commentaire. Publications de la Faculté des Lettres de
l’Université de Montpellier. VIII. Paris 1955.
Scheffbuch R., Josua, Richter, Ruth, w: Stuttgarter Bibelhefte, Stuttgart 1958, 944.
Schenz W., Das Buch Josue erklärt, Wien 1914
Schulz A., Das Buch Josue (Die Heilige Schrift des Alten Testaments II, 3),
Bonn 1924.
Sellin E.,Josua,BZatW 66(1936),13-29
Sicre Diaz J.L., Josue (Nueva Biblia Espanola: Historia), Estella 2002;
- , Giosue; tł. P. i M. Bernardini, Roma 2004
43
Soggin J.A., Le Livre de Josue, w: CAT, Va, Neuchätel 1970
- Joshua. A Commentary (Old Testament Library), tł. R.A. Wilson, Joshua, Philadelphia 1972., Trowbridge, Wiltshire 19822
Stańczyk S., Księga Jozuego, w: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu,
Poznań 1973, 1. 1, s. 363-411; 19822'
Steinmann J., Josué. Introduction et commentaires par un groupe de Chevilly
sous la direction du R.P. Fourmond, Connaître la Bible, Tournai - Paris
(Desclée de Brouver) 1960.
Stellini A., Giosue, NVB - 6, Roma 1968.
Steuernagel C., Übersetzung und Erklärung der Bücher Deuteronomium und Josua und allgemeine Einleitung in den Hexateuch. (Handkommentar zum
Alten Testament. In Verbindung mit anderen Fachgelehrten herausgegeben von D.W. Nowack 1, 3, 2), Göttingen 1800, 19232.
-, Das Buch Josua (HK I 3, 1), Göttingen 19232;
Swanston H., Joshua 1 and 2 Chronicles Ezra-Nehemiach 1 and 3 Maccabees,
w: Scripture discussion commentary, t. V. London 1972,
Trinquet J., Introduction a Josué, Josué w La Bible Osty, Editions du Seuil.
Paris 1973, s. 441-490.
Ubach B., Josue – Judges – Rut, (La Bibbia Monastere de Montserrat),
Montserrat 1953.
de Vault J.J., The Book of Josue, (Pamphlet Bible Series 2), New Jork 1960.
Vonk C., Inleiding op de Profeten: Jozua. Die Heilige Schrift., Barendrecht
1972.
Whitham A.R., The Book of Joshua (School Commentary), London 1927.
Woudstra M.H. , The Book of Joshua (The New International Commentary on
the Old Testament), Michigan 1982, 19852
B. Monografie i szczegółowe opracowania do Księgi Jozuego:
44
1. Szczegółowe studia archeologiczno-etnograficzne, geograficzne i topograficzne o Księdze Jozuego
Abel F.M., Exploration de la vallée du Jourdain, RB 19(1910)532-555; 20(
1911 )408-436; 22(1913)218-243,
-, Exploration du Sud-Est de la vallée du Jourdain, RB 40(1931)214-226; 375400; 41(1932)77-87; 237-257,
- ,La question Gabaonite et l’onomasticon, RB 43(1934)347-373,
- ,Note sur Sbaita, JPOS 15(1935)7-11,
- ,Tappouah, RB 45(1936)103-112,
- ,Les stratagèmes dans le Livre de Josue, RB 56(1949)321-339,
- ,GALGALA qui est aussi le Dodécaliton, Memorial J. Chaîne, Lyon 1950, 2934,
- ,L'anathéme de Jéricho et la maison de Rahab, RB 57(1950)321-330,
- ,L'apparition du chef de l'armée de Yahveh ś Josué (Jos V, 13-15), Misc.
Miller 109-113,
- ,La prétendue caverne des Sidoniens et la localisation de la ville de Ara, RB
60(1951)47-53
Aharoni Y., Problems of the Israelite Conquest in the Light of Archaeological
Discoveries, Antiquity and Survival 2, The Hague 1957, 131-150,
-, The Negeb of Judah, IEJ 8(1958)26-38,
-,The Northern Boundary of Judah, PEQ 90(1958)27-31,
-, The Province – List of Judah, VT 9(1959)225-246,
Ai r a n R., Excavations at Tel Arad. Preliminary Report on the First Season
1962, IEJ 14(1964)131-147,
-, Hebrew Ostraca from Tel Arad, IEJ 16(1966)1 -7
-,Anahart, JNES 26(1967)212-215,
-, Hoer-Sheba I: Excavations at Tel Beer-Sheba, 1969-1971, Tel Aviv 1973,
-, i inni, Investigations at Lachish, Tel Aviv 1975.
45
Albers E., Die Quellenberichte in Josua II-XII. Beitrag zur Quellenkritik des
Hexateuch. Bonn 1891.
Alfrink B.J., De littéraire compositie van Jos 3 en 4 (De Overtocht over de Jordaan), StC 18(1942)185-202,
-,Het "Stil Staan" van Zon en maan in Jos. 10, 12-15, StC 24(1949)238- 268,
-, Die Achan-Erzählung (Jos 7), Mise Miller, 114-129.
Albright W.F., A Revision of Early Hebrew Chronology, JPOS1(1921)70,
-, Contributions to the Historical Geography of Palestine, AASOR 2-3(19211922)1-46,
- ,Excavations at Gibeah of Benjamin (Tell el Fûl), AASOR 4(1922-23)56-133,
- ,Ai and Beth-aven. Appendix V., AASOR 4(1922-1923)141-149,
- ,The Northern Boundary of Benjamin, AASOR 4(1922-1923)150-155,
- ,The Site of Mizpah in Benjamin, JPOS 3(1923)110-121,
- ,The Sites of Ekron, Gath and Libnah, AASOR 2-3(1923)2-7,
- ,Egypt and the Early History of the Negeb JPOS 4(1924)131 -161,
- ,Excavations and Results at Tell el- Fûl (Gibeah of Saul), AASOR 4(1924)189, 7
- ,The Topography of Simeon, w : Egypt and the Early History of Negeb, JPOS
4(1924)131-134.
-, The Topography of the Tribe of Issachar, ZAW 44/1926/225-230,
-, New Israelite and Pre-lsraelite Sites: The Spring Trip of 1929, BASOR
35(1929)1-14,
-, The American Excavations at Tell Beit Mirsim, ZAW 47(1929)1 -17,
-, The Excavations of Tell Beit Mirsim in Palestine. The Pottery of the first three
campaigns W. F. Albright, AASOR 12(1930-1931)1-89,
-, The Excavations of Tell Beit Mirsim. I.A: The Bronze Age Pottery of Fourth
Campaingn, AASOR 13(1931-1932)55-127,
-, The Excavation of Tell Beit Mirsim, Vol. III. The Iron Age, AASOR 14(19321933)1-229,
46
-, The Site of Tirzah and the Topography of Western Manasseh. JPOS
11(1931)241-251,
-, The first month of excavation at Bethel, BASOR 55(1934)24n,
- ,The Kyle Memorial Excavation at Bethel, BASOR 56(1934)2-15,
-,Observations on the Bethel Raport, BASOR 57(1935)27-30,
-, Archaeology and the Date of the Hebrew Conquest in Palestine, BASOR
58(1935)10-18,
-, The Israelite Conquest of Canaan in the Light of Archaeology, BASOR
74(1939), z. 4, 11-23,
-, The Excavation of Tell Beit Mirsim, Vol. III. The Iron Age, AASOR 2122(1941-1943)1-85,
-, A Case of Lese-Majeste in Pre-lsraelite Lachis, BASOR 87(1942)91 -93,
-, A Teacher to a Man of Shechem about 1400 BC., BASOR 86(1942)28-35,
-, A Prince of Taanach in the fifteenth Century B.C., BASOR 94(1944)12-27.
-, The Oracles of Balaam, JBL 63(1944)207-233,
-, A Note on Early Sabaean Chronology, BASOR 143(1956)9n,
-, The List of Levitic Cities, w: S. Liberman i inni, Louis Ginzberg Jubilee Volume, New York 1945, t. 1, 49-73.
Alonso-Schökel L., Nota Bibliográfica sobre el libro de Jouse, BL 39(
1958)217-221.
Alt A., Neues über Palästina aus dem Archiv Amenophis IV, PJB 20/(1924)2241,
- ,Das Institut im Jahre 1924, PJB 21(1925)5-58
-, Jerusalems Aufstieg. Leipzig 1925 ;przedruk Alt III, 243-257,
-, Die Landnahme der Israeliten in Palästina, Leipzig 1925, przedruk: Alt I, 89
-, Judas Gaue unter Josia, PJB 21(1925)100-116; przedruk Alt II, 276-28,
125,
-, Das Institut im Jahre 1925, PJB 22(1926)5-80,
-, Das Institut im Jahre 1926, PJB 23(1927)5-51
47
-,Das System der Stammesgrenzen im Buche Josua, Leipzig 1927, 13-24; przedruk Alt I, 193-202,
- ,Eine galiläische Ortsliste in Jos. 19, ZATW 65(1927)59-81,
-, Das Institut im Jahre 1927, PJB 24(1928)5-74,
- ,Das Institut im Jahre 1928, PJB 25(1929)5-59,
-, Die Staatenbildung der Israeliten in Palästina, Leipzig 1930,
-, Das Institut im Jahre 1931, PJB 28(1932)5-47,
- ,Das Institut im Jahre 1932, PJB 29(1933)5-29,
-Das Institut im Jahre 1933, PJB 30(1934)5-31,
-, Beiträge zur historischen Geographie und Topographie des Negeb. III. Saruhen, Ziklag, Horma, Gerar, JPOS 15(1935)294-324,
-, Josua, BZAW 66(1936)13-29; przedruk Alt 1, 176-192,
- ,Zur römischen State von Philadelphias Esbus, PJB 32(1936)110-112,
-, Die Wallfahrt von Sichern nach Bethel, Leipzig 1938, przedruk Alt I, 79-08,
- ,Erwägungen über die Landnahme der Israeliten in Palästina PJB 35/1939/863, przedruk Alt I, 89-175, i: Bemerkungen zu einigen judäischen Ortslisten des Alten Testaments, ZDPV 68(1949-51)193-210,
-, Neue Erwägungen über die Lage von Mizpa Ataroth, Beeroth und Gibeon,
ZDPV 69(1953)1-27,
- ,Festungen und Levitenorte im Lande Juda, Alt II, 306-315,
- ,The Settlement of the Israelites in Palestine, przeł. R. A. Wilson, Essays on
Old Testament History and Religion, New York 1967, 133-169.
Anderson B.W, The Place of Shechem in the Bible, BA 20(1957)10-11
Arayaprateep K., A note on YR'in Jos IV 24, VT 22(1972)240-243.
Ascaso J.S., Las guerras de Josué: Estudio de semiótica narrativa, Valenica
1982.
Assaf A., Nhlt whj wdhs lsbt dn. (Jos 19, 40-48), Beth M 11/1965/153-155 (po
hebrajsku).
Astour M., Benê Jamina et Jéricho, Semítica 9(1959)5-20.
48
Augustinovic A., Gerico e dintorni: guida, Gerusalemme 1951.
Aures, Etude des dimensions du tombeau de Josué, RA 43(1886)225-242.
Auld A.G., Textual and Literary Studies in the Book of Joshua, ZAW 90( 1978)
412-417,
-,Joshua: The Hebrew and Greek Texts, VT 30(1979)1-14,
-,Joshua, Moses and the Land: Tetrateuch Pentateuch-Hexateuch in a Generation since 1938, Edinburgh 1980.
Auzou G., Le don d'une Conquete. Etude du livre de Josué, Paris 1964.
Bächli O., Zur Lage des alten Gilgal, ZDPV 83(1967)64-71,
-, Von der Liste zur Beschreibung: Beobachtungen und Erwägungen zu Jos 1319, ZDPV 89(1973)1-14.
Bade W.F., Excavations at Tell en-Nasbeh, Berkeley, California 1928; 1948,
-, New Discoveries at Tell en Nasbeh, BZATW 66(1936)30-36.
Badger W.C., The Standing Still of the Sun upon Gibeon, PEFQSt 31/(1899)
270-271.
Bagatti J., Chronique archéologique, Bethléem, RB 72(1965)270-272.
Balában M., Kosmische Dimensionen des Wunders von Gibeon, CV 12
(1969)51-60.
Baldi D., La Terra Promessa nel programma di Giosue (Gios. 13,2-5), Liber
Annuus I, Jerusalem 1951, 87-106.
Bar-Adon P. i inni, Judaea, Samaria and the Golan: Archaeological Survey
1967-1968, Jerusalem 1972.
Baramki D.C., Excavations at Khirbet Mefjer, QDAP 6/1937/168.
Barhebraei G., Abulfarag scholia in libros Josuae etindicum, Kirchhaini 1894.
Bartlett J.R., Sihon and Og, Kings of the Amorites, VT 20/1970/257-277,
-, The Conquest of Sihon's Kingdom: A Literary Reexamination, JBL
97/1978/347-351.
Batten L.W., The Conquest of Northern Canaan: Joshua XI, 1-9; Judges IV-V,
JBL 25/1905/31-40.
49
Bea A., recenzja książki: W. Rudolph, Der "Elohist" von Exodus bis Josua
(BZAW 68) Berlin 1938, Bb 20(1939)210-213,
-, Effussiones 1939 in Tell el Oreme Factae, Bb 20/1939/306-308.
Beecher W. J., BRA in Josh XVII. 15, 18 and Ezek XXI, 24; XXIII. 47, JBL(
1882)128-133.
Benjamin Ch. D., Variations between the Hebrew and Greek texts of Joshua
chapters 1-12, Leipzig 1921.
Ben-Shem I., The Conquest of Trans-Jordan, Tel Aviv 1972 (po hebrajsku ze
streszczeniem angielskim).
Bennett B.M. Jr., The Search for Israelite Gilgal, PEQ104/1972/111-122.
Bergmann A., The Israelite Occupation of Eastern Palestine, JAOS
54(1934)169,
-, The Israelite Tribe of half-Manasseh, JPOS 16(1936)224-254.
Birch W.F., The Standing Still of the Sun upon Gibeon, PEFQST 32(1900)165n,
-, The Standing Still, of the Sun upon Gibeon ,tamże, 283-385.
Blenkinsopp J., Are there Traces of the Gibeonite Covenant in Deuteronomy,
CBQ 28/1966/207-219,
-,Gibeon und Israel, Cambridge 1972.
Bliss F.J., Notes on the Plain of Jericho, PEFQSt 26/1894/175-183: i
-, A mound of many cities, London 1898,
-, First Report in the Excavations at Tell Zakariya, PEFQSt 30/1899/10-25,
-,Second Report on the Excavations at Tell Zakariya, PEFQSt 30/1899/89-111,
-,Fourth Report on the Excavations at Tell Takariya, PEFQSt 31/1900/7-16,
Ceuppens P.F., Le miracle de Josué, Edudies Religieuses., Liege 1944.
Charbel A., Beit Jimal tra le citta bibliche della Shefela (Gios. 15,33-36), Sal
31(1969)485-496.
Clermont-Ganneau Ch., Le dieu Mifsenus de Josué XI, 8, Recueil d'Arch.
Or, Paris 1903, t. 5, 79-84.
Conder R.C, Identyfication of the Altar "Ed", PEFQSt 6/1874/241-247,
50
- ,Joshua's Tomb, PEFQSt 10(1878)22n. ,
-, The Borth Border of Zebulon, PEFQSt 15/1883/134-138,
- ,Judah on Jordan (Josh XIX, 34), PEFQSt 15/1883/183,
- ,Notes by Major Conder-I Merarkon, PEFQST 21/1889/24,
- ,Notes on the Antiquities of the Book of Joshua, PEFQST 21(1899)161 n.
Cooke F.T., The Site of Kirjath-Jearim, AASOR 5(1925)105-120.
Cova G.D, Popolo e vittoria. L’uso di t r w h e h r i in Gios 6, Bb 66(1985)221240.
Cross F.M. i Wright G.E., The Boundary and Province Lists of the Kingdon of
Judah, JBL 75/1956/202-226.
Crowfoot J.W., Fitzgerald G.M., Excavations in the Tyropaeon Valley, Jerusalem 1927, PEFA 5(1929)18-36,
-,Jericho. City and Neeropolis IX. Notes on the Flint Implements 1935, PEFA
22(1935)174-184,
Crowfoot G.M., The Nabataean Ware of Sbaita, PEF/1930/14-27, i Baldensperger L., The Rose of Jericho (Anastatica hierochuntica L. Kaff el'Andra:
"The Virgin’s Hand"), JPOS 11/1931/7-14.
Crown A.D., The Date and Authenticity of the Samaritan Hebrew Book of Joshua as seen in its Territarial Allotments, PEQ 96/1964/79-100.
Dahl G., The "Three Heights" of Josh 17, 11, JBL 53/1934/381 -383.
Dalman G., Jahresbericht des Deutschen evangelischen Instituts für Altertumswissenschaft des heiligen Landes für das Arbeitsjahr 1907/08, PJB
4/1908/1-20,
-, także: – jak wyżej :1910/11, PJB 7/1911/1-31,
-, także: – jak wyżej: 1911/12,
-, także: – jak wyżej: PJB 8/1912/1-63,
-, także: – jak wyżej :PJB 1912/13,
-, także: – jak wyżej :PJB1913/1-75,
-, także: – jak wyżej: PJB 1913/14,
51
-,także:PJB 10/1914/1-50,
- ,Das Gilgal der Bibel und die Steinkreise Palästinas, PJB 15/1919/5-29.
Danelius E., The Boundary of Ephraim and Manasseh in the Western Piain,
PEQ 90/1958/122-144.
David M., Die Bestimmungen über die Asylstädte in Josua XX, OTS 9/ 1951/3048.
Demsky A., The Genealogy of Gibeon 1 Chron 9, 35-44. Biblical and Epigraphic Considerations, BASOR 202/1971/ kwiecień 16-23,
-,Goba, Gibeah and Gibeon-An Historico-Geographic Riddle, BASOR
212/1973/26-31.
Dever W.G., The Water Systems at Hazor and Gezer, BA 32(1969)71-78 i
Lance H.D., Wright G.E. ,Gazer I: Preliminary Report of the 1964-1966
Seasons, Jerusalem 1970,
- ,Further Excavations at Gezer 1967-71, BA 34/1971/120-124,
-, The Gezer Fortifications and the "High Place": An Illustration of Stratigraphic Methods and Problems, PEQ 105(1973).
Dickie A.C., Excavations at Jerusalem 1894-1897, Jerusalem 1898,
Donner H., Die Stadt mitten im Flusstale (Jos 13,16), ZDPV 81/1965/35-43.
Dothan M., Freedman N.D., Ashdod I. The first Season of Excavations 1962,
Gerusalemme 1967,
- ,The Foundation of Tel Mor and of Ashdod, IEJ 23/1973/1-17.
Driver G.R., Problems of Interpretation in the Heptateuch IV, On Achsah's Disgust (Jos 15,18; Jud 1,14) and Sisera's Death (Jud 4,21). Melanges
bibliques-Robert, Paris 1957, 72-76,
-, Notes on Joshua: The Seventy-Fifth Anniversary volume of JQR/1967/149165.
Droop J.P., Jericho: City and Necropolis. VIII. Pottery of the Chalcolithic and
Neolithic Levels 1935, AAA 22/1935/169-173.
52
Dunayewski I., Mazar R., En-Gedi. The Third Season of Excavations, IEJ
14(1964)121-130.
Dus J., Die Analyze zweier Ladeerzählungen des Josuabuches (Jos. 3-4 und 6),
ZAW 72/1960/107-134,
-, Gibeon: Eine Kultstätte des SMS und die Stadt des benjaminitischen Schicks
ALS, VT 10/1960/353-374,
-, Die Lösung des Rätsels von Jos. 22. Ein Beitrag zur Geschichte Altisraels, AO
32(1964)529-546.
Eidelstein S., kmhbritw-mzbhdwrjbl (Jos 8,30), Beth M 6(1961)3-8, po
hebrajsku.
Eisler R., Joshua and the Sun, AJSL 42(1925) z. 6, 73-85.
Eissfeldt O., Jehud Jos 19, 45 und 'Ioudaia. 1. Makk 4, 15 = el-jehudije, ZDPV
54(1931)271-278, przedruk: w: Alt I 274-279,
-,Gilgal or Shechem? w: Durha J.L. i Porter J.R., Proclamation and Presence,
the G.H. Davies, London 1970, 90-101,
-, Monopol-Ansprüche des Heiligtums von Silo, OLZ 68/1973/327-333.
Elitzur Y., The boundary line between Benjamin and Ephraim (Jos 16,2);w: Rofe A. /wyd./, Memorie Arie Toeg, Jerusalem 1980, 7-14.
Elliger K., Studien aus dem Deutschen Evang. Institut für Altertumswissenschaft
in Jerusalem: 42. Die Grenze zwischen Ephraim und Manasse, ZDPV
53/1930/265-309,
-, Josua in Judäa, PJB 30/1934/47-71,
-, Thappuah, PJB 33/1937/7-22,
-, Neues über die Grenze zwischen Ephraim und Manasse, J POS/1938/7-17,
-, Beeroth und Gibeon, ZDPV 73/1957/125-132,
-, Michmethath, w: K. Galling, Archäologie des Alten Testaments, Tübingen
1970, 91-100.
Epp T.H., Josua, Victorious by Faith, Lincoln 1968.
53
Fensham F.C., The Treaty Between Israel and the Gibeonites, BA 27/ 1964/96100.
Fernandez A., Critica Historieo-Literaria de Jos. 3,1-5,1, Bb 12/1931 /93-98,
-, El limite septentrional de Benjamin :a) Jos. 18,12-13; b) Jos. 16,1-2, Bb
13/1932/49-60,
-, Fue Jerico tomada por Josue ?, EE 12/1933/100-113,
-, Los limites de Efrain y Manases, Bb 14/1933/22-40,
-, La toma de Hai, EstB 4/1933-1934/407-417.
Figueres A.M., El concepto de pecado en las diversas fases rodaccionales de
Josue. XVIII Semana Biblica Espanola 1957, Madrid 1959.
Fischer C.S., The Excavation of Armageddon, Chicago 1929.
Fitzgerald G.M., The four canaanites Temples of Beth-Shan, Philadelphia 1930,
-, Beth-Shan Excavations 1921-1923, Philadelphia 1931,
-, Excavations at Beth-Shan in 1931, PEF/1932/138-148,
-, Excavations at Beth-Shan in 1933, PEF/1934/123-134.
Flinders Petrie W.M., Tell el-Hesy, London 1891,
-, Bet Pelet I (Tell Fara), London 1930,
-, Ancient Gaza, London 1931-1952, 5 tomöw.
Floss P.J., Kunden oder Kundschafter? Literarwissenschaftliche Untersuchung
zu Jos 2, München 1982.
Forrer E.O., The Hittites in Palestine, PEQ 48/1936/190-203; PEQ 49/
1937/100-115.
de Fraine J., De miraculo solari Josue/10, 12-15/,VD 28/1950/277-286,
-, De altari Rubenitarum, VD 25/t947/301-313.
Franken H.J., Tell el-Sultan and Old Testament Jericho, OTS 14 (1965) 189200, Excavations at Tell Deir Alia 1. /Documenta et Monumnnta Orientis
Antiqui 16/Leiden 1969.
Freedman D.N., The Name of Ashdod, BASOR 175/1964/48-51.
54
Fritz V., Die sogenannte Liste der besigten Könige in Josua 12, ZDPV 85/
1969/136-161,
Fritz V., Archeologia biblijna. Mały słownik (tłum. H. Stachowska), Warszawa
1995.
-, Das Ende der spätbronzezeitlichen Stadt Hazor Stratum XIII und die biblische
Überlieferung in Josua 11 und Richter 4, Uf 5/1973/123-139.
Fronzaroli P., L'ordinamento gentilizio semítico e i testi di Mari/i. a. de Joz
7,16-18 et tota terminologia/, AGI 45/1960/37-60; 127-149.
Gabriel A., Kasr el Heir, Syr 8/1927/302-329.
Gabriel P.R., Josué en la Historia de la Salvation Historia, Genero literario.
Mansaje religioso, Madrid 1972.
Galling K., Der Beichtspiegel, ZAW 47/1929/125-130,
-, Bethel und Gilgal, ZDPV 66/1943/, 7-23,
-, Zur Lokalisierung von Debir, ZDPV 70/1954/135-141.
-, Kritische Bemerkungen zur Ausgrabung von Eg Gib, BiOr 22/1965/242-245.
Garstang J., The Site of Hazor, AAA 64/1927/35-42,
-, The Foundations of Biblical History: Joshua Judges. London 1931, Grand
Rapids 1978,
-, The Walls of Jericho. The Marston-Melchett Expedition of 1931, PEFQSt
63/1931/186-196,
-, Jericho: Sir Charles Marston's Expedition of 1930, PEFQSt 62/1930/123-132;
63/1931/105-107, 186-196; 67/1935/61-68,
-, The Fall of Bronze Age Jericho, PEFQSt 67/1935/61-68,
-, The Ruins of Jericho, PEF/1936/170.
-, Jericho, PEFQSt 62/1930/123-132.
-, Jericho: City and Necropolis (Fifth Report). VII. General Report for 1935.
The Early Bronze Age. ,AAA 19/1932/3-22; 35-54; 20/1933/3-42;
21/1934/99-136; 22/1935/143-184; 23/1936/67-100,
-, L’art neolithique á Jericho, Syr 16/1935/353-357,
55
-, The Hittite Empire, London 1929,
-, The Story of Jericho, London 1940,
-, The Story of Jericho, JSLL 58(1941)368
Gaster M., Das Buch Josua in Hebarisch-Samaritanische Rezension, ZDMG
62/1908/275.
Garstang J., The Ruins of Jericho, PEF(1936)170.
George A., Les récits de Gilgal en Josue V. 2-15, Memorial J. Chaîne, Lyon
1950, 169-186.
de Geus C.H.J., The Tribes of Israel, SSem 18/1976/75-83,
-, Investigation into some of the presuppositions of Martin Noth's Amphictycny
Hypothesis (Studia Semitica Neerlandica 18).
Gevirtz S., Jericho und Shechem: A Religio Literary Aspect of City Destruction,
VT 13/1963/52-62.
Giblin C.H., Structural patterns in Jos 24, 1-25, CBQ 26/1964/50-69.
Gilead H., Sense and Derivation of "The Book of Yasar" /Jos 10,12/, Beth M
25/1979n/281nn.
Glueck N., Kenites and Kenizzites, PEQ 72/1940/22,
-, Other Side of the Jordan, Cambridge 1940, 1970,
-, The Israelite Towns in the Jordan Valley: Zarethan, Succoth, Zaphon, BASOR 90/1943/2-23,
-, Some ancient towns in the Plains of Moab, BASOR 91/1943/7-26.
Goff B.L., The Lost Jahwistic Account of the Conquest of Canaan, JBL 54/
1934/241-249.
Goldin G., Jericho: the Archaelogical Problem, HJ 5/1951-1952/130-137.
Goldziher I., Muhammedanische Traditionen über den Grabesort des Josua,
ZDPV/1879/13-17.
Gooding D.W., Traditions of interpretation of the circumcision at Gilgal (Jos
5,2-9), 6 th Congress Jewish Studies 1973/7, 149-164.
Gordis R., A Note on Joshua 22, 34, AJSL 47/1930-31 /287-288.
56
Görg M, Zum "Skorpionenpass" (Num XXXIV, 4; Jos XV, 3) VT 24/1974/508m.
-, Mythos und Geschichte in Jos 10,12-14, ÄAT 11 (1991) 347-360 ;
Gottwald N.K., The Tribes of Yahweh, New York 1979.
Gover W., The Waters of Merom, PEFQSt 22/1890/50-53.
Graf G., Zum Alter des samaritanischen "Buches Josue" Bb 23/1942/62-67.
Gray J., The Rephaim, PEQ 79/1949/127-139,
-, Dtn and Rp um in Ancient Ugarit, PEQ 82/1952/39-41,
-, Canaanite, Kingship in Theory and Practice, VT 2/1952/193-200.
Greenspoon L.J., Studies in the Textual Tradition of the Book of Joshua, Harvard 1977 (msp).
Grill J., Über Entstehung und Bedeutung des Namens Jerusalem, ZATW
4/1884/134-148.
Grintz J.M., Ai which is beside Beth-Aven, A reexamination of the identity uf AI,
Hb 42/1961/201-216,
-, The Treaty of Joshua with the Gibeonites, Zion 26/1961/69-84 oraz w: JAOS:
; 86/1966/113-126.
Grosheilde H.H., Hasor, Gereformeerd Weckblad 31/1975-76/307-323; 32
(1976-77) 1-9.
Gruenthaner M.J., Two Sun Miracles of the Old Testament, CBQ 10/ 1048/271290.
Grzybek S., Wykopaliska w Hacor, RBL 1-3/1956/166-170.
Guerin V., Le tombeau de Josue Note sur le Khirbet-Tibneh dans le nassif
d'Ephraim, RA 22/1865/100-108.
Gurney O.R., The Hittites, Harmondsworth 19622.
Guthe H., Ausgrabungen bei Jerusalem, ZDPV 5/1882/7-204; 271-378,
-, Dr. A. Stübel's Reise nach der Diret et-Tulul und Hauran 1882. Mit Beiträgen
von Dr. Wetstein, ZDPV 12/1889/225-239,
-, Zur Lage von Gesur, ZDPV 13/1890/285n,
-, Das Schicksal derSiloah Inschrift, ZDPV 13/1890/286-288.
57
Guy P.L.O., New Light from Armageddon, Chicago 1931.
Halbe J., Gibeon and Israel, Art. Veranlassung unt Ort der Deutung ihres Verhältnisses in Jos IX, VT 25/1975/613-641.
Haldar A., Who Were the Amorites? Monographs on the Ancient Near East 1,
Leiden 1971.
Halpern B., Gibeon: Israelite Diplomacy in the Conquest Era, CBQ 37/
1975/303-316.
Hammonda P.C., Hebron, Rb 72/1965/267-270; 73/1966/566-596; 75/
1968/253-258,
-, Hebron, w: BTS 80/1966/6-8.
Haran M., The Gibeonites, the Nethinim and the Sons of Salomon's Servants, VT
11/1961/159-169,
-, The Levitical Cities: Utopia and reality, Tarbiz 27/1957-58/439 (w j. hebr. ze
streszczeniem w j. ang.),
-, Studies in the Account of the Levitical Cities, JBL 80/1961/45-54, 156-165.
Hauser C., Cities in the Negeb, and Tribal Boundaries, PEF/1906/213-221.
Haupert S., Raymont, Lachish-Frontier fortress of Judah, BA/1938/4, 21-32.
Heidet L., MASPHA et les villes de Benjamin, Gabaa, Gabaon et Beroth, RB
3/1894/321-356.
Heller J., Der Name Eva, AOr 26/1958/636-656.
-, Die Priesterin Rahab, CV 8/1965/113-117,
- ,Noch zu Ophra, Ephron und Ephraim, VT 12/1962/339-341,
-,Die schweigende Sonne, CV 9/166/73-79.
Hempel J„ Westliche Kultureinflüsse auf das älteste Palästina, PJB 23/ 1927/5292,
-, Baläta. Ein Schlusswort vom Herausgeber, ZATW/1933/156-169.
Henschel-Simons E., The Toggle – Pins in the Palestine Archaeological Museum, QDAP 5/1936/169-209.
Herrmann W., Issakar, FuF37/1963/21-26.
58
Hertzberg H.W., Mizpa, ZATW/1929/161-196
-,Adonibezeq, JPOS 6/ 1926/213-221.
Himpel F., Selbständigkeit, Einheit und Glaubwürdigkeit des Buches Josua,
ThQ 47/1865/227-307.
Holladay J.S., The Day (s) the Moon Stood Still, JBL 87/1968/166-178.
Hollenberg J., Die alexandrinische Übersetzung des Buches Josua, Meurs 1876,
-, Die deuteronomistischen Bestandteile des Buches Josua, Th SK 1874, 462506,
-, Der Charakter der alexandrinischen Übersetzung des Buches Josuaund ihr
textkritischer Wert, Mörs 1876,
- ,Zur Textkritik des Buches Josua und der Richter, ZAW 1/1881/97-105.
Hölscher G., Zum Ursprung der Rahabsage, ZAW 38/1919-20/54-57.
van
Hoonacker
A.,
Nouvelle
inscription
mineenne
d'EI-Ela
Dedan,
RB12/1910/521-572,
-, Das Wunder Josuas, Th G 5/1913/454-461,
-, And the sun stood still, Exp 16/1916/330-339.
Horna S.H., The 1968 Heshbon Expedition, BA 32/1962/26-42.
L’Hour J., L'Alliance de Sichem, RB 69/1962/5-36; 161-184; 350-368.
Hubbard R.P.S., The Topography of Ancient Jerusalem, PEQ 98/1966/130-154.
Huesmann J.E., Tell es-Sa idiyeh, RB 75/1968/236-238.
Hulse E.V., Joshua's Curse and the Abandonment of Ancient Jericho: Schistosomiasis as a possible medical explanation. Reprinted from: Medical History 15/1971/376-386.
Hulst A.R., Der Name Israel, OTS 8/1951/3-9,
-, Der Jordan in den Alttestamentlichen Überlieferungen, OTS14/1965/162-188.
Humbert P., La Teroua. Analyse d'un rite biblique, Neuchatel 1946.
Hutchinson R.F., The Identification of the Altar of Ed, PEFQSt 8/1876/ 28-31.
Ibanez Arana A., El peccato con los Gabaonitas (Jos 9) como narración etiologica, Est-B 30/1971/161-175,
59
-,La obra deuteronomista del libro de Josué: El mensaje Lumen : 29 (1980)
289-310,
- ,Sugerencias para una lectura cristiana del libro de Josué, Lumen 29/1980/385411,
-, Los Marcos redactionales de Jos 13-19 w: Aquirre R-Garcia Lopez F,
Escritos de Biblia y Oriente, Miscelánea conmemoriativa del 25°.
aniversario del Instituto Español Bíblico Arqueológico (Casa de Santagio)
de Jerusalén (Bibliotheca Salmanticensis Estudios, 38), SalamancaJerusalen 1981, 71-95.
Japhet S., Conquest and Settlement in Chronicles, JBL 98/1979/205-218.
Jaros K., Sichem. Eine archäologische und religionsgeschichtliche Studie mit
besonderer Berücksichtigung von Jos 24 (Orbis Biblicus et Orientalis 11),
Freiburg-Schweiz-Göttingen 1976.
Jelito J., Kwestia hetycka, Nasza Myśl Teologiczna 1/1930/105-110.
Jonks W.A., The Elohist and North Israelite Traditions (SBL Monograph, Series
22) Missould 1977.
Jenni E., Historisch-topographische Untersuchungen zur Grenze zwischen
Ephraim und Manasse. ZDPV 74/1958/35-40,
-,Zwei
Jahrzehnte
Forschung
an
den
Büchern
Josua
und
Könige,
ThR27/1961/1-32, 97-146.
Jepseh A., Karmel eine vergessene Landschaft, ZDPV 75/1959/75.
Johns C.N., Excavations at the Citadel, Jerusalem 1935, QDAP 5/1936/ 127131.
Jones G.H., Holy War or Yahweh War?, VT 24/1975/642-658.
Joüon P., Le costume d'Elie et celui de Jean Baptiste. Etude lexicographique, Bb
16/1935/74-81,
-, Notes de lexicographie hebraique h r s (Ex 11,7; Jos 10,21), Mel. Univ. S. Joseph 6/1913/164n.
Jirku A., Wo lag Gibe'on? JPOS 8/1928/187-190,
60
-, Die Welt der Bibel, Stoccarda-Zurigo 1957,
- ,Gab es eine palästinensische Gottheit Kinneret? ZAW 72/1960/69.
Kallai-Kleinmann Z., Nothes in the topography of Benjamin, IEJ 6/1956/ 180185,
-, The Town Lists of Judah, Simeon, Benjamin and Dan, VT 8/1958/134-160,
-, Be >'erot, Eretz Israel 3/1959/111-115 (po hebrajsku),
-, The northern boundary of Judah from the settlement of the tribes until the beginning of the Hasmonean period, Jerusalem 1960 (w j. hebr. ze
streszczeniem w j. ang.),
-, Note on the Town Lists of Judah, Simeon, Benjamin and Dan (Jos 15,21-63;
18,21-28; 19,2-8.41-46), VT 11/1961/223-227,
-, The Tribes of Israel: A Study in the Historical Geography of the Bible, Jerusalem 1967 (po hebrajsku),
-, The Conquest of Northern Palestine in Joshua and Judges. Proceedings of the
Fifth World Congress of Jewist Studies, Jerusalem 1969, t. 1, 129-134 (po
hebrajsku),
Tadmor H., Bitof Ya Ninurta = Beth Horon-One the History of the Kingdom of
Jerusalem in the Amarna Period, Eretz Israel 9 (1969) 138-147 (po hebrajsku ze streszczeniem w j. ang.)
Kaplan J., The Stronghold Yamani at Ashdod-Yam, IEJ 19/1969/137-149.
Kassis H.E., Gat and the Structure of the "Philistine" Society, JBL 84/1965/
259-271.
van Kasteren J.P., La frontiere septentrionale de la Terre Promise/1/, RB
4/1885/23-36.
Kaufmann Y, The Biblical account of the Conquest of Palestine, Jerusalem
1953.
Keller C.A., Über einige alttestamentliche Heiligtumslegenden II. Der Hieros
Loges von Gilgal/Jos 3-5/, ZAW/1956/85-97.
Kelso J L., The second campaign at Bethel, BASOR 137/1955/5-10,
61
-, Excavations at Betel, BA 19/1956/36-48,
-, The third campaign at Bethel, BASOR 151/1958/3-9,
-, The fourth campaign at Betel, BASOR 164/1961/5-19,
-, i inni, The Excavation of Bethel/1934-1960/, AASOR 39/1968/1-8.
Kempiński A., Tell el-Ajjul-Beth-Aglayim or Sharuhen?, IEJ 24/1974/145-152,
Besprechung Gezer II, IEJ 26/1976/210-214.
Kenyon K., Digging up Jericho, New Jork 1957
-, Digging up Jerusalem, New Jork 1974,
-, Excavations at Jericho 1954, PEQ 84/1952/4nn. 62-84; 85/1953/81-96;
86/1954/45-63;
87/1955/108-117;
88/1956/67-82;
89/1957/101-107;
92/1960/88-113,
-, Early Jericho, Antiquity 26/1952/116-122,
-, Some Notes in the History of Jericho in the 2 nd millenium BC, PEQ
83/1950/101-138,
-, Die alteste Stadt der Welt, Christ und die Welt 8/1955/16. 36.
Kitchenner H. H., The Survey of Western Palestine. Memoirs I-III. Londra 18811883
Kjaer H., The Excavation of Siloh 1929, JPOS 10/1930/83-174,
-, Sillloh, Report of Second Danish Expedition, PEFQSt/1931/71-88.
Kleber A., Josue's Miracle. A Misunderstood Report of a Credlbile Event, w: I
he Ecclesiatical Review 56/1917/477-488.
Kloppenborg J.S., Joshua 22: The Priestly Editing of on Ancient Tradition, Bb
62/1981/347-371.
Koch K., Zur Lage von Semarajim. Erkundungen zwischen Betin und El- Taijibe, ZDPV 78/1962/19-29.
Kochavi M., Judaea, Samaria and the Golan: Archaeological Survey 19671968, Jerusalem: Carta, 1972,
-, Khirbet Rabud = Debir, TA 1/1974/2-33.
62
Koehler L., Alttestamentliche Wortforschung Dil an = Vorsprung "Egg", ThZ
5/1949/151 n.
Koeppel P., Die neuen Ausgrabungen am Tell Ghassl im Jordantal, ZDPV
54/1932/26-42,
-, Der Tal Oreme und die Ebene Genezareth. Vorbereitende Untersuchungen zu
einer Grabung, Bb 13/1932/298-308.
Korosec V., Hethitische Staatsverträge. Ein Beitrag zu ihrer juristischenWertung, Leipzig 1931.
Kraus H.J., Gilgal, ein Beitrag zur Kultgeschichte Israels, VT 1/1951/181-199.
Kugler F.X., Astronomische und metereologische Finsternisse, ZDMG 56/
1902/60-70.
Kuschke A., Historisch-topographische Beiträge zum Buche Josua Gottes Wort
und Gottes Land, Göttingen 1965, 90-109,
-, Kleine Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Stämme Asser und Juda, HTR
64/1971/291-313,
-, Hiwwiter in ha-Ai?, w: H. Gese – H.P. Rüger i inni, Wort und Geschichte.
Festschrift für K. Eiliger zum 70. Geburstag, AIAT18/1973/115-119.
Lambert G., Josué a la bataille de Gabaon, NRTh 86/1954/375-391.
Landersdorfer P.S., Das Land Sin ar, BZ 11/1913/350-363.
Landes G.M., Report on an Archaeloglcal Work at Suwwânet eth-Thaniya,
Tananir, and Khirbet Minha (Munhata), BASOR Supplemental Studies
21, Missoula 1975.
Langlamet F., Gilgal et les récits de la traversée du Jourdain (Jos. III-IV), Paris
1969 Cah, RB 11/1969/1 -158,
-, Josue II, et les traditions de l'Hexateuque, RB 78/1971/5-17; 161-183; 321354,
-, La traversee du Jourdain et les documents de l'Hexateuque. Nota
complémentaire sur Jos III-IV, RB 79/1972/7-38.
Lapp P.W., The Dhahr Mirzbaneh Tombs, New Haven 1966,
63
-, Bab-Edh-Dhra, Perizzites and Emim, Jerusalem Through the Ages, Jerusalem:
Israel Exploration Society 1968, 1-25,
-, The 1968 Excavations at TellTa annek, BASOR 195/1969/X, 2-49,
-, La conquista israelitica della Palestina nei sec. XIII-XII e la scoperte archeologiche, Protestantesimo 17/1962/193-208.
Lesetre H., Josue et la soleil, RPA 4/1907/351-356.
Lietzmann H., Zur Datierung der Josuarolle, Alt I, 430-436.
Lipiński E., Anaq-Kiryat Arba-Herbon et ses, sanctuaires tribaux, VT 24/
1974/48-55.
Liver J., The Literary History of Joshua IX, JSS 8/1963/227-243.
Livingston D., Location of Biblical Bethel and Ai Reconsidered, WTJ 33/197071/20-44
-, Traditional Site of Bethel Questioned, WTJ 34/1971-72/39-50.
Lods A., Les fouilles de Ai et l'epoque de l'entrée des Israelites en Palestine, w:
Melanges Franz Cumont, Bruxelles 1936, 847-857
Lombardi G., Ai la fortezza di Beth-EI (Gios 12, 9), SBFLA 13/1963/278-286.
Lüthi W., Ein Kapitel (Jos 1): Gottesdienst-Menschendienst (Fs) E.
Thurneyson/Zollikon 1958/209-219.
Maass F., Hazor und das Problem der Landnahme, BZAW 77/1958/105-117.
Macalister R.A.S., The Philistines, Their History and Civilization, London 1911,
-, The Excavation of Gezer 1902-1905 and 1907-1909, London 1912,
Duncan J.G., Excavations on the Hill of Ophel, Jerusalem 1923-25, PEFA
4/1926/.
Mader E., Mambre: Die Ergebnisse der Ausgrabungen im heiligen Bezirk Ramet
el Halil in Südpalästina 1926-1928, Freiburg 1926-1928, 2 tomy, 19572,
-, Die Ausgrabungen auf dem deutschen Besitz Tabghaam See Genezareth, Bb
13/1932/293-297.
Maier J., (Jos. 10). Die Sonne im religiösen Denken des antiken Judentums,
ANRW 2/1979/346-409.
64
Maisler B., Das vordavidische Jerusalem, JPOS 10/1930/181-191,
-, The Historical Backround of the Samaria Ostraca, JPOS 21/1948/117-133.
Malamat A., Hazor the Head of All Those Kingdoms JBL 79/1960/12-19.
Mallon A., Les fouilles américaines de Beisan, Bb 9/1928/126nn, 245-256,
- ,Allocutio Summi Pontificis de studiis Biblicis, Bb 11/1930/470-477,
- La chronologie des remoarts de Jericho d'après les dernieres fouilles,
11/1930/427-47,
-, Les fouilles danoises de Silo, Bb 10/1929/369-375,
-, Chronique Palestinienne, Bb 3/1922/269-272,
-, Chronique Palestinienne, Les fouilles américaines de Beisan (Quatrième)
campagne, Septembre-Decembre 1925), Bb 7/1926/106-118,
-, Chronique Palestinienne, Les fouilles de Megiddo, Bb 7/1926/342-350,
-, Chronique des fouilles en Palestine 1. Tell Bet-Mirsim (Qiryat-Sep- hor?) 2.
Tell en-Nasbeh (Maspha ou Beroth?), Bb 7/1926/460-469,
-, Chronique Palestinienne, Bb 8/1927/245-252,
-, Chronique des fouilles en Palestine. 1. Fouilles anglaises â l'Ophel. 2. Tell enNasbeh, Bb 8/1927/489-493,
-, Chronique Palestinienne. Les fouilles américaines de Beisan, Bb 4/1923/236240,
-, Les Hebreux en Egypte, Rome 1921, Jerusalem et les documents egyptiens,
JPOS 9/1928/1-6,
Koeppel R., Neuville R., Telcilat Ghassul Completerendu., Les fouilles de
l’Institut Biblique Pontfical 1929-1932, Rome 1934.
Murgolis M.L., tetropwme, nouj Joshua 11, 6, JBL34/1914/286-289, Specimen
of a New Edition of the Greek Joshua. Jewish Studies in Memory of Israel
Abrahams, New Jork 1927, 307-323,
-, Corrections in the Apparatus of the Book of Joshua in the Larger Cambridge
Septuagint, JBL 50/1930/234-264.
65
Marmier G., Geographie de la Galilée d'après de livre de Josue, REJ 14/
1893/12-26.
Marx A., Rahab prostitutée et prophetesse (Jos 2,1) (Ecriture et predication 25),
ETR 55/1980/72-76.
Mattes C.J., Miscellen-Jos. 10,13; 2 Sam 1,18, ZATW 23/1903/121,
-, Das Solstitium Jos 10, 12-14; ZATW 29/1909/259-267.
Maunder E.W„ A Misinterpreted Miracle, Exp 10/1909-10/359-372.
Mazar B., Topographical Studies VI: The Cities of Dan (Jos 19, 21), BIES
24/1959/8-16,
-, The Cities of the Priests and the Levites, VTSupl 7/1960/192-205,
-, The Cities of the Territory of Dan, IEJ 10/1960/65-77,
-, Avi Yonah M., The Excavations in the Old City of Jerusalem, Preliminary
Report of the First Season 1968,
-, The Excavations South and West of the Temple Mount in Jerusalem, BA
33/1970/47-60,
-, Ben Dov M., The Excavations in the Old City of Jerusalem Near theTemple
Mount. Preliminary Report of the 2nd and 3rd Seasons 1971.
Mc Carthy D.J., The Theology of Leadership in Joshua 1-9, Bb 52/ 1971/165175,
-, Some Holy War Vocabulary in Joshua 2, CBQ 33/1971/228-230.
Mc Cown C.C., EpigraphicGleanings, AASOR 2-3/1921-1922/109-115,
- ,Tell en Nasbeh, New Hawen 1947, 2 tomy.
Marquet Krause J., Les fouilles d’Ai (et-Tell) 1933-35, 2 tomy, Parigi 1949,
-, La deuxieme campagne des Fouilles a Ay/1934/: Rapport sommaire, Syria
16/1935/325-345.
Meissner B., Zu Jos 7, 21, ZATW 1903, 151 n.
Meek T.J., The Israelite Conquest of Ephraim, BASOR 61/1936/17-19.
de Mely F., Les trompettes de Jericho et la grele d'aerolithes de Gabaon. RA
33/131/111-116.
66
van Mierlo J., Das Wunder Josues, ZKTh 37/1913/815-911.
Milik J.T. i Cross F.M., Explorations in the Judaean Desert, BASOR
142/1956/5-17,
-, Discoveries in the Judaean Desert, Oxford 1962, 3 tomy.
Miller J.M., Jebus and Jerusalem: A Case of Mistaken Identity, ZDPV 90/
1974/114-127,
-, Archaeology and the Israelite Conquest of Palestine: Some Methodological
Observations, PEQ 109/1977/87-93.
Mohlenbrink K., Josua im Pentateuch (Die Josuauberlieferung ausserhalb des
Josuabuches), ZATW 62/1943-43/14-58,
-, Die Landnahmesagen des Buches Josua, ZAW 56/1938/238-268.
Molin G., What is a kidon, JSS 1/1956/334-337
Montgomery J.A., A Latin Inscription in the Lebanon, AASOR 2-3/19211922/116-118,
-, A Catacomb Church on the Hill of Evil Counsel, AASOR 2-3/1921-1922/126128.
de Moor J.C., Rapi ma-Rephaim, ZAW 88/1976/323-345.
Moran W.L., The Repose of Rahab’s Israelite Guests/Jos 2,1-24, w: Studi
sull'Oriente e la Bibbia. Festschrift G. M. Rinaldi, Genowa 1967, 273284.
Mosca P.G, Who Seduced Whom? A Note on Joshua 15-18 Judges 1: 14, CBQ
46/1984/18-22.
Moulton A.W.J., A Painted Christian Tomb at Beit Jibrin, AASOR 2-3/ 10211922/95-102,
-, A visit to Qarn Sartabeh, BASOR 62/1936/14-16
Mowinckel S., Zur Frage nach dokumentarischen Quellen In Josua 13-19, Oslo
1946,
-, Tetrateuch-Pentateuch-Hexateuch. Die Berichte über die Landnahme In den
drei altisraelitischen Geschichtswerken, BZAW 90/1964/.
67
Muileburg J., The Site of Ancient Gilgal, BASOR 140/1955/11-27,
-, The Form and Structure of the Covenantal Formulations, VT/1959/347-365.
Mueller U.,Die Erben des Erdreiches. Eine Auslegung des Buches Josue ("für
die Gemeinde"), Ba 1959. Musil A., Arabia Petraea, I. Moab, Wien 1907.
Muszyński H., Sacrificium fundationis in Jos 6,26 et I Reg 16, 34?, VD
46/1968/259-274.
Nagah R., Notes and Clarification to the Lists in Joshua 13-19, Beth M 26/
1981/282-285.
Nagele J.P., Sichems Zerstörung durch Abimelech, JPOS 12/1932/152-161.
Naor M., Bet Dagon and Gederoth-Kidron, Eltekeh und Ekron, Eretz Israel
5/1958/124-128 (po hebrajsku).
Navarro D.L., Ilustrazioni di unaserva di Dio sul Libro di Giosue premesso
SacroTesto secondo la Volgata e la versione in Italiano del Sigle Maitre de
Sacy, Napoli ed Imola 1839.
Naveh J., Khirbet el-Muqanna-Eqron, IEJ 8/1958/87-100.
Nelson R.D., Josiah in the Book of Joshua, JBL 100/1981/531-540.
Nostle E., Miszellen – 3. Rama: Jos 19, 29. 36, ZATW/1909/231.
Noufeld E., Insects as Warfare Agents in the Ancient Near East (Ex. 23,28;
Deut. 7,20; Josh 24,12, Isa 7,18-20), Orientalia 49/1980.
North R., The Jericho-Sultan excavation, Bb 34/1953/1-12,
-, Three Judean Hills in Josue 15, 9n, Bb 37/1956/209-216,
-, De Jesu Nave. Introductio in librum biblicum Yehosua’ben Nun, Rom 1969,
- ,Ap (h) eqa und Azeqa, Bb 41/1960/58-60,
- ,Israel's Tribes and today's frontier, CBQ 16/1954/146-153,
-, The Hivites, Bb 54/1973/43-62.
Noth M., Das System der zwölf Stämme Israels, Stuttgart 1930,
-, Erwägungen zur Hebräerfrage, w: Festschrift Otto Procksch, Leipzig1934,
-, Studien zu den historisch-geographischen Dokumenten des Josuabuches, III.
Eine galiläische Ortsliste ZDPV 58/1935/185-225,
68
-, Aufsätze zur biblischen Landes – und Altertumskunde ,Neukirchener Verlag
1971, 229-280,
-, Zur historischen Geographie Südjudäas, JPOS 15/1935/35-50,
-, Bethel und Aj, PJB 31/1935/7-29,
-, Die Grenzen Manasses und Ephraims, ZDPV 58/1935/201-215,
-, Der Land Gosen, JPOS 15/1935/35-44,
- ,Die fünf Könige in der Höhle von Makkeda, PJB 38/1937/22-36,
-,Ramath-Mizpe und Betonim (Jos 13,26), PJB 34/1938/23-29,
-, Überlieferungsgeschichtliche Studien I, Halle 1943 (przedruk Darmstadt
1957),
-, Israelitische Stämme zwischen Ammon und Moab, ZAW 60/1944/11-57
-, Überlieferungsgeschichliches zur zweiten Hälfte des Josuabuches, BBB
1/1950/152-167,
-, Das Deutsche Evangelische Institut für Altertumswissenschaft des Heiligen
Landes, Lehrkurs 1954, ZDPV 71/1955/42-51,
-, Der Beitrag der Archäologie zur Geschichte Israels, VTSupl10/1960/262282.
Nougayrol J., Le Palais Royal d’Ugarit, IV, Paris 1956, 35n, 40n, 48-52; 63-78;
87-101.
Oded B., A Note on Josh XIII, 25, VT 21/1971/239-241.
Offord J., Archaeological Notes – III. The site of the Shihor and of Zoar, PEFQSt 45/1913/148n.
Olavarri E., Sondages ä Arä ir sur I'Arnon RB 72/1965/77-94.
del Olmo Late G., La conquista de Jericho y la leyenda ugaritica de K r t, Sefarad 25/1965/3-15.
Oren E.D. i Netzer E., Tel Sera (Tell esh-Shari a), IEJ 24/1974/264-266.
Orlinsky H.M., The Supposed Qiryat-Sannah of Joshua 15,49, JBL 59/
1939/225-261,
-, Septuagint Variant in Joshua 2, 1, JBL 63/1944/405n,
69
-, The Hebrew Vorlage of the Septuagint of the Book of Joshua,
VTSupl17/1969/187-195.
Ory J., Excavations at Ras El-Ain II, QDAP 5/1936/99-120; 6/1937/99-120.
Ottosson M., Gilead: Tradition and History (Con Bib; Old Testament Series 3),
Lund 1969,
-, Tradition and History, with Emphasis on the Composition of the Book of
Joshua, w: Jeppesen K. – Otzen B., The Productions of Time: Trailltlon I
history in Old Testament Scholarship .A Symposium at Sandhlflly Manor.
Denmark, May 1982, Sheffield 1984, 36-82.
Paton L., Israel's Conquest of Canaan, JBL 32/1913/1-53.
Pavoncello N., Alla ricerca delle tribu del regno d’lsraele, RiBL 13/ 11) 05/97108.
Pekham B., The Composition of Joshua 3-4, CBQ 46/1984/413-431.
Peters N., Hiels Opfer seiner Söhne beim Wiederaufbau Jerichos, Th G
1/1909/21-32.
Peterson J.L., A Topographical Surface Survey of the Levitical "Cities" of Joshua 21 and 1 Chronicles 6: Studies on the Levi tes in Israelite Life und Religion, Seabury Western 1977 (msp).
Phytian-Adams W.J., The Site of Ibleam, PEF/1922/142-147,
-, Isralite tradition and the date of Joshua, PEF/1927/34-47,
-, The Boundary of Efraim and Manasseh, PEFQSt/1929/228-241,
-, Jericho, Ai and the Occupation of Mount Ephraim, PEF 68/1936/141-149,
-, A meteorite of the fourteenth Century BC, PEQ 78/1946/116-124.
van Ploeg J.D., Le sens de gibbor hail, Vivre et Penser = RB 50/1941 /120-125,
-, Les sotrim d'lsrael, OTS 11/1954/185.
Pohl A., Miszellen, Bb 20/1939/200n.
Poidebarda A., Notes sur les recherches operees dans le Porte de Saida di 1946
a 1950, Syr 28/1951/250-255.
70
Porter J.R., The Succession of Joshua, Proclamation and Presence. OT Essays
in Honor of G.H. Davies, London 1970, 102-132,
-, The Background of Joshua III-V; Svensk Exegetisk Arsbok 36/1971/5-23.
Pretzel O., Die Griechischen Handschriftengruppen im Buche Josue, nach ihrer
Eigenart und ihrem Verhältnis zueinander, Bb 9/1928/377-427.
Priebatsch H.Y., Jerusalem und die Brunnenstrasse Merneptahs, ZDPV
91/1975/24-29.
Pritchard J.B., Gibeon's History in the light of Archaeology, VTSupl 7/ 1959/112,
-, A Bronze Age necropolis at Gibeon, BA 24/1961/19-24,
-, Gibeon where the Sun stood still. The Discovery of the Biblical City, Princeton
1962.
Proby W.H.B., Note on the Twelve Stones from the Jordan, PEFQ St 28/
1899/273.
Procksch O., Gat, ZDPV66/1943/174-191.
Rainey A.F., Bethel Is Still BeitTn, WTJ 33/1970-71/175-188,
-, A Hebrew Receipt from Arad, BASOR 202/1971/4, 23-29,
-, The Identification of Philistine-Gath, Eretz Israel 12/1975/63-76.
Reid J., Did the Sun and Moon stand still?, Ext 9/1897-8/151-154.
Rendtorff R., Zur Lage von Jaser, ZDPV 76/1960/124-135.
Ring Y., The biblical list of 31 kings in the book of Joshua (12,9-24) against
parallels in Mycenaean Greek tablets, Tarbiz 46/1976n/141-144.
Robinson J., Who cares about Jericho?, ExT 78/1966-67/83-86.
Rofe A., The End of the Book of Joshua According to the Septuagint, Shnaton
18-19/1977/t. 2, 217-227; Henoch 4/1982/17-36.
Rolla A., Le mura di Gerico e gel scavi archeologici del 1952-53, RBJ 2/
1954/173-178.
Rösel H.N., Studien zur Topographie der Kriege in den Büchern Josua und
Richter, ZDPV 91/1975/159-196,
71
-, Die Überleitungen vom Josuains Richterbuch, VT 30/1980/342-350.
Roth M.W.W., Hinterhalt und Scheinflucht. Der stammespolemische Hintergrund von Jos 8, ZATW 75/1963/296-304.
Rothschild Max M., Gilgal site of the first Passover, DorLe Dor 6/ 1977n/137140.
Rowe A., The Topography and History of Beth Shan, Philadelphia 1930,
-, The 1934 Excavations at Gezer, PEFQSt 67/1935/19-33,
Rösel N., Joshua 8, 30-35, Beth M 25/1979n/346-348.
Rowton M.B., Autonomy and Nomadism in Western Asia, Orientalia 42 (1973),
247-258;
-, Urban Autonomy in a Nomadic Environment, JNES 35 (1973), 201-215;
-, Dimorphic Structure and the Problem of the „Apiru-Ibrim”, JNES 35 (1976),
13-20
Saarisalo A., The Boundary between Issachar and Naphtali, Helsinki 19271928,
-, Topographical Researches in Galilee, JPOS 9/1929/27-40.
Sack J., Les chapiters XVI-XVII du livre de Josue, REJ 14/1893/61-69.
Sasson J.M., Circumcision in the Ancient Near East (Jos 5.2.9. Ex 25), JBL
85/1966/473-476.
Sawyer J.F.A., Joshua 10, 12-14 ani the Solar Eclipse of 30 September 1131
BC, PEF 104/1972/133-146.
de Savignac F.M.R., La conquete de Jericho (Josue VI, 1-20), RB 19/ 1910/3653,
-, Visite aux fouilles de Samarie. A Travers les Necropoles de la montagne
d'Ephraim, RB 19/1910/113-127,
- ,La region de Ain Qedeis, RB 31/1922/55-81.
Sayce A.H., The Siloam Inscription, PEFQSt/1883/210-215,
-, The Jar-Handles Discovered by Dr Bliss, PEFQSt/1900/170-182.
Saydon P.P., The crossing of the Jordan (Josue 3.4), CBQ 12/1950/19472
Schedl C., Stand der Ausgrabungen in Jericho, Bu Lit 22/1955/172-176, Vi?
282,
-, Jericho, 10 000 Jahre Menschheitageschichte, Bu K 13/1958/98-109.
Schick C., Boundary between "Judah and Benjamin", PEFQSt 16/ 11104/181 187; 18/1886/54-58,
-,Artuf und seine Umgebung, ZDPV 10/1887/131-158.
Schmitt G., Der Landtag von Sichern, Stuttgart 1964.
Schneider A.M., Das byzantische Gilgal (Chirbet mefeschir), ZDPV 54/
1931/50-59,
-, Bethel und seine altchristlichen Heiligtümer, ZDPV 57/1934/186-190.
Schunck K.D., Benjamin, Untersuchungen zur Entstehung und Geschichte eines
israelitischen Stammes, BZAW 86/1963/57-71.
-, Bemerkungen zur Ortsliste von Benjamin, ZDPV 78/1962/143-158.
Scott R.B.Y., Metereological phenomena and terminology in the Old Testament,
ZAW 64/1952/11-25.
Seebass H., Das Haus Joseph in Jos 17,14-18, ZDPV 98/1982/70-76,
-,Zur Exegese der Grenzbeschreibungen von Jos 16,1-17,13, ZDPV
100/1984/70-83.
Seger J.D. i Borowski O., The First Two Seasons at Tell Halif, BA 40/
1977/156-166.
Seeger H., Von Sichern ins Land Gilead, PJB 11/1915/149-168.
Seidel H., Der Untergang Jerichos (Jos 6). Exegese und Kerigma, ThV
8/1977/11-20.
Sejourne F.P.M., Thimnath-Serach et Timnath-Heres ou le lieu de la Sepulture
de Josue, RB 2/1893/608-626.
Sellers O.R., The Citadel of Beth – Zur, Filadelphia 1933
-,i inni, The 1957 Excavations at Beth' Zur, AASOR 1968.
Sellin E., Watzinger C., Jericho. Die Ergebnisse der Ausgrabungen dargestellt,
Leipzig 1913,
73
-, Gilgal. Ein Beitrag zur Geschichte der Einwanderung Israels in Palästina,
Leipzig 1917,
-, Tell Taannek, w: The Oriental Institute Communications 9/1931/44,
-, Die Masseben des El Berit in Sichern, ZDPV 51 /1928/119-123,
-, Die Ausgrabung von Sichern, Kurze vorläufige Mitteilung über die Arbeit im
Frühjahr 1926, ZDPV 49/1926/229-236, 304-320,
-, Der gegenwärtige Stand der Ausgrabung von Sichern und ihre Zukunft,
ZATW/1932/303-308.
van Selms A., Kiest u heden, wie gij dienen zult /Jos 24,15/, KeT 9/1958/ 210218.
Semkowski L., De recentibus effosionibus in Jericho, VD11/1931/52-55,
-,De fossionibus in Jericho a 1931 peractis, VD 12/1932/94-96,
-, La data della distruzione di Gerico, Bb 13/1932/354-357.
van Seters J., The Conquest of Sichon's Kingdom. A Literary Examination, JBL
91/1972/182-197,
-, The Terms "Amorite" and "Hittite" in Old Testament, VT 22/1972/64-81,
-, Joshua 24 and the Problem of Tradition in the Old Testament, w: Barrick W.
B. - Spencer J.R. In the Shelter of Elyon, Essays in Ancient Palestinian
Life and Literature: in Honor of G.W. Ahlström/JSOT Supplement Series
31, Sheffield 1984, 139-158.
Simons J., Een opmerking over het Aj probleem, JEOL 3/1944/157-162,
-, From Arnon unto Yabboq, PEQ 79/1947/27-44,
-, Two connected problems relating to the Israelite settlement in Transjordan,
PEQ 79/1947/27-39; 87-101,
-, The structure and Interpretation of Josh XVI-XVII, OrN 2/1948/190-215.
Smith G.A., On Aphek in Sharon, PEFQSt 27/1895/252n.
Snaith N.H., The Daughtes of Zelophehad, VT 16/1966/124-127,
-, The Altar at Gilgal, VT 28/1978/330-335.
74
Soggin J.A., Zwei umstrittene Stellen aus dem Überlieferungskreis um Schechem
ZATW 73/1961/78-87,
-, Giosue 2 alia luce di un testo di Mari, RSOr 39/1964/7-14,
-, La negazione in Giosué 5,14 (l'enfatico), BibOr 7/1965/75n,
-, Gilgal Passah und Landnahme. Eine neue Untersuchung des kultischen Zusammenhangs der Kap. III-Vl des Josuabuches VTSupl 15/1966/263-277
-, Giosue 11,7, BibOr 9/1967/87n,
-, Lô in Gios. 22, 20, BibOr 10/1968/188,
-, Jericho. Anatomie d'une conquête, RHPR 57/1977/1-17.
Stade B., Der "Hügel der Vorhäute" Jos 5, ZATW 1886, 132-143.
Stanley Thoburn C., Joshua's long day, Exp 47/1935-36/373-377.
StarkeyJ.L., Excavations at Tell el Duweir 1934-1935 Wellcome Archaeological
Research Expedition to the Near East/Lecture given at the Wellcome Research Institute, June 19 th 1935, PEF/1935/198-208.
Stone L.G., Ethical and Apologetic Tendecus in the Redaction of the Book of
Joshua, CBQ 53 (1991) 25-36.
Strange J., The Inheritance of Dan, StTh 20/1966/120-139.
Strąkowski H., Problem historyczny i literacki Księgi Jozuego, RBL 14/ (1961),
82-95,
-, Kanaan w świetle wykopalisk w Hazor, ZN KUL 5/1962-3/3-24,
-, Wykopaliska w Jerycho, RTK 10/1963/93-106,
-, Jozue, RTK 13/1966/13-21.
Stenberg G., Betel, ZDPV 38/1915/1-40.
Steina B., Der Engel des Auszugs, Bb 20/1939/286-307.
Steinmetzer F.X., Je hoszu>a-Jesu>a, BZ 14/1916-17/193-197.
Steuernagel C., Der Adschln (Bogen 1-3), ZDPV 47/1924/191-240,
-, Einwanderung der israelitischen Stämme in Kanaan, Berlin 1901.
Szczepański W., Jerusalem i Jerycho w świetle dziejów i wykopalisk, Kraków
1917.
75
Talmon S., The Town Lists of Simeon, IEJ 15/1965/235-241,
-, The List of Cities of Simeon. E.L. Sukenik Memorial Volume, Eretz Israel
8/1967/265-268 (po hebrajsku).
Tonnneau Fr. R., Le sacrifice de Josue sur la mont Ebal, RB 35/1926/98-109.
Toombs L.E. i Wright G.E., The fourth campaign at Balata (Shechem), BASOR
169/1963/25n.
Torczyner H., Hardig L., Lewis A., The Lachish Letters, London 1938, tom 1;
Tufnell O., Inge Ch., Harding L., The Fosse Temple, London 1940, tom 2,
Tufnell O., Murray M. A., Diringer D., The Iron Age, London 1953, tom 3
Tufnell O.i inni, The Bronze Age, London 1958.
Torrey C.C., A Few Ancient Seals, AASOR 2-3/1921-1922/103-108,
-, The Scored Pebbles of Sidon, AASOR 2-3/1921 -1922/119-125,
-, The foundry of the second temple at Jerusalem JBL 55/1936/247-260.
Tournay R.J., A propos de murailles de Jericho, Vivre et Penser 3/ 1944/304n.
Tucker G.M., The Rahab Saga (Joshua 2): Some Form-Critical and TraditioHistorical Observations. The Use of the Old Testament in the New and
Other Essays, Studies in Honor of W.F. Stinespring, Durham 1972, 66-86.
Tunyogi A.C., The Book of the Conquest, JBL 84/1965/374-380.
Tursinai N.H., How-Far Extended the Fighting against the Kings of Kanaan following the Battle at the Waters of Merom? BIES 25/1960/33-35 (po hebrajsku),
-, Excavations at Old Testament Jericho, BA 16/1953/46-67; 17/1954/98- 104.
TushinghamA., Douglas, The Excavations at Dibon (DHIBAN) in Moab, 19521953, AASOR 40/1972/2-89.
Tricot A., La prise d'Ai. Jos 7,1-8,29, Notes de critique textuelle et d‘histoire
biblique, Bb 3/1922/273-300.
de Vaux R. i Stve A.M., La premiere campagne de foilles a Tell el-Far'ah, près
Naplouse, RB 54/1947/394-433, 573-589.
Veronnet A., L'arrêt du doleil par Josué, RCF 41/1905/585-603.
76
Vincent H.L., Les fouilles anglaises a Gezer, RB 17/1908/114-120,
-,Les fouilles autrichiennes a Jericho, RB 17/1908/120-122,
-,Les fouilles allemandes a Jericho (1), RB 19/1910/36-53,
-,La sanctuarire juif d'Ain Douq, RB 28/1919/532-563,
-,Les fouilles Américains de Beisan, RB 37/1928/123-138, 420-424,
-,The Chronology of Jericho, PEFQSt 63/1931/104n,
-,A Travers les fouilles Palestiniennes: Il Jericho et sa chronologie, RB
46/1935/583-605,
-,Jericho et sa chronologie, RB 44/1935/584-605; 46/1937/321-366,
-,La chronologie des fouilles de Jericho, RB 39/1930/403-433; 41/1932/264276; 44/1935/585-605,
-,L’aube de l'histoire à Jericho, RB 47/1938/561-589; 48/1939/90-107,
-,Les fouilles d'et Tell = Ai, RB 46/1937/231 -237, 258-266,
-,Jericho, une hypothese, MFOB 37/1960-61/81-90.
Vink J.G., The Priestly Code in the Book of Joshua, OTS 15/1969/63-80.
Vogt E., Epistulae Ultimi temporis regni Iuda in Lakis inventae, VD
17/1937/180-185,
-,Die Erzählung vom Jordanübergang Josue 3-4, Bb 46/1965/125-148.
Vriezen
K.J.H.,
Hirbet
Kefireeine
Oberflachenuntersuchung,
ZDPV
91/1975/135-158.
Wächter L., Zur Lage von Michmethath, ZDPV 84/1968/55-62.
Wallis G., Thaanath-Silo, ZDPV 77/1961/38-45.
Warren Ch., Notes on the valley of the Jordan and excavations at Ain es Sultan,
London 1869.
Watzinger C., Die Chronologie der Schichten von Jericho, ZDMG 80/
1926/131-136.
Weimar P., Die Jahwekriegserzählungen in Exodus 14, Josua 10, Richter 4 und
1 Samuel 7, Bb 57/1976/38-73.
77
Weippert W., Die Landnahme der israelitischen Stämme, FRLANT 92, Göttingen 1967.
Wenham G.J., The Deuteronomic Theology of the Book of Joshua, JBL
90/1971/140-148.
Wheeler M., Walls of Jericho, London 1956.
Wiener Max L., The Conquest Narratives, JPOS 10/1929/1-26.
Wiessmann H., Israels Einzug in Kanaan (Jos 3,1-5,1), Bb 11/1930/216-230;
12/1931/90-92.
Wilcoren J.A., Narrative Structure and Cult Legend; A Study of Joshua I II, w:
J.C. Rylaarsdam, Transitions in Biblical Scholarship 1968, 43-70.
Winckler H., Zum Alten Testament-Jarimuta. Altorientalische Forschung III,
Leipzig 1905.
Windisch A., Zur Rahabgeschichte (Zwei Parallelen aus der klassischen Literatur) ZATW 37/1917-18/238-268.
Winton T., Naphat-Dor: A Hill Sanctuary, PEFQSt 67/1935/89n.
Wolf C.U., The localisation of Gilgal, BiR 11/1966/42-51.
Wolf H.W., Die Ebene Achor, ZDPV 70/1954/76-81.
Witczyk H., Narodziny i dzieje państwa w dawnym Izraelu, w: Życie społeczne
w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1998, s. 69-70,
Wright G.E., Geological Light on the Interpretation of "The Tongue" in Joshua
15,2-8; 18,19, JBL 31/1911/18-28,
-,The Literaty and Historical Problem of Joshua 10 and Judges 1, JNES 5
(1946) 105-114,
-, Shechem, The Biography of a Biblical City, New Jork 1965,
-, A Problem of Ancient Topography: Lachish and Eglon, BA 34/1971/76-86.
Yadin Y., Salomon's City Wall and Gate at Gezer, IEJ 8/1958/80-86,
-,Hazor, Jerusalem t. 1/1958/, t. 2/1960/, t. 3-4/1961/,
-, Military and Archaeological Aspects of the Conquest of Canaan in the Book of
Joshua. El Ha ayin No 1, Jerusalem 1965,
78
-,Jerusalem Revealed Archaelogy in the Holy City, Jerusalem 1968-74.
Yolvin S., The Israelite Settlement in Galiles and the Wars with Jabin of Hazor,
w: A. Robert, Melanges bibliques, Paris 1957, 95-104,
-, First Preliminary Report on the Excavations at Tell Gat 1956-1958, Gerusalemme 1961,
-,The Israelite Conquest of Canaan, Leiden 1962.
Zobel H.J., Stammesspruch und Geschichte, BZAW 95/1965/67-70.
* Introdukcje i wstępy szczegółowe do Joz
Alonso-Schoekel L., Josue y Jueces, Madrid 1973, s. 74
Auvray P., Josué (Le Livre de Josue, Dictionnaire de la Bible. Supplément, 4,
1131-1141;
Bright J.. Historia Izraela (tłum. J. Radożycki), Warszawa 1994, 164-176;
Braulik G., Deuteronomistyczne dzieło historyczne, w: Międzynarodowy Komentarz do Pisma Św. Verbinum, Warszawa 2000, 426-434;
Brzegowy T., Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 20023, 43-92.
Cetina E. Sanchez, Księga Jozuego, w: Międzynarodowy Komentarz do Pisma
Św. Verbinum, Warszawa 2000, 433-453.
Coogar M.D.. Księga Jozuego, w: Katolicki komentarz biblijny, Warszawa
2001,. 177-212
Delorme J., Briend J., Le Livre de Josué, w: Introduction Critique à / 'Ancien
Testament Édition Nouvelle, Paris 1973, t. 2, 250-264;
Hoepfl H., De Libris historicis posterioribus. De libro Josue, w: Introductio
specialis in Vetus Testamentum, Neapoli 19636, 174-189;
Hostetter E.C, Geogaphic Distribution of the Pre-Israelite Peoples of Ancien
Palestine, BZ 38 (1994), s. 81-86,
Fohrer G., Storia d'lsraele. Dagli inizi ad oggi, Brescia 1980, 77-92;
Frevel Ch., Enstehung Israels in Palaestina, w: Einleitung in das AT, red. E.
Zenger. s. 604-607.
79
Jakubiec Cz., Wprowadzenie do Ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1954, 7882;
Jelito J., Historia czasów Starego Testamentu. Poznań 1961, 163-175;
Praca zbiorowa: Historia biblijna Starego i Nowego Testamentu, Opole 1979,
73-74;
Peter M. Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań-Warszawa 19783,
45-53;
-, Księga Jozuego, w: Zanim otworzysz Biblię, Poznań 1981, 31-34;
Łach Jan, Dzieło Deuteronomistyczne: 1. Księga Jozuego, w: Wstęp do Starego
Testamentu, Poznań-Warszawa 1973, 251-262.
Łach Józef , Następca Mojżesza, Jozue, syn Nuna. Wejście do Kanaanu-Ziemi
Obietnicy. (Joz-Sdz), w: Stary Testament o swoich największych postaciach, Rzeszów 2002, 82-94;
-, Jak powstały Księgi od Jozuego do 2 Królów; w: Tenże, Stary Testament o
swoich największych postaciach, Rzeszów, 2002, 34-40;
Mangenota E., Josue, DB, t. 3, kol. 168;
Mendecki N., Palestyna i Jerozolima w okresie przedizraelskim, RBL 48 (1995),
s. 81-94;
Pytel J.K., Księga Jozuego, w: Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 19902,
171-177;
Gądecki S., Wstęp do ksiąg historycznych Starego Testamentu, Gniezno 1992,
21-32;
Schedl C., Historia Starego Testamentu (tłum. S. Stańczyk), t. 2, Tuchów 1995,
211-227;
Steinmetzer X., Ihsou/ ui`ou/ Nauh jühôšùª` – jühôšûª`///[; vuäAhy> [:
WvåAhy>, w: BZ 14 (1916), 1937.
Strąkowski H., Jozue, w: RTK 13 (1966), s. 13-21.
Sellin E., Fohrer G., Einleitung in das Alte Testament, Heidelberg 196911, 212222;
80
Soggin A.J., Introduzione all`Antico Testamento. Dalle origini alla chiusura del
Canone alessandridno, Brescia 1974, 225-241.
Synowiec J., Księga Jozuego, w: Izrael opowiada swoje dzieje, Kraków 1998,
73-93;
Thiel W., Die soziale Entwicklung Israels in vorstaatlicher Zeit, NeukirchenVluyn 19852
Tucker M. Gene, Księga Jozuego., w: SWB, s. 354-358;
Warzecha J., Dawny Izrael, Warszawa, ATK 1995, s. 81-82;
Wypych S.,Wejście do Ziemi Obiecanej (Księga Jozuego).,w:Księgi historyczne
Starego Testamentu.Dziejopisarstwo izraelskie.Wprowadzenie w myśl i
wezwanie
Ksiąg
biblijnych
2.,red.J.Frankowski
i
współred.
S.Wypych,Wyd.UKSW,Warszawa 2006,s.19-75
Zawiszewski E. Pięcioksiąg Księgi historyczne, Pelplin 1996, 163-166.
** Introdukcje i wstępy szczegółowe do Joz z teologii praktycznej
Barsoti D. Medytacje na temat Księgi Jozuego (tł. z j. włoskiego P. Kosiński,
Kraków 1999;
Bednarz M., Historia zbawienia, Tarnów 1994, 126-146.
Jelonek T. Biblijna historia zbawienia, Kraków 19912, 124n;
Puerto M.N., Księga Jozuego, Sędziów i Rut (tłum. P. Rak Kraków 1999.
Romaniuk K., Krótki zarys historii zbawienia, Warszawa 1987, 76nn;
Tschirschnitz A., Dzieje ludów biblijnych, Warszawa 1994;
Zawiszewski E., Historia zbawienia, Pelplin 1993, 21-24;
***Joz rozdz. 1-24
1. Ogólne:
Aul à A.G., Joshua, Moses and the Land. Tetrateuch – Pentateuch – Hexateuch
in a Generation since 1938, Edinburg 1980:
81
Bell R. D., The Theology of Joshua, BibView 26 (1992) 2,59-68;
Bieberstein K., Josua – Jordan – Jericho. Archäologie, Geschichte und Theologie der Landnahmeerzählung Josua 1-6 (Orbis Biblicus et Orientalis,
143), Freiburg-Göttingen 1995;
Braulik G., Zur deuteronomistischen Konzeption von Freiheit und Frieden, VTS
36 (1985) 29-39 (= SBAB 2, 1988, 219-230);
Brzegowy T.,Nielewickie kapłaństwo Królestwa Izraela,RBL 5(1977),227-237
-, Obraz kultu Bożego w podstawowym dziele deuteronomistycznym, CollTheol
67 (1997) 29-50;
van Cangh, Les Livres de Josué et des Juges confrontés à l'archéologie te.
RevTheolLouv28 (1997) 161-188;
-, Dzieło deuteronomistyczne, w: Księgi historyczne Starego Testamentu, Byblos. Z serii: Academica 32, wyd. III poprawione i poszerzone, Tarnów
2002, 13n.
Chäfter-Lichtenberg Ch., Josua und Salomo. Eine Studie zu Autorität und Legitimität des Nachfolgers im Alten Testament, VT Suppl 58 (1995).
Coogan M.D., A Structural and Literary Analysis of the Song of Dehor ach,
CathBibQuart (1978) 143-166;
Coote R.B., Whitelam K.W., The Emergence of Early Israel in Historical
Perspective. Sheffield 1987;
Fanuli A., La Spiritualité dell'Antico Testamento, 1. 1, Roma 1988, 12-332;
König E., Geschichte der alttestamentlichen Religion, Gütersloh 1924;
Görg M., Die Anfänge der historischen Datierung des Buches Josua, BiblNot 94
(1998) 11-14;
Langlamet F., Josué II et le, traditions de Hexateuque, RevBib 78 (1971) 5-17.
161-183. 321-354;
Lohfink N., Die deuteronomistische Darstellung des Übergangs der Führung
Israels von Moses und Josue, Schol 37 (1962), 32-44;
82
Liver J., The Bible and Its Historical Sources, w: B. Mazar i inni (red.), The
World History of the Jewish People. First Series. Ancient Times, tel-Aviv
1970, 36-49;
van der Li n gen A., Les Guerres de Yahwé (Lectio Divina 139), Paris 1990,
107-127;
Michniewicz W., Teorie dotyczące początków Izraela, StudTeolBiałDrohŁom,
16 (1998) 3-21.
O’Brien M.A., The Deuteronomistic History Hypothesis: A Reassessment (OBO
92), Freiburg - Göttingen 1989;
Pérez Rodriguez G., Josué en la historia de la salvaciôn. Historia. Género
literario. Mensaje religioso (dys. doktorska na Fakultecie Teologii w
Salamance), Madrid 1972;
Mitchell G., Together in the Land. A Reading of the Book of Joshua, Sheffield
1993; R. Rendtorff, Die „Bundesformel". Eine exegetisch-theologische
Untersuchung (Stuttgarter Bibelstudien 160), Stuttgart 1995; N. Na'aman,
Borders &c Districts in Biblical Historiography (JBSt), Jerusalem 1986;
Noth M., Aufsätze zur biblischen Landesund Altertumskunde (hrsg. von H.W.
Wölfl), I und II, Neukirchen-Vluyn 1971;
Sanmartin Ascaso J., Las Guerras de Josué. Estudio de Semiótica narrativa
(Institución San Jerónimo 14), Valencia 1 N. Na'aman, Borders &c
Districts in Biblical Historiography (JBSt), Jerusalem 1986;
Szczepański W., Geographia historica Palestinae antiquae, Romae 1926;
Stellini A., Giosue/NVB 6, Roma: Edizione Paoline 1968, s. 76nn;
Weimar P., Die Jahwekriegserzählungen in Ex 14, Jos 10, Ri 4 und 1 Sam 7,
Bibl 57 (1976) 38-73.
Younger K.L., Ancient Conquest Accounts. A Study in Ancien: Near Eastern
and Biblical History Writing, Sheffield 1990;
83
2. szczegółowe do Joz 1-12
Abel F.M, L`apparition du chef de l`armee de Jahweh a Josue. Jos V, 13-15;
Miscell. Bibl. et Orient. R. P. Miller oblata (Stud. Anselmiana 27-28),
Rome 1951, 109-113;
-, La question Gabaonite et l`onomasticon, w: RB 43 (1934), 355;
Alfrink B.J, Die Achan-Erzählung (Jos 7), Mise Miller 114-129;
Anderson G.W, The Place of Shechem in the Bible, BA 20 (1957), 10-11;
Arrabel M.V., Śe>ir, Enc della Bibb. t. 6, 320nn;
Bartlett J.R., Sihon and Og, Kings of the Amorites, VT 20 (1970), 260nn;
Barnes P., Was Rahab 's Lie a Sin? RefTheolRev 54 (1995) 1-9;
Bieberstein K,. Josua-Jordan-Jericho (OBO 143), Freiburg/Goettingen 1995
Blenkinsopp J., Are there trace of the Gibeonite covenant In Deuteronom?, w:
CBQ 28 (1966), 207-219;
Brueggemann W., Social Reading of the Old Testament, 49nn
Campell K.M., Rahab`a Covenant. A short note on Josua II, 9-21, w:VT 22
(1972), 243n;
Mc Carthy D.J., Some Holy War Vocabulary it; Joshua 2, CahtBibQuart 33
(1971) 228-230;
Childs... B.S., Unto This Day, JBL 82 (1963), 279-292;
Dothan M., Ashdod, The Second and Third Seasons of Excavations1963, 1965,t.
II i III, London 1971.
Dever W.G.,. Lace H.D, Bullard R.G., Cole D.C, Seger J.D., Vorberichte über
die Grabungen von 1964-1973, w: IEJ 15 (1965) 252n; 16 (1966) 277n;
17 (1967) 274n; 19 (1969) 241N; 20 (1970) 117. 226n; 22 (1972) 158161. 240-242; 2391973) 247-251; 24 (1974) 134n;
Dus J., Gibeon: Eine Kultstätte des SMS und die Stadt des benjaministischen
Schicksals, w: VT 10 (1960) 353-374;
Dziadosz D., Teocentryczna historia Izraela, czyli kim był deuteronomista i jego
dzieło?, CollTheol 74 (2004), 4, 5-24.
84
-,Urząd
kapłana
w
Izraelu
w
epoce
przedmonarchicznej,w:ZNSBP
R.7,Warszawa 2010,nr .7,s.281-313
Fensham F.Ch, The treaty between Israel and the Gibeonites, BA 27 (1964) 96100;
Eissfeldt O., Die Eroberung Palästinas durch Altisrael, WO II, 5-6 (1955),
168nn (przedruk Alt II, 380nn) ;
-, Israel und seine Geschichte, w: Alt III, 162nn
Fritz V., Die sogenannte Liste der besiegten Könige in Josua 12, 2DPV 85
(1969) 136-161;
FloßJ. P., Kunden oder Kundschafter? LiteraturwissenschaftlicheUntersuchung
zu Jos 2. I. Text, Schichtung, Überlieferung (ATSAT 16), St. Ottilien
1982. II. Komposition, Redaktion, Intention (ATSAT 26), St. Ottilien
1986;
Felber A., Ecclesia ex gentibus congregata. Die Deutung der Rahabepisode (Jos
2) in der Patristik ( dys.dokt. w Uniw. w Graz), Graz 1991;
Filipiak M., Arka Przymierza i Namiot Spotkania-pierwsza światynia Starego
Testamentu, Poznańskie Studia Teologiczne 1 (1972), 211-220
Gacek S., Zdobycie Jerycha przez Jozuego w świetle badań archeologicznych.,
w: Tenże:Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz – Ekskursy, Tarnów 1993, s. 112-113 (Komentarz); 368-375 (Ekskursy)
-, Data napisania Księgi Jozuego, RBL 40 (1987) 476-480;
-, Misja Jozuego, RBL 31 (1984) 35-41
-, Analiza egzegetyczno-teologiczna perykopy Joz 10, 12-15. SThV 24 (1986) 2,
117-144;
Glueck N., Explorations in Eastern Palestine, IV, AASOR XXV-XXVIII/19451948/371-382;
Gottwald N., Tribes of Yahweh, tamże,557nn
Grintz. J.M, The Treaty of Joshua with the Gibeonites, JAOS 86 (1966), 13-126;
85
Grzybek S., Kerygmatyczne wartości pochwały Jozuego na podstawie' Syr 46,18, RBL 32 (1979) 73-78;
Haag H., Gibeon, BL 2, 587;
Haran M., The Gibeonites, the Nethinin and the Sons of Salomon`s servants, VT
11 (1961) 159-169;
Kassis H.E., Gath and the Structure of the” Philistine” Society, JBL 84 (1965)
259-271;
Kenyon K., Jericho, New York 1967;
Kratz R.G, Die Komposition der erzählenden Bücher des AT (UTB 2157),
Goettingen 2000;
Liver J., The Literary History of Joshua IX, JSS 8 (1963), 227-243;
-, The Bible and Recent Archaeology, Atlanta 1987;
Lohfink N., Die deuteronomistische Darstellung des Übergang der Führung
Israels von Mose auf Josue, w: Scholastyk 37 (1962) 32-34
Łach Jan, Problem interpretacji genealogii 1 Krn 1-9, w: RBL 38 (1985), 110n
Łach Józef, Miłość i miłosierdzie w Biblii w świetle Psałterza, w: Tenże: Stary
Testament o swoich największych postaciach, Rzeszów 2002, 246-260;
Macho A. Diez, Gosen, w: Enc. della Bibb. t. 3, 1335-1340.
-, <Anab, Enc della Bibb. t. 1, 412nn;
Majewski M., Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj
25-31. 35-40), (rozpr. doktorska: PAT: promotor: ks. prof. T. Brzegowy)
Kraków 2008 (msp). ;
Mierzwa P., Najstarszy obraz króla Salomona. Studium literacko-egzegetycznoteologiczne 2 Sm 12,24-25 i 1 Krl 1-11, (rozpr. doktorska KUL: promotor:
ks. prof UR J.B. Łach) Lublin 2008, (msp)
Malamat A., Doctrines of Causality in Hittite and Biblical Historiography: A.
Parallel, VT 5 (1955), 1-12;
86
Margalit B., The Day the Sun did not stand still: a New Look at Joshua X. 8-15,
VetTest 42 (1992) 466-491;
Martin W.J., Dischronologized Narrative in the Old Testament, VTS 17 (1969),
179-186;
de J. Martinez T., Basan, Enc. della Bibb. t. I, 1106n;
Muszyński H., Sacrificium fundationis in Jos 6,26 et I Reg 16, 34, VD 46
(1968), 259-274.
Noth M., Die fünf Könige in Höhle von Makkeda, w: PJB 38 (1937) 26-36
North R.. Les fouilles dans la région de Jéricho. Rome 1967;
-, Wyjaśnienie egzegetyczno-archeologiczne Ziemi Świetej, Papieski Instytut Biblijny, Rzym 1978
Sakenfeld K.D., The Meaning of Hesed in the Hebrew Bible, Harward 1978.
Peter M, Dookoła problemu Jerycha, RBL 14 (1961) 198-205;
Strąkowski H., Problem historyczny i literacki Księgi Jozuego, RBL 14 (1961)
82-95;
-, Jozue, RBL 13 (1966) 13-21;
Peters N, Hiels Opfer seiner Söhne beim Wiederaufbau Jerichos, ThG 1 (1909),
18-24;
Peckham B., The Composition of Joshua 3-4, CathBibQuart 46 (1984) 27-431;
Roesel H., Studien zur Topographie der Kriege in den Büchern Josua und Richter, ZDPV 91 (1975), 159-196;
Sanchez R., Gabaon, Enc della Bibb, t. 3 (1970), 531;
-, Hefer, Enc della Bibb t. 4, 100;
Schwienhorst L., Die Eroberung Jerichos. Exegetische Untersuchung zu Josua 6
(SBS 122), Stuttgart 1986;
Stek J.H., Rahab of Canaan and The Meaning of Joshua 2, CalTheolJourn 37
(2002) 28-48;
Stein B., Der Engel des Auszugs, Bb 20 (1939);
Sellers O.R, Musical Instruments of Israel, BA 4 (1941), 33-47;
87
Thomas D.W. i inni; Archaelogy and Old Testament Study, 302nn;
Tronina A, „Księga Jasar" i jej ślady w Biblii Hebrajskiej, RBL 40 (1987) 186190;
-, Jozue – Jezus. Biblijna typologia Zbawiciela w: „Verbum Vitae" 1 (2002) 4156;
-, Namiot Spotkania(’ōhel mô‘ēd ) i zgromadzenie(mô‘ēd ),w:Księga
Kapłańska.Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz.Edycjaśw.Pawła,
Częstochowa 2006,406nn.
Woudstra M.H, The Ark of the Covenant from Conquest to Kingship, Philadelphia 1965;
Wenham G.J., The Deuteronomic Theology of the Book of Joshua, JBL 90
(1971), 145nn;
Wright G.E., Fresh Evidence for the Phistine Story, BA 29 (1966) 70-86;
de Vaux R, Histoire Ancienne d'Israël. Des Origines à l'Installation en Canaan,
Paris 1971, 547-620;
-, The Excavations at Tell el-Tar<ah and the Site of Tirzah, PEQ 88 (1956),
125-140;
-, Tirzah. Archeology and Old Testament Study, Oxford 1967;
de Vries S.J., Temporal Terms as Structual Elements in the Holy – War Tradition, VT 25 (1975), 81nn;
Yadin Y., Hazor and the Battle of Joshua, BAR 2 (1976), 3-6
-, New Light on Solomon`s Megiddo, BA 23 (1960), 62-68;
* z teologii praktycznej
Salij J., Czy Bóg kazał wymordować narody Kanaanu?, „W drodze" 11 (1983),
3,
-, O Jozuem, który słońce zatrzymał (Joz 10, 13-14), „W drodze" 27 (1999), 9,
105-109;
Tronina A.,Jezus-Jozue.Biblijna typologia Zbawiciela,VV 1(2002),41-56
88
Ziółkowski Z., Tajemnica wody Jordanu, , Zorza" 1985, nr 25.
-, Trąby jerychońskie (Joz 6, 1-21), , Zorza" 1985, nr 26.
-, Cud słońca (Joz 10, 13-14), „Zorza" 1985 nr 27.
* Joz rozd. 13-24
Abel F.M., La pretendue caverne des Sidoniens et localization de la ville de
Ara, RB 58 (1951), 47-53;
Agius J., The Historical Prologue in Jos 24, 2-13. A Literary-Critical Analysis
(dys. doktorska w Uniw. Św. Tomasza w Rzymie), Malta 1976;
Aharoni Y., Qedemot, EncdellBibb, t. 5, 1050n.
Albright W.F., Observations of theTell Harbag, BASOR (1923), 23n
-, Contributions to the Historical Geography of Palestine, AASOR 2-3 (192326)
-, Bronze Age Mounds of Northern Palestine and Hauran, BASOR 19 (1925),
10
-, The Topography of the Tribe of Issachar, tamże, s. 232;
-, Observations of the Tell Harbag, BASOR (1923), 23n
Alt A., Judas Gaue unter Josia, w: Alt II 285n
Anbar M., Josué et l'Alliance de Sichern (Josué 24,1-28), Frankfurt am Main
1992;
-, Critique biblique à la lumière des Archives royales de Mari: Jos 8, Bib 75
(1994);
-, Addendum a Josué et l` alliance de Sichem (Josué 24,1-28), BibNot 86 (1997)
5-6;
Bartlett J.R, Sihon and Og, Kings of the Amorites, VT 20 (1970), 259nn;
Bergman A., The Israelite Tribe of Half-Manasseh, JPOS XVI (1936), 224-254;
Bächli O., Von der Liste zur Beschreibung. Beobachtungen und Erwägungen zu
Jos 13-19 2;DPV 89 (1973) 1-14;
van den Born A., Anakiter, BL2 , 69n
89
Buttica S., Josué storique de la violence: Le cas de la prise d'Aïen Jos 8/1-29,
EtudTheolRel 77 421-27;
Campebell E.F., The Shechem Area Survey, BASOR 190 (April 1967) 35
-, i: Ross J.F, Toombs L.E., The Eight Campaign of Balatah (Shechem), BASOR
204 (1971), 4nn;
Mc Conville J.G., Priesthood in Joshua to VT 49 (1999) 73-87;
Cortese E., L`assemblea di Sichem, ParVit 40 (1995) 4, s. 17-21;
-,. Josua 13-21. Ein priesterschriftlicher Abschnitt im deuteronomistischen Geschichtswerk (OBO 94), Freiburg - Göttingen 1990; teza habilitacyjna na
Fakultecie Teologii Uniwersytetu w Wiedniu.
-, L 'esegesi di è di fronte al dilemma: tetrateuco o esateuco, RivBiblt 52 (2004)
441-452;
Cotter D.W., The Israelite Conquest of Canaan, BibTod 39 (2001) 205-215;
Cubet J., Ramah, Enc dellaBib, t. 5, s. 1159;
Eissfeldt O, Die ältesten Bezeugungen von Baalbek als Kultstätte, FuF 12
(1936), 51nn;
Dahl G., The Three Height of Josh 17, 11, JEL 53 (1934), 381nn;
Elliger K., Die Nordgrenze des reiches David, PJB 32 (1936), 34nn;
Gacek. S., Próba wyjaśnienia różnic między wymienioną ilością nazw miast a
ogólnymi ich podsumowaniami w Joz 15-19, w: Studia z Biblistyki, t. 5,
Warszawa 1990, 5-38;
Geoghegan J.C., “Until This Day" and thepreexilic Redaction of deuteronomistic History, JournBibLit 122 (2003) 201-227;
Gross F.M.; Wright G. E, The Boundary and Province Lists of the Kingdom of
Judah, JBL 75 (1956), 202-226;
de Geus C.H.J., The Tribes of Israel, Studia Semtica Neerlandica 18, Assen
1976/75-83;
Grenspoon L.J., Studies in the Textual Tradition of the Book of Joshua. Harvard
Univ. 1937 (dysertacja w msp.)
90
Hawk D., Fixing Boundaries: The Constuction of Identity uia, AshlTheolJourn
(32 (2000) 21-31;
Hauser C., Notes on the Geography of Palestine, PEQ 39 (1907), 289nn.
Hess R.S., Asking Historical Questions of Joshua 13-19; Recent Discussion
concerning the Date of the Boundary Lis w: Faith, Tradition and History,
Winona Lake 1994, 191-205;
-, Non-Izraelite Personal Names in the Book of Joshua, CathBiblQuart 58 205214;
-, The Book of as a Land Grant, Bib 83 (2002), 493-506;
Hens-Piazza G., Violence in Joshua and Judges, BibTod 39 (2001) 196-203;
Hoffmeier J.K., The Structure of Joshua 1-11 and the Annals of Thutmose Ill, w:
Faith, Tradition and History, Lake 1994, 165-179;
L’Hour J., L'Alliance de Sichem, RevBib 69 (1962) 5-33. 161-184. 350-368;
Kloppenborg J.S., Joshua 22: The Priestly Editing of an Ancient Tradition, Bib
62 (1981) 347-371;
Kochavi M, Khirbet Rabud/Debir, Tel Aviv 1 (1974), 3nn;
Koopmans W.T, Joshua 24 as Poetic Narrative, Sheffield 1990;
Kitz A.M., Undivided Inheritance and ù fling in the Book of Joshua, JournBibLit 119 (2000) 601-618;
Latvus K., God, Anger and Ideologie. The Anger of God in Joshua and Judges
in Relation to Deuteronomy and the Writings, Sheffield 1998;
Mallon A., Le site de Beth Nimrah, RB 38 (1929), 96nn;
Maisler B., Untersuchungen zur alten Geschichte und Ethnographie Syriens und
Palaestinas, BASOR 102 (1946/7), 66
Mello A.., lI passaggio del Giordano, ParVit 40 (1995) 4,9-12;
Mölle H., Der sogenannte Landtag zu Sichem , Würzburg 1980;
Merling D., The Book of Joshua: Its Theme and Role in ological Discussions,
Michigan 1996;
91
Noort E., The Traditions of Ebal and Garizim. Theological Positions in the –
Joshua, w: Deuteronomy and Deuteronomic Literature, Leuven 1999,
161-180;
Noth M, Studien zu den historisch-geographischen Dokumenten des Josuabuches, III. Eine galilaeische Ortsliste, ZDPV 58 (1935), 245n;
-, Zur historischen Geographie Südjudäas, JPOS 15 (1935), 48nn
Ottoson M., gebul, TWAT, t. 1, 900;
Peckham B., The Significance of the Book of Joshua in Noth`s Theory of the
Deuteronomistic History, w: The History of Israel, Sheffield 1994, 213234;
Rolla A., Presa di Gerico, ParVit 40 (1995) 4,13-16;
Sanchez R., En Dor, EncdellaBib. t. 2, 1310.
Stone L G., Ethical and Apologetic Tendencies in the Redaction of ok of Joshua,
CathBiblQuartel 53 (1991) 25-36;
Spronk K., The structure of i and 24: an Evolution of William Koopman 's
search for poetic prose, w: Verse ient Near Eastern Prose, Neukirchen
1993, 251-260;
Rofé A., The Assembly at Sechem (Joshua. 31): the Text, Literature and History,
w: Proceedings of the Twelfth World ress of Jewish Studies, 1999, 17-25;
Rosso S., Lettura litúrgica de Gs 24, ParVit 40 4. 34-36;
Sprong K., The structrure of Jose 23 and 24: an Evolution of William
Koopman`s search for poetica prose, w: Verse in Ancient Near Eastern
Prose, Neukirchen 1993, 251-260;
Strąkowski H., Asor, PEB, t. 1, s. 110;
-, seba, EB, t. 2, s. 494;
Tokarz M., Efraim góra, PEB, t. 1, s. 309;
Uess R.S., A Typology of West Semitic Name Lists with Special Reference to
Joshua 13-21, BibArche 59 (1996);
92
Wenham G.J., The Deuteronomic Theology of the Book of Joshua, JournBibLit
90 (1971) 140-148;
Younger L.K., „The Conquest" of the South (Jos 10,28-39), BibZeit -5) 255264;
Vincent L.H., Jerusalem de L`Ancien Testament. Recherches d`archeologie et
d`histoire, Paris 1954, 175-192;
de Vaux R., Notes d`histoire et de topographie Transjordaniennes, Vivre et
Penser 1 (= RB 50 (1941), 16-47;
Vidal D., Ne<ah, Enc dellaBib, t. 55, 84;
Wypych S., Księga Jozuego 24,1-15 – wyznanie wiary czy prolog historyczny,
w: Słowo Twoje jest prawdą. Księga Pamiątkowa dla Księdza Profesora
Stanisława Mędali w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 2000, 396-418;
-, Przymierze i jego odnowa. Studium z teologii biblijnej Starego Testamentu,
Kraków 2003, 447 (Joz 24);
Yevin S., The Israelite Conquist of Kanaan, Neerl Stamboul 21 (1965), 1-80;
-, Helqat, Miqr t. 3, 162;
III. Ważniejsze pomoce leksykograficzne biblijne i inne:
Andersen F.I., Forbes A.D., The Vocabulary of the Old Testament, Roma:
Editrice Pontificio Instituto Biblico 1989;
Atlas Biblijny, Warszawa 1990 (AB).
Bauer H., Leander P., Historische Grammatik der hebräischen Sprache des Alten Testaments, Mit einem Beitrag von P. Kahle, I. Halle 1922 (przedruk
1962, 1965).
-, Grammatik des Biblisch-Aramäischen. Halle 1927, Halle-Saale 1965.
Beyer K., Althebräische Grammatik Laut und Formenlehre, Göttingen 1969.
Brockelmann C., Lexicon Syriacum, Halle2 1928.
93
Briks P., Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa: Vocatio 21999.
Bibel Lexicon, (red. Haag H.), Einsiedeln 1952. 1963, (przedruk Leipzig 1970).
Bibeltheologisches Wörterbuch, t. 1-2, (wyd. Bauer J.B.), Graz 1959. 1967.
Brown F., Driver S.R., Briggs C.A., A Hebrew and English Lexicon of the Old
Testament. Based on the Lexicon of W. Gesenius, tłum. E. Robinson, Oxford: Clarendon Press 1966.
Baumgartner W., Hartmann B., Kutscher E.Y., Hebräisches und aramäisches
Lexikon zum Alten Testament, Halle 1967nn.;
Bellinger G.J., Leksykon religii świata, tłum. T. Kochlak, T. Pszczółkowski,
Warszawa: Wiedza Powszechna 1999;
Coombes A.J., Drzewa. Ilustrowany przewodnik obejmujący ponad pięćset gatunków drzew z całego świata, Warszawa: Wiedza i Życie 2000.
Deiana G., Spreafico A., Wprowadzenie do hebrajszczyzny biblijnej, opr. wersji
pol. S. Bazyliński, Warszawa: Towarzystwo Biblijne w Polsce 2001.
D `Interpreter’s Dictionary of the Bible, (red. Crim K.R., Buttrick G.A. ), 1962.
Dictionnaire de la Bible Suplément I-XI, (red. Pirot L., Robert A.), Paris 19261988 (DBSup).
Encyklopedia Biblijna (The HarperCollins Bible Dictionary), ed. P.J. Achtemeier, tłum. zbiorowe, konsultacja naukowa J. Łach, T. Mieszkowski, Warszawa: „Vocatio” i „Adam” 1999. (EB);
Encyklopedia Biblii, red. P. Alexander, red. wyd. polskiego R. Frączek, tłum. D.
Ściepuro, Warszawa: Świat Książki 1997.
Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz i in., Lublin: RW KUL 1973-. (EK);
Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 1-9, Warszawa: PWN 2001Enchiridion biblicum. Documenta ecclesiastica, Sacrum Scripturam spectantia,
Neapoli 1961;
The Dictionary of Classical Hebrew, vol. 1-5, ed. D. J. A. Clines, Sheffield:
Sheffield Academic Press 1993-.
94
Gesenius W, Buhl F., Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das
Alte Testament, Berlin 191517 (przedruk Berlin – Göttingen – Heidelberg
1962.
Gesenius W., Kautzsch E., Hebräische Grammatik, Leipzig 190928 (połączona z
Hebräischen Grammatik G. Bergstrasser, Leipzig 1918, przedruk 1962;
Joüon P. – Semkowski L., Grammaire de l’hébrew biblique, Roma: Institut
Biblique Pontifical 1923 (Rome 21947).
Fohrer G., Hoffmann H.W., Huber F., Vollmer J., Wanke G., Hebräisches und
aramäisches Wörterbuch zum Alten Testament, Berlin 1971.
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. zbiorowe, Warszawa: Pax
1990.
Fuersti J., Concordantiae hebraicae atque chaldaicae quobis ad omnia canonis
sacri vocabula, Leipzig: Jonas Verlager 1932;
Köhler L., Baumgartner W., Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Leiden 1953,
z Supplementem: Leiden 19583.
Konkordancja Biblijna do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu. Nowy
przekład z języków hebrajskiego i greckiego, t. 1-2, oprac. J. Kajfosz, H.
Krzysiuk, M. Kwiecień i in., Warszawa: Vocatio 21995;
Kultura biblijna. Słownik, red. D. Fouilloux (red. wyd. polskiego W. Chrostowski), Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1997.
Lisowsky G., Konkordanz zum hebräischen Alten Testament, Stuttgart:
Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1958 1 ; 1963. 2; 1993. 2;
Leksykon biblijny (Lexikon zur Bibel), hrsg. von F. Rienecker, G. Maier, tłum.
D. Jumińska, J. Kruczyńska, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2001. (LB);
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. K. Romaniuk, Poznań:
Pallottinum 1989.
Lust J., Eynikel E., Hauspie K., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, t. 12,. Stuttgart 1992-1996.
95
Mandelkern S., Veteris Testamenti Concordantiae hebraicae atue chaldaicae,
Graz 1955.
-, Veteris Testamenti Concordantiae Hebraicae Atque Chaldaice, Tel-Awiw
1978.
Meyer R., Hebräische Grammatik, Berlin 19663/t. 1/, 19693/t. 2/, 19723/t. 3/,
19723/t. 4/.
Podręczna encyklopedia biblijna, t. 1-2, red. E. Dąbrowski, Poznań-WarszawaLublin: Księgarnia św. Wojciecha 1959. (PEB);
Nowy Słownik Języka Polskiego PWN, red. E. Sobol, Warszawa: PWN 2002;
Praktyczny słownik biblijny (Praktisches Bibellexikon), hrsg. von A. GrabnerHaider, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, red. wyd. polskiego J. Łach,
Warszawa: PAX i Pallottinum 1994 (PSB);
Podręczna encyklopedia biblijna, t. 1-2, red. E. Dąbrowski, Poznań-WarszawaLublin: Księgarnia św. Wojciecha 1959. (PEB);
Pritchard J. B., Wielki atlas biblijny, Warszawa 1994. (WAB);
Schneider W., Grammatik des biblischen Hebräisch, Wien 19804.
Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym (Dictionary of Biblical Imagery), red. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, tłum. Z. Kościuk, red.
wyd. polskiego : W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 1998. (SSB);
Słownik Terminów Literackich, red. J. Sławiński, Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy Im. Ossolińskich 2000.
Szczepanowicz B., Atlas roślin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii, symbolika, Kraków: WAM 2003.
Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań:
Pallottinum 31990. (STB);
Słownik Wiedzy Biblijnej (The Oxford Companion to the Bible), ed. B.M. Metzger, M.D. Coogan, tłum. zbiorowe, red. wyd. polskiego W. Chrostowski,
Warszawa: Vocatio 1996. (SWB);
96
Sperber A., A Historical Grammar of Biblical Hebrew, Leiden 1966;
Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, Bd. 1-10, hrsg. von G.J.
Botterweck, H. Ringgren, Stuttgart-Berlin-Köln-Mainz: Verlag W. Kohlhammer 1973-2000 (TWAT);
Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, (red. Kittel G., Friedrich G.),
Bd 1-10, Stuttgart 1933-1979. (TWNT);
The Interpreter’s Dictionary of the Bible. An Ilustrated Encyclopedia, vol. 1-4 +
Supplementary Volume, ed. G.A. Buttrick, J. Knox, H.G. May i in., New
York-Nashville: Abingdon Press 211992. (IDB);
Theological Dictionary of the New Testament (Theologisches Wörterbuch zum
Neuen Testament), vol. 1-10, ed. G. Kittel (vol. 1-4), G. Friedrich (vol. 59), Grand Rapids, Michigan: W. B. Eerdmans Publishing Company 19831985;
Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament, Bd. 1-2, hrsg. von E. Jenni, C. Westermann, München: Chr. Kaiser Verlag und Zürich: Theologischer Verlag 1971-75. (THAT);
Tyloch W., Gramatyka języka hebrajskiego, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 19852.
Ryken L., Wilhoit J.C., Słownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003.
Vogl E., Lexicon Linguae aramaicae Veteris Testamenti documentis antiquis illustratum, Roma 1971.
Zorell F., Lexicon hebraicum et aramaicum Veteris Testamenti, Roma: Pontificium Institutum Biblicum Roma 1954, 1968;
WYKAZ SKRÓTÓW
A. Skróty Ksiąg Pisma św.
97
1. Stary Testament
Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt 1-2, Sm 1-2, Krl 1-2, Krn, Ezd, Ne, Tb, Jdt,
Est, 1-2 Mch, Jb, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr, Iż, Jr, Lm, Ba, Ez, Dn, Oz, Jl,
Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Zch, Ml
2. Nowy Testament
Mt, Mk, Łk, J, Dz, Rz, 1-2 Kor, Gal, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Flm,
Hbr, Jk, 1-2 P, 1-3 J, Jd, Ap.
B. Inne skróty biblijne
Aq
– przekład grecki Akwili
LXX – przekład grecki Siedemdziesięciu / Septuaginta
LXX* – przekład grecki oryginalny
LXXA – kodeks aleksandryjski
LXXB – kodeks watykański
LXXL – tekst grecki wg recenzji Lukiana
NT
– Nowy Testament
ST
– Stary Testament
Syp
– przekład syryjski zw. Peszitto
T
– targum, przekład aramejski
Th
– przekład grecki Teodocjona
TH
– tekst hebrajski
TM
– tekst masorecki
VL
– Vetus Latina
Vg
– Wulgata
98
C. Skróty ogólne
art. cyt.
– artykuł cytowany
dz. cyt.
– dzieło cytowane
ew.
– ewentualnie
Dtn
– Deuteronomium /Pwt/
dtn
– deuteronomistycznie/y
Dtr
– Deuteronomista
Dtr G
– dzieło dtn / opus deuteronomicum /
DtrH
– Deuteronomista – Historyk ew. cała szkoła teologów i pisarzy
DtrN
– Deuteronomista - Prawnik / Nomista / ew. cała szkoła teologów i
pisarzy
DtrP
– Deuteronomista – Prorok ew. cała szkoła teologów i pisarzy
dtr
– styl deuteronomistyczny i sposób prezentacji
gr.
– grecki, po grecku
hebr.
– hebrajski, po hebrajsku
łac.
– łaciński, po łacinie
n
– następny
nn
– następne
po Chr.
– po Chrystusie
PJoz
– rozszerzenia kultyczno-obrzędowe przeprowadzone głównie przez
teologów i pisarzy ze szkoły tradycji Kapłańskiej w Księdze Jozuego
PJozS
– wtórne rozszerzenia kultyczno-obrzędowe przeprowadzone głównie
przez teologów i pisarzy ze szkoły tradycji Kapłańskiej w Księdze Jozuego
por.
– porównaj
prz. Chr. – przed Chrystusem
rozdz.
– rozdział/y/
99
tj.
– to jest
tzn
– to znaczy
w.
– wiersz
w/w
– wyżej wymienione
ww.
– wiersze
zob.
– zobacz
D. Skróty i słowniczek terminów językowych,geograficznych i sigla okresów
archeologicznych w Palestynie za: Wielki atlas biblijny, red. J.B.
Pritchard, tł. pol. T. Mieszkowski, Warszawa 1994 (Skrót: WAB), s. 9.
141.
*Ogólne:
akk. akkadyjski
ar. arabski
kopiec
bibl. biblijny
heb. współczesny hebrajski
eg. egipski
gr. grecki
łac. łaciński
g/ł. grecki i łaciński
i/n inna nazwa
i/p inna pisownia
ob/p obecna pisownia
ob/n obecna nazwa
TM: tekst masorecki
star. Starożytny
współczesny wsp.
100
**Geograficzne skróty:
ain, ein;źródło
beer, en (heb. ) źródło
beit (ar. ) ,bet (heb. ) dom
bir/ein (ar. ), en (heb. )źródło
burdż/ kalat (ar. ) fort
kasr (ar. ) pałac, fort
Ch. Chirbet/chirbet (ar. ) ruiny
dżebel(ar.)-góra
H. Horbat/horbat (heb. ) = ruiny
kafr(ar.),kefar(heb.) wioska
karn(ar.) góra
nahal(heb.) rzeka, strumień, potok
ŚB Środkowy Brąz
PB Późny Brąz
ras (ar. ) rosz (heb. ) wierzchołek, przylądek
rudżm(ar.) kopiec
T. Tel/tel (heb.) kopiec
T. Tell/tell (ar. ) kopiec
wadi (ar. ) strumień, potok
WB Wczesny Brąz
101
E. Skróty czasopism i dzieł cytowanych
AAA
– Annals of Archaeology and Anthropology, Liverpool
1908-48
AASOR
– The Annual of the American Schools of Oriental Research
Abel, (GP)
– F.M. Abel, Géographie de la Palestine I (1933) II (1938),
19673
AGI
– Archivic Glottologica Italiano, Roma 1873-1942; 1950
ANEP
– The Ancient Near East in Pictures Relating to the Old
Testament, wyd. J. B. Pritchard, Princeton (NY) 1954,
19692
ANET
– Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, red. J.B. Pritchard, Princeton (NY) (1955), 19742
AnOr
– Analecta Orientalia, Roma 1931-
AOT
– H. Gressmann, Altorientalische Texte zum Alten Testament (1926)
AOAT
– Alten Orient und Altes Testament, Kevelaer 1969, Sonderreiche 1971.
ASOR
– American Schools of Oriental Research.
ATD
– Das Alte Testament Deutsch, Göttingen 1949, Berlin
19832.
BA
– (=BiblArch) The Biblical Archaeologist, NewHawen
1938-
BAR
– Biblical Archaeology Review, Washington 1975.
BethM
– Beth Mikra, Jerusalem 1956.
BO
– Bibliotheca Orientalis, Leiden 1943/44.
BoS
– Boghazkoi Studien, hrsg. von O. Weber (Leipzig 1915).
102
BOut
– De Boccen van het Oude Testament uit de grondtext
vertaald en uitgelegt (red.) J.A. van den Bom, W.
Grossouw, J. van der Ploeg, Roermond 1952.
Barrois, Manuel
– A.G. Barrois, Manuel d’Archéologie Biblique I (1939) II
(1953).
BASOR
– Bulletin of the American Schools of Oriental Research,
Jerusalem, Bagdad, NewHawen (Ct.) 1919-84.
BB
- (=bBB) Baba Batra.
BiblOr
– (=BiOr) Bibliotheca Orientalis, wyd. Nederlandsch Instituut voor het Nabije Oosten te Leiden, Leiden 1943/44-
BIES
– Bulletin of the Israel Exploration Society, Jerusalem
1951-61.
BiKi
– Bibel und Kirche, Stuttgart.
BiLe
– Bibel und Leben, Düsseldorf.
BiViChr
– Bible et Vie Chrétienne.
BK
– Biblischer Kommentar (wyd. M. Noth und H.W. Wolff).
BOT
– De Boeken van het Oude Testament.
BSt
– Biblische Studien, Münster (hrsg. von Obardenhewer
1895 nn.).
BZ
– Biblische Zeitschrift, Freiburg im Br. 1903-38/39; NS
Paderborn 1957-
Camb.
– The Cambridge Bible for School and Colleges, (wyd.) A.
F. Kirkpatilok, A. Nairne, W.S.J. Parry, Vol. 1-58, Cambridge 1895-1922.
CAT
– Commentaire de l’Ancien Testament, ed. Delachaux et
Nestle, Neuchatel.
Con-Bib
– Connaitre la Bible, Bruges 1960.
CtB
– The Century Bible, Edinburgh 1901.
103
CT
– Collectanea Theologica (poprzednio PT), Lwów 19311939, Warszawa 1949-
DB
– Dictionnaire de la Bible I-V, red. F. Vigouroux, Paris
1895-1912.
DBSuppl
– Dictionnaire de la Bible. Supplément. I-XI, red. L. Pirot,
A. Robert, Paris 1928-88. 892)
EAT
– Die El-Amarna-Tafeln, wyd. J.A. Knudtzon: Leipzig
1915;
EB
– Encyclopaedia Biblica, red. T.J. Cheyne, J. Black (1954
nn).
Eissfeldt, Einleitung – O. Eissfeldt, Einleitung in das Alte Testament (1956,
1964)
EJ
– Encyclopaedia Judaica (1928 nn.)
EK
– Encyklopedia Katolicka, Lublin,
EKL
– Evangelisches Kirchenlexikon. Kirchlichtheologisches
Handwörterbuch (1956-1962).
EstBíbl
– Estudios Biblicos, Madrid 1929-36; 2 ser. 1941-
Exp
– The Expositor (London).
ExpT (=ET)
– The Expositor Times (Edinburgh).
FrancLA
– Studii Biblici Franciscani. Liber Annuus.
FRLANT
– Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und
Neuen Testamentes, Göttingen 1903-30, Ns 1913-
Ges-Buhl
– WGesenius-FBuhl, Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch zum AT (1921)
Gesenius, Thes.
– W. Gesenius, Thesaurus philologicus criticus lingueae
Habraeae et Chaldaeae Veteris Testamenti I-III (18291858).
Ges-K
– W.
Gesenius-E.
Kautzsch,
Hebräische
Grammatik
(1909).
104
Goldschmidt
– Der babylonische Talmud. przekł. L. Goldschmidt (19291936).
Haag,
– (=BL ) Bibel-Lexikon, red. H. Haag (1951-1956).
HJ
– Historisches Jahrbuch der Görres – Gesellschaft (Köln
1880nn) München; Freiburg, Br. 1950).
IB
– The Interpreter’s Bible.
ICC
– The Internatoinal Critical Commentary.
IDB
– The Interpreter’s Dictionary of the Bible (1962).
IEJ
– Israel Exploration Journal.
ITC
– International Theological Commentary, Grand Rapids
1983.
JBL
– Journal of Biblical Literature (1881-90) Journal of the
Society of Biblical Literature and Exegese, a aktualnie
Atlanta (Ga.) 1986-
Jos. Ant.
– (=FlavAnt) Flavius Josephus, Antiquitatum Judaicarum
libri I-XX; tł. pol. Dawne Dzieje Izraela, (księgi I-XIII) Z.
Kubiak, (księgi XIV-X) J. Radożycki, red. E. Dąbrowski,
Poznań – warszawa – Lublin 1962.
Jos. Bell. Jud.
– (= FlavBJ) Flavius Josephus, De Bello Judaico; tł. pol.
Wojna żydowska, Warszawa 1991.
Joüon, Gr.
– P. Joüon, Grammaire de l’Hébreu Biblique (1947).
JSNT SUPL
– Journal for the Study of the New Testament, Supplement
Sheffield 1978.
JSOR
– Journal of the Society of Oriental Research.
JSOT Supl
– Journal for the Study of the Old Testament, Supplement
Sheffield 1976.
KAI
– (=Donner-Röllig) H. Donner-W. Röllig, Kanaanäische
und Aramäische Inschriften I (1962; 1967), II (1964), III
(1964).
105
KAO
– Kulturgeschichte des Alten Orients, wyd. H. Schökel
(1961).
KAT
– Kommentar zum Alten Testament.
KBL
– L. Koehler, W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros (1953; 1967 ff.).
KcHAT
– Kurzer Handcommentar zum Alten Testament, wyd. C.
Marti, Tübingen 1897nn.
KeH
– Kurzgefasstes exegetisches Handbuch zum Alten Testament.
KeTh
– Kerk en Theologie, Wageningen 1950.
KHC (=KHK)
– Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament.
KHCAT
– Kurzer Hand – Commentar zum Alten Testament in Verbindung mit J. Benzinger.
KK HSANT
– Kurzgefasster Kommentar zu den heiligen Schriften Alten und Neuen Testament sowie zu den Apokryphen unter Mitwirkung von Obe- rkonsistorialrat Burger, Klostermann, Kübel, Luthardt, Meinhold, Nösgen, Orelli,
Oettli, Schnedermann, Schulz, Dolck, Wohlenberg, red.
H. Strack und O. Böckler, München 1887-1907.
Lisowsky
– G. Lisowsky, Konkordanz zum hebräischen Alten Testament (1958).
LThK
– Lexikon für Theologie und Kirche I-X, red. J. Hoefer, K.
Rahner, Freiburg im Br. (1957-65); nowe w pełni opr.
Red. W. Kasper I inni, tamże1993-
Layman BC
– Layman's Bible Commentary, Richmond 1959.
Mandelkern
– S. Mandelkern, Veteris Testamenti Concordantiae Hebraicae atque Chaldaicae;
106
MPWB
– Materiały pomocnicze do wykładów z Biblistyki I-VII,
red. S. Łach, M. Filipiak, H. Langkammer i in., Lublin
1973-
Noth, GesStud
– M. Noth, Gesammelte Studien zum Alten Testament: ThB
6 (1966).
Noth, GI
– M. Noth, Geschichte Israels (1966).
Noth, Pers
– M. Noth, Die israelitischen Personennamengebung:
BWANT 46 (1928).
Noth, ÜP
– M. Noth, Überlieferungsgeschichte Studien I. Die sammelnden und bearbeitenden Geschichtswerke im AT
(1943).
Noth, WAT
– M. Noth, Die Welt des Alten Testaments (1957; 1962).
NVB
– Nuovissima Versione della Bibbia, Roma 19832.
OLZ
– Orientalistische Literaturzeitung, Berlin - Leipzig 1898.
Or
– Orientalia. Commentari Periodici Pontifici Instituti Biblici, Roma 1920.
OrAnt
– Oriens Antiquus, Roma 1962.
OrChr
– Oriens Christianus, (Leipzig) Wiesbaden 1901-
OrN
– Orientalia Neerlandica.
OTS
– Oudtestamentische Studien, Leiden 1942-
PEB
– Podręczna Encyklopedia Biblijna I-II, red. E. Dabrowski,
Poznań 1959.
PEFA
– Palestine Exploration Fund Annual, London 1911.
PEFQSt
– Palestine Exploration Fund. Quarterly Statement, London
1869-1936. Od r. 1937: PEQ.
PEQ
– Palestine Exploration Quarterly, London 1937
PSBA
– Proceedings of the Society of Biblical Archaeology, London 1878-1918.
107
RA
– Revue d’Assyriologie et d’Archéologie Orientale, Paris
1844-
RAC
– Reallexikon für Antike und Christentum (1950nn.).
vRad, GesStud
– G. vRad, Gesammelte Studien zum Alten Testament:
ThB 8 (1958, 1965)
vRad, TheolAT
– (=von Rad, Theologie) G. vRad, Theologie des Alten Testaments I (1957; 1966), II (1960; 1965).
RB
– Revue Biblique, Paris 1892-1940, 1948-
RE
– Realencyclopädie für protestantische Theologie und
Kirche (1896-1913).
ReAO
– Ch. Clermont-Ganneau, Recueil d'Archéologie Orientale,
Paris 1888-1924, 5 tomów.
RBL
– Ruch biblijny i liturgiczny, Krakow 1948-
ResS
– Resovia Sacra. Studia teologiczno-filozoficzne Diecezji
Rzeszowskiej.
RevArch
– Revue Archéologique.
RQ
– (=RdQ) Revue de Qumran, Paris 1958-
UF
– Ugarit – Forschungen, Neukirchen 1969.
SBO
– Studia Biblica et Orientalia: AnBibl 10-12 (1959).
Schrader, KAT
– (=KAT: 3) E. Schrader, Die Keilinschriften und das Alte
Testament, Berlin 1903 3
Schrader, KB
– E. Schrader, Keilinschriftliche Bibliothek (1889 ff.)
SthU
– Schweizerische Theologische Umschau.
SThZ
– Schweizerische Theologische Zeitschrift.
Str-B
– (=Strack-Billerbeck) H.L. Strack, P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament aus Talmud und Midrasch
(1922 nn.);
SWB
– SłownikWiedzyBiblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, Warszawa (Vocatio) 1996.
108
Syria
– Syria. Revue d’Art. Orientale et d’Archéologie;
TGI
– Textbuch zur Geschichte Israels wyd. K. Galling, Tübingen 1950, 1979: 3
ThW
– (=ThWB) Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament (1933 nn.)
TWAT
– (=ThWAT) Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, Bd. 1-10, hrsg. von G.J. Botterweck, H. Ringgren,
Stuttgart-Berlin-Köln-Mainz: Verlag W. Kohlhammer
1973-2000 (TWAT);
TWNT
– Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament, (red.
Kittel G., Friedrich G. ), Bd 1-10, Stuttgart 1933-1979.
Tarn ST
– Tarnowskie Studia Teologiczne, Tarnów 1938-
de Vaux, Institutions – R. de Vaux, Les Institutions de I’AT I (1958; 1961), II
(1960).
de Vaux, Lebensordnungen – R. de Vaux, Das Alte Testament und seine Lebensordnungen I (1960), II (1962).
VD
– Verbum Domini. Commentari de Re biblica, Rom 192169.
Verbum Dei
– Verbum Dei. Comentario a la Sagrada Escritura (Biblioteca Herder).
Vincent, Jerusalem – L.H. Vincent – A.M. Steve, Jérusalem de l’Ancien Testament. Recherches d’archéologie et d’histoire (19541956)
VV
-Verbum Vitae.Półrocznik biblijno-teologiczny,Kielce 2002-
WA
– Luthers Werke (Weimarer Ausgabe I-LX, Weimar 1883 1980);
WAB
– Wielki atlas biblijny, red. J.B. Pritchard, tł. pol. T.
Mieszkowski, Warszawa 1994.
109
– (=WissMon) Wissenschaftliche Monographien zum Alten
WMANT
und Neuen Testament, Neukirchen 1960– Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft (1924-
ZAW
36 und Kunde des nachbiblischen Judentums), Giessen/Berlin 1881– Lexicon hebraicum et aramaicum Veteris Testamenti,
ZorL.
wyd. F. Zorell; Roma: Pontificium Institutum Biblicum
Roma 1954, 1968.
TRANSKRYPCJA ALFABETU HEBRAJSKIEGO6*
Spółgłoski:
a
´
b
B
g
G
d
D
hH
H
w
W
W
z
zZ
x
H/ ch
j
†/ Th
6
* Uwaga: 1. Dagesz lene w spółgłoskach begadkefat nie uwzględnia się z wyjątkiem z
wyjątkiem p pe .2. Transkrypcja TM głównie za:Bible Works 6:Transliterated Hebrew OT
(skrót:BHT), z tym że y jod pisze się zamiast y przez j, a p pe czyta się przez f/ pe 3. przy
imionach i nazwach miejscowości,zwłaszcza w przekładzie tekstu często stosuje się
spolszczoną transkrypcję:H=ch; †=Th; c=sh , cc =c.
110
y
J, j
kK
K/K
l
Ll
m
Mm
n
Nn
s
S
[
`
p
P, fF
c
c/ sh/, c*
q
qQ
r
rR
f
S
v
š /szŠ
t
T
Samogłoski:
"
AäÄ
;
Aa
]
áÁ
,
ü (e)
E
Ë
?
é
ye
ê
.
ü (e)
I
i
111
yI
î
"
o
ö
.
\
A
ó
ô
W
û
U
u
i
KSIĘGA JOZUEGO:
WSTĘP HISTORYCZNO-KRYTYCZNY
112
Wprowadzenie: Księga Jozuego jako najmłodsze dzieło historycznoprofetyczno-nomistyczne. (DtrH P N) i Kapłańskie (PJoz )
Zamierzeniem redaktorów wielkiego dzieła w aktualnych sześciu Księgach
Starego Testamentu od Jozuego do 2 Krl, było przedstawienie dziejów Ludu
Bożego – Izraela związanego z Jahwe Przymierzem od czasów objęcia w
posiadanie ziemi Kanaan, aż do końca okresu królewskiego, czyli dzieje
dawnego Izraela od czasów Jozuego aż do uwolnienia Jehojakina (2 Krl 25,2730) W świetle współczesnych badań literackich redakcja tych 6 Ksiąg od Joz – 2
Krl w formie dzieła historyczno-profetyczno-nomistycznego zwanego krótko w
wcześniejszych badaniach jako opus deuteronomicum przypada na czasy
wielkich katastrof i przeżyć narodu związanych z jego upadkiem (586r.przed
Chr.), z niewolą babilońską, zburzeniem Jerozolimy, a zwłaszcza świątyni –
symboli obecności Jahwe. Nic przeto dziwnego, że redaktorzy i wydawcy tego
wielkiego dzieła poszukają przyczyn tych wielkich tragedii narodowych
odwołują się głównie do minionych epok. W refleksji retrospektywnej, wertując
dzieje narodu w minionych epokach redaktorzy-pisarze próbują znaleźć
odpowiedź
historyczno-profetyczno-nomistyczną,
łącząc
je
głównie
z
niewiernością Izraela wobec Przymierza z Jahwe, przede wszystkim czyniąc
odpowiedzialnymi za ten stan rzeczy głównie różne instytucje i postawy
władców Izraela7. Ten sposób patrzenia na dzieje Izraela, zapoczątkowany
głównie przez M. Notha w 1942/43 r.8 nazywamy deuteronomistycznym (Dtr),
redaktorów odczytujących w ten sposób dzieje Izraela deuteronomistami (Dtr), a
ich
dzieła
„historią
deuteronomistyczną”
(skrót:
DtrG)
albo
„opus
7
Np. w Pwt 12,1: Oto prawa i nakazy, których macie wiernie przestrzegać w kraju, który Bóg
waszych ojców, Jahwe, dał wam w posiadanie po wszystkie dni waszego życia na tej ziemi, itp
8
Zob.J.B.Łach, Księgi 1-2 Królów.Wstęp historyczno-krytyczny, w: PŚST T. IV, cz. 2,
Pallottinum, Poznań 2007, s. 75nn.,jak również:Tenże, Stary Testament o swoich
największych postaciach, Rzeszów, 2002, s.82-87; por.T. Brzegowy, Dzieło
deuteronomistyczne, w: Księgi historyczne Starego Testamentu, Byblos. Z serii: Academica
32, wyd. III poprawione i poszerzone, Tarnów 2002, 13n,
113
deuteronomicum”. Taką nazwę w języku łacińskim nosi księga Powtórzonego
Prawa (Pwt/Deuteronomium), która zawiera ten sposób patrzenia na Izrael i jego
dzieje: wierność Przymierzu niesie ze sobą szczęście i pokój, a niewierność
Jahwe przynosi nieszczęście i niewolę9.
Dziś to wielkie dzieło, obejmujące 6 Ksiąg (Joz, Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Krl, )
inauguruje Księga Jozuego, chociaż w świetle współczesnych badań literackoteologicznych nalęży do najmłodszych opracowań historyczno-profetycznonomistycznych po księgach 1-2 Krl, 1-2 Sm i Sdz10.
Niełatwo jest uzyskać z relacji biblijnej Joz historycznie pewne informacje o
zajęciu Kanaanu i umocnieniu się w nim. Poszczególne wydarzenia uległy
późniejszej heroizacji i teologizacji.
Dtr nie chce dawać bynajmniej szczegółowej relacji o podboju ziemi Kanaan,
ale zwraca uwagę na wejście do tej ziemi „całego ludu izraelskiego” (Joz 1, 2; 3,
1. 7) na przykładzie małych epizodów.
W redakcji Dtr rola Jozuego została mocno wyolbrzymiona. W
rzeczywistości był on przywódcą tylko jednego pokolenia: Efraima, które nadto
prawdopodobnie także ciążyło w stronę drugiego plemienia z ugrupowanie z
rodu Józefa, a mainowicie Beniamina i Manassesa. W miarę upływu czasu
plemię Efraima stało się centralnym ugrupowaniem w formującego w
pierwszego Izraela z ludu nomadycznego i półnomadycznego tzw. izraelską
konfederacją zwaną również amfiktonią. Tym najprawdopodobniej należy
tłumaczyć tzw. porządek geograficzny11 w zdobywaniu ziemi obietnicy Księdze
Jozuego:
9
Szeroko omawiam te kwestie literacko-teologiczne, w: Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. 70 nn.
Zob. niżej.
11
Zarówno porządek geograficzny ,czyli tzw. geografia i topografia oraz etnografia biblijna
zostały połączone z wydarzeniami zajęcia i podziału ziemi Kanaanu w Księdze Joz (13*-21*;
2*-12*) i przedstawione jako dzieło zbawcze Jahwe ,czyli jako tzw. geografia i topografia
oraz etnografia zbawienia, w której uwypuklono tzw.zamysł teologiczno-kerygmatyczny
DtrN1+2+3, a w późniejszym opracowaniu Kapłańskim (skrót: PJoz)również tzw. zamysł religijno-kultyczny, które stały się ważniejsze od rzeczywistości historycznej i geograficznej
(DtrH).
10
114
3
.K
an
aanp
ó
łn
o
cn
y
:
G
alilejsk
ap
ó
łn
o
c
(Issach
ar,Z
ab
u
lo
n
,
N
eftali,D
an
,A
ser,
G
ad
,½
M
an
assesa)
1
.K
an
aanśro
d
k
o
w
y
:
E
fraim
sk
iecen
tru
m
(E
fraim
,½
M
an
assesa,
B
en
iam
in
2
.K
an
aanp
o
łu
d
n
io
w
y
:
ju
d
zk
iep
o
łu
d
n
ie
(Ju
d
a,S
y
m
eo
n
,
R
u
b
en
)
Deuteronomiści, zwłaszcza DtrN1+2+312przedstawili ostatecznie wejście do
Ziemi Obiecanej i przejęcie jej, jako zwycięski pochód Izraela, zdobywającego
cały Kanaan, który zostaje ubogacony teologiczno-obrzędowo-kultycznym
opracowaniem, zwłaszcza postdtr redaktorów-teologów kapłańskich (PJoz +
PS)13.
I. Oblicze historyczne Księgi:
1. Nazwa Księgi i jej bohater
Księga Jozuego stanowi szóste z kolei dzieło w BH kontynuujące wydarzenia opisane w Pentateuchu. Określenie nazwy tej Księgi w przeciwieństwie
do poprzednich zwojów Pentateuchu nie wiąże się z pierwszymi słowami otwierającymi te zwoje, lecz z imieniem jej bohatera, którego tetragram imienia j
(od), h (e), s (zin), a (jin) w TH pojawia się w TM w potrójnej formie jako
jühôšùª/[; vuäAhy> ‘ (Joz 1,1)14, jühôšûª/: [WvåAhy> ‘ (np. Pwt 3,21)15, czy w
formie skróconej hôšëª/[; veîAh (np. Lb 13,16; Pwt 13,8), które pisano również
jako jëšûª‘ [: Wv‡y> (np. Ezd 2,2; 3,2.8)16
Dłuższe formy tego imienia występują najczęściej w tekstach starszych, a
krótsze pojawiają się głównie księgach późniejszych, w czasach powygnaniowych, a nawet późniejszych. Ta późniejsza wersja imienia stała się podstawą do
12
Zob. Przedmowa, wyż. i Wstęp hist.-kryt. niżej.
Zob. tamże, wyż. i Wstęp hist.-kryt. niżej,
14
W TM pisze się tu samogłoskę <u> bez mater lectionis tj. bez waw i czyta się ją jako długą.
15
W TM pisze się tu samogłoskę <u> z mater lectionis tj z waw i czyta się ją jako bardzo
długą.
16
Por. X. Steinmetzer, Ihsou/ ui`ou/ Nauh jühôšùª` – jühôšûª`///[;vuäAhy> [:WvåAhy>, w: BZ
14 (1916), 1937.
13
115
jej przetranskrybowania w III stuleciu w przekładzie greckim LXX jako VIhsouj, (np. Syr 46,1; 49,12) z dodatkiem w niektórych kodeksach ui‘w/| Nauh.......
W tłumaczeniach syryjskich istnieje jeszcze dodatek w formie frazy: uczeń Mojżesza. W przekładzie Vg św. Hieronima dodano tytuł hebrajski z greckim w
formie wyjaśnienia: Josue Ben Nun id est Jesus Nave.
Obok tych danych genealogicznych podano w zwłaszcza w trzech Księgach Pięcioksięgu, a mianowicie z Wj, Lb i Pwt, iż Jozue był sługą Mojżesza,
ponieważ od młodości pozostawał w jego służbie (Wj 33,11; Lb 11,27) i pochodził z pokolenia Efraima. (Lb 13,8) O tej zależności Jozuego od Mojżesza miała
świadczyć zmiana imienia z Hosea na Jozue, której dokonał sam Mojżesz. (por.
Lb 13,16)
Służebność Jozuego wobec Mojżesza polegała nie tylko na spełnianiu poleceń wydawanych przez Mojżesza (por. Wj 17,8-16; Lb 13,1-14,38) i w pouczaniu Jozuego przez Mojżesza (Wj 24,13; Pwt 31,7n), ale i wzajemnej ich
współpracy (por. Lb 11,6-29; 14,6-9)17.
Nadto te związki i relacje wspólne Mojżesza z Jozuem uwydatnili autorzy
biblijni Pięcioksięgu18 i Dtr19, dodając, iż Jozue był również współpracownikiem
Mojżesza (müšärët möšè: j), który został ustanowiony w specjalnym obrzędzie
włożenia ręki i prezentacji przed całym ludem następcąMojżesza i wodzem całego Izraela20.
W Mowach deuteronomistycznych w Joz (1,1 n; 24,29n: DtrN3) Jozue nosi nadto zaszczytny tytuł nadawany wielu postaciom biblijnym, a mianowicie
sługa Jahwe (`ebed Jahwe). Podstawą nazwania Jozuego tym określeniem było
według tych deuteronomistów posłuszeństwo i wierne wykonywanie woli Boga
–Jahwe, które polegało na słuchaniu z uwagą Boga i wykonywanie przez niego
wszystkich jego poleceń, co zobrazowali już inni Deuteronomiści (DtrN1+2+3)
dużą ilością przykładów w tej księdze, noszącej jego imię.
17
H. Strąkowski, Jozue, w: RTK 13 (1966), s. 13-21;zob.także: A.Tronina,JozueJezus.Biblijna typologia Zbawiciela,VV 1(2002)s.41-56.
18
Por. Wj 17,9-13; 24,13; 33,11; Lb 11,28; Pwt 31,3.14.23.
19
Joz 1,1.
20
Lb 27,18-23, por. Joz 1,2-9; zob. N. Lohfink, Die deuteronomistische Darstellung des Ü
bergang der Führung Israels von Mose auf Josue, w: Scholastyk 37 (1962) 32-34;por.
A.Tronina,Jozue-Jezus.Biblijna typologia Zbawiciela,VV 1(2002)41-56
116
Postać Jozuego przedstawiono tutaj, jako drugiego Mojżesza. Podobnie,
jak Mojżeszowi ukazuje się Jozuemu Jahwe, oświadczając, że będzie z nim, podobnie jak był z Mojżeszem (Joz 1,1-5). Lud izraelski ma być posłuszny Jozuemu, tak jak Mojżeszowi (Joz 1,17). Na wzór Mojżesza przygotowuje on lud
izraelski na przeżywanie wielkich dzieł Boga (Joz 3,5) i za to spotyka go uznanie ze strony Boga – Jahwe (Joz 3,7; 4,14). Nie tylko te paralelnie zestawione
dane biograficzne Jozuego z Mojżeszem, ale również takie fakty jak przekroczenie przez Jordan zostały przedstawione przez redaktorów-teologów DtrN1+2+3
na wzór narracji o przejściu przez Morze Czerwone w czasach Mojżesza (Joz
4,23; Wj 14-15). Paralelnie do objawienia się Jahwe Mojżeszowi w krzaku gorejącym, jakie przedstawiono w Wj 3,5n, Jozuemu ukazuje się w pobliżu Jerycha
anioł Jahwe (Joz 5,13nn). Nadto, jak niegdyś Bóg wysłuchiwał Mojżesza, tak
dziś również wypełnia prośby Jozuego (por. Pwt 9,19; 10,10 i Joz 10,14).
A zatem według zamysłu tych redaktorów DtrN1+2+3 Jozue został wyposażony w te same charyzmaty, co Mojżesz, aby mógł kontynuować dzieło exodusu
i uwieńczyć go zdobyciem Kanaanu i obdarowaniem Izraela darem ziemi obiecanej patriarchom i Mojżeszowi.
W innych ujęciach kerygmatyczno-teologicznych DtrN1+2+3 ukazano go
nie tylko jako dzielnego wojownika i uzdolnionego politycznie dowódcę oraz
stratega wojennego charyzmatów (DtrH), ale łączą go z charyzmatycznym
przywódcą i wiernym wykonawcą zadań Jahwe Boga wojny (por. Lb 21,14 i cytat z dzieła przeddtr: Księgi Wojen Jahwe) w ziemi Kanaan, jak również zadaniami pastoralno-religijnymi, ukazując ścisły związek, jaki istnieje między darem ziemi i jej zdobyciem, a zachowywaniem praw wynikających z przymierza
między ludem izraelskim (DtrN1+2).
W związku z tym ujęciem kerygmatyczno-teologicznym występuje następna mozaistyczna paralela z Księgi Wyjścia, polegająca na tym, że Jozue dokonuje dwa razy aktów odnowienia Przymierza z Jahwe (DtrN3).
117
Kronikarz w 1 Krn 7,27 dał wyraz roli, jaką Jozue spełnił w nie tylko w
przeprowadzeniu Izraela przez Jordan, ale i w osiedleniu się Izraela w Kanaanie,
zwłaszcza w kształtowaniu organizmu społecznego plemion koczowniczych i
półkoczowniczych potomków Jakuba oraz początków konfederacji opartej na
zasadach teokracji, która prowadzi do ocalenia narodu21.
Dalsza teologizacja postaci Jozuego i jego czynów nastąpiła w księgach
mądrościowych, w których autor Syr (46,1-8) wychwala przede wszystkim
czyny wojenne Jozuego, a jego imię stało się sławne przez przepowiadanie
zbawienia, jak wynika z etymologii jego imienia, a nadto przez wzywanie do
wierności Bogu Przymierza22. Komentując ten tekst S. Potocki23 stwierdził, iż
Syrach w tych wierszach akcentuje urząd prorocki Jozuego, tzn. wykonywanie
przez\niego zadań zleconych mu przez Boga: obrony ludu izraelskiego przed
nieprzyjaciółmi i doprowadzenia go do Ziemi Obiecanej oraz wierności
prawdzie24. Nadto S. Gacek w komentarzu do Księgi Jozuego25 omawiając
szeroko opinie współczesnych egzegetów26 nt. istotnych treści zawartych w Syr
46,1-8 podsumowuje je następująco: Autor Syr akcentuje u Jozuego misję wodza
i proroka Izraela, który ma realizować Bożą wolę tzn. wybawić lud z nieszczęść i
ulokować go w danym mu przez Boga kraju. Jozue w ujeciu Syr to mężny i
dzielny, a równocześnie niepokonany bohater, niosący swemu narodowi
zbawienie, a przy tym mąż modlitwy i głębokiej wiary.
21
J. Łach, Problem interpretacji genealogii 1 Krn 1-9, w: RBL 38 (1985), 110n.
Zob. Przedmowa, wyż. por. zwł. J.B. Łach, Bóg – Zbawca w biblijnych opowiadaniach o
Elizeuszu, Szczecin-Warszawa 1987, s. 242).
23
S. Potocki, Mądrość Syracha, w: Pismo św. ST i NT, Poznań 19842, s. 627.
24
Za: S. Gacek, Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz –Ekskursy,
Poligrafia Redemptorystów w Tuchowie, Tarnów 1993, s. 65.
25
S. Gacek, Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz – Ekskursy,
Poligrafia Redemptorystów w Tuchowie, Tarnów 1993, s. 66.
26
E. Mangenota, Josue, DB, t. 3, kol. 168; H. Düsberga, J. Fransena, Ecclesiasticus,
Echterbibel, Würzburg 1959, t. 4, s. 697; V. Hampa, Das Buch Sirachoder Ecclesiasticus,
Echterbibel, Würzburg 1959, t., s. 697; A. Minissale, Siracie (Ecclesiastico) NVB, Roma
1980, t. 23, s. 221. D. Baldi, Giosue. Gar Bib. Torino 1952, s. 16n i S. Grzybek,
Kerygmatyczne wartości pochwały Jozuego na podstawie Syr 46,1-8, RBL 32 (1979), 73-78.
22
118
Podsumowując te dane biblijne o Jozuem możemy powiedzieć, że
wcześniejsze tradycje, zwłaszcza z Pentateuchu o jego poprzedniku Mojżeszu
wpłynęły znacząco na kerygmatyczno-teologiczny wizerunek Jozuego, który
jednak nie jest pozbawiony podstaw historycznych27. Zwłaszcza w księdze
noszącej jego imię ukazano Jozuego z predylekcja teologiczną, podając w duchu
teologii jej głównych redaktorów – teologów DtrN1+2 jego odniesienia do Boga i
Jego poleceń.
W redakcji DtrN3 tj. najmłodszych warstwach deuteronomistycznych tej
Księgi te elementy idealizacji i teologizacji oraz odniesień do współczesnych
sytuacji hagiografów dominują w prezentacji postaci Jozuego, czyniąc ją jedną z
najidealniejszych postaci w Starym Przymierzu, która nie tylko przez takie samo
imię stała się w Nowym Testamencie zapowiedzią Jezusa z Nazaretu,
doskonałego Zbawiciela nie tylko jednego narodu, ale wszystkich ludzi28.
2. Sąsiedzi pierwszego Izraela i ich historia w czasach Jozuego oraz
chronologia wydarzeń.
Historyczność dziejów zaprezentowanych w Księdze Jozuego potwierdzają dane pozabiblijne o uwarunkowaniach etnograficznych, kulturowopolitycznych i religijnych sąsiadów plemion koczowniczego Izraela przybyłego
z pustyni. Sposoby walki Izraelitów ukazane w Joz w przeciwieństwie do stosowanych technik i metod oblężniczych przez ościenne narody, zwłaszcza Egipt
świadczą o niskim poziomie uzbrojenia i taktyki wojennej stosowanych przez te
koczownicze lub półkoczownicze ludy. W akcjach zbrojnych tych ludów stosuje
się po działaniach wywiadowczych i rozpoznaniu przeciwnika podstęp, zaskoczenie, pościg, a następnie walkę wręcz lub przy pomocy broni zdobytej na
27
Zob. Oblicze historyczne postaci i Księgi Jozuego, niżej.; por. opracowanie autora, Jak
powstały Księgi od Jozuego do 2 Królów; w: Stary Testament o swoich największych
postaciach, Rzeszów, 2002, 34-40.
28
Zob. Zastosowanie Księgi w ST i NT niżej.
119
przeciwniku, czy z wykorzystaniem miejscowych środków i uwarunkowań terenu.
Przyjmując nawet trzy możliwe daty wyjścia plemion Izraela z Egiptu tj.
od XV-XIII stulecia (I: 1448 r., II: 1370 r. i III: 1250 r.)29 i najbardziej prawdopodobny czas osiedlania się koczowniczego Izraela w Kanaanie to trzeba go
związać w świetle badań archeologicznych z okresem późnego Brązu (15501200 przed Chr.)30 lub z początkiem epoki Żelaza I (1200-900 przed Chr.)
a. Egipt i tzw. Ludy Morza
Przyjmując, iż najpóźniej wyjście plemion Izraela nastąpiło pod koniec
okresu długich rządów Ramzesa II (1290-1224 r. ) 31, kiedy to w świetle badań
egiptologów nastąpiło osłabienie Egiptu zarówno militarne i polityczne32. Armia
na wskutek braku dostatecznego uposażenia nękana przez bandy maruderów libijskich, które napływały zachodu na teren Egiptu w poszukiwaniu żywności.
Libijczycy pod wodzą swego księcia Maraja już piątym roku panowania następcy Ramzesa II, Merenptaha (1224-1204 przed Chr.) w formie zorganizowanej33
weszli na teren Delty Nilu i tutaj w tym czasie mogli osiedlić się. Wprawdzie
stela egipska, pochodzaca z piatego roku panowania Merenptaha zwana też „stelą Izraela” podaje o wyprawie tego faraona i jego zwycięstwach nad licznymi
ludami, w tym nad „Izraelem”34, to jednak proces osłabienia Egiptu postępował
coraz wyraźniej. Wzmianka ta stanowi najstarszą inskrypcję o Izraelu w źródłach pozabiblijnych, i mogła dotyczyć koczowniczego lub półkoczowniczego
29
S. Wypych, Historia i geografia. 1. Zagadnienia historyczne, w: Wejście do Ziemi
Obiecanej (Księga Jozuego), dz. cyt., s. 25.
30
Przyjmuję chronologię za: Okresy archeologiczne w Palestynie: w: Wielki Atlas Biblijny
(WAB), red. J.B. Pritchard, Vocatio, Warszawa 1994, s. 9.
31
Inni podają jako okres panowania Ramzesa II lata wcześniejsze 1304-1237 (WAB, s. 8) albo
póżniejsze 1298-1235 przed Chr. (zob.Tablica chronologiczna w: BT5. Przejrzał i uzupełnił
najnowszymi danymi ks. R. Rubinkiewicz SDB, Pallottinum, Poznań 2000, Aneks)
32
Do największych osiągnieć Ramzesa II należało dokończenie odbudowy stolicy Awaris
zapoczątkowanej przez faraona Seti I (1304-1290 lub 1318-1304 (WAB, s. 8) zwanej później
Domem Ramzesa.
33
Inni podają lata rządów w okresie 1236-1223 (zob. WAB, s. 8).
34
W Księgach Joz i Sdz brakuje informacji o tych walkach zbrojnych Egiptu z Izraelem.
120
pierwszego Izraela, być może tylko niektórych plemion, zaraz po ich wyjściu z
Egiptu lub czasach powolnego osiedlania się plemion na obrzeżach Kanaanu35.
W tym czasie oprócz Libijczyków36 osiedlały się masowo inne tzw. Ludy
Morza, które wywodziły się znów z Krety i z okolic wybrzeży Morza Egejskiego lub znajdujących się na nim wysp. Początki ich wypraw rozpoczęły się w
XIII stuleciu przed Chrystusem. Te Ludy Morza przyczyniły się m. inn. do pokonania i zniszczenia imperium hetyckiego, z którym Egipt za Ramzesa II ok. r.
1271 zawarł traktat pokojowy. Po pokonaniu Chetytów od zachodu stale nękali
swymi najazdami ludność Egiptu, a po opanowaniu Azji Mniejszej idąc przez
wybrzeże Palestyny doszli nawet w głąb Egiptu, nękając go i rabując od strony
wschodniej37.
Ta sytuacja spowodowała nie tylko osłabienie Egiptu, ale również przyczyniła się, że faraon Merneptah nie mógł sprzeciwić się zajmowaniu Kanaanu
przez plemiona izraelskie od strony południowo-wschodniej. Wtedy straciły na
znaczeniu egipskie twierdze strategiczne w Gazie, Gezer, Megiddo, Bet-Szean i
Lakisz. Egipcjanie mieli tylko wpływ na krańce doliny Gaza, na drogę strategiczną ku północy, na dolinę Jizreel i na Bet – Szean
Część Ludów Morza, zwana Filistynami (hebr. pelisztim) osiedliła się na
wybrzeżu zachodnim zwanym odtąd palestyńskim38.
Egipt za czasów panowania Ramzesa III (1184-1155)39, jak i później mógł
jedynie odpierać kolejne ataki Ludów Morza na własnym terytorium. Nie wy-
35
ANET, s. 376-378. Nazwa: „Izrael pojawia się w 27 linii inskrypcji, zob. foto: w: LemaireBaldi, Atlas biblique, s. 96.
36
Egipcjanie często Libijczyków również nazywali ludami Morza, ponieważ oni nadciągali
na Egipt od strony wybrzeża afrykańskiego doprowadzając do anarchii w kraju i utraty
kontroli Egiptu nad ziemiami Kanaanu i Palestyną.
37
Zob. Wstęp hist.-krytyczny: III. Oblicze teologiczne: 2. Historyczne podstawy teeologii
ziemi/kraju w Księdze Jozuego.Od życia nomadycznego,półnomadycznego do federacji
plemion (rodów) pierwszego Izraela, wyż.
38
Od nich cały kraj zamieszkiwany od zachodu przez te plemiona, jak i ulegąjący zasiedleniu
przez plemiona Izraela od południowego wschodu otrzyma nazwę Palestyna: I. Finkelstein,
The Philistine country side: IEJ 46 (1966), 225-242.
39
Inni podają, że panował w latach 1198-1166 (por. WAB, s. 8).
121
chodził zasadniczo z wojskiem poza swe własne terytorium, nawet w obronie
swych dawnych twierdz. Tylko miało to miejsce sporadycznie, jak o tym czytamy np. w 1 Krl 9,16, iż faraon, król Egiptu, nadciągnął i zdobywszy (najprawdodopodobniej na nowo) Gezer, spalił je, a Kananejczyków zamieszkujących to
miasto wytępił. Później dał je w posagu swej córce, żonie Salomona (por. 1 Krl
3,1)40.
To osłabienie Egiptu, a drugiej strony pojawienie się „Ludów Morza” na
północno-zachodnim wybrzeżu palestyńskim i ziemiach Kanaanu stały się okolicznościami sprzyjającymi w zdobywaniu, czy raczej w zajmowaniu miast (np.
Aj tj według etymologii: ruin po walkach41) i osiedlaniu się tu plemion pierwszego Izraela w czasach Jozuego i później w epoce Sędziów w ciągu następnych
dwóch trudnych stuleci, w ziemi Kanaan, gdzie naród walczył o przetrwanie z
potęgą, zwłaszcza Filistynów42.
H. Witczyk43, łączy powstanie i istnienie tych najstarszych miast Arad, Aj
i Jerycho znanym archeologom i datowanych najwcześniej na drugą fazę epoki
wczesnego Brązu (3100-2650 przed Chr.) z modelem społeczeństwa dwupostaciowego złożonego z mieszkańców osad i ludów szczepowych (pasterzy, nomadów) jako typowej na terytorium Palestyny i Syrii w tym środowisku na przestrzeni kilku tysiącleci przed pojawieniem się Izraela w Kanaanie44.
b. Kanaan i jego mieszkańcy w czasach Jozuego
40
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., ad loc.
Zob. Kom. ad loc.
42
Zob. Księga Sdz.
43
H. Witczyk Narodziny i dzieje państwa w dawnym Izraelu, w: Życie społeczne w Biblii, red.
G. Witaszek, Lublin 1998, s. 69-70, por. M.B. Rowton, Autonomy and Nomadism in Western
Asia, Orientalia 42 (1973), 247-258; tenże, Urban Autonomy in a Nomadic Environment,
JNES 35 (1973), 201-215; tenże, Dimorphic Structure and the Problem of the „Apiru-Ibrim”,
JNES 35 (1976), 13-20.
44
Tamże, s. 69; por. szczegółowe omówienie: Ekskurs I pt. Osadnictwo Izraela w ziemi
Kanaan w czasach Jozuego w świetle badań archeologiczno-etnograficznych i antropologii
kulturowej oraz historii porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu, niżej.
41
122
W Kanaanie przed wejściem Izraela (Joz – Sdz) różne ludy syropalestyńskie zamieszkujące te tereny tworzyły już małe państewka, miastakrólestwa45. Te ludy wywodziły się z dwóch zasadniczych grup etnicznych Semitów północno- zachodnich. Były to ludy głównie kananejskie, które pojawiły
się w Palestynie i Syrii już w III tysiącleciu (ok. 3100-2650 a Chr.) tj. w drugiej
fazie epoki Wczesnego Brązu, a który według opinii archeologów stanowił
pierwszy i najważniejszy okres w tworzeniu się w Syro-Palestynie tzw. społeczeństwa mieszanego, złożonego z mieszkańców osad i ludów szczepowych
(pasterzy, nomadów). Mieszkańcy tych osad zajmując się intensywna działalnościa rolniczą, rzemiosłem i handlem. Wtedy pojawia się wraz luźna zabudową
również społeczność mieszkająca w miastach, a wraz z nią tzw. kultura miejska.
Te społeczności maja już swą administrację i tworzą swą architekturę oraz swą
sztukę46.
W trzeciej fazie Wczesnego Brązu (ok. 2650-2350) następuje w północnej
Palestynie upadek tej kultury miejskiej, a jej bujny rozwój na południu, co zaowocowało m. inn. powstaniem takich miast i osad jak Tel Jarmut, obok BetSzemesz i Halaw, obok Gat. Po koniec tej trzeciej fazy Wczesnego Brązu (ok.
2350) i one podobnie jak na północy przeżywają swoją dekadencję i upadek.
W czwartej fazie Wczesnego Brązu (ok. 2400-2000) w Syrii i Palestynie
żyją pasterze-nomadzi oraz osadnicy na wiejskich obszarów wokół wielkich
miast. Największym miastem i centrum kulturalnym w tym okresie było Ebla w
północnej Syrii, które uzależniło od siebie znaczne tereny w Syrii i w Palestynie,
a nawet w Mezopotamii.
45
Zob. J.B. Łach, Wychowanie w kulturach przedizraelskich. Zasady prawno-pedagogiczne w
Kanaanie, w: Pomóc człowiekowi. Antropologiczny i pedagogiczny obraz wychowania,
Rzeszów 2008, s. 66.
46
Zob. W.G. Dever, Palestine Archeology of: (Bronze – Iron Ages), w: ABD V, 110,
por. Ekskurs I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan w czasach Jozuego w świetle badań
archeologiczno-etnograficznych i antropologii kulturowej oraz historii porównawczej
starożytnego Bliskiego Wschodu, niżej.
123
Jednak w drugiej połowie czwartej fazy Wczesnego Brązu (ok. 22502000) nastąpiło na terenach Syro-Palestyny pewne zahamowanie i załamanie
rozwoju, zwłaszcza tzw. kultury miejskiej. Fale nowych najeźdźców w formie
pół nomadycznych pasterzy i rolników oraz handlarzy zaczęli niszczyć dotychczasowe formy życia osiadłego, zwłaszcza miejskiego47.
Oprócz tych ludów na tych ziemiach Syro-Palestyny w okresie Średniego
Brązu (ok. 2000-1500) pojawili się Amoryci, czyli ludy z Zachodu.
Mieli oni ogromny wpływ na rozwój życia gospodarczego i kulturalnego.
Wśród najprężniej rozwijających się ośrodków życia gospodarczo-kulturalnego
wymienia się w tym czasie portowe miasto Byblos, położone w nadmorskiej
części Syrii, zwanej później Fenicją które odzyskało w tym czasie pod wpływem
tych ludów z Zachodu swą dawną świętność gospodarczo-handlowo-kulturalną.
Odrodziło się również spalone w 2250 r. miasto Ebla, jak również miasto –
państwo Mari, które zwłaszcza pod rządami Zimri-Lima przeżywało swój złoty
wiek w XVIII stuleciu. Znalezione tu zbiory archiwalne potwierdzają typowy
dla starożytnego Bliskiego Wschodu istniejący w dalszym ciagu model społeczeństwa dwupostaciowego. Relacje miejsko-wiejskie w tym czasie były nacechowane, jak wynika z tych archiwów albo formami pokojowej koegzystencji i
współpracy albo częściej były przeniknięte wzajemną nieprzyjaźnią i wrogością
48
.
W tym okresie również w tym kierunku kultury miejskiej i społeczeństwa
dwupostaciowego rozwijała się Palestyna. Według egipskich źródeł tzw. tekstów złorzeczących z tego okresu władcy kananejskich miast-państw byli uzależnieni od bogatych i potężnych faraonów, ponieważ w większości przypadków
byli ich lennikami. We wcześniejszych źródłach egipskich władzę w tych społecznościach kananejskich spełniało kilku zwierzchników, zwanych starszymi.
47
Por. J. Bright, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 54.
Zob. P.K. Mc Carter, Starożytny Izrael. Od czasów Abrahama do zburzenia Jerozolimy
przez Rzymian, Warszawa 1994, s. 34.
48
124
W późniejszych źródłach egipskich jest już mowa o jedno-osobowej władzy w
każdym kananejskim mieście i osadzie.
W Kanaanie drugi etap rozwoju społeczeństwa dwupostaciowego rozpocząl się w kolejnej fazie Średniego Brązu (1800-1650), kiedy to poszczególni
zwierzchnicy, zwani starszymi zaczęli budować fortyfikacje wokół swych siedzib, równocześnie powiększając posiadłości swych państewek-królestw. Potwierdzają tę fazę rozwoju kultury miejskiej najnowsze wykopaliska archeologiczne w takich starożytnych osadach jak Dan, Chasor, Akko, Kabri, Sychem,
Tel Zeror, Tel Poleg, Afek, Jerozolimie i w Jerychu, które już we wcześniejszym okresie powstały i zostały w tym okresie rozbudowane. Wśród nowych
miast-państw, które dopiero wtedy powstały wymienia się m.in. Aszdod49.
Najważniejszy etap w rozwoju miast w Palestynie łączy się z ostatnia fazą
Średniego Brązu (ok. 1650-1500), kiedy do Kanaanu przybyli Hyksosi ok. r.
1720. Przejmując tamtejsze miasta-państwa sprawili ich dalszy rozwój gospodarczy. Wznieśli nowe twierdze w Gazie i Jafie, chcąc dominować nad całym
wybrzeżem morskim Morza Śródziemnego. Nadto w głębi lądu zbudowali miasto Lakisz. Jednak w czasie walk z Egipcjanami o dominację i panowanie na
tym terenie Kanaanu zostało w tym zniszczone wiele dużych miast kananejskich.
W okresie Późnego Brązu (ok. 1500-1200), zwanym również kananejskim
wiele tych zniszczonych miast zostało odbudowanych z ruin i na nowo ufortyfikowanych. Do najpotężniejszych odbudowanych i rozbudowanych miast-państw
w tej epoce należy zaliczyć Chasor, Megiddo, Bet Szean, Sychem, Gezer, Jerozolimę, gat, Aszkelon i Lakisz50.
W drugiej fazie Późnego Brązu, czyli w tzw. epoce korespondencji z Tell
-el-Amarna (1400-1350 r.) miasta Palestyny i Syrii znalazły się w orbicie wpły49
H.Witczyk, Narodziny i dzieje państwa w dawnym Izraelu, w: Życie społeczne w Biblii, red.
G. Witaszek, Lublin 1998, s. 71-72; por. Indeks geograficzny, w: WAB, s. 141-152 i Ekskurs
VII: Wykaz ważniejszych miast w Księdze Jozuego i ich ważniejszych lokalizacji.niżej.
50
Zob. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, Warszawa 1991, s. 29-33.
125
wów i walk między o nie między Egipcjanami a Chetytami. Faraon Setos I
(1304-1290) odzyskał utracone przez Egipt wpływy w Bet-Szean, w Galilei i w
miastach w Fenicji. Narastające zagrożenie ze strony Asyrii zagrażające obydwu
zwaśnionym stronom spowodowało, że po licznych walkach Egipcjan z Hetytami Ramzes II zawarł z nimi rozejm i ogłosił przymierze pokoju w r. 1285. Palestyna i Damaszek pozostały pod władzą Egiptu, a Kadesz stało się hetyckie.
Granica wpływów egipskich przebiegała między Kadesz nad Orontesem i Katna.
W ostatniej fazie Późnego Brązu, czyli aż do końca w. XII w Palestynie
powróciły silne wpływy Egipcjan. Palestyna wraz z Syrią stanowiła część lenną
imperium egipskiego. Liczne i rozdrobnione miasta-państwa w Kanaanie były
małymi królestwami, które uzależnione od Egiptu przy pomocy garnizonów
egipskich chcieli zrzucić to przykre jarzmo lenne i związane z nim płacenie danin na rzecz Egiptu. Dominacja egipska dotrwała aż do końca XII wieku i wraz
z nadejściem epoki Żelaza, wydobywana w południowej części Kanaanu miedź
przestała mieć dla Egipcjan już większe znaczenie. Stąd królowie poszczególnych miast-państw kananejskich wspierani przez tzw. grupy uciekinierów i buntowników z miast zwanych <Apiru/Hapiru, czy Abiru/Habiru (?) usiłowało
zrzucić jarzmo faraonów51.
Za pomocą tych nazw określano nie tyle przynależność tych do grupy etnicznej, ale raczej grupę zawodową, wykonującą określone prace przy budowlach królewskich52.
Te grupy pochodziły z różnych ludów np. Hurytów i Chetytów, czy bliżej
nieokreślonych etnicznie plemion Hiwwitów, Jebuzejczyków, Girgaszytów i
Perryzytów. Autorzy biblijni nie odróżniali ich od ludności kananejskiej, ponieważ najprawdopodobniej w czasie podboju zasymilowali się z tą ludnością przez
51
Zob. S. Bock, Kleine Geschichte des Volkes Israel, Freiburg-Basel-Wien 1989, s. 23-25,
por. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, dz. cyt., s. 27-28, a także J. Bright, Historia Izraela,
dz. cyt., s. 86n.
52
J. Warzecha, Dawny Izrael, Warszawa, ATK 1995, s. 81-82.
126
przyjęcie ich języka i kultury kananejskiej. Oprócz tego zajmowali się oni, jak
wszyscy osadnicy wokół wielkich miast rolnictwem i pasterstwem. Występowali oni ogólną nazwą Kananejczyków. Tą ogólną nazwą Kananejczyków określano również ludność zajmującą się handlem.
Kananejczycy posiedli sztukę obróbki żelaza i budowania rydwanów bojowych, co spowodowało, że przetrwali ten trudny okres działalności grup w/w
H/ab/p/iru dezintegrujący i prowadzący do upadku rozdrobnione i walczące ze
sobą miasta-państwa w Kanaanie53.
W księdze Jozuego ujęto te wszystkie ludy Kanaanu w schematyczne wykazy i listy etnograficzne.
Przytacza się je w różnym kontekscie. Najpierw w narracji o przejściu synów Izraela przez Jordan. Odwołując się do obecnego wśród synów Izraela
przez cudowne znaki Jahwe, Boga żywego Jozue tak nauczał w Joz 3,10: Po tym
poznacie, że jest wśród was żywy Bóg, i że niezawodnie wypędzi przed wami
Kananejczyków, Chetytów, Chiwwitów, Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i
Jebusytów, bo11 oto Arka Przymierza Władcy całej ziemi przejdzie przed wami
Jordan.
Następnie gdy: … wszyscy królowie, którzy zajmowali tereny za Jordanem, na wzgórzu, na nizinie i wzdłuż brzegu Morza Wielkiego aż do Libanu, a
mianowicie Chetyci, Amoryci, Kananejczycy, Peryzzyci, Chiwwici54* i Jebusyci,
2
sprzymierzyli się ze sobą, aby wspólnie walczyć przeciw Jozuemu i Izraelitom
(Joz 9,1-2).
Podobnie tę listę siedmiu ludów podano w Joz 11,1*-3: gdy... Jabin, król
Chasoru, gdy usłyszał o tych wydarzeniach, powiadomił o nich Jobaba, króla
Madonu55*, króla Szimronu56* i króla Akszafu57*
53
W. Thiel, Die soziale Entwicklung Israels in vorstaatlicher Zeit, Neukirchen-Vluyn 19852.
54
* LXX dodaje do tych 6 ludów jeszcze Gergeszytów/ oi` Gergesai/oi przed Jebusytami.
55
* LXX czyta: Marrwn zamiast Madon.
56
* Zamiast Szimron czyta znów LXX Sumowi.
57
* LXX ma również zamiast Akszaf Azif.
127
2
oraz królów, którzy mieszkali w górach na północy, na południe od Kin-
neret w równinnej Arabie i na zachodzie w Szefeli i Nafot-Dor,
3
Kananejczyków na wschodzie i na zachodzie, Amorytów, Chetytów, Pe-
ryzzytów, Jebusytów z gór i Chiwwitów spod Hermonu58* w ziemi Mishpa59*.
Nadto w wykazie obszarów w Zajordanii w Joz 12,1-24, gdy królowie
[obszarów] ziemi po wschodniej stronie Jordanu, od potoku Arnon do góry
Hermon oraz w całej Arabie na wschodzie, który zdobyli synowie Izraela i wzięli
w posiadanie ich ziemie (12,1). Ten wykaz obejmował ziemie Sichona, króla
Amorytów, królującego w Cheszbonie [obszar ziemi] od Aroeru, leżący nad
brzegiem potoku Arnon, od środka60* tej doliny potoku i połowę regionu Gileadu aż do potoku Jabbok, który stanowił równocześnie granicę z synami Ammona;
3
jak również obszar na wschodzie poprzez Arabę aż do wód Kinneret 61*i
Araby, czyli Morza Słonego, w kierunku Bet-Jeszimot i bardziej na południe do
podnóża zboczy Pisga.
4
Ponadto [obszar ziemi]Oga62*, króla Baszanu, który jako jeden z ostat-
nich Refaitów, miał stolice w Asztarot i Edrei5, a którego ziemie obejmowały górę Hermon i Salka63*, cały Baszan i sięgał aż do granicy z Geszurytami i Maakatytami, jak również połowę regionu Gileadu, aż do granicy z Sichonem, królem Cheszbonu (Joz 12,2-5).
Zostały one zdobyte i przydzielone przez Mojżesza w dziedzictwie plemionom Rubena, Gada i połowie plemienia Manassesa. (zob. Joz 12,6).
58
* Zachowujemy powszechnie przyjmowana pisownię Hermon, chociaż według przyjętej
transliteracji hebrajskiej powinno się pisać przez Ch-/por.hebr. Hermôn.(zob.przekład i
Krytyka tekstu,niżej)
59
* Mishpa w transkrypcji hebrajskiej micPâ zwłaszcza przekładzie tekstu hebr.spółgłoskę –
c- oznaczano jako s z niemym h.
60
* LXX ma: w środku.
61
* LXX ma: Cenereq
62
* Zamiast Oga, króla..., LXX ma: kai. Wg basileu.j i Og król…
63
* LXX ma: kai. avpo. Selca tj. i od Selcha(zob.niżej)
128
Podobnie uczynił Jozue po zachodniej stronie Jordanu, od Baal-Gad w
dolinie Libanu aż do góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi, zwyciężeni przez
Jozuego i synów Izraela, których ziemię oddał Jozue w dziedzictwo plemionom
izraelskim, odpowiednio do dokonanego przydziału (przez los). Znajdowały się
te [obszary] ziemi na górze i na Szefeli, w Arabie i na zboczach górskich, na
stepie i w Negebie, jako własność Chetytów, Amorytów, Kananejczyków, Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów: Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów (Joz 12,7-8).
Były to ziemie 31 królów kananejskich i ich miast-państw, które ujęto w
następującym wykazie w Joz 12, 9-24:
9
król Jerycha- jeden, król Aj, obok Bet –El -jeden,
10
król Jerozolimy-jeden, król Hebronu- jeden,
11
król Jarmutu- jeden, król Lakisz- jeden,
12
król Eglonu-jeden, król Gezer- jeden,
13
król Debiru- jeden, król Gederu- jeden,
14
król Chormy-jeden, król Aradu- jeden,
15
król Libny -jeden, król Adullam-jeden,
16
król Maqqedy- jeden, król Bet-El- jeden64*,
17
król Tappuach-jeden, król Cheferu- jeden,
18
król Afek- jeden, król Szaronu-jeden65*,
19
król Madonu- jeden66*, król Chasoru -jeden,
20
król Szimronu67*–Meronu -jeden, król Akszafu-jeden,
21
król Tanak- jeden, król Megiddo- jeden,
22
król Qedesz- jeden, król Jokneam na Karmelu- jeden,
23
król Doru z wyżyny Dor- jeden, król Gojim z Gilgal- jeden,
24
król Tirshy68* – jeden. Razem wszystkich królów: trzydziestu jeden.
64
* król Bet-El- jeden:Opuszcza tę frazę w w.16b LXX
* Podobnie czyni LXX w w.18b z frazą: król Szaronu-jeden.
66
* król Madonu- jeden: Opuszcza również LXX w w.19a
67
* Zamiast król Szimronu w LXX występuje: basile,a Sumown tj. król Simoon, a zamiast
król Meron oddaje się tę drugą nazwę w tym greckim przekładzie LXX jako: basile,a Marrwn
tj. król Marronu.
65
129
Ta tzw. lista 31 królów kananejskich w Joz 12,9-24. wydaje się być tekstem starożytnym i wiarygodnym historycznie69.
W tzw. Testamencie Jozuego w Joz 24, 11 Jozue w swej Mowie do ludu
przypomina cudowne przejście przez Jordan i walkę o Jerycho dodając ostatni
raz w Księdze Jozuegolistę etnograficzną 7 innych ludów, a mianowicie Amorytów, Peryzzytów, Kananejczyków, Chetytów, Girgaszytów, Chiwwitów i Jebusytów, które dzięki Jahwe zostały wydane w wasze ręce70.
Te przekazy biblijne o tworzonych związkach i zawieranych przymierzach np. w/w czterech Gibonickich miast-królestw (Joz 9,17) czy pięciu miast
Filistyńskich (por. Joz 13,3; Sdz 3,3; 1 Sm 5,8), czy dwustronnych jak w Joz
10,3n; 11,1-2 oddają sytuację polityczno-obronną panującą wtedy Kanaanie.
W większości kananejskie miasta królewskie zostały zidentyfikowane71
tylko Debir, Maqqeda i Akszaf nie posiadaja pewnej lokalizacji/?/72.
Według innych świadectw biblijnych po śmierci Mojżesza (Pwt 34,6n) w
czasach Jozuego po przejściu przez Jordan (Joz 3) Izraelici zajęli Jerycho (Joz
6), potem Aj (Joz 8) i miasta Szefeli i górzystej krainy Judei (Maqqeda, Lakisz,
Gezer, Eglon, Hebron i Debir: Joz 10). Wraz ze zniszczeniem Chasor (Joz 11)
zostanie zakończone zajęcie zachodnich terenów i miast w Kanaanie (Joz 12), a
następnie następuje podział tych ziem i miast (Joz 11,23; 13-21). Niektóre części kraju i miast mimo informacji o ich zniszczeniu nie zostały zajęte (Joz 15,63;
16,10; 17,11n.18; Sdz 1,18n; 1,27-35). Do tych miast w Księdze Jozuego należała Jerozolima/Jeruzalem, zdobyta dopiero przez króla Dawida (1 Krl 9, 16n) i
Gezer, zniszczone ogniem przez faraona (1 Krl 9,16n) i oddane królowi Salo68
* TM: Tircâ.WWWedług przyjętej transkrypcji piszemy s z niemym –h-.W BP oddaje się
tę spółgłoskę hebrajską przez – c- i czyta się tę miejscowość jako Tirca.
69
Tak uważa m.in. L. Alonso-Schoekel, Josue y Jueces, Madrid 1973, s. 74.
70
Zob. Komentarz ad loc., por. wyż. zwł. Historyczne podstawy teeologii ziemi i podziału
kraju w Księdze Jozuego. Od życia nomadycznego,półnomadycznego do federacji plemion
(rodów) pierwszego Izraela. w: Wstęp hist.-kryt., niżej.
71
Mapa: Zidentyfikowane królewskie miasta kananejskie, w: WAB, s. 39/5.
72
Tamże, s. 39/5, zob. Ekskurs VII, niżej.
130
monowi jako posag/ mohar dla córki faraona, którą oddał mu ją za żonę (1 Krl
3,1 i par.), jak również miasta na równinie w centralnej Palestynie, jak Taanach,
Megiddo, Bet-Szean, czy na Wybrzeżu Morza Wielkiego zwanego dziś Śródziemnym i w Szefeli takie miasta jak Gaza, Aszdod, Ekron, Sydon, Aksis i inne73.
Wśród takich w/w ludów i w takim środowisku społeczeństwa głównie
dwupostaciowego złożonego z mieszkańców osad i ludów szczepowych (pasterzy
i nomadów)74, jak w również przeżywającej fazy rozwoju i upadku kultury miejskiej, w cieniu wielkich miast – państw i królestw przyszło synom Izraela osiedlić się w ziemi Kanaan i tworzyć zręby pierwszego Izraela w okresie przedmonarchicznym75.
c. Historyczność i sposoby osiedlania się plemion pierwszego Izraela w
Kanaanie76
Dziś trudno określić historyczność i sposoby osiedlania pokoleń Izraela w
Kanaanie ze względu na historyczno-profetyczno-nomistyczny charakter Ksiąg
Joz i Sdz, w których o tym nie zawsze mówi się w formie faktografii, do jakiej
przyzwyczaił się dziś człowiek, zwłaszcza o mentalności zachodniego świata i
wychowany w tej kulturze. Obok tego pytania o historyczność poszczególnych
przekazów w Joz i Sdz pojawiły się pytania dotyczące sposobów osiedlania się
pokoleń, jak i czy wszystkie plemiona zajmowały Kanaan, a nadto, czy pomocy
walki zbrojnej, czy też w procesie asymilacji.
73
Zob. Ch. Frevel, Enstehung Israels in Palaestina, w: Einleitung in das AT, red. E. Zenger,
dz. cyt., s. 604-607; por. Mapa2: Nie zdobyte miasta w Joz 13-17; Sdz 1 i 3, w: WAB, s. 41/2.
74
Zob. wyż.
75
Zob. N. Mendecki, Palestyna i Jerozolima w okresie przedizraelskim, RBL 48 (1995), s.
81-94; E.C. Hostetter, Geogaphic Distribution of the Pre-Israelite Peoples of Ancien
Palestine, BZ 38 (1994), s. 81-86, T. Brzegowy, Księga Jozuego dz.cyt., w: Ksiegi
historyczne Starego Testamentu, wyd. III. popr. Tarnów 2002, s. 59.
76
131
W historii egzegezy powstało wiele hipotez i teorii odnośnie tych kwestii.
Do najstarszych należy teoria podboju szkoły W.F. Albrighta77, według której
przyjmuje się że w tym samym czasie weszli wszyscy Izraelici, jako dwanaście
plemion pod wodzą Jozuego i w sposób zbrojny zajmowały poszczególne miasta
ziemi Kanaan. Tak przedstawia ten uczony wykorzystując dane archeologiczne
ten proces zajmowania miast-państw w Kanaanie78:
Po przybyciu na teren Palestyny Izraelici natychmiast przystąpili do burzenia i zajmowania miast kananejskich w całym kraju. Pierwszy padł ich łupem
prawdopodobnie Betel z racji swego położenia geograficznego; zdobyty gdzieś
w XIII wieku przed Chr., został doszczętnie spalony, jak wskazuja ślady wyjatkowo niszczycielskiego pożaru, odkryte w toku wykopalisk z r. 1934. Lakisz padł
ok. 1220 r. przed Chr. Lub nieco później, wnosząc z inskrypcji hieratycznej na
czaszy, znalezionej 1937 r. w ruinach ostatniego grodu kanajskiego, Kiriath –
Sepher (o ile słusznie utożsamiane z Tell Beit Mirsim) zostało strawione przez
ogień mniej więcej w tym czasie79.
Inni uczeni od czasów A. Alta80 rozwiązują problem różnic pomiędzy relacją w księgach Joz, gdzie jest mowa o zdobyciu wszystkich miast, a Sdz 1, 1n,
gdzie znów mówi się o dalszych walkach przeciwko Kananejczykom teorią
dwuetapowości w zajmowaniu Kanaanu przez plemiona pierwszego Izraela i
to w sposób pokojowy.
Izraelici zatem w sposób pokojowy, wedrując z pustyni wkraczali w okolice centralnych wzgórz Kanaanu, które to tereny pod koniec późnego okresu
77
W.F. Albright, The Israelite Conquist of Kanaan In the Light of Archaelogie, BASOR 74
(1939), 11-22 i inne późniejsze dzieła.
78
W.F. Albright, Von der Steinzeit zum Christentum, München 1949, tł. polskie: Od epoki
kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa (PAX) 1967, s. 226.
79
Podobnie ujmuje te problemy: Daniel-Rops, Od Abrahama do Chrystusa,Warszawa (PAX)
1967, s. 147.
80
A. Alt, Die Landnahme der Israeliteni in Palaestina, w: Alt I, 89-125 i inni jak: M. Noth,
Die Ansiedlung des Stammes Juda auf dem Boden Palestinas, PJB 30 (1934) 31-47; W.
Weipert, Die Landnahme der israelitischen Stämme, FRLANT 92 (1967), 25n.; Y. Aharoni,
The Land of the Bible. A Historical Geography, London 1966 czy J.S. Ascaso, Las querras de
Josue: Studio de semiotica narrativa, Valenzia 1982, 223n.
132
Brązu były słabo zaludnione. Będąc nomadami lub półnomadami w poszukiwaniu pastwisk przesuwali się w głąb zachodniej Palestyny tworząc niekiedy osady
pasterskie. W czasach Dawida i Salomona ze względu na centralizację władzy i
utworzenie monarchii weszły te plemiona w konflikt z kananejskimi miastamipaństwami w wyniku którego doszło do ich zdobycia.
Idąc za tą opinią archeolog H.H. Rowley uzgadniając różnice w tekście
twierdził, że Księgi biblijne Jozuego i Sędziów są wynikiem dwóch tradycji, z
których każda odpowiadałaby różnym etapom emigracji poszczególnych szczepów niezależnie wkraczających do Kanaanu. Pierwsza emigracja miałaby miejsce w epoce El Amarna (XIV w.), w których brały udział klany izraelskie nieosiedlone w Egipcie. Druga emigracja miała miejsce pod wodzą Mojżesza i Jozuego z Egiptu ok. 130 lat później81.
Odnośnie sposobu przejęcia ziemi Kanaan oryginalną wydaje się być teoria socjologicznych przemian społeczeństwa, której twórcą stał się współczesny uczony G.E. Mendenhal82, wg której Izraelici nie stanowili ludności napływowej do Kanaanu, ale wyłonili się na wskutek przemian socjologicznych społeczeństwa na wskutek walki klas ludności rdzenno kananejskiej, pochodzącej z
niższych i pozbawionych przywilejów grup.
Tę teorię rozwinął N. K. Gottwald83 dodając że przemiany klasowe, jak i
powstanie chłopskie nie tylko doprowadziło do zajęcia Kanaanu i stworzenia
społeczeństwa bezklasowego, uznającego Jahwe za jedynego Boga84.
Ta hipoteza, jako odchodząca bardzo daleko od tekstów biblijnych i pozabiblijnych oraz tłumacząca za pomocą współczesnych przemian społecznych i
teorii marksistowskiej ówczesne zjawiska społeczne wydaje się być sztuczną i
mało przekonującą.
81
H. H. Rowley, From Joseph to Joshua.Biblical Traditions In the Ligot of Archeology,
London 1950.
82
G.E. Mendenhal ,The Hebrew Conquist of Palestina, BA 25 (1962), s. 66-87.
83
N. K. Gottwald, The Tribus of Yahweh. A Sociology of the Religion of Liberatem Izrael
1250-1050 B.C.E, London 1980, 215n.612nn.886.
84
Por. S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 79.
133
W oparciu o współczesne badania tradycji biblijnych na podstawie badań
archeologicznych i źródeł pozabiblijnych powstała teoria tzw. krytyki tradycji
biblijnych. Jej zwolennicy85 przyjmują, że jedna grupa potomków Jakuba przywędrowała z Mezopotamii do Kanaanu i przejęła tereny na północny-wschód od
Sychem. Inna grupa potomków Jakuba przebywająca w Egipcie pod wodzą
Mojżesza wyruszyła w tym samym kierunku. W obliczu narastających trudności
związanych z objęciem terenów Kanaanu w Kadesz Barnea doszło do ściślejszego zespolenia pokoleń w naród i przyjęcie struktur konfederacji religijnospołecznej zjednoczonej w wyznaniu wiary w Jahwe, która pod wodzą Jozuego
przekroczyła Jordan i na górze Efraima osiedlili się tworząc półkoczownicze
struktury bytowe i religijne wokół sanktuarium w Szilo. Gdy doszli w zdobywaniu pastwisk w okolice Sychem, jak twierdzą dalej zwolennicy tej teorii krytyki
tradycji biblijnych spotkali się z z synami Jakuba, czyli grupą Izraelitów z Mezopotamii. Zawarli z nimi przymierze i połączyli się w jeden naród, a następnie
w rozmaity sposób zdobywali ziemię i wnikali w istniejące na tych ziemiach
struktury miast-państw Kanaanu. Wszystko to dokonywało się w XIII stuleciu
przed Chrystusem86.
Te dane historyczne mają charakter hipotetyczny, ale jednak najbardziej
zbliżony do tradycji biblijnych zawartych w Pięcioksięgu i Księgach Joz-Sdz.
Chronologia wydarzeń związanych z wejściem do Kanaanu ma charakter przybliżonej i trzeba ją odnosić głównie do grupy nomadów pod wodzą Jozuego. W
świetle współczesnych badań pozabiblijnych i historycznych tradycji biblijnych
osiedlenie się tej grupy pod wodza Jozuego w Palestynie centralnej nastąpiło po
wyjściu z Egiptu pod wodzą Mojżesza87, a przed osiedleniem się na wybrzeżu
85
A. Lemaire, Historie de peuple hebreu, Paris 1981.
Tamże, s. 79.
87
Dziś przyjmuje się najczęściej jako czas wyjścia Izraela z Egiptu okres pod koniec rządów
Ramzesa II tj.1290-1224 lub wcześniej 1304-1237 albo też 1298-1235 przed Chr.lub datę w
czasach sprawowania władzy przez jego następcę Merneptaha tj.1224-1204 lub wcześniej
1236-1223 r. przed\ Chr.:zob. wyż., a także A. Lemaire, Hebrajczycy w Egipcie, w: Świat
86
134
palestyńskim tzw. „Ludów Morza”. W Księdze Jozuego brakuje jakiejkolwiek
wzmianki o tych ludach88. Z danych pozabiblijnych89 wynika, że te tzw. „Ludy
Morza”, a właściwie ich część zwana w Biblii Filistynami 90 osiedliła się na wybrzeżu palestyńskim dopiero wtedy gdy zostali zwyciężeni i odparci na lądzie i
morzu od granic Egiptu przez faraona Ramzesa III (1184-1155 lub 1198-1166)91
ok. r. 1175 przed Chrystusem92. Uwiecznił to zwycięstwo faraon Ramzes III w
swej kaplicy grobowej w Medinet Habu w Tebach93.
W czasach rządów tego faraona ok. r. 1150 nastąpiła inwazja Ludów Morza-Filistynów, którzy siłą wyrzucili z miast nadmorskich Gaza, Aszkelon i
Aszdod załogi egipskie, dołączając do nich wcześniej dwa zdobyte na Szefeli tj.
Ekron i Gat stworzyli pentapol filistyński. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają poważne zniszczenia tych twierdz egipskich w tym czasie94.
A zatem podsumowując te dane archeologiczne i wydarzenia pozabiblijne
w Palestynie mające związek z biblijną epoką Exodusu i osiedleniem się Izraelitów w Kanaanie możemy dojść do następujących konstatacji :
1. Możliwe daty opuszczenia Egiptu przez Izrael to 1448, 1370 i najczęściej dziś przyjmowana przez uczonych to r. 1250, czyli trzeba ją związać w
świetle badań archeologicznych z okresem późnego Brązu (1550-1200 przed
Chr.)95 lub z początkiem epoki Żelaza I (1200-900 przed Chr.), kiedy w Egipcie
panował Ramzes II (1290-1224 r.)96.
Biblii, red A. Lemaire, Wrocław 2001, s. 308; A. Zivie, Ramzes II i Exodus: ustalony pogląd,
tamże s. 320; por. T. Brzegowy, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 72.
88
T. Brzegowy, Księga Jozuego, dz. cyt. 71.
89
ANEP 341; ANET 262-263.
90
Zob. H.J. Katzenstein, Philistines, ABD V 326.
91
Por. wyż.
92
E. Fontan, Ludy Morza, w: Świat Biblii, dz. cyt., s. 216-217.
93
Tamże, s. 263.
94
Por. T. Brzegowy, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 72.
95
Przyjmuję chronologię za: Okresy archeologiczne w Palestynie: w: Wielki Atlas Biblijny
(WAB), red. J.B. Pritchard, Vocatio, Warszawa 1994, s. 9.
96
Inni podają jako okres panowania Ramzesa II lata wcześniejsze tj.1304-1237 (WAB, s. 8)
czy 1298-1235 (Tablica chronologiczna, w: BT5 . Przejrzał i uzupełnił najnowszymi danymi
ks. R. Rubinkiewicz SDB, Pallottinum, Poznań 2000, Aneks.
135
2. Proces osiedlania się Izraela jako grupy pod wodzą Jozuego w ziemi
Kanaan rozpoczął się najprawdopodobniej jeszcze przed osiedleniem się tzw.
Ludów Morza tj. gdy zostali pokonani przez Ramzesa III (1184-1155)97, ok. r.
1175 przed Chr., i przed zniszczeniem egipskich miast nadmorskich Gaza, Aszkelon i Aszdod, z których po dołączeniu już nieco wcześniej zdobytych dwóch
miast-twierdz Ekronu i Gat utworzyli grupy zwyciężonych przez Egipcjan „Ludów Morza” tzw. Pentapol filistyński ok. 1150 r. Od r. 1225, który przyjmuje się
jako najbardziej prawdopodobną datę przejścia przez Jordan i ok. 50 letnią działalność Jozuego głównie w centralnej Palestynie przed pojawieniem się grupy
„Ludów Morza” zwanych „Filistynami” (Sdz)
3. Sam proces osiedlania i przejmowania miast i osad w Kanaanie, pomimo jego idealizacji i teologizacji w Księdze Jozuego w niektórych wcześniejszych warstwach tradycji biblijnej przeddeuteronomistycznej i deuteronomistycznej, zwłaszcza DtrH jest historycznym wydarzeniem i trwał przez ponad
dwa stulecia zarówno w okresie Sędziów, jak i monarchii królów Saula, Dawida
i Salomona. Np. król Dawid (ok. 1010-970) dopiero w latach 1005-1000 zdobył
podstępem, przy pomocy regularnego wojska twierdzę Jebusytów – Jerozolimę,
czyniąc z niej centrum polityczno-religijne, kiedy w r. 998 przejął władzę królewską już nad całym Izraelem (2 Sm 5,1nn).
4. Inne wcześniejsze miasta etapy osiedlania społeczeństwa mieszanego
zwanego dwupostaciowym tj. złożonego z mieszkańców osad i ludów szczepowych (pasterzy, nomadów), które tworzyły system miast – państw Istniały one
w cieniu wielkich imperiów i fortec, jak egipskie, staro-babilońskie, chetyckie i
asyryjskie, od których były zazwyczaj uzależnione. W związku rozwojem tzw.
kultury wiejskiej i osłabieniem wielu miast-państw, a zwłaszcza na wskutek
działalności tzw. Hab/piru, do których przyłączały się coraz liczniejsze grupy
chłopów z osad, którzy obciążeni nadmiernymi podatkami porzucali swe osady i
dołączali do tzw. wyrzutków z miast-państw, stając się rabusiami i przyczynia97
Inni podają, że panował w latach 1198-1166 przed Chr.(por. WAB, s. 8).
136
jąc do tzw. procesów deurbanizacji i dezintegracji systemu miejskiego wielu
miast-państw w zwłaszcza na terenach Syro-Palestyny98. W wielu jednak miastach-państwach ten proces osłabienia wielu miast-państw i dezintegracji systemu miejskiego, który trwał w różnym stopniu od XVI-XII stulecia tj. przy końcu
okresu archeologicznego Późnego Brązu (ok. 1550-1200 przed Chr.) był połączony w wielu wypadkach ze zniszczeniem w większym lub w mniejszym stopniu wielu miast-królestw.
5. Ch. Frevel99 na terenie Kanaanu do takich miast–państw, które przy
końcu okresu archeologicznego Późnego Brązu (ok. 1550-1200 przed Chr) zostały zniszczone a następnie zasiedlone zalicza m.in. Chasor (Górne:
XIII/Dolne: XII w.), Megiddo (1250-1150/25), Bet-Szean (1250-1175), Lakisz
(połowa XII w.), Bet-Szemesz (ok. 1200 r.), Gezer (ok. 1200 r.), Aszdod (ok.
1200 r.), Tel Mor (ok. 1200 r.), Tell Abu Hawam (ok. 1200 r.), Tell Bet-Mirsim
(koniec XIII w.), Tell Der <Alla (ok. 1200 r.), Bet-El, Timna/Tel Batasz (ok.
1200 r.) i Tell es-Seri<a (ok. 1200 r. a. Chr.)
6. Natomiast dalszy rozwój tych procesów osiedleńczych od czasów
Wczesnego Żelaza (ok. 1200-587 a. Chr.) można znów łączyć w tym okresie
obok w/w miast Megiddo, Bet-El, i z nowymi w zachodniej części Kanaanu jak
Sychem, Szilo, Hebron i Jerozolimą, a we wschodniej Irbid, Cheszbon i Dibon100.
98
H. Witczyk, Narodziny i dzieje państwa w dawnym Izraelu, art. cyt. 74.
Ch. Frevel, Enstehung Israels in Palaestina, w: Einleitung in das AT, red. E. Zenger, dz.
cyt., s. 605.
100
Tamże, s. 725 zob. zwł. Ekskurs I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan w czasach Jozuego
w świetle badań archeologiczno-etnograficznych i antropologii kulturowej oraz historii
porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu, niżej. ; por. Indeks geograficzny, w: WAB, s.
141-152 i Ekskurs VII: Wykaz ważniejszych miast w Księdze Jozuego i ich ważniejszych
lokalizacji,niżej.
99
137
7. W świetle historii i archeologii w każdej z tych epok poszczególne miasta-królestwa w Kanaanie mogły przeżywać upadek i zniszczenie miast, ale nie
było to dziełem Izraela101.
8. Osiedlenie się Izraela w Kanaanie nastąpiło w okresie od ok. 12001000 r. a. Chr. po osłabieniu polityczno-militarnym Egiptu i w konsekwencji
upadku wielu kananejskich miast-królestw102.
9. Powstanie Izraela należy łączyć według nauk etnograficznoarcheologicznych i historii porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu ze
społeczeństwem mieszanym, którego członkowie nie przyszli z zewnątrz do Kanaanu, lecz w przeważającej ilości tam już żyli, czy to jako półnomadzi na wolnej przestrzeni między miastami, czy również jako różne ludy kananejskie, które
jako społeczeństwo mieszane, przeważnie o charakterze dwupostaciowym wiejskim i miejskim przyjęły cywilizację osiadłych tam ludów w Kanaanie.
10. Dla ilustracji według świadectw archeologicznych można podać w tej
kwestii taki przykład. Na terenie plemion Efraima i Manassesa w okresie Późnego Brązu (1550-1200 przed Chr.)103 znajdowało się w tym czasie tylko ok. 30
wiejskich osad. Natomiast w okresie Żelaza I (1200-1000 a. Chr.) wzrosła liczba
tego typu wiejskich osad do 200.
d. Tabela i zestawienie ważniejszych dat z historii porównawczej i archeologii
^Początek korespondencji z Tell el –Amarna (ok. 1320 a. Chr.), w której
wspomina się o grupie etnicznej Apiru.
^Kampania wojenna faraona z XIX dynastii Seti I (p. 1318-1304) na terenach przybrzeżnych. Bitwa pod Qadesz ok. 1280 r. a. Chr.)
101
G. Hentschel, Die biblische Darstellung und das Zeugnis der Archeologie, w: Einleitung in
das AT. (red.) E. Zenger i inni; dz. cyt., 209.
102
E. Zenger, (SAT) 2004.
103
Przyjmuję chronologię za: Okresy archeologiczne w Palestynie: w: Wielki Atlas Biblijny
(WAB), red. J.B. Pritchard, Vocatio, Warszawa 1994, s. 9.
138
^Traktat pokojowy Ramzesa II faraona następcy z tej samej XIX dynastii
(p. 1304-1237) z Hetytami (ok. 1283 r. a. Chr.)
^ Bitwa następcy faraona Merenptaha (p. 1236-1233 r. a. Chr.) z Izraelem
1234 r. Stela o tym informująca z 5 r. panowania tego faraona tj. z ok. 1231
r. a. Chr.
^Inwazje tzw. Ludów Morza ok. 1200 r. a. Chr.
^Początek wypraw hadlowych Fenicjan w basenie Morza Śródziemnego
ok. 1000 r. a. Chr.104
II. Oblicze literackie Księgi Jozuego
1. Tekst Hebrajski Księgi Jozuego i różne jego wersje oraz ich
starożytne przekłady
Najstarsze teksty źródłowe, w których znajduje się tekst oryginalny Księgi Jozuego należy łączyć najpierw z tekstem hebrajskim tej Księgi (TH), który
został przekazany w Biblii Masoreckiej ™ z uwagami K(e)tib, oznaczającymi,
to, co zostało napisane w tekście hebrajskim, posiadającym pierwotnie tylko
same spółgłoski, jak również z adnotacją Q(e)re, czyli jak należy go czytać105.
Praktycznie praca Masoretów, a zwłaszcza tzw. punctatores (skrybów) polegała
na uzupełnieniu pisma spółgłoskowego hebrajskiego samogłoskami, zgodnie z
tradycją synagogalną trwającą do VII wieku po Chrystusie, aby ustalić za ich
pomocą współczesną i obowiązująca wymowę wyrazów106.
Jak sądzą współczesni badacze tekstu hebrajskiego w Księdze Jozuego, to
tradycja masorecka na ogół w dobrym stanie i wiernie przekazała tekst tej Księ104
Zob. J.B. Łach, Zestawienie chronologiczne dziejów człowieka i jego kultury w
starożytnym Bliskim Wschodzie (schematy), w: Człowiek a kultura, Rzeszów 2004, s. 94, zob.
nadto Ekskursy I-VII na końcu Komentarza.
105
Np. w Joz 3,16; 6,7; 15,47; 20,8.
106
S. Łach, P. Leks, Wstęp do języka hebrajskiego, w: Gramatyka języka hebrajskiego, Wyd.
UJ, wyd. II popr. I uzup. Kraków 1960, s. 3n.
139
gi. Oprócz błędów pochodzących z tradycji masoreckiej107 wymienia się przeoczenia w uwagach wyjaśniających w Joz 1,2; 3,5 i 24,17, dittografie108, niekonsekwencje w niektórych wersjach narracji 109 i zbędne dodatki110.
F.M. Cross i jego szkoła111 w latach 1947-1977 tj. przeszło przez trzydzieści lat prowadziła badania nad tekstem hebrajskim w księdze Jozuego W wyniku
tych specjalistycznych badań, w czasie których porównywano TM Joz, znajdujący się we współczesnych wydaniach krytycznych BH z tekstem hebrajskim
znalezionym w Qumran, przekład aleksandryjski LXX i trzy recenzje greckie
Aquilii, Symmachia i Theodocjana. Ci badacze tekstu przedstawili następujące
opinie, a mianowicie najpierw stwierdzono, iż w historii Izraela w związku z jego diasporami powstały trzy wersje TH, które zawierały tekst pierwotny tj. tzw.
wersje egipska, palestyńska i babilońska TH. Każda z tych wersji była przepisywana przez kopistów - skrybów, a także zgodnie z ówczesną tradycją w niektórych miejscach została pouzupełniana, wyjaśniona, a niekiedy zmieniona. W
I w. n.e. uczeni żydowscy wybrali wersję babilońską, jako tekst najbardziej wiarygodny. Według F.M. Crossa jest on identyczny z recenzją tekstu Teodocjana,
która to wersja stanowiła podstawe dla recenzji tekstu Akwili i Symmacha. Porównując te wersje tekstu z odkrytymi Qumran fragmentami z Joz 2-8.10 i 17
stwierdzono, że zawierają tekst w wersji palestyńskiej, pochodzący z czasów
Hasmoneuszów tj. 100 r. przed Chr., a starogrecki przekład wykorzystał wersję
egipską. Natomiast przekład Symmachia oprócz recenzji Teodocjana jako podstawę tłumaczenia wziął również przekład starogrecki i inne bliżej nieznane re107
Na podstawie analizy krytycznej w wydaniach BH podaje m.in. takie błędy pochodzące z
tradycji masoreckiej, jak np. w Joz 7,17, gdzie występuje lagg(e)barim zamiast labbattim czy
w 15,28 ubiz(e)jot(e)jah zamiast ub(e)notem itp. Zob. aparat krytyczny pod tłumaczeniem
tekstu tej Księgi. por. D. Baldi, Giosue, LSB, Roma Torino 1952, 3; J.A. Soggin, Le livre de
Josue, CAT-Va, Neuchatel 1970,21; R.G. Boling, G.E. Wright, Joshua. A New Translation
with Introduction and Commentary, AB 6, New York 1982, 379.
108
Np. Joz 12,20; 15,9; 19,34.46.
109
Np. Joz 3,1-4,6.
110
Np. Joz 8,11b-13; por. P.B. Mariani, De libro Josue, w: Introduction in libros Sacros
Veteris Testamenti, Roma 1958, s. 126.
111
F.M. Cross, The Ancien Library… 84.
140
cenzje tekstu Joz. Nadto tekst starogrecki w I w. przed Chr. został poddany udoskonaleniu. To udoskonalenie tłumaczenia dokonano w oparciu o tekst palestyński. W wyniku tych prac translacyjnych powstał tekst Proto-Lukiana. Trzecia
zaś wersja TH tj. babilońska stała się podstawą do powstanie recenzji zwanej
kaige, z której znów korzystali tranlatorzy przekładu starogreckiego. Zawiera on
95 charakterystycznych dodatków, których nie spotykamy w innych przekładach.
Inny z wielkich badaczy kształtowania się tekstu greckiego w Księdze Jozuego M.L. Margolis112 uwzględnił aż pięć różnych recenzji w tekście greckim,
a mianowicie grecką, palestyńską, syryjską, konstantynopolitańską i mieszaną i
zwrócił uwagę, iż te recenzje wpłynęły na różnice jakie istnieją między TM, a
przekładem LXX BA i recenzją Lukiana.
H. Orlinsky113 wyjaśnia niektóre różnice pomiędzy TM a LXX specyfiką
tej wersji. Np. zwrot „Mojżesz, sługa Jahwe, który występuje 17 razy w TM, zostaje potraktowany jako zbyteczny i o 4 razy mniej ujęty w przekładzie LXX,
niż w masoreckiej wersji Księgi Jozuego. Natomiast większe różnice zostały
ukazane w wydaniu LXX przez Rahlfsa114, gdzie w rozdziałach 15 i 19 podano
w dwóch kolumnach odchylenia między kodeksami Watykańskim (B) i Aleksandryjskim (A)115.
Odchylenia te ujawniają się głównie w nazwach geograficznych. W badaniach literackich tekstu stawiano pytanie, która wersja tekstu jest bliższą oryginałowi? I tak jedni uczeni, tacy jak F. Hummelauer116 czy A. Gelin117 czy A.
112
M.L. Margolis ,The Book of Joshua in Greek, New York 1931-1938.
H. Orlinsky ,The Hebrew Vorlage of the Septuagint of the Book of Joshua, VT Sup 17
(1969), 187-195.
114
Septuaginta id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes,opr.A. Rahlfs
Stuttgart 19658.
115
Jan Łach, Tekst Księgi Jozuego. Dzieło deuteronomistyczne, w: Wstęp do Starego
Testamentu, red. S. Łach, Poznań-Warszawa 1973, 256.
116
F. Hummelauer ,Josue, CSS, Paris 1903.
117
A. Gelin, Josue, BP III, Paris 1949, 10n.
113
141
Schulz118 opowiadali się za przekładem aleksandryjskim LXX. Natomiast M.
Noth119 jak również M.L. Margolis120, a w Polsce S. Gacek121, za nim S. Wypych122 jak również autor tego przekładu i komentarza uważają za bliższy oryginałowi TH, do którego można dojść na podstawie krytyki wewnętrznej i zewnętrznej tekstu na podstawie także innych lectio varians z późniejszych w/w
translacyjnych przekazów tekstu oryginalnego123.
Inne starożytne przekłady jak syryjski Peszitta czy Targumy idą głównie
za TM124.
To samo trzeba stwierdzić o łacińskiej Wulgacie, która również nie wykazuje większych różnic od TM, z tym zastrzeżeniem że św. Hieronim dokonał w
swym przekładzie dodatkowych interpretacji nazw hebrajskich, a nawet dodał
inne wyjaśnienia, jak np. w Joz 19,22-24, gdzie czytamy: 22. Et pervenit terminus eius usque Thabor et Sehesima et Bethsames; eruntque exitus eius Jordanis:
civitates sedecim et villae larum. 23. Haec est possessio Filiorum Issachar per
cognationes suas Urbas et viculi larum. 24. Ceciditque sors quinta tribus filiorum Aser per cognationes suas”125.
2. Historia redakcji tekstu hebrajskiego w świetle badań literackich.
118
A. Schulz ,Das Buch Josue, Bonner AT, Bonn 1924.
M. Noth ,Das Buch Josue, HAT, red. O. Eissfeldt, T. 7, Tübingen 19532.
120
M.L. Margolis ,The Book of Joshua in Greek, New York 1931-1938.
121
S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 100.
122
S. Wypych ,Wejście do ziemi Obiecanej (Księga Jozuego), w: Wprowadzenie w myśl i
wezwanie Ksiąg Biblijnych. T. 2 Księgi historyczne ST. Dziejopisarstwo Izraelskie; red. J.
Frankowski, współred.S.Wypych,Warszawa 2006, s. 25.
123
BHS, Libros Josuae et Judicum przyg. R. Meyer 1972, wyd. K. Elliger, W. Rudolph,
Stuttgart 1967/77 por. także, BH, wyd. R. Kittel, Stuttgart 196213, por. niżej.
124
Zob. tzw. Krytyka tekstu umieszczona w Komentarzu pod tekstem przekładu Księgi
Jozuego, niżej.
125
Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem (wyd. R. Weber), Stuttgart 1959, por. Jan Łach,
Księga Jozuego, w: Wstęp do Starego Testamentu, red. S. Łach, Pallottinum, Poznań –
Warszawa 1973, a także, S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 100.
119
142
a.
Hipotezy, w których przyjmuje się tylko jedną główną redakcję
deuteronomistyczną w Księdze Jozuego od czasów M. Notha126.
Podczas komentowania księgi Jozuego w 1938 r. M. Noth127 znalazł klucz
do jednolitości dzieła historyczno-deuteronomistycznego, które dotyczyłoby
Ksiąg od Pwt (łac. nazwa Deuteronomium) aż do 1-2 Krl łącznie128. Tę nową
hipotezę przedstawił on kompleksowo w swym dziele Überlieferungsgeschichtliche Studien. Die sammelnden und bearbeitenden Geschichtswerke im
Alten Testament129, za co otrzymał od O. Eissfelda miano ojca historycznego
dzieła
deuteronomistycznego
(deuteronomistisches
Geschichtswerk-skrót:
DtrG)130. Przechodząc od Pięcioksięgu do kolejnych dzieł Jozuego, Sędziów, 12 Samuela i 1-2 Królów, gdzie siedem stuleci dziejów izraelskich zostało przedstawione w sposób, któryw swoim otoczeniu nie ma sobie równego… opracowuje (bowiem) sumiennie przekazy literackie i bezpośrednio przeżyte wydarzenia i
dąży przy tym do zaskakująco zamkniętej koncepcji131.
M. Noth w swoim komentarzu do ksiegi Jozuego132 przedstawiając jego
ewolucyjny charakter kompozycji wyróżnił następujące etapy etapy redakcji, a
mianowicie etap tradycji, redakcję zbieracza, historię deuteronomistyczną i postdeuteronomistyczne dodatki. W części I i III księgi Jozuego (1-12; 22-24) ,jego
zdaniem, znajdują się sagi etiologiczne z ośrodka kultu w Gilgal i Sychem. Te
tradycje były związane tylko z jednym pokoleniem ,czy grupą istniejącą w tych
126
Wcześniejsze badania i hipotezy przedstawiono, w: J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt.,
70-73.
127
M. Noth, Das Buch Josua, Tübingen 1938; 1953 wyd. 2 (HAT I,7), 1971 wyd. 3 (HAT
VII)
128
Wcześniejsze hipotezy: zob. J.B. Łach, Wstęp historyczno-krytyczny, w: Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., s. 70-75.
129
Halle 1943; Tübingen 1957 2 =1967 3.
130
O. Eissfeld, Einleitung in das Alte Testament, Tübingen 1956, 291, Szeroko omawiam te
zagadnienia we Wstępie historyczno-krytycznym, w: J.B. Łach, Księgi 1-2 Królow, dz. cyt.,
76n.
131
Cyt. za: H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Bielsko-Biała (Augustyna)
1997, 118, tł. P. Mathäeus z:Einführung in das Alte Testament, Berlin - New York 19955.
132
M. Noth, Das Buch Josue, dz. cyt., VII-XV.
143
ośrodkach kultu. Nadto w tych częściach I i III Joz trzeba wyróżnić dwa opowiadania (narracje) w stylu epickim mające charakter lokalny w Joz 10 i 11,1-9.
W części II (r. 13-21) znajdują się u praźródeł tekstu dwa dokumenty, a
mianowicie w którym przedstawia się system granic i późniejszy podział Palestyny z czasów królewskiej czyli całkowicie podbitej w idealnych granicach. To
źródło wg M. Notha powstało jeszcze przed zjednoczeniem wszystkich pokoleń
izraelskich w jeden naród. Drugi późniejszy dokument zawierający listę miast
podbitych pochodziłby z czasów króla Jozjasza (+ 609 r.)
Następny etap związany to połączenie niezależnie od siebie istniejących
sag etiologicznych w Gilgal w jeden zbiór. M. Noth łączy ten etap kompozycji z
bliżej anonimowym „zbieraczem”, żyjącym ok. IX stulecia przed Chr. Inny
znów „zbieracz” znalazł inne sagi etiologiczne i przekazy o terenach, które były
znane wśród innych grup i pokoleń izraelskich i nadał tym wszystkim przekazom charakter uniwersalny czyli przypisując je i odnosząc do całego Izraela. W
czasach reformy religijnej króla Jozjasza, najprawdopodobniej tworzący tzw.
szkołę dtr przepracowali zbiór narracji o podboju i podziale terenów Kanaanu,
dołączając jednak listę miast z tych czasów.
W kwestii redakcji II części Ksiegi Jozuego (r. 13-21) M. Noth uważał, iż
tę część była dziełem innej grupy Deuteronomistów. W czasach niewoli babilońskiej związano te opowiadania z postacią Jozuego, łącząć wtedy także te dwa
oddzielne zbiory o podboju i podziale w jedno dzieło. Oprócz tego M. Noth
uważał, że istnieją jeszcze późniejsze postdtr dodatki, które mogły pochodzić z
oddzielnego źródła. Należą do nich fragmenty takie jak Joz 14,1b; 19,51a;
21,1n.
W późniejszym okresie uczeni nie tyle podważali etapy redakcji, ile np.
odnośnie tradycji (źródeł), które przyjął M. Noth wymieniali inne, a mianowicie
z Pentateuchu (K. Möhlenbrink; S. Mowinckel)133, inne źródła zarówno, których
133
Pierwszy z autorów K. Möhlenbrink, w: Die Landnahmesagen, dz. cyt. ad loc. łączy
niektóre teksty Joz z tradycją J i E z Pięcioksięgu, natomiast drugi S. Mowinckel, w:
144
nie da się dokładnie wymienić, jak źródła pisane, których znów możemy wyróżnić na podstawie analizy literackiej.
J.A. Soggin134 łączy teksty Joz 7; 8,30-35; 10,16n i 12 z ośrodkiem kultu
w Gilgal. Opisy te stanowiły różne źródła i były związane lokalnymi okręgami i
dotyczyły pojedynczych plemion, a nie całego Izraela. Według tego autora Joz
13-21 zawiera również bardzo stare źródła, które są odzwierciedleniem starych
tekstów w Sdz 1. Np. w Joz 10,13 wymienia się Księgę Sprawiedliwego (sefer
jaszar) lub Pieśni (sefer szir), podobnie jak to czynił Deuteromista Historyk/Dziejopisarz (DtrH) przy prezentowaniu dziejów poszczególnych królów
zwłaszcza w 1-2 Krl135. Do innych źródeł pisanych zalicza się również tekst Joz
18,9, w którym mówi się o spisaniu przydziałów ziemi wraz z ich granicami,
czyli tzw. listy i spisy geograficzno-etnograficzne i topograficzne oraz wykazy
miast-królestw, ludów, granic w Joz 13,1nn. W innych dwóch tekstach Joz 8,32
i 24,26 istnieje wzmianka, że Jozue spisał Prawo, czyli pozostawił je najprawdopodobniej w formie tekstu spisanego.
Późniejsi uczeni na podstawie badań archeologicznych różnych odkrywanych coraz częściej dzieł pozabiblijnych i bibliotek orientalnych oraz analizy
strukturalnej tekstów biblijnych bronią nie tylko historycznego charakteru źródeł136, ale nie zgadzają się z opiniami M. Notha odnośnie, iż osoba Jozuego dopiero w końcowej fazie redakcji została połączona z tekstem Joz, jak również, że
wszystkie opowiadania o podboju Kanaanu mają podstawy tylko etiologiczne137.
Te różnice występujące w tekście hebrajskim Księgi Jozuego, jak związane z tym różne poglądy uczonych, którzy wprawdzie prawie powszechnie przyTetrateuch-Pentateuch-Hexateuch, BZAW 90, 1964, 21 widzi wpływ źródła J z Pięcioksięgu
w rozdziałach Joz 15-19 i 24, a źródła P w II części Joz.
134
J.A. Soggin ,Le livre de Josue, dz. cyt., 14-18.
135
Zob. J.B. Łach,Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s.79n.
136
Np. Y. Kaufmann, The Biblical, dz. cyt., 67n; D. Baldi, Giosue, dz. cyt., s. 6-11 i M.H.
Woudstra, The Book of Joshua, dz. cyt., s. 13-16.
137
A. Bea, recenzja do dzieła M. Notha, Das Buch Josua, w: Bb 20 (1939); R. de Vaux,
recenzja do w/w dzieła M. Notha, w: RB 47 (1938), 462n i W.F. Albright, The Israelite
conquest of Canaan in the Light of Archeology, BASOR 74 (1938), 11-23.
145
jęli teorię M. Notha o charakterze deuteronomistycznym tych Ksiąg od Pwt do
1-2 Krl, to jednak w kwestii jedynego redaktora tych dzieł zaczęli mieć już inne
zdanie.
b. Uczeni przyjmujący w Księdze Jozuego jako główną redakcję deuteronomistyczną i przynajmniej dwóch głównych redaktorów
Wśród uczonych XX wieku F.M. Abel138 opowiadał się za dwoma głównymi redaktorami dtr, którzy w oparciu o różne dokumenty historyczne i geograficzne pochodzące z sanktuarium w Gilgal utworzyli najpierw w oparciu o
Sdz 2,6n pierwszą wersję Księgi Jozuego, a następnie drugi w oparciu o Sdz
1,1n uzupełnił to pierwsze dzieło włączając nadto do I części pierwotnej Księgi
Mowę pożegnalną Jozuego (Joz 23), a do II części Joz 1,10; 8,30-35 i 24. Wg
opinii tego egzegety praca tych redaktorów polegała głównie na kompilowaniu,
harmonizowaniu i zestawianiu w odpowiednich miejscach poszczególnych zdarzeń i poddawaniu ich teologicznej interpretacji.
R.G. Boling139, R.D. Nelson140 jak również B. Peckham141 przyjęli w dziele Jozuego podwójne opracowanie deuteronomistyczne, które oznaczyli za pomocą sygli Dtr1 i Dtr 2. W sposób oryginalny przedstawił historię redakcji
dwóch głównych redaktorów trzeci z uczonych tj. B. Peckham. Jego zdaniem
obydwie wersje dtr dotyczące historii wejścia i zajęcia ziemi Kanaan przez Izraelitów są związane najpierw z faktami historycznych niektórych wydarzeń
przedstawionych w Pentateuchu. Dtr1 podbój Kanaanu łączy z górą Przymierza
Horeb (Synaj). Wydarzenia w Ksiedze Joz są dalszą częścią obietnic Przymierza
z tej Świętej Góry. Ziemia Kanaan, zgodnie z wyznawaną koncepcja teologiczną
była przedmiotem przymierza, ponieważ, kto zawarł przymierze i zachowywał
138
F.M. Abel ,Le Livre de Josue, LSB, Jerusalem 19582.
R.G. Boling, G.E. Wright, Joshua, dz. cyt., 143-545.
140
R.D. Nelson, Recenzja dzieła: R.G. Boling, G.E. Wright, Joshua, w: CBQ 45 (1983)
1,95n.
141
B. Peckham, The Composition of Joshua 3-4, w: CBQ 46 (1984), 427-431.
139
146
je, ten również posiadał ziemię. Odrzucenie przymierza i jego Tory łączyło się
niepowodzeniem w zdobywaniu i posiadaniu ziemi, jak to przedstawił Dtr1 w
opowiadaniach o Jerycho, Aj, czy o koalicji południowej i północnej w Izraelu.
Dtr1 opowiadanie o podboju Kanaanu słada się z trzech epizodów.
Pierwszy epizod zawiera 9 paragrafów, które rozpoczynają się zwrotem
hebrajskim waj(e)hi (I stało się...)
Są to następujące fragmenty w Joz, a mianowicie: Joz 1,1ab. 2. 3. 5ab (1);
Joz 2,1. 3ab. 4-5 (2);
Joz 2,6-9a. 12ab. 13-15 (3); Joz 2,16. 22-24a (4); Joz 3,5. 10b. 16b (5);
Joz 6,2. 16b. 20ab (6); Joz 6. 22. 23a. 25a b (7); Joz 8,1. 2b. 3ab. 4-5a. 6a b. 7.
9a (8); Joz 8,11a. 16. 19a. 20b. (9)
Drugi epizod w dziele Dtr1 ma znów 6 paragrafów, a mianowicie Joz 9,35 (1); 9, 8-9a. 12-13. 15a (2); Joz 10, 1a b. 2 (3); Joz 10,3a-4a. 5. 8. 9a10a (4);
Joz 11,1-3. 5. 6a (5); Joz 11, 7. 8a. 16-17. (6)
Przedstawiono w nich podbój całej ziemi od zawarcia przymierza z Gibonitami aż do pokonania króla Chasoru Jabina oraz królów Północy. Zwycięstwa
zostały tu przypisane Jahwe i dowództwu Jozuego i są potwierdzeniem obietnicy Horebu (Synaju)
Trzeci zaś epizod posiada dwa paragrafy w których Dtr1 przedstawia karierę Jozuego i podaje notę o jego śmierci. (Joz 11,18. 23 a b/1/ i Sdz 2,8.10;
por. Joz 24,29-30/2/)
Według B. Peckhama Dtr2 dołączył zaś komentarz do opowiadań Dtr1 o
podboju w formie tekstu Joz 12,1-24, 33. Stosuje w tym tekście tę samą zasadę
kompozycji co Dtr1, a mianowicie trzy epizody podzielone na podobne fragmenty wraz incydentami (włączeniami)142.
142
Szerzej i drobiazgowo omawia poglądy tego badacza tekstu: S. Gacek, Księga Jozuego dz.
cyt., s. 95-97; zob. także:Kwestie literackie w Komentarzu, niżej.
147
Kolejni uczeni, jak F.M. Cross143 R.D. Nelson144 czy R. Smend145
udoskonali hipotezy swoich poprzedników o podwójnej redakcji Księgi Jozuego
i innych Ksiąg z tego zbioru.
Stwierdzili oni, że obok pierwszego Dtr1 redaktora historycznego dzieła
Deuteronomisty Historyka/Dziejopisarza (skrót: DtrH) trzeba przyjąć innego
redaktora (ew. wydawcę) i innego autora (Verfasser), który ocenił wszystkie
wydarzenia i postacie od Pwt 1,5 aż do końca 2 Krl pod kątem prawnym, tj.
nomistycznym. Stąd R. Smend nazwał Dtr2 Nomistą, czyli Prawnikiem i
oznaczył go siglem DtrN146. Za tą hipotezą opowiedzieli się inni uczeni jak M.
Dietrich, T. Veijola, H. Spieckermann, C. Levin i R. Stahla147.
c. Hipotezy, w których przyjmuje się potrójną, główną redakcję
Obok tych dwóch głównych opracowań i redakcji inni uczeni, a zwłaszcza
E. Würthwein148, a za nim G. Hentschel149 i jako pierwszy w Polsce autor tego
opracowania we wcześniejszym opracowaniu w tej grupy Ksiąg, a mianowicie
w komentarzu do Ksiąg 1-2 Królów150 przyjęli trzech głównych redaktorów
obok wspomnianych DtrH i DtrN również redaktora (ew. wydawcę) i autora
Deuteronomistę Proroka (skrót: DtrP).
143
F.M. Cross, The Themes of the Book of Kings and the Structure of the Deuteronomistic
History, w: Canaanite Myth and Hebrew Epic,Cambridge mass, 1973, s. 274-89, zob. F.M.
Cross i jego szkoła, w: J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s. 77n.
144
R.D. Nelson, The Double Redaction of the Deuteronomistic History, w: JSOT Suppl.
Series 18, Sheffield 1981.
145
R. Smend, Die Enstehung des AT (TW 1), Stuttgart 1983, s. 123, por. J.B. Łach, R. Smend
i jego zwolennicy, w: Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s. 76n.
146
Zob. Józ. Łach, Jak powstały księgi od Jozuego do 2 Królewskiej?, w: Stary Testament o
swoich największych postaciach,Rzeszów 2002, 34-40 i inne art.np.Tenże, Z problematyki
literackiej 1-2 Krl, CT 72 (2002) 1, 45-56.
147
Za: N. Lohfink, Rückblick, dz. cyt., 39, por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. 77.
148
E. Würthwein, Studien zum Deuteronomistischen Geschichtswerk (ZAWBeih 227), BerlinNew York 1994, s. 2-10, a także; Tenże, Die Bücher der Könige. (ATD 11/1.2), Göttingen
1977 (T. I); 1984 (T. II).
149
G. Hentschel, 1. Könige. 2. Könige, Leipzig 1985, a w Polsce J.B. Łach, Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., s. 7-8.
150
J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s.7nn.
148
Pierwszy redaktor (wydawca) i autor DtrH tworzył pierwsze zręby dzieła
w 1-2 Krl krótko przed niewolą i w niewoli, kiedy monarchia chyliła się do
upadku, a później upadła, widział potrzebę uobecnienia historii dla
podtrzymania ducha narodu oraz jego świadomości narodowej: czym i kim
jesteśmy?
Najpierw
wykorzystał
materiał
historyczny,
który
był
najodpowiedniejszy ku pokrzepieniu serc i odpowiedzi na to pytanie, czy czasy
świetności królestwa w okresie panowania Salomona i innych królów mogą stać
się rzeczywistością, która przeminęła bezpowrotnie, czy może ona wrócić?. Na
tym tle wtedy powstały zręby, a następnie całe dzieło DtrH 1 czy nieco
rozszerzone dzieło DtrH2 w 1-2 Królów151. To opracowanie poprzedzono
wkrótce dziejami Saula i Dawida (1-2 Sm). Najpóźniej powstało dzieła DtrH w
Sdz i Joz152.
Ok. 550 r. i później rozrzeszono dzieło DtrH w oparciu różne tradycje
prorockie, jak profetyczne narracje typu zapowiedź-wypełnienie, które łączy się
z DtrP1 i profetyczne narracje zredagowane znów przez szkołę DtrP2, w której
odchodzi się w większości wypadków, jak np. przy profetycznych narracjach o
wielkich prorokach Mówcach Eliaszu i Elizeuszu, od tego schematu DtrP 1
zapowiedź – wypełnienie i w oparciu o stare tradycje zredagowano luźne i
ciekawe opowiadania prorockie, zawierające w sobie różne elementy literackie i
gatunkowe153.
Najmłodszy redaktor tych Ksiąg Nomista/Prawnik (skrót: DtrN1+2+3)154
jeszcze raz po DtrH1+2/?/ ocenił te tradycje i dzieła poprzedników z punktu
widzenia deuteromistycznego.
151
Zob. J.B. Łach, Styl i dzieło DtrH w 1-2 krl oraz jego teologiczne przesłanie, w: Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., s. 83-94, zob. nadto: P. Mierzwa, Najstarszy obraz króla Salomona. Studium
literacko-egzegetyczno-teologiczne 2 Sm 12,24-25 i 1 Krl 1-11. Rozpr. doktorska napisana
pod kierunkiem ks. dr. hab. prof. UR J.B. Łach, Lublin (KUL) 2008 (msp).
152
Por. Przedmowa, wyż. i Kom. ad loc.
153
J.B. Łach, Styl i dzieło DtrH w 1-2 Krl oraz jego religijne przesłania, w: Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., 94-119.
154
Zob. Przedmowa, wyż. i Kom. ad loc.
149
W wyniku tej oceny najpierw w 1-2 Krl nie tylko 6 królów, którym z
punktu widzenia dtr DtrH nie miał nic do zarzucenia, ale tylko u dwóch, a
mianowicie u królów Ezechiasza i Jozjasza DtrN1+2 nie znalazł zastrzeżeń
odnośnie dalszych wymagań dtr, a mianowicie przeciwko jedności kultu i
składaniu ofiar w Jerozolimie, czy zastrzeżeń odnośnie idolatrii i postępowania
na wzór Dawida155.
Z podobnych struktur literacko-teologicznych i w tych samych
środowiskach 1-2 Krl powstawały wcześniejsze historycznie dzieje Wielkiej
epopei narodowej ku pokrzepieniu serc w w 1-2 Sm, jak również w
najmłodszym retrospektywnych dziełach, a mianowicie w księgach Sędziów i
Jozuego156.
d. Narracje historyczne, profetyczne i nomistyczne w Księdze Jozuego
Księga Jozuego pod względem literackim składa się z rozmaitych jednostek literackich, wśród których najczęściej wymienia się z powołaniem na źródła
jeden fragment poetycki, wykazy miast i opisy granic i działów przydzielonej,
czy zdobytej ziemi, opowiadania o etiologiczne, kilka ujęć, które można nazwać
sagami, szereg pojedynczych upomnień, czy fragmentów parenetycznych oraz
liczne fragmenty o charakterze legendarnym i kultycznym. Te wszystkie tradycje
z punktu widzenia literackiego można połączyć w księdze Jozuego, jak i w innych
w
dalszych
pięciu
Księgach
dzieła
historyczno-profetyczno-
nomistycznego (Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Krl) ze źrodłami przeddeuteronomistycznymi
155
J.B. Łach, DtrN i jego dzieło w 1-2 Krl oraz teologiczne przesłanie; tamże, dz.cyt.s. 119125.
156
Zob. S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 98, gdzie słusznie twierdzi, że wyodrębnienie w
Joz trzech warstw w sposób najbardziej pełny i zbliżony do rzeczywistości odzwierciedla
powstanie Jozuego, a także T. Brzegowy, Dzieło deuteronomistyczne, w: Księgi historyczne
ST, dz. cyt. 11-42 i S. Wypych, Historia i teologia Deuteronomisty. Wejście do Ziemi
Obiecanej (Księga Jozuego), dz. cyt., s. 13-18.19-75. Zarówno S. Gacek, jak i za nim S.
Wypych niezbyt szczęśliwie tłumaczą nomistischer Deuteronomist jako imienni
deuteronomiści. Najprawdopodobniej połączyli ten przymiotnik niemiecki z łacińskim nomen
tj. imię, a nie jak powinno być z greckim nomos czyli mamy tu do czynienia z opracowaniem
Deuteronomisty Prawnika albo Nomisty (skrót: DrtN):
150
(łac. Quelle skrót: Q) lub już deuteronomistycznie przerobionymi (deuteronomistyczne źródła: skrót: DtrQ), które mogły być wykorzystane w tych księgach
przez Deuteronomistę Dziejopisarza lub Historyka (skrót: DtrH), albo nawet
dwóch redaktorów i utworzone przez nich szkoły deuteronomistycznohistoryczne (skrót: DtrH1+2)157.
Do charakterystycznych cech narratywnych DtrH, odróżniających je od
innych ujęć literackich Deuteronomisty Proroka (skrót: DtrP1+2) i Deuteronomisty Prawnika lub Nomisty (skrót: DtrN1+2+3) w księgach od Joz-2 Krl jest w
nich schematyczny sposób ujmowania dziejów i postaci biblijnych występujących w tych dziełach158. Rozpoczyna się zazwyczaj prezentację postaci biblijnych od tzw. Proemium, czyli formuły introdukcyjnej,w której podano bliższe
dane genealogiczne, zwłaszcza przy postaciach królów i dane chronologiczne
zsynchronizowane z latami królów bratnich królestw Judy i Izraela. Nadto DtrH
podawał wiek władców w chwili obejmowania tronu i imiona matek królów z
Judy. Następnie pojawiały pierwsze dtr oceny królów, które później kontynuował DtrN. Często ta formuła wstępna (łac. Proemium) zostało usunięte, zwłaszcza wtedy, gdy w jego miejsce pojawiły inne teksty szersze o królu. Np. Ten zabieg literacki zastosowano przy królach Dawidzie czy Salomonie, gdzie istnieją
tylko epilogi ze schematu DtrH1, a brak formuł introdukcyjnych, wstępnych
tzw. schematycznego Proemium np. przy królu Salomonie( 1 Krl 3*11*:DtrH2:zob. w 1 Krl 2, 10-11: epilog dziejów króla Dawida, por. w 1 Krl 11,
40-43: epilog dziejów króla Salomona)159.
W księdze Jozuego zachodzi podobna sytuacja z prezentacją jej głównego
bohatera Jozuego, w której występuje podobny epilog jego dziejów w dwóch
podobnych wersjach, a mianowicie w Joz 24,29-30 i Sdz 2,8-9, przy czym wer157
Zob. P. Mierzwa, Najstarszy obraz króla Salomona.Studium literacko-egzegetycznoteologiczne 2 Sm 12,24-25 i 1 Krl 1-11. Rozpr. doktorska napisana pod kierunkiem ks. dr.
hab. Prof. UR J.B. Łacha, Lublin (KUL) 2008, s. 36nn. (msp).
158
J.B. Łach, Styl i dzieło DtrH w 1-2 Krl oraz jego teologiczne przesłanie, w: Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., s. 83nn.
159
Tamże, dz. cyt., s. 92nn.
151
sja w Sdz wydaje się być starsza od wersji w Joz, gdzie znajduje się na początku
epilogu element łączący w postaci frazy: Po tych wydarzeniach… (Joz 24,29a).
Porównując te epilogi możemy w nich wyróżnić stałe elementy. Tak jak
np. przy Salomonie w 1 Krl 11,41 podano, gdzie można znaleźć inne dodatkowe
informacje o tym królu. Była to w przypadku króla Salomona Księga dziejów
Salomona ((sefer Dibrê šülömò), dosłownie Słów Salomona (1 Krl 11,41).
W przypadku króla Dawida, podobnie jak i Jozuego brakuje tej noty. Wynikało to z tego, że im wcześniejsze historycznie dzieje przedstawiał DtrH brakowało mu pisanych źródeł do których mógł się odnieść się w swym dziele. We
wszystkich epilogach pojawiają się noty o śmierci bohatera i o miejscu jego pochówku. Następnie DtrH podawał przy królach imię następcy160.

O Jozuem podano w epilogu w Sdz (2,10-11), najprawdopodobniej
w późniejszym łączniku narracyjnym taką frazę:
A gdy również całe to pokolenie wymarło i nastało po nich inne pokolenie,
które nie znało Jahwe, ani tego, co On uczynił dla Izraela. Zaczęli synowie
Izraela czynić zło w oczach Jahwe (i służyli Baalom)161.
W Joz (24,31) ta fraza została sformułowana w znaczeniu pozytywnym:
Izrael służył Jahwe przez wszystkie dni życia Jozuego i przez dni życia
starszych, którzy przeżyli Jozuego, a którzy znali wszystkie dzieła Jahwe, jakich
On dokonał dla Izraela.
Nadto za tradycjami z Pięcioksięgu podano informacje o sprowadzeniu relikwi Józefa z Egiptu i pogrzebaniu ich w Sychem, a kapłana Eleazara w Gibei.
(Joz 24,32-33). Prawdopodobnie te nekrologi zostały wprowadzone do Księgi
Joz przez późniejsze opracowania o patriarchach (DtrN3) i kapłańskie (PJoz+S)162.
160
Tamże, dz. cyt., s. 92.
Najprawdopodobniej był to już późniejszy dodatek redakcyjny DtrN.
162
Zob. Przedmowa, wyż. i Kom.ad loc.
161
152
W miejsce Proemium DtrH1najprawdopodobniej DtrH2163 wprowadził inne dodatkowe dtr opisy w oparciu o przytoczone dokumenty, jak np. Księgę
Jaszar (Joz 10,12n), czy spisy i listy, w których podano granice geograficznopolityczne zajętej i przydzielonej ziemi, pokonanych królów, zdobytych miast
itp.
W Księdze Liczb 21,17nn podano szereg nazw geograficznych, ułożonych rytmicznie, które najprawdopodobniej stanowią pozostałość starożytnej
pieśni z czasów wędrówki plemion izraelskich do Ziemi Obietnicy. Jak pisze A.
Tronina164 podobny wykaz miejsc postoju na pustyni podawał najprawdopodobniej Psalmista w pierwotnej wersji Ps 68. W wspomnianej Księdze Liczb 21,1720 nawiązano najprawdopodobniej do tzw. Pieśni o studni, a ww. 27-30 do podobnego utworu poetyckiego tj. tzw. Pieśni o Cheszbonie.
Jak wynika z poprzedzającej je noty redaktorskiej w w. 14 owe w/w cytowane teksty pochodzą z Księgi Wojen Jahwe.
Uczeni, np. S. Mowinckel165 widzieli w tych pieśniach analogię do narodowych epopei sąsiadujących z Izraelem krajów ościennych, zwłaszcza Asyrii i
Babilonii, skąd również poeci izraelscy mogli czerpać swe inspiracje i wzorce
literackie. Najprawdopodobniej również redaktorzy DtrH1+2 w całym opus deuteronomicum 1-2 Krl-Joz wykorzystywali te źródła najprawdopodobniej nie tylko w wersji dosłownej (Q), ale również w dtr wersji (DtrQ). W księdze Joz
10,12n DtrH2 w narracji o zwycięstwie plemion izraelskich na Amorytami po
tekście najprawdopodobniej poetyckim, bo utrzymanym w rytmicznej formie i
posiadającym archaiczny język i styl kompozycji pojawia się pieśń –modlitwa
Jozuego ujęta w paralelizm synonimiczny:
163
Zob. P. Mierzwa, Najstarszy obraz króla Salomona. Studium literacko-egzegetycznoteologiczne 2 Sm 12,24-25 i 1 Krl 1-11. Rozpr. doktorska napisana pod kierunkiem ks. dr.
hab. Prof. UR J. B. Łacha, Lublin (KUL) 2008, s. 36 nn. (msp). Przyjmuję to opracowanie, ze
względu na racjonalny wniosek, iż DtrH1 nie likwidowałby swego dzieła, które sam napisał.
Musiał to zrobić jego następca, który chciał to dzieło swego poprzednika rozszerzyć o nowe
treści, czyli prawdopodobnie DtrH2.
164
A. Tronina, Ślady tradycji synajskiej w Ps 68, RTK 29 (1982), z. 1, 45-51.
165
S. Mowinckel, Hat es ein israelitisches Nationalepos gegeben?, ZAW 53 (1935), 130-152.
153
Zatrzymaj się słońce nad Gibonem,
Księżycu - nad doliną Ajjalon! (w. 12b: Q)
I objaśnia dalej redaktor przytaczając w podwójnej wersji tzw. cud słońca,
a mianowicie najpierw w w. 13a pisząc w ten sposób:
Słońce zatrzymało się,
A księżyc stanął: DtrQ (aż do czasu wymierzenia sprawiedliwości swoim
wrogom: DtrN1)
a następnie w w. 13 b, gdzie znów podano:
Zatrzymało się słońce w pośrodku nieba;
I nie śpieszyło się ku zachodowi: DtrH1 (przez cały dzień: DtrH2)
Po tym potrójnym nawiązywaniu do tej pieśni-modlitwy o cud słońca w/w
redaktorzy, podobnie, jak w całym opus deuteronomicum, wyraźnie, po raz
pierwszy w Księdze Jozuego odwołują się do zapisu (źródła: Q) z Księgi Jaszar.
Po raz drugi pojawia się to źródło (Q) Jaszar w elegii żałobnej Dawida na
śmierć Saula i Jonatana:
Tę oto lamentację wyśpiewał Dawid o Saulu i jego synu, Jonatanie. I polecił synom Judy nauczyć się (pieśni) o Łuku zapisanej w Księdze Jaszar (2 Sm
1,17-18).
Zwrot i polecił synom Judy nauczyć się (pieśni) Łuku przypomina podobne wprowadzenie do Kantyku Mojżesza z Pwt 32, gdzie Bóg nakazuje spisanie
tej pieśni i nauczanie jej synów Izraela (Pwt 31,19.22).
Ta pieśń Mojżesza, podobnie jak inna, umieszczona w związku z przejściem przez Morze Czerwone (Wj 15) noszą nazwę haszszirah, i podobnie jak
wypowiedź modlitewna Salomona w LXX w 1 Krl 8,12 (por. dodatek LXX w 1
Krl 8,53a), co jednak według TM hebrajskie szir (Pieśn) mogłoby w TH też odpowiadać wspominanej dwukrotnie w BH Księdze Jaszar (Joz 10,13; 2 Sm
1,18). Translatorzy aleksandryjscy (LXX) raz oddają tę nazwę jak „Księga
154
Sprawiedliwego” (biblion tou euthous), a drugim razem znów jako „Księga Pieśni” (biblion tes odes)166.
I.L. Seeligmann167 łączy te nazwę z pełnym określeniem tego spisanego
źródła ze zwrotem hebrajskim s-ph/f-r h-d-r j-ś-r->-l, co przy przekładzie hebrajskiego hadar przez niemieckie kriegerische Kraft całość tego dzieła tłumaczy przez: Księga zbrojnych czynów Izraela , a zatem byłaby identyczna z dziełem z Lb 21,14 tj. z „Księgą Wojen Jahwe”. Z 2 Sm1, 18 przy wzmiance o Księdze Jaszar pojawia się pieśń o Łuku. którą O. Eisfeldt168 połączył z w. 22, gdzie
wysławia się łuk Jonatana jako symbol waleczności.
A zatem podsumowując możemy powiedzieć, że redaktor DtrH2 rozszerzając dzieło swego poprzednika DtrH1 o czasach Wejścia do ziemi Kanaan
skorzystał z różnych dzieł zarówno o charakterze poetyckim zarówno w formie
pieśni, jak i kantyków oraz psalmów, które mogły znajdować w źródłach w formie cytatu, jak w/w Pieśń o Łuku z 2 Sm 1,18n, która znalazła zastosowanie
najpierw przeddtr źródle o charakterze najprawdopodobniej epickim, a zatem
rdzeń hebrajskim j-sz-r należałoby łączyć z Księgą Sprawiedliwego, czyli z
utworem w którym w formie różnych narodowych eposów przekazywano kolekcję i zbióry różnych tradycji z epoki podboju Kanaanu i najwcześniejszej historii
pierwszego Izraela na wzór innych pozabiblijnych utworów tego typu169. Według A. Troniny170 zbiór Księgi Jaszar zawierał zarówno pieśni sławiące Jahwe
za Jego zbawcze interwencje w dzieje Narodu, jak też lamentacje nad śmiercią
bohaterów, czy wreszcie wspomnienia ważnych wydarzeń z życia Izraela. Obejmował długi okres historii ludu Bożego, od wyjścia z Egiptu aż do początków
166
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s. 215n, por. A. Tronina, Księga Jaszar i jej
ślady w Biblii Hebrajskiej, 40 RBL(1987) 186-190.
167
I.L. Seeligmann ,Menschliches Heldentum und goetliche Hilfe, ThZ 19 (1963), s. 396,
przyp. 23.
168
O. Eisfeldt, Zwei verkannte militaertechnische Termini im AT, VT 5 (1955), s. 232-238.
169
Np. akadyjski epos o Gilgameszu, ugarycki cykl Hakata czy Kereta, czy wreszcie epos
narodowy Greków Odyseja Homera. por. A. Tronina, Księga Jaszar… art. cyt., s. 187, przyp.
7
170
Tamże, s. 190.
155
królestwa. W związku z tym, chociaż wokalizacja masorecka sefer hajjaszar daje możliwość tłumaczenia jej jako Księga Sprawiedliwego, podobnie jak w innych późniejszych translacjach, w tym polskich, to A. Tronina171 łączy tę Księgę
Jaszar z nazwą Pieśni w najszerszym znaczeniu tego słowa, także o charakterze
epickim tj. jako rodzaj narodowego eposu172.
Ten szeroki wachlarz znaczeń rdzenia hebrajskiego j-sz-r wraz z możliwością pokrewieństwa z rdzeniem szjr/szir, który w przekładzie LXX 1 Krl
8,12n łączy się z Księgą Pieśni (en Byblos tes odes), ponieważ tak w tym czasie
tłumacze aleksandryjscy rdzeń BH j-sz-r odczytali jako sz-j-r /szir tj. Pieśń
,najprawdopodobniej albo świadomie przestawiając rdzenne spółgłoski j-sz-r,
albo też uważając ten rdzeń za identyczny z rdzeniem sz-j-r173.
Nadto wydaje się, że ta nazwa jako spisane źródło (Q), podobnie jak
wszelkie dzieła biblijne i pozabiblijne podlegały rozwojowi i akomodacji, nawet
po włączeniu jej fragmentów do Ksiąg 1-2 Samuela i Jozuego ,czy 1 Krl 8,1213.
Stąd występują aż dwie, a nawet trzy wersje jej zastosowań w tzw. Pieśni
słońca w Joz 10,12n, chociaż w LXX opuszcza się w Joz 10,13 wzmiankę o
źródle cytatu.
Nadto w 2 Sm 1,18 pojawia się Pieśń o Łuku jako mniejsza jednostka literacka należąca do Księgi jsr/sjr. A zatem w tej Księdze jsr/sjr znajdowały się
różne utwory zarówno w formie poetyckiej, jak i epickiej Pieśń o słońcu (sjr) z
Księgi jsr jako spisane źródło przeddtr (Q) mogła ona być w interpretacji dtr
(DtrQ) zastosowana przez DtrH
1
DtrN2 czy późniejszych redaktorów dtr za-
równo do wojen Jozuego w Joz 10,12n, jak i w modlitwie dedykacyjnej króla
171
Tamże, s. 190.
Tamże, s. 190.
173
TH przekazuje ten cytat w modlitwie dedykacyjnej Salomona w 1 Krl 8,12n w formie
nieco krótszej i bez wskazania źródła. Natomiast w Joz 10,13opuszcza tę wzmiankę o źródle
cytatu przekład grecki Siedemdziesięciu(LXX).
172
156
Salomona w 1 Krl 8,13nn i w lamentacji, czy elegii żałobnej po śmierci króla
Saula i Jonatana w 2 Sm 1,18nn.
Celem DtrH2 po odejściu od schematu DtrH1 było przedstawienie w miejsce Proemium DtrH1 szerszego obrazu historyczno-polityczno- militarnego pokoleń podejmujących wezwanie wejścia i objęcia w posiadanie daru obiecanej
ziemi.
Historycznie, społecznie i gospodarczo ten proces polegał na przejściu od
życia nomadycznego, czy półnomadycznego do półosiadłego, czy osiadłego, aż
do utworzenia geograficznych granic i konfederacji pokoleń, czyli amfiktionii
izraelskiej, najpierw niektórych plemion, a później ostatecznie jednoczących się
aż do czasów Dawida w królestwa Judy i Izraela. (2 Sm 5,1-25; 8,1-15.16-180).
Wkrótce ten realizm historyczno-polityczno-militarno-społeczny zaledwie
dostrzegalny w zachowanych dziełach-źródłach Q, DtrQ, DtrH1+2, w Księdze
Jozuego został przedstawiony przez innych redaktorów idealnie i w sposób religijny z wyraźną tendencją kerygmatyczno- teologiczną. DtrN1+2+3.
Jak słusznie zaznaczył P. Leks174, iż wkrótce (po tych redakcjach) zaczęto
snuć refleksje teologiczne nad narodowym, a zwłaszcza religijnym sensem wydarzeń z okresu zajmowania Kanaanu. Gdyż te refleksje miały miejsce już w
niewoli babilońskiej i brakowało źródeł dla tego okresu w większym stopniu,
niż do wcześniejszych Ksiąg 1-2 Królów, 1-2 Sm, a nawet Sędziów, a nadto
powstały one w tej Księdze najprawdopodobniej najpóźniej napisanej w całym
opus deuteuronomicum175 zaczęto ten obraz historyczno-polityczno-militarnospołeczny opanowania Kanaanu, który jeszcze w Księdze Sędziów (1-2) przedstawiono w inny nieco sposób, bardziej realistyczny, odbiegający w większości
od idealnego i upiększonego obrazu w niektórych partiach Księgi Jozuego. W
związku z tą kerygmatyczno-teologiczną tendencją w narracjach DtrP1+2 i
DtrN1+2+3 podkreślano coraz mocniej, iż zdobycie Kanaanu, które na podstawie
174
P.Leks,Księga Jozuego. Wstęp, w: BT3. popr. , Poznań-Warszawa 1990, s. 205-206.
175
Porządek powstawania tych dzieł i ich części był chronologicznie odwrotny do tego, jak
one występują w kanonie współczesnej Biblii.
157
dostępnych źródeł historycznych, ich zdaniem, przerastało czysto ludzkie możliwości, było w ich refleksji teologicznej dziełem samego Boga, który jako Wojownik walczył w imieniu Izraela. Stąd porządek geograficzny w zajmowaniu
Kanaanu, jaki jeszcze istniał w starszej części Księgi Jozuego (13-21) tj. kolejne
zajmowanie Kanaanu centralnego, potem południowego i północnego został
przedstawiony w młodszej części Jozuego (1-12 ) w innym porządku aniżeli
chronologiczny, a mianowicie jako triumfalny i zwycięski pochód Izraela, który
zdobywał od razu, bez większych przeszkód całą ziemię Kanaan, zgodnie z
obietnicą Jahwe(inaczej np. w Sdz 1-2).
A zatem Księga Jozuego, zwłaszcza w redakcjach późniejszych redaktorów dtr przedstawia prawdziwe wydarzenia historyczne, ale jako teologię historii, którą Izraelici wyprzedzając czasowo historiografię grecką, jako pierwsi
stworzyli w starożytności176.
Wszystkim redaktorom dtr chodziło głównie o to, aby na podstawie istniejącej historiografii, którą znaleźli już jakiejś formie w tradycji, zwłaszcza w podaniach (sagach) etiologicznych i spisanych zbiorach źródeł od poetyckich Pieśni, aż do epickich eposów przedstawić historyczne zdarzenia z czasów zajęcia
Kanaanu jako historię dydaktyczno-teologiczną, iż Bóg jest wierny (>emet) i
wywiązał się z obietnic, jakie niegdyś dał ich protoplastom narodu i wielokrotnie ją odnawiał, oddając w czasach Jozuego ziemię Kanaan, jako kraj, w którym
będą mogli swobodnie wypełniać przykazania Przymierza Synajskiego, z pierwszym przykazaniem Dekalogu na czele, a mianowicie wyłącznie czcząc swego
Boga narodowego – Jahwe.
Zdobycie ziemi Kanaan było zatem prawdziwym spełnieniem dawnych
obietnic i źródłem nadziei dla Izraela w nieustanną wierność Boga względem
własnych postanowień oraz w potęgę, z jaką je realizował. Nic dziwnego, że
Księga Jozuego stawała się wielką Księgą żywej wiary w wierność Boga i
176
Wprowadzenie do Ksiąg historycznych, w: Pismo św. ST i NT. Najnowszy przekład z
jezyków oryginalnych. Opracował zespół Biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa
Świętego Pawła. (BPL), Częstochowa 2008, s. 400.
158
nadziei najpierw dla tych, którym przyszło przeżyć tragedię utraty ziemi przez
zdobycie
Jerozolimy
i
przesiedlenie
do
Babilonu,
a
zwłaszcza
niebezpieczeństwo idololatrii w otoczeniu obcych, utraty wiary, jak i tych którzy
znaleźli się podobnej sytuacji w nowej rzeczywistości po powrocie z niewoli
babilońskiej i późniejszych pokoleń żyjących w różnych trudnych etapach
historii i zmagających się z tymi samymi problemami niewiary, idololatrii i
utraty nadziei. W świetle współczesnych badań177 Księga Jozuego i jej
ostateczną redakcję należy łączyć z dziełem historyczno-profetycznonomistycznym, które powstało po Księgach 1-2 Krl, 1-2 Sm, Sdz, czyli na
końcu wszystkich dzieł z opus Deuteronomium, czy ich poszczególnych części.
* Po osądzie królów przez DtrH i DtrN, a niekiedy przez DtrP, który z
judejskiego spojrzenia najgorzej wypadł dla królów Północnego Królestwa,
czyli w 100% jako negatywny, a tylko dwóch królów z Judy (Ezechiasz i
Jozjasz)178 otrzymało w Południowym Królestwie ocenę pozytywną.

Prorocki redaktor (wydawca) tej historii uzupełnił ją lub poszerzył
o różne narracje prorockie typu zapowiedź – wypełnienie, przypisywane DtrP1,
jak również o narracyjne fabuły 12 mniejszch proroków Mówców i dwóch
większych Eliasza i Elizeusza w 1- 2 Królów i w innych Księgach tej epopei biblijnej.
Np. W Księdze Joz 6, 26 znajduje zapowiedź prorocka o Jerychu:
Wtedy Jozue wyrzekł następujące złorzeczenie: „Niech Jahwe ukarze
człowieka, który by się podjął odbudowy Jerycha. Za cenę życia swego
pierworodnego syna założy jego fundamenty, a jego bramy postawi za cenę
życia najmłodszego syna. ”
177
Por. E. Würthwein, Studien zum Deuteronomistischen Geschichtswerk (ZAWBeih 227),
Berlin – New York 1994, s. 2-10.
178
DtrH oceniał jeszcze pozytywnie 6 królów judejskich, a mianowicie Asę, Jozafata, Joasza,
Amazjasza, Azariasza i Jotama. Późniejszy redaktor DtrN widział i u tych władców w
sprawowaniu rządów naruszenie prawa o jedności kultu i brak radykalizmu w usuwaniu
bałwochwalstwa i także ich ocenił negatywnie: zob. J. Łach, Stary Testament… dz. cyt., s.
106.
159
, a jej wypełnienie w 1 Krl 16,34:
Za jego czasów (Achaba) Chiel z Bet-El odbudował Jerycho. Na
Abiramie, swoim pierworodnym, położył jego fundament, a na Szegubie, swoim
najmłodszym[dziecku], wzniósł jego bramy, według słowa, które Jahwe
zapowiedział przez Jozuego, syna Nuna179.
Według opisu biblijnego Joz 6, 1n miasto to zostało zburzone za Jozuego.
Z innych tekstów biblijnych w Sdz 3,13 i 2 Sm 10,5 wynika, że było ono w tym
czasie nie w całości zamieszkałe. W czasach Achaba usiłowano je odbudować.
Przeprowadzone wykopaliska nie potwierdzają jednak żadnych nowych budowli
w tym okresie. Być może mogły być przeprowadzone prace fortyfikacyjne i
renowacyjne, gdyż, jak potwierdzają to groby z tych czasów było ono w tym
czasie zamieszkałym osiedlem(zob.2 Krl 2,19)180. Na tym tle powstała opowieść
prorocka DtrP2 w Joz 2,1b-22, wraz z postdtr liturgiczno-kapłańskim (P
Joz)
opisem zdobycia Jerycha w Joz 6,1-25.
Podobną strukturę literacką posiadają rozdziały Joz 7-8, gdzie znów
przedstawiono podobną opowieść prorocką, wraz z postdtr liturgicznokapłańskim opisem zdobycia osady Aj, z tym że modlitwa Jozuego mogła być
dziełem DtrN3 (Joz 7,6n), podobnie jak Mowy Jahwe, Jozuego, ludu, niektórych
plemion lub pojedynczych ludzi, jak Rachab, Akana, czy Kaleba181.
e. Inne redakcje
Do ostatecznego uformowania Księgi Jozuego, a zwłaszcza postaci Jozuego obok w/w redakcji mogły posłużyć również tradycje i źródła Pięcioksięgu, przedstawiające go na wzór Mojżesza. Pokolenia autorów, jak pisze P.
179
Zob. J.B. Łach, Styl i dzieło DtrP w 1-2 Krl, w: Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., 94-119.
Por nadto prace archeologiczne: K. Kenyon, w:AOTS 274 , s. 313-314.
181
Zob. J.B.Łach Wstęp hist.-kryt., Gatunki…w:Księgi Jozuego niżej:; por.,
Tenże,Kerygmatyczno-teologiczne przesłanie modlitw w 1-2 Krl, w: Księgi 1-2 Królów, dz.
cyt., 610-628.
180
160
Leks182, pracujących nad powstaniem Księgi Jozuego, przyjętym wówczas sposobem pisania, powiązały poszczególne wyprawy wojenne i przemówienia z
imieniem Jozuego.
Oprócz tego późniejsi redaktorzy przedstawili Jozuego na wzór Mojżesza.
Miał on być kontynuatorem misji Mojżesza, miał doprowadzić do końca to, co
tamten zamierzył lub i tylko częściowo zrealizował tj. głównie Ziemię Obiecaną
Patriarchom i Mojżeszowi dać w darze pokoleniom Jakuba (Izraela). Jego
związki z Mojżeszem potwierdzone zostały przez dwie, a nawet trzy tradycje w
Pięcioksięgu. Według Lb 13,8.16 i Pwt 32,44 Jozue nosił pierwotnie imię Ozeasz (hebr. hôšëª) otrzymał od Mojżesza nowe imię Jühôšùª‘tj. Jozue, pochodzące
od tego samego rdzenia, co poprzednie imię Ozeasz, z dodatkiem jednak teoforycznym w postaci imienia Boga Jahwe (Lb 13,16; Joz 1,1.10), które w całości
oznacza, iż Jahwe jest zbawieniem (por. Joz 1,9)183.
W Wj 24,13 jest mowa, że Mojżesz wybrał Jozuego na swego sługę i pomocnika, gdy ten był jeszcze w młodym wieku184, przydzielając mu służbę w
Namiocie Spotkania, podobnie jak Heli Samuelowi. (1 Sm1,11). Nadto Jozue
towarzyszył Mojżeszowi w drodze na górę Synaj (Horeb) podczas wielkiej Teofanii (Wj 24,13; 32,17).
Obok tych funkcji religijnych w dalszych tradycjach i źródłach w Pięcioksięgu podano informacje o jego zadaniach polityczno-wojskowych, mianowicie, że Jozue, syn Nuna z pokolenia Efraima wyróżnił się w walce przeciw Amalekitom (Wj 17,8-16) Jako przedstawiciel plemienia Efraima zasłynął w czasie
wyprawy wywiadowczej do Kanaanu (Lb 13,8) i wraz z Kalebem okazał swą
odwagę i dzielność oraz wielkoduszność, ponieważ on z Kalebem sprzeciwił się
opinii pozostałych wywiadowców, którzy ulękli się Kananejczyków i przedstawiając ich w fałszywym świetle jako olbrzymów, których nie da się pokonać
(Lb 14,6-8).
182
P.Leks,Księga Jozuego. Wstęp. w: BT3 popr., Poznań-Warszawa 1990, s. 205-206.
183
Por. J.B.Łach, Tytuł księgi. w: Księga Jozuego,wyż.
184
W Wj 33,11 nazywa się go chłopcem.
161
W obliczu bliskiej śmierci, gdy Mojżesz modlił się za ludem, aby go nie
zostawiał bez pasterza. Wtedy według Lb 27,23 Jahwe wyznaczył Jozuego na
wodza i pasterza swego ludu po Mojżeszu. Mojżesz według tradycji P przekazał
te funkcje w liturgicznym rycie włożenia rąk na Jozuego (Pwt 31,7-23; 34,9;
por. Joz 1,5). Również postawienie Jozuego przed najwyższym kapłanem Eleazarem dawało mu upoważnienie i prawo na przyszłość zwłaszcza w misji przydzielania ziemi poszczególnym pokoleniom. (Lb 34,17: P)
W Księdze Jozuego jej główny bohater jest nieco inaczejzaprezentowany.
Podobnie, jak przy tradycjach o Eliaszu i Elizeuszu w 1 Krl, gdzie Elizeusza
przedstawia się jako sługę Eliasza, to w 2 Krl ukazuje się go jako następcę w
urzędzie proroka Jahwe. I tutaj w Księdze Jozuego to podporządkowanie
Jozuego Mojżeszowi zostaje nieco usunięte na drugi plan, a mianowicie pojawia
się on w tej Księdze noszącej jego nowe imię, jako jego następca i drugi
Mojżesz. W Joz 1,1 nazywa się Jozuego już pomocnikiem Mojżesza (hebr.
müšärët möšè), a nie jego sługą (hebr. ebed). Jozuemu podobnie jak Mojżeszowi
ukazuje się Jahwe, który zapewnia go, że tak jak był z Mojżeszem będzie i z
nim i nawołuje go, aby był tylko dzielnym i mężnym (Joz 1,2-5.6-7). Ta
instrukcja Boga dla Jozuego podbudowuje autorytet Jozuego, którego synowie
Izraela mają tak słuchać, jak niegdyś słuchalii i byli ulegli Mojżeszowi. (Joz
1,17).
Jozue również przygotuje lud na przeżywanie wielkich dzieł Jahwe (Joz
3,5) i za to otrzymuje pochwały i zachęty oraz umocnienie od Boga (Joz 3,7;
4,14).
Proces mozaizacji postaci Jozuego w świetle tradycji w Pięcioksięgu
przejawia się i w kolejnych tekstach Księgi Jozuego, w których ukazuje się
przekroczenie Jordanu pod wodzą Jozuego jako paralelę do przejścia przez
Morze Czerwone185. Również epifania Jahwe Jozuemu w postaci Anioła Jahwe
185
Sam obrzęd liturgiczny pochodzi z późniejszych redakcji, najprawdopodobniej
kapłańskich:zob.Kom.ad loc.niżej.
162
w pobliżu Jerycha (Joz 5,13nn) została zredagowana na wzór tradycji z Wj
3,5nn o objawieniu się Jahwe Mojżeszowi w Krzaku Gorejącym.
Nadto w Joz 10,14 pojawia się zapewnienie jak w Pwt 9,19; 10,10, iż Bóg
wysłucha Jozuego, jak wysłuchiwał głosu modlitwy Mojżesza.
Jozue na wzór Mojżesza opowiada się za Bogiem i pragnie tego samego
dla swego ludu. Stąd Jozue domaga się na wzór Mojżesza od swego ludu
wierności Jahwe poprzez zachowywanie Prawa Przymierza: Ja sam i mój dom
chcemy służyć Jahwe. (Joz 24,15: DtrN). W tym celu dokonuje odnowienia
Przymierza w Joz 8,30-35; 24,25-28186.
W tym całym „gąszczu” tradycji i źródeł mieszają się najstarsze tradycje i
źródła przeddtr Q i dtr – DtrQ i DtrH1+2 oraz tradycje prorockie zredagowane
przez DtrP1+2, jak również mozaistyczne tradycje z Pięcioksięgu, w których S.
Mowinckel187 widział już np. źródło J w Joz 2 i Sdz 1, jak również w Joz 15-19 i
Joz 24. Natomiast ze źródłem P łączył on rozdziały Joz 12; 13-19 i 21188. Dziś
trzeba je łączyć z opracowaniem Nomisty (DtrN1+2+3)189.
Według W.H. Schmidta190 do historycznych punktów kulminacyjnych
dodane zostały refleksje retrospektywne i zapowiadające, sformułowane jako
narracja albo mowa głównego bohatera. Nie donoszą one właściwie o nowej
akcji, starają się raczej wyjaśnić i ocenić historię; wyrażają przy tym podobne
historyczno-teologiczne zapatrywania (poglądy) i zachowują charakterystyczny
186
Te teksty mogą pochodzić już od Nomisty zob. Kom. niżej.
Por. S. Wypych, Wejście do Ziemi Obiecanej (Księga Jozuego), dz. cyt., s. 30, przyp. 33, a
także, S. Gądecki, Księga Jozuego…s. 23n.
188
S. Gądecki, Księga Jozuego…, s. 23n widzi to w ten sposób: Do istniejącego już zbioru
redakcja kapłańska (P) dodała w ostatnim etapie wprowadzenie Eleazara (14,1; 19,51; 21,1)
i opowiadania o Szilo (18,1-10), przepracowała rozdział 21 i umieściła go w dzisiejszym
kontekście 22,7-34. Ostatni redaktor (po D i P) dodał 8,30-35 i zakończył wszystko
rozdziałem 24.
189
Zob.J.B.Łach, Kwestie literackie w: Księga Jozuego.Kom. do poszczególnych części i do
każdego wiersza księgi Jozuego:niżej.
190
W.H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu,tł.P.Mathäus z oryg. Einführung in
das AT,Berlin-New York,wyd. 5 1995,pol.wyd. Augustyna, Bielsko Biała 1997 ,s. 119.
187
163
styl. (…) formę wypowiedzi, w której oddziaływać może prorockie zwiastowanie,
tzn. proroctwo typu zapowiedź-wypełnienie (DtrP1: mój dodatek)191.
Nadto według tego egzegety zestawia się w tej redakcji czasy Jozuego z
czasami Mojżesza, Sędziów i Królów, co możemy za tym uczonym
schematycznie przedstawić następująco:
Czasy Mojżesza (Pwt 1-3/4/:
^spojrzenie Mojżesza wstecz na wędrówkę od Chorebu do Krainy
Wschodniego Jordanu,
spojrzenie do przodu na misję Jozuego jako jego następcy.
^W Pwt 31,1-8; 34: Mowa pożegnalna Mojżesza, wprowadzenie w urząd
Jozuego, śmierć Mojżesza i jego pogrzeb.
Czasy Jozuego (Joz 1 i 23/24/:
^początek i zakończenie przejmowania ziemi (Krainy Zachodniego
Jordanu);
^zapowiedź prowadzenia Jozuego (1); wyniki zdobycia kraju (12) ;
kończąca wzmianka o wypełnieniu (21,43-45); powrót plemion do Kraju
wschodniego Jordanu;
^Mowa pożegnalna Jozuego (analogicznie do Pwt 31); śmierć i pogrzeb
Jozuego (24, 28nn; Sdz 2, 6 nn; por. Pwt 34, 5n)192;
Czasy Sędziów:
Początek i zakończenie czasów sędziów (Sdz 2 i 1 Sm 12)
Mowy Samuela: 1 Sm 8: Król – człowiek zamiast Boga; 1 Sm 12:
pożegnalna mowa Samuela
191
Do najdłuższych Mów w opus dtr zalicza się obok Mowy Jozuego w Joz 23-24, Mowy w 1
Sm 12,1n sędziego Samuela i w 1 Krl 8,1n,króla Salomona :zob. T. Jelonek, Księgi
historyczne ST, WAM, Kraków 2006, s. 27.
192
Współcześnie te epilogi łączy się z opracowaniami:Q, DtrQ, DtrH1+2; por. Kom. ad loc.
niżej.
164
Czasy Królow: 2 Sm 7 : król Dawid- proroctwo Natana (opracowanie dtr,
z retrospektywą-7, 1) ; król Salomon: 1 Krl 3; 9 epifanie Boże dane
Salomonowi; 1 Krl 8, (14nn): modlitwa Salomona po poświęceniu świątyni. 1
Krl 11; upadek Salomona
2 Krl 17: Upadek Królestwa Północnego ze wsteczną oceną w 2 Krl 17,723.
2 Krl 25: zniszczenie Jerozolimy (ze skąpą oceną w 21,10nn; 24,3n; por.
22,16n; 23,26n)
A zatem i w tej ostatecznej wersji redakcyjnej (DtrN3 + PJoz+s)193
zsynchronizowanej głównie z tradycjami i źródłami z Pięcioksięgu, jak i innymi
wcześniejszymi tradycjami deuteronomistycznymi (DtrQ, DtrH1+2, DtrP1+2,
DtrN1+2), podobnie jak całe dzieło historyczno-profetyczno-nomistyczne od 1-2
Krl do Joz w swym teologiczno-kerygmatycznym zamyśle„ odpowiada głównie
na pytania religijno-egzystencjalne, czy Bóg poniósł kleskę wraz ze swoim
ludem, czy przestał być wierny, czy w w ogóle naród wybrany ma jakąś
przyszłość? (…) Odpowiedź jest jednoznaczna. Bóg (był i) jest cały czas wierny
przymierzu i swoim obietnicom. Upadek Izraela i jego niewola były i powstały
natomiast na skutek niewierności narodu194. Szansę na zmianę sytuacji może dać
wewnętrzna przemiana oraz wierność Bogu i Jego słowu195.
3. Układ i treść poszczególnych rozdziałów Księgi Jozuego.
193
Zob. J.B.Łach,Wstęp hist.-kryt. w: Tenże,Księga Jozuego ,dz.cyt.wyż. i Kom. ad loc. niżej.
Odpowiedzialnością za katastrofę narodu historia deuteronomistyczna obarcza przede
wszystkim królów i innych przywódców, ale nie szczędzi również krytyk całemu ludowi. Cyt.,
za: Wprowadzenie do Ksiąg historycznych, w:Pismo św. ST i NT. Najnowszy przekład z
jezyków oryginalnych. Opracował zespół Biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa
Świętego Pawła. (BPL), Częstochowa 2008, s. 400.
195
Tamże, s. 400 zob. także: J.B.Łach, Oblicze teologiczne Księgi Jozuego, w: Księga
Jozuego.Wstęp, niżej.
194
165
Księga Jozuego rozpoczyna się najpóźniejszym nomistycznym opracowaniem (DtrN3) i wprowadzeniem w postaci prologu (Joz 1,1-5), w którym wykorzystano najprawdopodobniej wcześniejsze źródła Q, DtrQ i Proemium z dzieła
DtrH1, a które zostały połączone z notami z Pwt 31, 2nn i 3, 21nn oraz z Lb 27,
15nn o wcześniejszym, jeszcze przed śmiercią Mojżesza wprowadzeniu Jozuego
w urząd następcy (Joz 1, 1) 196.
Po tym introdukcyjnym wprowadzeniu w prologu ,zgodnie z gatunkiem
literackim, jaki w nim zastosowano w postaci Mowy Jahwe, inicjatywę przejmuje Bóg, który wyznacza zadania Jozuemu, a mianowicie dotyczące przejścia
przez Jordan z całym ludem i opanowania kraju,zgodnie z obietnicą daną już
Mojżeszowi (Joz 1,2-3).
Jahwe w tej Mowie do Jozuego wyznacza idealne granice tego kraju, które historycznie nigdy nie zrealizowali w swojej historii Izraelici, ponieważ według DtrN3 ,za mało ufali Bogu i byli za mało mężni i wytrwali (por. Joz 1,4).
Stąd w tej Mowie Jahwe zapewnia Jozuego o swej asystencji i ciągłej pomocy,
tak jak jej udzielał jego poprzednikowi, Mojżeszowi. (Joz 1,4-5) Jozue zaś ma
być mężny i wytrwałym w swej misji zleconej mu przez Boga197, jak również
zgodnie z typowym przesłaniem DtrN3 pilnie zgłębiającym i wypełniającym
Prawo/Torę (gr. nomos), przekazaną przez Mojżesza (Pwt 17,14-20).
Nadto pomimo tych trudnych zadań, jakie stoją przed Jozuem ma on odrzucić
strach i niepewność, a na ich miejsce wprowadzić wytrwałą wiarę i zaufanie ku
Jahwe (Joz 1,6-9).
Po tej pierwszej wstępnej dtr Mowie Jahwe do Jozuego, sam wódź plemion ,idących do ziemi Kanaan przejmuje inicjatywę. Misja Jozuego ma dotyczyć najpierw przejścia rzeki Jordan.Stąd w pierwszej dtr Mowie Jozuego pojawia się apel o mocną wiarę (Joz 1, 10-15; por. 22, 1-6: DtrN3),który jako historyczna refleksja , został skierowany głównie do osiadłych już plemion z Kra196
Zob. Kom. ad loc.
Zwrot ten pojawia się aż 3 razy: w Joz 1,6. 7. 9 tj. w pierwszej Mowie Jahwe i w Joz
1,18,tj. w Mowie Jozuego do Rubenitów, Gadytów i połowy rodu Manassesa ( zob.Joz 1, 12).
197
166
iny Wschodniego Jordanu tj. Rubena, Gada i połowy Manassesa, aby współdziałały z nim podczas zdobywania Kraju po zachodniej stronie Jordanu, jako miejsca odpoczynku198. Deklaracja ludu po stronie Jozuego (Joz 1, 16-18)opiera się
na jedności tych plemion z Mojżeszem i na wspólnie wyznawanej wierze, mimo
różnic terytorialnych i kulturowych, jakie były związane z ich wcześniejszym
osiedleniem się jeszcze w czasach Mojżesza na tych ziemiach.
Natomiast w niewoli babilońskiej,jak i po niej ,ta refleksja historyczna w
formie dtr Mowy Jozuego rodziła i stanowiła również nadzieję, że nawet, gdy
utraciło się dar ziemi ,jako miejsce odpoczynku ,to za cenę nawrócenia można
go na nowo odzyskać199.
Po dtr wprowadzeniu (1,1), wstępnych Mowach Jahwe (1,2-9) i Jozuego
(1,10-18) rozpoczynają się w Księdze Jozuego narracje o zajęciu Krainy Zachodniego Jordanu. Na podstawie zbioru etiologicznych sag przedstawiono w
rozdziałach 2-9 kompleks różnych narracji-epizodów z tym związanych.
Najpierw przedstawia się zajęcie Jerycha (Joz rozdz. 2; 6)200. Tę narrację
jerychońską rozpoczyna się notą o wysłaniu zwiadowców (2,1), którzy mieli
obejrzeć kraj nie tylko w celach wojskowych, ale po to ,aby zachęcić lud pod
wodzą Jozuego do podjęcia działania w wykonaniu zadania, do którego zobowiązał ich Bóg (Joz 2,24; por. Lb 13-14).
198
Dar ziemi przedstawia Dtr jako miejsce odpoczynku, który otrzymuje naród od Jahwe. (
Joz 1,13.15; 21,44; 22,4; 23,1).
199
Dar ziemi nie jest czymś na zawsze danym. Można go utracić na wskutek braku zaufania,
posłuszeństwa, miłości do Boga, a wybranie własnej drogi bez Boga, tak jak w raju, w Edenie
(Rdz 2,15). Pozbawienie ziemi, wygnanie i niewola w interpretacji teologicznej Dtr zostały
spowodowane przez grzech. Ten czas utraty ziemi będzie trwał tak długo, aż nie nastąpi
nawrócenie. zob. J.B.Łach, Oblicze kerygmatyczno-teologiczne Księgi Jozuego i Kom.ad
loc.niżej.
200
M. Noth i inni uczeni (por. wyż.) uważają, że pochodziły one z terytorium plemienia
Beniamina i najprawdopodobniej mogły być przechowywane w sanktuarium w Gilgal
niedaleko Jerycha. W badaniach literackich w tym komentarzu oznaczamy je za pomocą sygli
Q tj. od łac. Quelle lub DtrQ, czyli źródło przekazane już w dtr formie przed włączeniem go
do opus dtr (Joz - 2 Krl).
167
Do tej narracji jerychońskiej (Joz 2,1.24: ?DtrH2) został dołączony epizod
o prostytutce Rachab, która ukryła zwiadowców Jozuego i zapewniła im spełnienie misji (Joz 2,2-23: ?DtrP2).
Rachab wyznaje wiarę w Boga Izraela jako władcę nieba i ziemi (Joz
2,11), dzięki której mogła ocalić życie zarówno zwiadowcom Jozuego, jak i
przez nich swoje i całej swojej rodziny (DtrN1+2+3)201.
W cykl tych opowiadań-narracji jerychońskich, czyli między rozdziały 2
a 6 zostały włączone opowiadania o przejściu przez Jordan, które na podstawie
głównie tradycji kapłańskiej (PJoz ) zostały przedstawione jako akt liturgiczny i
pokutny, służący oczyszczeniu Izraela przed przekroczeniem wód Jordanu, a następnie jako przejście liturgiczne w triumfalnej procesji z arką Przymierza, jak i
w formie etiologicznej sagi o zbudowaniu pomnika w postaci dwunastu kamieni
(steli)w Gilgal (DtrN1+2, por. DtrH2), oraz o poddaniu się obrzezaniu oraz o świętowaniu Paschy przez nowy, obrzezany lud (PJoz) i epifanii wodza wojska Jahwe
(3, 1-5, 12. 13-15)202.
Podobny charakter liturgiczno-pokutny mają opisy zdobycia Jerycha wraz
rzuceniem klątwy (hebr. cherem) na to wszystko, co pochodziło ze zdobytego
miasta (6,1-20. 21. 26-27), oprócz Rachab i jej rodziny (6,22-25).
W cykl tych głównie kapłańskich opowiadań liturgiczno-pokutnych przy
zdobyciu Aj narrator dtr wprowadził dodatkowy epizod o przekroczeniu prawa
cheremu przez Akana, co przyczyniło się według DtrN do klęski w opanowaniu
miasta i podjęcia nowego planu, który po ukaraniu winnego Akana tym razem
201
Ta myśl budziła nadzieję na przyszłość, iż Bóg posługuje się w swych planach zbawczych
nie tylko wybitnymi i wielkimi postaciami, jak Mojżesz ,czy Jozue, ale przemawia i działa
także przez ludzi, od których nikt nie spodziewałby się Bożego orędzia. (por. zwł. Mowa
Rachab do wywiadowców: Joz 2,8-11).
202
Te opowiadania obok w/w tradycji kapłańskich mogą czerpać swe przeddtr źródło w
tradycji etiologicznej z sanktuarium z Gilgal: zob. nadto: Kom. ad loc.
168
powiódł się pomyślnie (7,1-8, 29)203. Cykl tych narracji o zdobyciu Aj kończy
DtrN zbudowaniem ołtarza na górze Ebal i odczytaniem Prawa (8,30-35)204.
W cyklu opowiadań o Gibonitach205 w Joz 9,1-27 podano odpowiedź, w
jaki sposób stało się to możliwe, że te obce ludy nie podlegały prawu klątwy(hebr.cherem) i dlaczego wśród Izraela żyje ludność odmienna etnicznie, ale
wyznająca tę samą wiarę? Albowiem według Pwt 20,10-18 narody, które żyły
na terenie ziemi Kanaanu podlegały prawu klątwy (hebr.cherem : zob.Joz 2,821) .Tylko ludy spoza tego obszaru mogły liczyć na przyjaźne stosunki, uregulowane przymierzem. Gibonici (hebr. Gib‘ôn)206, podając się za przybyszów z
dalekiego kraju zawarli przymierze z plemionami Izraela (Joz 9,6-15). Uniknęli
w ten sposób zastosowania wobec nich tego prawa klątwy(hebr. cherem). Po
przybyciu jednak wojowników Izraela do miast Gibon, Kefira, Beerot i QiriatJearim podstęp Gibonitów został ujawniony (Joz 9,16-17). Mimo wykrytego
oszustwa i podstępu Gibonici nie zostali straceni, ponieważ wcześniej zawarto z
nimi przymierze. W ten sposób uchylono prawo cheremu, na rzecz prawa przymierza (9,18-19). Pozostawiono Gibonitów przy życiu (Joz 9,21a.24-26). Za ten
podstęp i oszustwo, jak opowiada dalej narrator, mieli odtąd Gibonici wykonywać prace służebne na rzecz całego zgromadzenia, sanktuarium i na potrzeby
ołtarza Jahwe, w miejscu, które On sobie wybierze (Joz 9,21b-23.27). Również
w czasach króla Dawida Gibonici zostali rehabilitowani za zbrodnie popełnione
na nich przez Saula (2 Sm 21,1-9) .Opowiadanie to w Księdze Jozuego stanowi
zatem kontynuację narracji o Rachab (2,2-23) i rozwiązuje problemy etniczne i
203
W tym cyklu opowiadań o Aj pojawia się dtr modlitwa Jozuego i odpowiedź Boga w Joz
7,6-9. 10-15 jako przygotowanie do ukarania Akana.
204
Zob. nadto:Kom. ad loc.
205
Za tą wersją w LXX w Biblii Paulistów (=BPL) oddano nazwę tego ludu jako Gabaonici
(Joz 9,3), podobnie jak miasto w Joz 9,17 czyta się Gabaon, zamiast Gibon Inne kwestie: zob
Kom. ad loc. jak również odnośnie sanktuarium w Gibeonie w 1 Krl 3,4nn, w którym
Salomon przeżył teofanię na początku swych rządów królewskich zob: J.B. Łach, Księgi 1-2
Królów, dz. cyt., 159-162; por. F.M. Abel, La question gabonite; RB 43 (1943) 349.
206
za:TM , który czyta tę nazwę: Gib‘ôn, w LXX inaczej: Gabawn Stąd we współczesnych
przekładach występuje częściej wersja LXX: Gabaonici Przyjmuję w moim Komentarzu
wersję TM: tj. Gibon.
169
religijne ,wprowadzając w radykalizmie i powszechności stosowania prawa klątwy w Izraelu (hebr.cherem) pewne wyjątki,co ujawniło się także później
,zwłaszcza po okresie niewoli w tzw. małżeństwach mieszanych (Ezd-Neh, Rt).
Do tego cyklu opowiadań o Gibonitach dodano inną narrację, w której zastosowano prawo cheremu z całą surowością wobec pięciu pokonanych władców amoryckich miast207 , których uwięziono w grocie koło Maqqedy, a następnie stracono. Koalicja tych pięciu władców powstała wyniku sukcesów plemion
Izraela w południowej części Kanaanu, a zwłaszcza, jak zaznacza narrator dtr,
pod wpływem faktu sprzymierzenia się Gibonu z Izraelitami.
Pierwszym krokiem koalicji małych królestw amoryckich ze środkowego i południowego Kanaanu było unieszkodliwienie sojusznika plemion izraelskich tj.
Gibonitów (10,1-5). Jozue, który przebywał w obozie w Gilgal wyruszył z całym wojskiem z odsieczą i odniósł zwycięstwo pod Gibonem, o którym wspomina się starych źródłach tj. w Księdze Sprawiedliwego i/lub/ Księdze Pieśni208.
W wyniku tych walk plemiona Izraela zapewniły sobie władzę nad górzystą krainą południowego Kanaanu. Dane geograficzne podane w tym fragmencie
pozwalają ustalić w przybliżeniu granice obszaru zajętego w wyniku walk. Są to
krainy Qadesz-Barnea i Gaza, które stanowiły granicę na zachodniopołudniowych terenach Kanaanu, a ziemia Goszen i Gibon były znów granicą
wschodnią plemion walczących pod wodzą Jozuego i sprzymierzonych z nimi
Gibonitami(10,1-43).
W następnym rozdziale (11,1-23) narrator dtr przedstawił opanowywanie
terenów północnych Kanaanu, przedstawiając bitwy z Jabinem o Chasor i inne
207
Na czele tej koalicji stanął Adoni- sedeq, o którym nie żadnych wzmianek w tekstach
pozabiblijnych. Tego władcę należy najprawdopodobniej łączyć z królem Kananejczyków,
Adoni-Bezekiem, którego pokonały wojska plemion Judy i Symeona (Sdz 1,4-7).
208
Por. wyż. Księga Jaszar czy Szir? Inne teksty nawiązujące do tych utworów to 2 Sm 1,18;
1 Krl 8,12n (LXX) por. nadto najstarszy poemat, w którym w podobnym stylu opiewa się
zwycięstwo Sisery w Sdz 5,20. zob. Kom. ad loc.
170
miasta północnego Kanaanu209,w podobny sposób, jak to uczynił przy poprzednich narracjach, podkreślając głównie wierność Boga w wypełnianiu obietnic,
które dał Izraelitom(11,1-23; por. Sdz 4-5).
Podkreślanie w tych narracjach z jednej strony liczebności i przewagi w
uzbrojeniu wojsk wroga, a z drugiej strony znów małej ilości wojska i uzbrojenia wojowników Jozuego miało na celu wyeksponowanie, że tylko dzięki pomocy od Jahwe mogli dokonać tych zwycięstw i otrzymać od Niego na własność dar ziemi Obiecanej.
W rozdziale XII zestawiono w formie list i spisów jeszcze raz dokonania
pokoleń Izraela w krainach na wschód od Jordanu (12,1-6), a następnie w ziemi
na zachód od Jordanu, które dopiero w późniejszych czasach należały do Izraela, jak np. Gezer, Tanaak, Megiddo i Dor (por. Sdz 1,27-36; 12,7-24)210.
Te dtr podsumowania (summaria) kończą pierwszą (I) część Księgi Jozuego, która najprawdopodobniej powstała później czasowo od drugiej (II) części (Joz 13-21). Wykorzystano w niej stare źródła i wykazy topograficznogeograficzne (Q) i na ich podstawie podano granice przynależności działu zasiedlonej i zajętej, jak również zdobytej ziemi Kanaan do poszczególnych plemion
synów Jakuba(Izraela).
Jak wynika to z wprowadzenia dtr (13,1-7: DtrH2) do tej najstarszej części
w Księdze Jozuego, gdzie podano ,że kraj z powodu braku ziemi i zdobycia jej
w całości, czyli wszystkich terenów Kanaanu, jak to idealistycznie przedstawiono w pierwszej części Księgi Jozuego (2-12), w drugiej części ograniczono do
podziału pomiędzy dziewięć plemion i połowę plemienia Manassesa (13,7)211.
Chociaż spośród wymienionych tutaj ziemi, którą Izraelici nigdy nie zdobyli na209
Na podstawie wykopalisk archeologicznych zniszczenie Chasor i innych miast w tym
regionie nastąpiło w XIII stuleciu przed Chr., ale trudno powiedzieć, jak przy innych miastach
południowych Jerycho, Aj itp., kto się do tego przyczynił.
210
W starożytności opisywano zwycięstwa i barwnie je przedstawiono na obeliskach i w
innych zbiorach przy sanktuariach. Nie zawsze one jednak odpowiadały dokładnie i w
całości historycznej rzeczywistości, ponieważ miały one charaktery
gloryfikującolaudacyjny. zob. BPL, dz. cyt., s. 427. Komentarz do Joz 12,1nn.
211
Por. niżej.
171
leży np. Fenicja, a inne tereny, jak np. Filistea były tylko przez jakiś czas uzależnione od plemion izraelskich, to nie przeszkadza dtr Dziejopisarzom
(DtrH1+2), a zwłaszcza Nomiście (DtrN), stwierdzić, zgodnie z teologicznym założeniem, że Jahwe tak nakazał, aby również te tereny przydzielić na własność
Izraelowi(13,6). Jeśli będzie to wolą Jahwe, nikt nie potrafi powstrzymać ekspansji Izraela na te tereny212.
Podział terenów i przyznanie daru ziemi dotyczyło najpierw plemion Rubena, Gada i części Manassesa, którym przydzielono tereny zajordańskie na
wschód od Jordanu. (13,8-31). Te plemiona najprawdopodobniej należały do
pierwszej grupy koczowników w ziemi Kanaan. Stąd redaktor dtr (DtrN) łączy
ich podział, odwołując się do Mojżesza (13,8.32, por. 22; Lb 32; Pwt 3). Losy
tych plemion są mało znane w historiografii izraelskiej. Dość wcześnie utracili
swą krainę, ponieważ zostali wyparci z zajmowanych terenów przez Moabitów i
Ammonitów213. W redakcji kapłańskiej wyróżniono z pośród plemion, synów
Lewiego, którzy mieli być utrzymywani przez wszystkie rody przez składanie
ofiar w sanktuariach i miejscach kultu(9, 13, 14. 33). Przydzielono im tylko kilka miast wraz okolicznymi pastwiskami dla utrzywania stad zwięrząt (14,4;
21,1-42).
W rozdziale XIV podano w podobnym opisie, po dtr wprowadzeniu
(14,1-5) podział daru ziemi terenów przedjordańskich na południu kraju. Opisano szczegóły przydziału ziemi rodowi Kaleba (14,6-15), delegatowi i reprezentującemu plemię Judy w misji wywiadowczej w Kanaanie (Lb 13,6; 14,24). Po
wkroczeniu do Kanaanu ród Kaleba zasłynął ze zdobycia Hebronu214 (Joz 15,1319; Sdz 1,12-15) i Negebu, które nazwano jego imieniem. (1 Sm 30,14). W późniejszym okresie ród Kaleba zasymilował się z plemieniem Judy. (zob. np. Joz
15,13; 1 Krn 2,18n.42n).
212
BPL, dz. cyt., s. 428.
Tamże, s. 429.
214
Zachowano pisownię tradycyjną, mimo, że zgodnie z przyjętą w tej serii komentarzy powinno się ją pisać jako Ch/H/ebron (hebr. Hebrôn).
213
172
W następnych rozdziałach od XV do XVII podano przydziały daru ziemi i
ich granice, odnośnie plemion Judy (15,1-12.20-63), Efraima (16,1-10)215 i reszcie Manassesa (17,1-11.12-13.14-18). Te rozdziały łączy nadto nota z tradycji
kapłańskiej, podobnie jak w Joz 14,2, iż te obszary ziemi zostały przydzielone w
wyniku losowania, czyli decyzji wprost pochodzącej od Jahwe (15,1; 16,1;
17,10, por. Wj 28,30; Kpł 8,8). Oprócz tego podział ziemi dla Kalebitów oraz
dla plemion Judy, Efraima i reszty Manassesa złączył redaktor z Gilgal, które
było obozem wojskowym, jak również pierwszym miejscem kultu po przybyciu
Izraela w ziemi Kanaan. Tutaj też znajdowała się Arka Przymierza.
Dalszy podział daru ziemi nastąpił w Szilo. W rozdziałach XVIII do XXI
przedstawiono epizody o podziale pozostałych terenów ziemi Kanaan. Poprzedza je liturgiczne przygotowanie w Szilo, które było następnym centrum kultu
po Gilgal (Joz 4,19nn) ,dla integrującego się coraz w większym stopniu narodu
wokół Namiotu Zgromadzenia /Spotkania, który zbudowano w tym miejscu
(18,1). Celem zgromadzenia ludu w Szilo było, jak informuje w redaktor w dalszych słowach wprowadzenia, przydzielenie pozostałym siedmiu plemion daru
ziemi(18,2).
W kolejnej dtr Mowie Jozuego (18,3-5.8-10), która została nasycona wątkami redakcji kapłańskiej o Lewitach i ma ona charakter nie tylko politycznospołeczny ,ale i liturgiczno-religijny na temat podziału kraju i daru ziemi od Jahwe (8,6-7). Te motywy liturgiczno-religijne w duchu teologii tradycji deuteronomistyczno-kapłańskiej występowały we wcześniejszych narracjach II części
Księgi Jozuego (13-17), a zwłaszcza w jej pierwszej części,powstałej później
(Joz 1-12).
W formie mniej szczegółowej do poprzednich opisów przedstawiono
przydział terenów plemieniu Beniamina (18,11-28), Symeona (19,1-9), Zabulona (19,10-16), Issachara (19,17-23), Aszera (19,24-31), Neftalego (19,32-39) i
215
W w. 10 podano informację (DtrN), iż Nie usunęli jednak oni Kananejczyków
mieszkających w Gezer, dlatego Kananejczycy mieszkają wśród efraimitów aż do dziś, jako
robotnicy pracujacy przymusowo.
173
Dana (19,40-48). Nadto specjalnie wyróżniono Jozuego i jego ród, przydzielając
mu osobny dział ziemi (19,49-51).
W następnych rozdziałach na podstawie prawodawstwa kapłańskiego(P)
dodano uzupełnienia w postaci listy(wykazu) sześciu miast ucieczki(azylu) po
obu stronach Jordanu (20,1-9, por. Wj 21,13; Lb 35,10-29; Pwt 19,1-13). Następnie zwrócono uwagę na plemię synów Lewiego, jak to podkreślano wielokrotnie,iż bedąc plemieniem kapłańskim, nie otrzymało specjalnego przydziału
ziemi, jak inne plemiona, lecz w każdym z nich miało swe majątki (21,1-41).
Całość tej części kończy redaktor podsumowującym stwierdzeniem, tj.kolejnym
summarium o przydzieleniu daru ziemi przez Jahwe wszystkim plemionom
Izraelitów mieszkających w ziemi Kanaan (21,43-45).
Część trzecia (22-24), stanowiąca dziś epilog całej dwuczęściowej Księgi
Jozuego został przedstawiony w trzech aktualnych rozdziałach, w których ujęto
najpierw polecenie Jozuego w formie następnej jego Mowy (22,1-8) do odchodzących za Jordan plemion Rubena, Gada i połowy rodu Manassesa
,wspierających w walce pozostałe plemiona izraelskie w zajmowaniu terenów
na zachód od Jordanu.Te plemiona wcześniej zajęły ziemię po wschodniej stronie Jordanu (Pwt 3,12-18; Joz 13,15-33). Mojżesz zobowiązał ich do udzielenia
zbrojnego wsparcia ,innym pozostałym plemionom (por. Pwt 3,18-20; Joz 1,1218).
Spór o ołtarz, który został wybudowany poprzez odchodzące plemiona
poza miejscem wyznaczonym do kultu, świadczący z jednej strony o tendencjach dążących do centralizacji kultu (por. np. Pwt 12,4n), a z drugiej strony o
tendencjach dążących do osobnego kultu w innych miejscach, wywołał konflikt,
który został zażegnany w sposób pokojowy (22,9-34). Obok jedności politycznej w postaci wsparcia zbrojnego, którego udzielili swym współplemieńcom
plemiona izraelskie Rubena, Gada i połowy Manassesa potwierdzili swą jedność
religijną poprzez dwa wyznania wiary, wykluczające jakąkolwiek schizmę religijną (22,22.34).
174
Całość tej trzeciej części, podsumowującą całą Księgę, wieńczy klasyczna, następna Mowa Jozuego (23,1-24,15) połączona z liturgicznym opisem odnowienia przymierza w Sychem (23,16-28).
Z dzieła DtrH1 pozostawiono prawdopodobnie tylko epilog historyczny
o śmierci i pochowaniu Jozuego, który mógł rozszerzyć DtrH2 o notę o pochowaniu kości patriarchy Józefa.Natomiast tradycja kapłańska (PJoz) opatrzyła te
epilogi dodatkiem o śmierci kapłana Eleazara i jego pochowaniu w Gibea
(24,29-30. 31-32. 33).
A zatem w/w epilog składający się z różnych wątków (22-24) łącznie z
prologiem i inaugurującymi Mowami Jahwe i Jozuego (1,1. 2-5. 6-18) stanowi
jakby klamrę, spinającą całe dwuczęściowe dzieło: późniejsze (Joz 2-12) ze
starszym (Joz 13-21), w którym zajęcie Kanaanu było wypełnieniem obietnicy
danej ojcom i potwierdzonej podczas powołania Mojżesza (Wj 3,8.17), o której
m. inn. wspomina Jozue w przypisywanej mu Mowie, wieńczącej całe dzieło dtr,
iż nie zawiodła żadna dobra obietnica… Spełniły się wszystkie (Joz 21,43-45).
Księga Jozuego liczy dziś XXIV rozdziały i 658 wierszy216 Jej układ i
treść można przedstawić za pomocą następującego schematycznego planu,
który przyjęto w tym komentarzu:
Część A: Zajęcie kraju w Joz 1,1-12,24: … objąć w posiadanie dla siebie terytorium, które Jahwe, wasz Bóg daje wam jako dziedzictwo (Joz 1,11b;
13,1) :
1. Prolog Księgi: Jozue następcą Mojżesza (1,1-18):
1,1: Wprowadzenie
1,2: Mowa Jahwe do Jozuego
1,3-4: Spełnienie dawnych obietnic
216
Księge Jozuego podzielono na XXIV rozdziały i 658 wierszy, w tym I część łącznie z
Prologiem liczy 303 wiersze (18 ww. /I rozdz. /, 24/II/, 17/III/, 24/IV/, 15/V/, 27/VI/, 26/VII/,
35/VIII/, 27/IX/, 43/X/ i 24/XII/), II część znów łącznie z epilogiem liczy więcej, bo 355
wierszy (33ww. /XIII rozdz. /, 15/XIV/, 63/XV/, 10/XVI/, 18/XVII/, 28/XVIII/, 51/XIX/,
9/XX/, 45/XXI/, 34/XXII/, 16/XXIII/ i 33/XXIV/).
175
1,5-7: Obietnice nowej pomocy
1,8-9: Zachęta do wierności Prawu Tory i Przymierza.
2. Mowy Jozuego (1,10-15):
a. Mowa Jozuego do naczelników ludu (1,10-11):
1,10-11: Jozue wydaje polecenia
b. Mowa Jozuego do plemion zajordańskich (1,12-15):
1,12: Wprowadzenie
1,13: Wspomnienie przeszłości
1,14-15: Wezwanie do walki i pomocy plemionom zajmującym
Kanaan.
c. Odpowiedź wschodnio-zajordańskich plemion na Mowę Jozuego
(1,16-18)
1,16-18: Pozytywna odpowiedź ludu.
3. Opowiadania-Narracje o wejściu do ziemi Kanaan (2,1-5,12):
a. Zwiadowcy Jozuego udają się do Jerycha: Joz 2,1-24;
2,1-7: Przybycie zwiadowców do Jerycha i ukrycie ich przez Rachab
2,8-11: Mowa Rachab do zwiadowców (2,8-11).
2,12-14: Wymuszenie na zwiadowcach przysięgi o zachowaniu przy
życiu Rachab i jej rodu
2,15-24: Zwiadowcy bezpiecznie opuszczają Jerycho i wracają do Jozuego
b. Przejście przez Jordan (3,1-5,1)
3,1-5: Jozue organizuje przejście pierwszego Izraela przez Jordan
3,6.7-8.9-13: Mowy Jahwe i Jozuego
3,14-16a: Zatrzymanie i rozdzielenie wód Jordanu
3,16b-17: Nadzwyczajność i cudowność przejścia przez Jordan.
Pierwsze rozszerzenie narracji.
176
4,1-9: Etiologiczna saga o dwunastu pamiątkowych kamieniach w
Jordanie. Drugie rozszerzenie narracji.
4,10-14: Koniec przeprawy przez Jordan. Trzecie rozszerzenie.Kwestie literacko-teologiczne.
Mowy Jahwe do Jozuego i Jozuego do Izraela po rozdzieleniu wód i przejściu przez Jordan w Joz 4,15-15,1:
4,15-18:Mowa Jahwe do Jozuego po rozdzieleniu wód i przejściu przez Jordan
4,19.20-5,1: Postój i kamienie z Jordanu w Gilgal. Końcowa Mowa Jozuego
do Izraela .
c. Opowiadania obrzędowo-liturgiczne(PJoz). Obrzezanie i pierwsza
Pascha w Kanaanie (Gilgal: 5,2-12)
4. Opowiadania-Narracje o objęciu w posiadanie ziemi Kanaan i o
wypełnieniu obietnicy Jahwe (5,13-11,23):
a. Umocnienie Jozuego przez anioła wojsk Jahwe w Joz 5,13-15.
b. Zajęcie Jerycha w Joz 6,1-27:
6,1-5: Opis wojskowo-religijny marszu (procesji) i zapowiedź zajęcia
Jerycha.
6,6-7: Polecenie Jozuego skierowane do kapłanów i ludu.
6,8-14. 15-21: Liturgiczny opis przygotowania i zajęcia Jerycha.
6,22-25. 26-27: Ocalenie Rachab i jej rodu. Przekleństwo Jerycha i
błogosławieństwodla Jozuego
c. Prawo klątwy i zajęcie miasta Aj w Joz 7,1-8,29:
7,1-5: Sprawa Akana i klęska pod Aj.
7,6-9.10-26: Modlitwa goryczy Jozuego i ujawnienie winnego Akana.
8,1-29: Nowa wyprawa przeciw Aj.
d. odczytanie Prawa przy ołtarzu Jahwe na górze Ebal w Joz 8,30-35.
177
e. Podstęp i wyłudzenie przez Gibonitów przymierza z Izraelitami w
Joz 9,1-27.
9,1-2: Utworzenie koalicji przeciw Izraelowi.
9,3-15: Podstęp Gibonitów i układ-przymierze z pierwszym Izraelem.
9,16-27: Wykrycie podstępu Gibonitów i nałożenie kary.
f. Dalsze walki Jozuego z Kananejczykami (10,1-10,43)
10,1-8: Powstanie koalicji pięciu królów przeciwko Gibonitom i Jozuemu.
10,9-11: Zwycięstwo Jozuego nad koalicją pięciu królów.
10,12-14.15: Poetycki opis o tym zwycięstwie i zatrzymaniu słońca.
10,16-27: Tragiczny los pięciu królów w jaskini Maqqedy.
10,28-39: Zwycięstwa na południu Kanaanu: Zdobycie sześciu miast.
10,40-43: Podsumowanie i opis granic zdobytych miast południowego
Kanaanu.
g. Zwycięstwa na północy Kanaanu (11,1-15):
11,1-3: Jabin, król Chasoru tworzy koalicję na północy Kanaanu
przeciwkoJozuemu
11,4-9: Zwycięstwo przy wodach Merom
11,10-15: Zajęcie Chasor i innych miast północnego Kanaanu.
11,16-23: Wypełnienie obietnicy: Lista zajętych terenów w ziemi Kanaan.
h. Podsumowanie objęcia w posiadanie całej ziemi Kanaan. Wykaz
zdobytych terenów i pokonanych królów (12,1-24)
12,1-6: Lista zdobytych terenów i pokonanych królów na wschód od
Jordanu.
12,7-24: Lista zdobytych terenów i pokonanych królów na zachód od
Jordanu.
178
Część B: 13,1-22,34: Podziel zatem tę ziemię jako dziedzictwo pomiędzy
dziewięć plemion i pół plemienia Manassesa (Joz 13,7):
1. Podział ziemi Kanaan w Gilgal (Joz 13,1-17,18):
a. Dalsza misja Jozuego w Ziemi Obiecanej w Joz 13,1-7
13,1.2-6.7: Mowa Jahwe do Jozuego o jego dalszej misji w Ziemi
Obiecanej
b. Przydział ziemi po wschodniej stronie Jordanu (Joz 13,8-33):
13,8.9-13: Ogólny plan przydziału ziemi
13,15-23: Dziedzictwo Rubenitów w Przedjordanii
13,24-28: Dziedzictwo Gadytów w Przedjordanii
13,29-32: Dziedzictwo połowy plemienia Manassesa w Przedjordanii
13,14. 33: Lewici
c. Przydział ziemi po zachodniej stronie Jordanu w Joz 14,1-15,63; 16,
1-17,18 (Gilgal):
14,1-5: Ogólny wykaz i przegląd dokonań w Ziemi Obiecanej
14,6-15: Kalebici i ich dziedzictwo w Hebronie.
15,1-12: Dziedzictwo plemienia Judy.
15,13-19: Dziedzictwo Kalebitow w Hebronie.
15,20-63: Lista-wykaz miast należących do plemienia Judy.
16,1-17,18: Obszar dziedzictwa dla potomków Józefa. Dziedzictwo
wyznaczone synom Efraima i Manassesa
2. Podział ziemi Kanaan w Szilo w Joz 18,1-19,51:
a. Dalszy podział ziemi dla pozostałych siedmiu plemion w Szilo (18,119,51):
18,1-10: Przygotowania do tego podziału w Szilo.
18,11-20: Granice dziedzictwa i miasta przydzielone plemieniu Beniamina.
179
18,21-28: Wykaz miast należących do plemienia Beniamina.
19,1-9: Dziedziczne terytorium plemienia Symeona.
19,10-16: Dziedziczne terytorium plemienia Zabulona.
19,17-23: Dziedziczne terytorium plemienia Issachara.
19,24-31: Dziedziczne terytorium plemienia Aszera.
19,32-39: Dziedziczne terytorium plemienia Neftalego.
19,40-48: Dziedziczne terytorium plemienia Dana.
19,49-50.51: Dziedzictwo dla Jozuego, syna Nuna. Podsumowanie
narracji i epilog o podziale kraju.
3. Wyznaczenie miast azylu i lewickich w Joz 20,1-21,45:
20,1-6: Mowa Jahwe do Jozuego o miastach ucieczki
20,7-9: Wykaz miast azylu.
21,1-8.9-45: Miasta dla lewitów i ich rodów
4. Zakończenie misji plemion przedjordańskich po zachodniej stronie
Jordanu i spór o ołtarz świadectwa na brzegu Jordanu w Joz 22,1-34:
22,1-8: Mowa Jozuego i odesłanie plemion przedjordańskich.
22,9-34: Pytanie o ołtarz świadectwa na brzegu Jordanu: apostazja,
czy świadectwo?
5. Epilog Księgi Joz 23,1-24,33: … My chcemy służyć Jahwe (Joz 24,21b):
23,1-16: Pierwsza Mowa pożegnalna Jozuego
24,1-24.25-28: Druga Mowa pożegnalna Jozuego i zawarcie przymierza z Jahwe w Sychem.
24,29-33: Trzy groby: Jozuego, Józefa i Eleazara.
4. Czas powstania księgi Jozuego.
180
Zagadscinienie czasu powstania Księgi Jozuego jest uzależnione od chronologicznych ujęć powstania poszczególnych tradycji, źródeł, kolejnych redakcji aż do ustalenia czasu ostatecznego ukształtowania dzieła.
Według Talmudu217, Ojców Kościoła218 i dawniejszych egzegetów219księgę Jozuego napisał sam Jozue, z wyjątkiem wzmianki o śmierci Eleazara, którą
podał pisarz i kapłan Pinchas, jak również bez tekstów, które powstały po
śmierci Jozuego220.
Inni późniejsi egzegeci221 uważali, że od Jozuego pochodzą krótkie fakty i
noty, a jego następcy, wśród których wymienia się kapłana Eleazara, proroka i
sędziego Samuela, Izajasza i innych proroków, a nawet pisarza Ezdrasza napisali nastepne czesci tego dziela.
Według A. Schulza222 mogli to być również inni urzędnicy Jozuego, którzy obok zasadniczej części, jaką napisał sam Jozue, na jego polecenie przedstawili następną część dzieła na piśmie.
Natomiast fragmenty, które bardziej odpowiadają czasom monarchii Dawidowej są dziełem tzw. Trzeciego autora, który żył w tych czasach223.
Podobnie sądzą tacy egzegeci jak J. S. Menochio224 oraz D. Baldi225 łączą
w części to dzieło i ostateczną redakcję również z Trzecim anonimowym auto217
Baba Batra 14b, por. R. Mayer, Die babylonische Talmud, ausgewählt, übersetzt und erkl
ärt, München 1965, wyd. II, s. 84.
218
Np. Laktancjusz, Divinae institutiones, PL 6, 500;Izydor z Sewilli, De Ecclesia officis, PL
83, 747; Raban Mauri, In librum Josue..., PL 108, 1001; św. Hieronim, Epistolae..., PL 22,
888.
219
Np. J.T. Lamy, Introductio in Sacram Scripturam, Mechliniae 1877, cz. 2, 56. 60; F.
Kaulen, Einleitung in die Heilige Schrift des Alten i Neue Testament, Freiburg 1913, 33n; F.
Vigouroux, Manuel Biblique, Paris 1906, t. II, 5n; R. Cornely; Introductio specialis in
historicos VI Libros, Parisiis 1897, t. II-1, s. 188n; E.König, Geschichte der altestamentlichen
Religion, Gütersloh 1924, s. 103; H. Lusseau-M. Collomb, Manuel d`etudes bibliques, Paris
1934, t. III, s. 81 i inni. W Polsce ten pogląd podzielał J. Kruszyński, Księgi Jozuego... Lublin
1938, s. 23.
220
Np. Joz 15,13-19; 19,47; 24,29-33.
221
Np. J. Bonfrerius, Josue, dz. cyt., s. 5; C.J. Gosling, Het Bock Jozue, dz. cyt., s. 16 i inni.
222
A. Schulz, Das Buch Josue, dz. cyt., s. 8.
223
Są to teksty takie jak: Joz 10,12-14; 11,22; 13,2n; 15,63; 16,10; 18,16.28; 19,47.
224
J. S. Menchio, Liber Josue, dz. cyt., 404.
225
D. Baldi ,Giosue, dz. cyt., s. 5.
181
rem, który żył w VII w. przed Chr. tj. w czasach królów Ezechiasza lub Jozjasza.
Krytycznie do tych poglądów ustosunkowali się najpierw F. Delitzsch226,
który wiązał to dzieło z Izajaszem, albo z innymi prorokami, żyjącymi w czasach od czterech do pięciu stuleci po wejściu Izraelitów do ziemi Kanaan, którzy
ahistorycznie, tzn. nie według faktów historycznych, ale według własnych poglądów przedstawili całe dzieło wejścia do Kanaanu.
M. Noth227 przyjął znów, że dzieło Jozuego powstało w swej pierwszej
wersji ok. 900 r. przed Chr., a jej autorem był judzki Kompilator, czy raczej Kolekcjoner (niem. Sammler), który w oparciu o epizody heroicznych wydarzeń
lokalnych, nadając im charakter ogólnonarodowy połączył je z etiologicznymi
źródłami i spisanymi sagami.
Po tym pierwszym, kompilacyjnym dziele późniejszy redaktor (niem. Bearbeiter) już po r. 587 przed Chr., w czasach niewoli babilońskiej połączył ze
sobą dwa istniejące źródła, a mianowicie wykazy (geograficzne) granic i listy
miejscowości. W oparciu o to opracowanie źródłowe Historyk deuteronomistyczny, jak i inne materiały źródłowe opracowane przez innych i starszych
(wcześniejszych) deuteronomistów228 stworzył dzieło o podboju, zajęciu ziemi
Kanaan i o jej podziale. Ten redaktor, według opinii M. Notha dopiero wówczas
wprowadził postać Jozuego, przypisując mu te dzieła podboju, zajęcia i podziału
ziemi Kanaan. Po tym kolejnym redakcyjnym opracowaniu dtr, według M.
Notha jeszcze inny nieznany autor wprowadził postdeuteronomistyczne dodatki
o charakterze kapłańskim, jak Joz 14,1-2; 19,51; 21,1-42; 22,9-34229.
226
F. Delitzsch, Die grosse Täuschung, kritische Betrachtungen zu den altestamentlichen
Berichten über Israels Eindringen in Kanaan, Stuttgart 1920, 8n.
227
M. Noth ,Das Buch Josua, dz. cyt., s. 9-11.
228
Np. o zajęciu Kanaanu (Joz 24), które zostały przez innego starszego (wcześniejszego) Dtr
uzupełnione uwagami, które znalazły swe odbicie w Joz 22-23.
229
Zob. Kwestie literackie (I)w Komentarzu, niżej.
182
W.F. Albright230 sprzeciwiając się opiniom uczonych, którzy, jak np. M.
Noth zbytnio przesuwali powstanie księgi Jozuego na czasy późniejsze, aż do
niewoli babilońskiej sądził, że narracje utrzymane w tonie bohaterskim i epickim w Joz są związane z czasami pomiedzy XII a XI stuleciem przed Chr. Lista
zaś miast Lewickich i związane z tym narracje łączy ów uczony z X wiekiem
przed Chr.
R.H. Pfeifer231, który powstanie Księgi Jozuego łączy ze źródłami i tradycjami Pentateuchu J E D P, stwierdził, iż redakcyjne opracowania tej Księgi
trwały od X do II wieku przed Chr.232
W nowszych badaniach dotyczących czasu powstania Księgi Jozuego,
wynikających głównie z badań literackich wraca się do poglądu, iż ta Księga
powstała ostatecznie dopiero w czasach niewoli. Świadczą o tym m.in. takie
określenia jak ten lud czy ta ziemia (Joz 1,6), które według opinii tzw. szkoły
szwedzkiej233 wskazują na to, że redaktor piszący te słowa przebywa nie w tej
ziemi, o jakiej mówi w swym dziele, czyli został z niej wysiedlony i przedstawia
ten lud, , który otrzymał obietnicę tej ziemi, dając nadzieję powrotu za cenę nawrócenia ludu do Jahwe i Jego Praw.
Nadto wskazuje na to również cytat z Księgi Sprawiedliwego/Pieśni
(hebr. jsr/sjr) w Joz 10,13, gdzie przestrzega się przebywających w niewoli babilońskiej przed oddawaniem czci bóstwom astralnym, słońcu, księżycowi, gdyż
Jahwe jest ponad słońcem i księżycem tj. nimi rządzi i kieruje, ponieważ On je
sam uczynił (por. Joz 2,11; zob. Rdz 1,16). Istnieje sprzeczność między Joz
6,23, gdzie jest mowa o umieszczeniu Rachab, (prostytutki i) obcej kobiety nie
należącej do plemion izraelskich tego ludu i jej rodziny poza obozem Izraela, a
Joz 6,25, gdzie znów stwierdza się, że Rachab zamieszkiwała z Izraelitami. A
230
W.F. Albright ,The Oracle of Balsam, JBL 63 (1944), s. 231.
R.H. Pfeifer, Introduction to the Old Testament, New York 1948, wyd. 13, s. 311nn.
232
Szerzej tę opinię przedstawił: S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 87-88.
233
Por. E. Sellin, ,Das Buch Josue ,w: Einleitung in das AT, opr. L. Rost, Heidelberg 1959,
wyd. IX, s. 78n.
231
183
zatem w. 23 został dołączony w czasach niewoli babilońskiej, w związku z tendencją i wskazówką do odseparowywania się od obcych narodów i ich bóstw w
celu zachowania swej wiary w jedynego Boga Jahwe i czystości obyczajów.
Dlatego też, według tych autorów pojawia się wzmianka w Joz 23,7 w formie
polecenia: nie łączcie się z tymi ludami, które są z wami. Podobne ostrzeżenie
pojawia się w narracji o zastosowaniu prawa cheremu w radykalnej formie w
Joz 6,18n234.
W modlitwie dedykacyjnej w 1 Krl 8,50 Salomon modli się w prośbie dodanej już w niewoli przez DtrN235, aby [wypędzeni] znaleźli miłosierdzie w
oczach swych ciemiężców, i aby ci byli im litościwi.
Przyjmując, iż Księga Jozuego, podobnie jak wszystkie księgi w opus
deuteronomicum
(Joz
-
2
Krl)
są
dziełem
historyczno-profetyczno-
deuteronomistycznym i zawdzięczają swe powstanie trzem głównym redaktorom
deuteronomistycznym,
a
mianowicie
Deuteronomiście
Historyko-
wi/Dziejopisarzowi (DtrH), Deuteronomiście Prorokowi (DtrP) i Deuteronomiści Prawnikowi/Nomiście (DtrN)236 i idąc za opinią E. Würthweina237, iż Joz
czasowo powstało najpóźniej ze wszystkich Ksiąg DtrG tj. po 1-2 Krl, 1-2 Sm i
Sdz, to nie znaczy, jak sądził ów egzegeta niemiecki, iż zawdzięcza ona swe
powstanie kompozycji tylko młodszych deuteronomistów, którzy przy użyciu
starych podań (tradycji, źródeł np. wyraźnie cytowanej Księgi Sprawiedliwego/Pieśni (jsr/sjr: moje podkreślenie) uobecnili historię tych czasów również
czasy Jozuego, tworząc idealny obraz początku (Joz 1-11). Po prezentacji w
starszej części dzieła (Joz 13-21) trudności w zdobywaniu daru ziemi, w jej podziale, utrzymaniu jej granic itp., gdzie dla podtrzymania ducha narodu i skło234
Por. Podobnie za czasem w niewoli jako ostateczną redakcją opowiadają się: Jan Łach,
Księgi Proroków Starszych, w:Wstęp do Starego Testamentu. red. S. Łach, Poznań –
Warszawa 1973, s. 252 i inni.
235
Por. J.B. Łach, Ksiegi 1-2 Królów, dz. cyt., 222n.
236
Tamże, s. 79-125.
237
E. Würthwein, Studien zum Deuteronomistischen Geschichtswerk, ZAWBeih 227, Berlin –
New York 1994, s. 2-10.
184
nienia go do refleksji oraz rachunku sumienia, aby skłonić ten lud do nawrócenia do Jahwe, w którym, jak to wynika z etymologii imienia głównego bohatera
tej Księgi, Jozuego, znajduje się zbawienie, ocalenie i powrót do utraconych
dóbr.
5. Struktura literacka Księgi Jozuego i ważniejsze gatunki literackie
w Joz.
Po omówieniu układu i treści oraz historii literackiej Ksiegi Jozuego od
najstarszych źródeł aż do jej ostatecznej redakcji trzeba zwrócić uwagę przy
analizie struktury literackiej tej Ksiegi również na ważniejsze gatunki literackie, jakimi posłużyli się redaktorzy tego tego dzieła.
a. Mowy. Już w Joz 1,2-9 pojawia się ta struktura literacka charakterystyczna dla tekstów deuteronomistycznych, a mianowicie Mowa Jahwe o misji,
jaką ma podjąć się Jozue po śmierci Mojżesza (Joz 1, 1). W jej strukturze literackiej możemy wyróżnić trzy charakteryczne części, a mianowicie:
a) wezwanie do męstwa i stanowczości;
b) opis misji
c) obietnica pomocy Bożej238.
W tych częściach nawiązuje się do deuteronomistycznej tradycji, o czym
świadczą wyraźne nawiązania do Księgi Pwt jak w ww. 3-5a do Pwt 11,24-25,
czy w w. 4 do Pwt 7,24, a w ww. 5b.6.9 do Pwt 31,6-8.23, czy wreszcie w ww.
7-9 do Pwt 17,14-20. Mają one według E. Sanchez Cetina239 silny posmak sapiecjalny240.
Obok tej pierwszej Mowy Jahwe do Jozuego w prologu Księgi Jozuego
(1,2-9) występują z tego gatunku literackiego również Mowa Jozuego do
zwierzchników ludu (1,10-11), a następnie do plemion Rubenitów, Gadytów i po-
238
Za: E. Sanchez Cetina, Księga Jozuego, w: Międzynarodowy komentarz do Piśma św.,
red. naukowa polskiego wydania: W. Chrostowski, tł. E. Burska, Verbinum, Warszawa 2000,
s. 437.
239
Tamże, s. 437.
240
Szczegółowe kwestie literackie i egzegetyczne: zob. Kom. ad loc. niżej.
185
łowy plemienia Manassesa (1,12-15). Ze względu na charakter dialogowy tej
Mowy Jozuego połączył ją redaktor DtrN3, podobnie jak w Joz 24,1-24 w epilogu z odpowiedzią zwierzchników tych plemion (1,16-18)241.
Najczęściej z tego rodzaju strukturą literacką spotykamy w II części Jozuego, a mianowicie w Joz 13,1-7, kiedy to przy pomocy tej struktury literackiej
w postaci Mowy Jahwe do Jozuego zwraca się na misję, jaka pozostała Jozuemu
do wykonania, a mianowicie, iż pozostało jeszcze bardzo dużo ziemi do objęcia
jej w posiadanie (Joz 13,1b) i ma tę ziemię podzielić między dziewięć plemion i
pół plemienia Manassesa (Joz13,7)242.
Podobna Mowa Jahwe pojawia się przy zakładaniu miast azylu dla nieumyślnych zabójców (Joz 20,1-6).
Mowę Jozuego stosuje redaktor DtrN3, przy odesłaniu i zakończeniu misji
przez plemiona wschodnio-zajordańskie, które pomagały przy zajmowaniu ziemi Kanaan plemionom w zachodniej części kraju pierwszego Izraela (Joz 22,16.7-8) i w końcowych Mowach, zwanych testamentem Jozuego, w których
zwraca uwagę Izraelitom na niebezpieczeństwo, jakie niosą dla wiary w jedynego Boga-Jahwe obce ludy, które pozostały wśród nich, jak również ich bóstwa
(23,1-16; 24,1-24)243.
Obok tych charakterystycznych dtr większych Mów w Księdze Jozuego
spotykamy jeszcze mniejsze Mowy Jozuego (np. w Joz 4,1nn; 7,7-25nn: 8,1nn
itd) i innych osób np. Rachab (Joz 2,9-13) i krótkie dtr wypowiedzi np. zwiadowców do Jerycha (Joz 2,14) itp.
b. Opowiadania –narracje. Większe i mniejsze Mowy zostały włączone
w inną większą jeszcze strukturę literacką, a mianowicie do charakterystycznego
i często występujacego gatunku, jaki stosowali deuteronomiści, zwłaszcza w
pierwszej części młodszej Księgi Jozuego (2,1-11,23) w deuteronomistyczne
opowiadania-narracje, które swej strukturze nawiązują do opowiadań pro241
Szczegółowe kwestie literackie i egzegetyczne: zob. Kom. ad loc. niżej.
Szczegółowe omówienie: zob. Kom. ad loc. niżej.
243
Zob. Kom. ad loc.
242
186
rockich np. o Eliaszu i Elizeuszu244 i tzw. sag prorockich (DtrP2)245 Najczęściej
te opowiadania-narracje mają w Księdze Jozuego charakter etiologiczny246,
czyli usiłują wyjaśnić, dlaczego coś istnieje aż do dzisiejszego dnia, jak dwanaście kamieni w korycie rzeki Jordan (Joz 4,9), skąd pochodzi nazwa Gilgal (Joz
5,9), skąd wzięła się Rachab i jej ród wśród pierwszego Izraela (Joz 6,25), czy
wzgórek z kamieni Achana (Joz 7, 26), a zwłaszcza ruiny miasta Aj (Joz
8,28.29), dlaczego służebne prace wykonują wśród Izraelitów Gibonici (Joz
9,27) i skąd pochodzą kamienie przy jaskini Maqqeda (10,27)247.
Redaktorzy w I części Księgi Jozuego248 wyjaśniając te rzeczy, które mogły istnieć w formie stel, czy ruin itp. aż do czasu kompozycji tych opowiadań i
w o oparciu o etymologię i inne źródła. W ten sposób skomponowali osiem
większych deuteronomistycznych narracji etiologicznych o zwiadowcach w Jerycho (2,1*-24*), o przejściu przez Jordan (3,1*-5,1*), o obrzezaniu i świętowaniu Paschy w Gilgal (5,2*-12*249), o zniszczeniu Jerycha (Joz 6,1*-27*), o
bitwie o Aj (7,1*-8,29*), o podstępstwie Gibonitów (9,1*-27*), o potyczkach z
Kananejczykami (10,1*-43*) i o zwycięstwach na północy Kanaanu (11,1*23*).
Te opowiadania- narracje pod względem geograficznym dotyczą najczęściej obszarów plemienia Beniamina. Pod koniec są związane z południem Kanaanu (10,28-43), a następnie dotyczą północnych regionów Kanaanu (11,1-14),
co może wiązać się z zamysłem nie tylko geograficzno-topograficznym w tych
narracjach, ale również z symboliczno-kerygmatyczno-teologicznym250.
244
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., ad loc.
Tamże ad loc. i por. wyż.
246
Na ogół etiologię łączy się z badaniem, czy przedstawianiem przyczyn na powstanie
jakiegoś zjawiska.Nazwa pochodzi od greckiego rzeczownika: aitia tj. przyczyna:por. A.
Markowski, R. Pawelec, Słownik wyrazów obcych i trudnych, Wilga, Warszawa 2002, s. 253.
247
Zob. G. Hentschel, Das Buch Josua, art. cyt., s. 204.
248
Zob. wyż.
249
Do tej tradycji dtr nawiązuje tradycja Kapłańska w Księdze Jozuego (PJoz ) przedstawiając
opowiadanie o obrzezaniu i święcie Paschy (Joz 5,2-12), wpływając również na inne w/w
narracje etiologiczne w duchu teologii kapłańskiej.
250
Zob. Przedmowa i Wprowadzenie, wyż. oraz Kwestie szczegółowe w Kom. ad loc. niżej.
245
187
c. W I części Księgi Jozuego kończą się te narracje wykazem zdobytych
regionów (12,1-8), i listą pokonanych królów (12,9-24), które otwierają trzeci i
czwarty gatunek w Księdze Jozuego.Najczęściej stosowali te gatunki literackie
redaktorzy w Księdze Jozuego, zwłaszcza w II części swego dzieła ,łącząc te gatunki ze sobą (13,1-21,45).
Przy wykazie przejętych przez pierwszy Izrael regionów pojawia się typowy i
charakterystyczny termin hebrajski gebul, oznaczający granicę, brzeg, region,
terytorium251. W rozdziale XII wymienia się najpierw pokonanych królów i ich
ziemie, która Izraelici wzięli w posiadanie pod wodzą Mojżesza (12,1-6), a następnie wylicza się pokonanych królów i ich miasta zdobyte przez Izraelitów,
niekoniecznie zdobyte już w czasach Jozuego (12,7-24; por. 13,2-6ab)252.
Natomiast w wykazach i listach w Joz 13,8-19,51 podano rozlosowane
granice dziedzictwa przydzielonego przez Jozuego między dziewięć plemion i
pół plemienia Manassesa (Joz 13,6c-7). Poprzedza te wykazy regionów i listy
miast dziedzictwo dane przez Mojżesza Rubenitom, Gadytom i połowie plemienia Manassesa (13,8-13.15-32; 14,3-5) oraz dwie wzmianki najprawdopodobniej
z redakcji Kapłańskiej w Księdze Jozuego (PJoz+s) o braku dziedzictwa dla plemienia Lewitów (13,14.33; por. 14,3)253. Tym redakcjom kapłańskim zawdzięczamy również połączenie podziału ziemi obok Jozuego (Dtr)254 z Eleazarem
kapłanem i przedstawicielami rodów w obrębie plemion izraelskich oraz z instytucją losu255 i z sanktuarium w Szilo (18,1: PJoz+s)256.
Do list w tej II części księgi Jozuego zalicza się również wykaz 6 miast
azylu dla nieumyślnych zabójców w Joz 20,7-9, jak i wyliczenie 48 miast lewickich wraz otaczającymi je pastwiskami w Joz 21,1-42(PJoz +s ).
251
Zob. 13,3.4.10.11.23.36.27; 14,1.4.11.12.21.47; 15,2.3.8.10; 17,8.10; 18,5.19; 19,12.22.46.
Bliższe szczegóły redakcyjno-literackie i egzegetyczne:zob. Kom. ad loc.
253
Zob. także: Kom. ad loc., niżej.
254
Zajmuje on w tym opracowaniu redakcyjnym Jozue drugie miejsce, a kapłan Eleazar
występuje na pierwszym miejscu.
255
Joz 14,2; 15,1; 16,1; 17,1; 18,11; 19,1.10.17.24.32.40.51; 21,4.5.6.8.10.20.40.
256
Zob. Kwestie literackie i teologiczne: Kom. ad loc.
252
188
^Zestawienie tekstów w Księdze Jozuego według podstawowych gatunków występujących dtr Mów, opowiadań-narracji i list/wykazów.
a. Deuteronomistyczne Mowy:
1. Mowa Jahwe: Joz 1,2-9; 13,1-7; 20,1-6
2. Mowa Jozuego: Joz 1,11-15; 22,1-34; 23,1-16; 24,1-24;
3. Mowy innych osób np. Rachab (Joz 2,9-13)257
b.
Deuteronomistyczne opowiadania-narracje: 2,1-24; 3,1-5,1;
5,2*-12*, 6,1*-27*; 7,1-8,29; 9,1-27; 10,1-43; 11,1-23; 22,7-34; 24,25-28.2933258
c.
Deuteronomistyczne listy i wykazy oraz summaria: 11,16-23
summarium wraz listą i wykazem: 12,1-8.9-24; wykaz i lista miast azylu wraz
summarium: 20,7-8. 9; wykaz i lista miast lewickich: 21,1-42 wraz z summarium do całej podzielonej ziemi: 21,43-45259.
6. Powstanie i kompozycja Księgi Jozuego w świetle najnowszych badań i poglądów współczesnych egzegetów.
Po wyróżnieniu struktur i ważniejszych gatunków literackich w Księdze
Jozuego, zajmiemy się kompozycją Księgi Jozuego, łącząc jej powstanie, jak to
się na ogół i najczęściej przyjmuje się wśród współczesnych egzegetów już w
jakimś sensie z czasami przeddeuteronomistycznymi (a), a następnie deuteronomistycznymi (b) i podeuteronomistycznymi (c)260 .
257
Zob. wyż.
Por. G. Hentschel, Das Buch Josua,w: Einleitung in das AT. red. E. Zenger, dz. cyt., 204206.
259
Tamże, 204-205.
260
Zob. G. Hentschel, Das Buch Josua, art. cyt., s. 206nn.
258
189
a.
Przeddeuteronomistyczne przekazy w Księdze Jozuego
Od czasów M. Notha261, który twierdził, że na początku Księgi Jozuego
stoją opowiadania-narracje o zajęciu Jerycha (Joz 6*262) i zburzeniu Aj (Joz 8*),
które według niego już w czasach przeddtr miały charakter utworu literackiego
przedstawionego na piśmie, w co wątpi i neguje współczesny badacz i egzegeta
V. Fritz263.
Według K. Bieberstein`a264 wcześniejszą formę literacką mogły mieć
również perykopy o przejściu przez Jordan (Joz 3,1.5.13b-14a.16) i o zniszczeniu Jerycha (Joz 6,1-3.4b.5.11.14-15.20c-21), które w swej strukturze literackiej
i w swych zamierzeniach redakcyjnych odpowiadają wspólnemu przedwygnaniowemu opracowaniu (niem. eine gemeinsame vorexilische Bearbeitung)265.
Według R.G. Kratz266 pierwsza kompozycja przeddtr pradzieła Jozuego
mogła łączyć się przeddtr opowiadaniem/narracją o Zajęciu Kraju (niem. vordtr
Landnahmeerzählung). To opowiadanie o Zajęciu Kraju mogło należeć do
kompleksu opowiadań, w których przedstawiono zajmowanie ziemi od Exodusu
aż do wejścia do Kanaanu267.
Do tego przeddtr pradzieła Jozuego o Zajęciu Kraju według tego współczesnego badacza tekstu i egzegety należały m. inn. opowiadania/narracje o
wywiadowcach w Jerycho (Joz 2,1-9.12-16.22-24), o zniszczeniu miasta Aj (Joz
8,1-2a.10a.11a.14.19) i o bitwie w dolinie Ajjalon (Joz 10,12.13).
261
M. Noth, Das Buch Josua, dz. cyt., ad loc..
*gwiazdka oznacza, że nie wszystkie wiersze, czy ich części aktualnego rozdz. VI Joz
wchodziły w skład tego przeddtr opowiadania-narracji.
263
V. Fritz., Das Buch Josua (Hanbuch zum AT I/7), Tübingen 1993, 19942; .
262
264
K. Bieberstein, Josua-Jordan-Jericho (OBO 143), Freiburg/Göttingen 1995.
Cyt., za: G. Hentschel, Das Buch Josua, art. cyt., s. 206.
266
R.G. Kratz, Die Komposition der erzaehlenden Buecher des AT (UTB 2157), Göttingen
2000, ad loc.
267
Tamże, ad loc.
265
190
Według M.A. O`Brien268 do tego dzieła o Zajęciu Kraju należała lista i
wykaz pokonanych królów (Joz 12,7*.9-24), w której uwidacznia się podobieństwo do neoasyryjskich królewskich inskrypcji o odniesionych zwycięstwach.
Dołączenie do kompleksu opowiadań, przedstawiających zajęcie Kraju od
Exodusu aż do wejścia do Kanaanu, tej listy miało na celu ukazanie przesłania
religijnego, iż nie Asyryjczycy, lecz Jahwe odniósł zwycięstwo w ziemi Kanaan.
Być może, według tego egzegety ,nawiązuje do tego,częściowo ,późniejsze
przesłanie i tekst w Joz 24* i inne w/w teksty, które mogły częściowo znaleźć
zastosowanie i w tym przeddtr kompleksie opowiadań/tekstów, a w których
przedstawiono zajmowanie ziemi od Exodusu aż do wejścia do Kanaanu.
Te przeddtr narracje o Zajęciu Kraju E. Zenger269 łączy z Historycznym
Jerozolimskim dziełem, czyli z Joz 2*-12.24*, w którym to opracowaniu historyczno-narracyjnym miano ukazać, że Jahwe dopełnił dzieła uwolnienia Izraela
(Exodusu) przez dzieło Wejścia do ziemi Kanaan270.
Z okresu przeddtr mogą także pochodzić niektóre geograficznoetnograficzne listy, które znalazły zastosowanie w Joz 15-19 w opisie granic dla
plemion Judy (Joz 15,1-12; 18,15-19), Manassesa (16,1-3/18,12.13; 17,7-10) i
Efraima (16,4-9). Podobne listy miast dla Judy (15,20-63, 18,21-28) prowadzą
do wniosku, że w przeddtr czasie były one używane w zarządzie poszczególnymi okręgami. Nadto miasta zostały połączone z poszczególnymi rejonami geograficznymi, jak np. Szefelą albo z górami (Joz 15,20-63; 18,21-28). Według V.
Fritz`a271 te wykazy granic, miast i listy pochodzą prawdopodobnie z administracyjnych i notarialnych rejestrów z czasów królewskich.
Co sądzić o tych najnowszych opiniach i hipotezach współczesnych uczonych?
268
M.A. O`Brien, The Deuteronomistic History Hypothesis. A Reassessment (OBO 92),
Freiburg/Göttingen 1989.
269
E. Zenger, Einleitung in das AT dz.cyt.203nn.
270
Por. Podstawowe Credo zbawcze Izraela w Wj 20,1; Pwt 5,1:zob. niżej :Wstęp r. III.
271
V Fritz, Das Buch Josua (Hanbuch zum AT I/7), Tübingen 1993, 19942.
191
Trzeba najpierw stwierdzić, że te hipotezy potwierdzają wielowarstwość i
złożoność problematyki literackiej w Księdze Jozuego.
W przedstawionych hipotezach odnośnie powstania i kompozycji dzieła
lub przynajmniej niektórych jego części już w czasach przeddtr nie tylko odnośnie wykorzystania źródeł przeddtr (Q), ale również istnienia opracowań przeddtr nie budzi zastrzeżeń. Wydaje się tylko nie potrzebne i w wielkim stopniu hipotetyczne tworzenie nowych tytułów do prawdopodobnych opracowań przeddtr, jak np. w hipotezie R.G. Kratz`a272, iż pierwszą kompozycję przeddtr
pradzieła Jozuego należy łączyć się przeddtr opowiadaniem/narracją o Zajęciu
Kraju (niem. vordtr Landnahmeerzählung), które byłoby częścią większego
dzieła pt. Od Exodusu aż do wejścia do Kanaanu273, czy wreszcie jak to czynił
w swej hipotezie E. Zenger274, który znów połączył z czasem przeddtr kompozycji Prajozuego z Historycznym Jerozolimskim dziełem, czyli z Joz 2*-12. 24*.
Wydaje się że ten okres przeddtr i powstawanie tzw. Prajozuego należy
złączyć z źródłami i dziełami, do których odwołują się redaktorzy biblijni. Nie
trzeba szukać sztucznych tytułów dzieł do Prajozuego, bo bardziej wiarygodne
wymienia się w Biblii. Są to np. Księga Sprawiedliwego/Pieśni (por. Joz 10,12)
1 Krl 8,12-13 (LXX), Pieśń o Łuku (por. 2 Sm 1,18), które najprawdopodobniej
wchodziły w większe dzieło pt. Księga Wojen Jahwe (por. Lb 21,14)275. Tematyka walk z Kananejczykami, jak to wynikałoby z przytoczonego cytatu (ww.
14b-15) i kontekstu, świadczyłby o zbieżności tego tytułu, co przedstawiono
później w okresach dtr i postdrt w Księdze Jozuego:
12
Stamtąd ruszyli dalej i zatrzymali się w dolinie potoku Zared.
272
R.G. Kratz, Die Komposition der erzaehlenden Bücher des AT (UTB 2157), Goettingen
2000, ad loc.
273
Tamże, ad loc.
274
E. Zenger, dz.cyt.wyż.
275
Zob. wyż.
192
13
I znów poszli dalej i rozłożyli się obozem po drugiej stronie rzeki Ar-
non, która płynie przez pustynię, biorąc początek w kraju Amorytów. Arnon bowiem stanowi granicę między Moabitami i Amorytami.
14
Dlatego powiedziane jest w księdze "Wojen Jahwe":
15
„Od strony Waheb w Sufa i potoków Arnonu, pochyłość potoków cią-
gnących się aż do miejsca Ar, przylegająca do granicy Moabu”.
16
Stamtąd udali się do Beer. Jest to studnia, o której powiedział Jahwe do
Mojżesza: „Zgromadź lud, a Ja mu dam wodę!”
17
Śpiewali wtedy Izraelici pieśń następującą: „Tryskaj, źródło! Opiewaj-
18
Studnia, którą kopali książęta i naczelnicy ludu drążyli berłem i swymi
cie je!
laskami”. Z Beer ruszyli do Mattany… (Lb 21,12-18: tł. BT4)
Nadto nazwanie i charakter przeddtr dzieła w Joz 2*-12.24*, które E.
Zenger276 nazwał Historycznym ,Jerozolimskim dziełem, można złączyć z redakcjami Deuteronomisty Historyka (DtrH1) i redakcją proemium, które w
innych redakcjach zastępowano, jak przy dziejach królów w 1-2 Krl277. Podobnie i Księdze Jozuego zastąpiono innymi tekstami tj. prologiem i późniejszymi
redakcjami w Joz tzw. dzieło prajozuego,określane przez w/w egzegetów różnymi tytułami278. Pozostałości z dzieła DtrH1 właściwie tylko epilog DtrH1 (Joz
24,29-30: por. Sdz 2,8-9), który prawdopodobnie DtrH2 połączył z najstarszymi
tradycjami i fragmentami (Q, DtrQ), jak i później z innymi opracowaniami np.
DtrP1 (tylko jeden tekst w Joz 6,22) i z głównymi opracowaniami w tym naj-
276
E. Zenger, dz.cyt.wyż.
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., ad loc.
278
Zob. DtrH2; DtrP1+2, DtrN1+2+3
277
193
młodszym dziele dtr tj. redaktorami/wydawcami DtrN1+2+3, jak również dtr279 i
postdtr redakcjami i opracowaniami Kapłańskimi (PJoz +JozS)280
b. Deuteronomistyczna redakcja i kompozycja Księgi Jozuego w świetle najnowszych badań literackich.
N. Lohfink281 łączy zarówno pierwsze wersje deuteronomistycznej redakcji i kompozycji Ksiąg Pwt, jak i Joz (*Dtr 1-Joz 21), które oznacza za pomocą
sigla DtrL z czasami przed niewolą. Charakterycznymi i typowymi założeniami
tej redakcji DtrL było przesłanie, iż Jahwe da Izraelowi kraj i oni sami go obejmą w posiadanie (Pwt 1,39; 3,20; 4,1; 9,23; 10,11; 16,20; Joz 1,11.15; 18,3).
Według G. Braulika282 historycznie mogło to być związane z usiłowaniem i legimityzacją starań króla Jozjasza o przywrócenie jedności religijnej i politycznej
z północnymi terytoriami Izraela (2 Krl 22,1-23,30)283.
Według R. G. Kratz`a284 dalsza deuteronomistyczna redakcja w Księdze
Jozuego opiera się i zbiera proporcjonalnie oraz prosto z tradycji wszystkie
w/w wątki historyczno-profetyczno-nomistyczne285 i przedstawia je konsekwentnie w całej Księdze w formie różnych większych dtr gatunkach literackich286,
jak dtr mowy (np. 1,1-9.10-18; 13,1-7; 22,1-16) czy w dtr summa279
Niektórzy uczeni łączą to opracowanie kpł już z reformą religijną ,która swoje apogeum osiągnęła w
czasach króla Jozjasza(+609 r.przed Chr.) i z deuteronomistycznym środowiskiem kpł: zob.D.Dziadosz,Urząd
kapłana w Izraelu w epoce przedmonarchicznej,w:ZNSBP R.7 ;Warszawa 2010; Nr.7,s.312-313,zwł.przyp.72
280
Zob. Kom. niżej ad loc.
N. Lohfink, Landeroberung und Heimkehr. Hermeneutisches zum heutigen Umgang mit
dem Josuabuch, w:JBTh 12 (1998), 3-24.
282
G. Braulik, Die Völkervernichtug und die Rückehr Israels ins Verheissungsland, w: M.
Vervenne;J. Lust (red.), Deuteronomy and Deuteronomic Literature. Fs dla C.H.W.
Brekelmans (BEThL 133), Leuven 1997, 3-38.
283
Jego lata panowania jako 22 letniego króla łączą egzegeci z latami 643-640 (V.
Pavlosky-E. Vogt), 643 -641 (M. Rehm; E. Thiele), 641-639 (A. Jepsen), 641-640 (G.
Hentschel), 642-640 przed Chr.(J. Bright): zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., 547568.
284
R.G. Kratz, Die Komposition der erzählenden Bücher des AT (UTB 2157), Göttingen
2000, ad loc
285
Zob. wyż.
286
Zob. wyż.
281
194
riach/podsumowaniach (11,16-23; 21,43-45) i w dtr listach/wykazach (12,1-8).
Ta tak opracowana i skomponowana dtr redakcja w księdze Jozuego została
powiązana z tradycją powołania Jozuego na następcę Mojżesza (Pwt 31,1.2.7.
8). Zadaniem Jozuego będzie przeprowadzenie Izraelitów przez Jordan i wprowadzenie do ziemi Obiecanej, którą Jahwe chce im dać (1,1.2.5.6). W dtr summarium w Joz 11,16-23 stwierdza się, że Jozue to zadanie wypełnił i po przydzieleniu ziemi plemionom przez Jozuego w kraju zaprzestano wojen i nastał
czas odpoczynku (Joz 11,23*)287. Natomiast opracowanie redakcyjne, w którym
podano, że Jozue zajął cały kraj (Joz 11,23*) zalicza ów egzegeta R.G. Kratz do
młodszej warstwy dtr opracowania i kompozycji, ponieważ w Joz 13,1-7 pojawia się wypowiedź, iż jeszcze pozostało bardzo wiele ziemi do objęcia w posiadanie (Joz 13,1).
Od czasów R. Smend`a288 łączy się te najmłodsze redakcje i kompozycje
literackie w księgach od 1-2 Krl do Jozuego z nomistycznym redaktorem, którego opracowanie oznacza się za pomocą sigla DtrN. To opracowanie DtrN1 w
tych Księgach historyczno-profetyczno-nomistycznych (1-2 Krl –Joz), zwłaszcza w księdze Jozuego mogło ulec nowym dtr redakcjom i rozszerzeniom, które
należy zaliczyć do późno-dtr opracowań289 i oznaczyłem je za pomocą sygli
DtrN2+3290.
Należą do nich między perykopami Joz 13,1-7,a Joz 21,43-45 nowe rozszerzenia późno-dtr redakcje i kompozycje związane z dodatkowym wykazem i
opisem granic oraz z nowymi listami miast w Joz 15-19, które zostały włączone
przez nowych ,późno-dtr redaktorów DtrN2+3. Te rozszerzenia były związane z
roszczeniami niektórych grup, rodów i plemion, o których poinformowali ci redaktorzy DtrN2+3, dołącząjąc do swych najpóźniejszych dtr opracowań i redakcji
287
Por. niżej Kom. ad loc
Zob. wyż.
289
Zob. E. Noort, Das Buch Josua. Forschungsgeschichte und Problemfelder (EdF 292),
Darmstadt 1998.
290
Zob. Przedmowa, wyż. i Kom. ad loc. niżej.
288
195
oraz rozszerzeń wyjaśnienia w postaci np. fragmentu w Joz 17,14, gdzie czytamy, że plemiona Józefa zwróciły się do Jozuego, pytając: „Dlaczego dałeś nam
dziedziczną własność wyznaczoną tylko przez jeden los i tylko jedną część? Jesteśmy bowiem licznym ludem, któremu Jahwe pobłogosławił w tym aż dotąd”.
W związku z tym ten redaktor w Joz 1,12-15 wyjaśnił dodatkowo, że
plemiona Rubena, Gada i połowa plemienia Manassesa otrzymały po wschodniej stronie Jordanu swoją dziedziczną część (Joz 18,7b: DtrN2). W innych częściach tego wyjaśnienia w Joz 18, 3-7a. 8-10 znajdujemy uzasadnienie kolejnego rozszerzenia i ostatniej dtr redakcji, dokonanej w Księdze Jozuego przez redaktora DtrN3291.
c. Podeuteronomistyczne, kapłańskie (PJoz+ Joz S) opracowania w Księdze Jozuego
Już przy opracowaniu i kompozycji redakcyjnej DtrN3 można było zauważyć, że przy podziale kraju w Joz 14,1 i 19,51 występuje kapłan Eleazar i odgrywa ważną rolę oraz wymienia się go w tych tekstach nawet przed Jozuem.
W wyniku tego wprowadzenia kapłana Eleazara do osób odpowiedzialnych za sprawiedliwy podział kraju pojawia się perykopa o przyznaniu plemieniu kapłańskiemu miast Lewickich, wraz z otaczającymi je pastwiskami w Joz
21,1-42, którą należy połączyć już z nowym środowiskiem redaktorów i teologów o orientacji kapłańskiej w komponowaniu przedostatniej rozszerzonej wersji Księgi Jozuego (PJoz), ponieważ w dtr redakcjach punkt widzenia na tę sprawę dziedziczenia i własności przez plemię kapłanów i lewitów był całkiem odmienny (Joz 18,7; zob. także: Joz 13,14.33 ; por. Lb 18,20, Pwt 10,9)292.
Nie tylko osoba kapłana Eleazara, ale i Namiotu Zgromadzenia oraz sanktuarium w Szilo i instytucji losu w Joz 18, 1nn została wprowadzona przez tę
kapłańską redakcję (PJoz) do istniejącej dtr redakcji o podziale kraju. W związku
291
Zob. wyż. i Kom. ad loc.
Zob. Ekskurs V: Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze
Jozuego i Kom. ad loc.
292
196
z tym do czasów M. Notha293 przyjmowano, że źródło i tradycja kapłańska z
Pięcioksięgu (P) została dalej poprowadzona i objęła Księgi od Jozuego do 1-2
Krl294.
Według K. Bieberstein`a295 na podstawie perykop w Joz* 2,9-11 o wywiadowcach w Jerycho, jak i o przejściu przez Jordan (Joz 4,19-5,8.10-12) należy przyjąć w Księdze Jozuego nie tylko części z dawnego źródła (P), ale nowe
opracowanie (PJoz)296. Za tym nowym opracowaniem (PJoz) przemawiałaby następujące spostrzeżenia literacko-teologiczne, a mianowicie Jozue przed przejściem przez Jordan domaga się od Izraelitów: Oczyśćcie się (dosł. uświęćcie
się)297, ponieważ jutro Jahwe dokona cuda wśród was (Joz 3,5; por. 7,13), które
synchronizują z typową teologią i terminologią kapłańską (P: Wj 19,22 i Lb
11,18). Podobne paralele można znaleźć w odniesieniu do arki Przymierza/Świadectwa w Joz 4, 16, które znajdują się głównie w pismach tradycji Kapłańskiej (P) w Pięcioksięgu (Wj 25,22; 26,33.34; 30,26)298.
W Joz 6, 7. 9 przy zajęciu Jerycha uzbrojeni mężowie mają iść przed arką
Jahwe. To określenie i ten zwrot można znaleźć w pismach kapłańskich w Pięcioksięgu (Lb 32,21. 27. 29. 32)299.
Do tego opracowania kapłańskiego w księdze Jozuego (PJoz) należy również zaliczyć w starszym dtr opowiadaniu o Gibonitach w Joz *9,3-15.27c ww.
27ab, iż tego dnia przeznaczył ich Jozue do rąbania drewna i noszenia wody dla
potrzeb kultu podczas zgromadzeń całego ludu i dla ołtarza Jahwe, na każdym
miejscu, które On sobie wybierze.
Natomiast inne części tego opowiadania o podstępnym wyłudzeniu
przymierza przez Gibonitów z Izraelitami (Joz 9,16-26), i że na podstawie
293
M. Noth, Das Buch Josua, Tübingen 1938; 19532 (HAT I, 7), 19713 (HAT VII).
Por. wyż. Wstęp historyczno-krytyczny i kwestie literackie w:Kom. ad loc. niżej.
295
K. Bieberstein, Josua-Jordan-Jericho (OBO 143), Freiburg/Goettingen 1995.
296
Tamże, Sigla w tym cytacie pochodzą ode mnie i stosuję je w całym moim komentarzu.
297
W TM mamy dosł. uświećcie się: hitqaDD亚û od hebr. qadaš.
298
Por. Ekskurs V: Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze
Jozuego, niżej.
299
L. Schwienhorst, Die Eroberung Jerichos (SBS 122), Stuttgart 1986.
294
197
zawartego z nimi przymierza Jozue (w. 15a), a naczelnicy zgromadzenia ludu na
podstawie złożonej przysięgi (w. 15b) zachowają ich przy życiu (18b)należy
łączyć z wtórno-kapłańską tradycją (PJozS ).Wtedy doszło do kontrowersji
między zgromadzeniem ludu a naczelnikami (w. 18c). Mimo, że w tej narracji
uwidacznia się wyraźnie język i styl tradycji kapłańskiej, zarówno w jej
pierwotnym opracowaniu w księdze Jozuego (PJoz), jak i wtórno-kapłańskich
uzupełnieniach i dodatkach (PJozS), to można zauważyć pokapłańską zmianę i
dodatki z czasów perskich, w której termin lud zamienia się na zgromadzenie tj.
charakterystyczny termin z czasów perskich: np. w w. 18a zgromadzenie (hebr.
hä`ëdâ), a w w. 18b kol-hä`ëdâ, który świadczyłyby o nowej redakcji
pokapłańskiej (post PJozS)300.
Na tej podstawie z ta nową redakcją pokapłańską łączy się nowe
uregulowania w stosunku kultu i ołtarza na brzegu Jordanu wzniesionego przez
plemiona wschodnio-zajordańskie w Joz 22,9-34, w której to perykopie ten
termin zgromadzenie (hebr. hä`ëdâ) występuje również bardzo często (22,12. 16.
17. 18. 29. 30; por. poza tym: w Joz 18,1; 20, 6. 9 i 24, 27).
Według V. Fritz301 również w wykazie miast Lewickich (Joz 21,1nn)
należy się liczyć pokapłańską redakcją (postPJozS)
Nadto według L. Schwienhorst302 po redakcji pokapłańskiej trzeba jeszcze
przyjąc pewne dodatki i występujące w dtr dziele historyczno-profetycznonomistycznym
i
kapłańskim
określenia,
które
występują
przy
poźnokronikarskiej redakcji w 1-2 Krn. Należą do nich takie zwroty, jak np. w
Joz 6, 24: skarbiec sanktuarium Jahwe303, które znajdują paralelę tylko w 1 Krn
29,8.
300
V Fritz, Das Buch Josua (Hanbuch zum AT I/7), Tübingen 1993, 19942.
Tamże, ad loc.
302
L. Schwienhorst, Die Eroberung Jerichos (SBS 122), Stuttgart 1986.
303
Niektóre rkp opuszczają wyraz:sanktuarium.
301
198
Nadto mogły być dołączone w formie jeszcze pojedynczych zwrotów inne
pokapłańskie redakcyjne dodatki ostatniego redaktora Wydawcy304.
Schemat chronologiczny powstania i kompozycji Księgi Jozuego w
świetle najnowszych badań:
1. Okres przeddtr: Teksty
Wpływ na powstanie PraJoz następujących źródeł (Q):
^KsięgiSprawiedliwego /Pieśni por. Joz10, 12/1Krl 8,12-13 (LXX)
^Pieśni o Łuku: por. 2 Sm 1,18
^Księgi Wojen Jahwe: por. Lb 21,14
2. Okres deuteronomistyczny (Dtr):
a. Redakcje dtr z w/w źródeł Q (DtrQ):
Joz 10,12-13; 1 Krl 8,12-13 (LXX);
2 Sm 1,18-27
Lb 21,14-15.17-18
b. DtrH1 i redakcja:
^Proemium (brak). Zastąpiono go prologiem i późniejszymi tekstami Joz.
^Epilog: Joz 24,29-30: por. Sdz 2,8-9
c. DtrH2 i jego redakcja: Inne teksty, zwłaszcza w II części Joz 13*-21*.
d. DtrP1 i redakcja: Proroctwo typu: zapowiedź w Joz 6, 26 –wypełnienie
w 1 Krl 16,34 o zniszczeniu Jerycha.
e. DtrP2 i redakcja: Przedstawienie Jozuego na wzór proroków Eliasza i
Elizeusza
f. DtrN1 i redakcja: Najwięcej tekstów w Joz: Kraj/ziemia jako dar od Jahwe(łac.sola gratia)
304
G. Hentschel, Das Buch Josua, w: Einleitung in das AT, red. E. Zenger i inn., Stuttgart
20087. s. 208.
199
g. DtrN2 i redakcja: Zwrócenie uwagi na Torę, zwłaszcza prawo klątwy/cheremu w I części w zajmowaniu ziemi/kraju Joz (2-12), a II części
(13-21) na sprawiedliwy podział ziemi/kraju. Początek procesu mozaizacji w Joz: Jozue jako drugi Mojżesz.
h. DtrN3 i redakcja: zwł.deuteronomistyczne Mowy w prologu (1,1-18) i w
epilogu :Joz 22-24: Główne przesłanie:wierność prawu Przymierza i służba Jedynemu Bogu.
3. Redakcje postdeuteronomistyczne: kapłańskie (PJoz+JozS) i inne.
a. PJoz: Wpływ Pentateuchu, zwłaszcza tradycji kapłańskiej (P). W Joz redakcja obrzędowo- kultyczna w prezentowaniu zajmowania i w podziale
ziemi Obiecanej ,zwłaszcza w I części Joz 1-12 np. liturgiczno-religijnych
opisach zdobywania miasta Jerycho w postaci procesji z arką, instytucji
obrzezania, świąt itp., jak w II części Joz 13-24 w postaci podkreślania roli sanktuariów, jak i instytucji religijnych w postaci losu itp.305
b. pokapłańska redakcja (postPJozS): dodatki w wykazie miast Lewickich
(Joz 21,1nn)
c. dodatki z 1-2 Krn z poźnokronikarskiej redakcji: np. zwrot w Joz 6,24:
skarbiec sanktuarium Jahwe i nazwy przy wykazach miast306.
III. Oblicze kerygmatyczno-teologiczne Księgi Jozuego i jej zastosowanie
305
306
Zob. szczegółowe kwestie i teksty w Kom. ad loc. niżej.
Zob. Kom. niżej.
200
Księga Jozuego w całej swej rozciągłości i we wszystkich wyróżnionych
warstwach kompozycyjno-literackich jest dziełem głównie teologicznym. Zarówno w pierwszej młodszej części epopei (Joz 2*-12*), jak i w drugiej starszej
części tej Księgi (Joz 13*-21*), obok najstarszych źródeł (Q, DtrQ:) i szczątkowych części dtr opracowań redaktorów DtrH1+2; DtrP1+2 marginalnie występujących w Joz307 o podziale tej ziemi/kraju, łącznie z trzecią częścią, która posiada
zbiór Mów Jozuego uzupełniających i podsumowujących całą tę epopeję (2224), w najmłodszej wersji DtrN1+2+3, stanowiacą jakby klamrę spinającą tę część
starszą (13*-21*) z młodszą (2*-12*), a zwłaszcza z najpóźniejszą dtr Mową
wstępną Jozuego, stanowiącą dziś aktualny prolog do tych połączonych dwóch
części epopei o zajęciu i podziale ziemi (Joz 1: DtrN3)308 główne motywy teologiczne występujące we wszystkich tych podstawowych warstwach tradycji,
źródeł i redakcyjnych ujęć deuteronomistycznych DtrN1+2+3 i kapłańskich PJoz
pokapłańskich (postPJoz) dotyczą głównie ziemi i kraju jako daru Jahwe.
Stąd zarówno w rozdziałach Joz 1-12, jak i Joz 13-22 głównymi wiodącymi terminami i motywami są dać ziemię/kraj (1, 2. 6. 11. 15; 2, 9. 14, 24; 9,
24: I cz. Joz) i podzielić ziemię /kraj (13,7; 18,10; 19,51), jak i wziąć tę ziemię/kraj w posiadanie jako dziedzictwo (13, 6. 7. 14. 23. 28. 33; 14, 2. 9. 13. 14;
15, 20; 16, 8. 9 itd.)
Potwierdza tę opinię E. Zenger309 pisząć, iż głównym tematem (tej) Księgi
nie jest, jak to się powszechnie sądziło, zdobycie kraju przez prowadzenie wojny
i wyniszczenie jego mieszkańców, lecz otrzymanie od Jahwe kraju / ziemi jako
daru.
Kerygmatyczno-teologicznym zamysłem Deuteronomistycznych –redaktorów,
zwłaszcza DtrN1+2+3 było nie tyle przedstawienie zajmowania ziemi/kraju i jej
podziału, ile raczej prezentacja kraju/ziemi jako daru od Jahwe (Joz 1, 2. 3. 6.
11. 13. 15; 2, 9. 14; 5, 6; 9, 24; 18, 3; 24, 13). Zgodnie z teologią dtr Jahwe dał
307
Zob. wyż.
Zob. Oblicze literackie Księgi Jozuego, wyż.
309
E. Zenger, dz.cyt.wyż., ad loc.
308
201
Izraelowi kraj/ziemię jako obiecane dziedzictwo (Pwt 12,10; 19,10.14; 20,16;
21,23; 24,4; 25,19).
Według V. Fritz`a księga Jozuego stanowi teologiczną odpowiedź uzasadniającą podstawę zajmowania ziemi/kraju przez Izrael310. Dokonać tego
mógł Izrael tylko z Bożą pomocą. A zatem kraj/ziemia jest zbawiennym darem
Boga w stosunku do swego ludu.
Tego rodzaju koncepcja teologiczna daje możliwość Jozuemu do podziału
kraju między plemiona, które jeszcze nie otrzymały ziemi (Joz 13-21).
Instytucja losu (Lb 33,54; Joz 14,2; 18,11; 19,51) spełnia tu nie małą rolę
zwłaszcza przy roszczeniach plemiennych i rodowych (Joz 15,1; 16,1;
17,1.14.17). Przy tej okazji religijnego obrzędu losowania przypominano, że
Izraelici przydzieloną ziemię otrzymali od Jahwe, jako Jego wspólnota narodowa Boga -Jahwe ,na mocy zawartego Przymierza i obietnicy danej patriarchom
(Joz 1,6; 5,6; 21,43.44; 23,14).
Tylko plemię Lewiego nie mogło uczestniczyć w tym darze ziemi, ponieważ ich dziedzictwem był Jahwe. (Joz 13, 14. 33; 18, 7). W końcu i Lewici
otrzymali udział w tym dobroczynnym darze Jahwe, który im zapewniał nie tylko utrzymanie gospodarcze, ale i dobroczynny i zbawienny odpoczynek w tej
ziemi (Joz 1,15; 11,23, 21,44; 224. 9; por. Pwt 7,22-24; 31,3-5; w NT: Hbr 4,9).
Szkoły teologiczne i wydawcy dzieł w tej księdze Jozuego, jako najmłodszym dziele w opus deuteronomicum, jak i w innych dziełach od 1-2 Krl do Sdz
włącznie, usiłowali wytłumaczyć, zwłaszcza w ostatniej fazie redakcyjnej dzieła, dlaczego spotkała Izraelitów katastrofa, iż utracili tę ziemię, jako dziedzictwo
dane im na mocy zawartego Przymierza przez Jahwe. Według G. Braulik311 redaktorzy Dtr, którzy na wygnaniu nadali zasadniczy kształt Księdze Jozuego
próbowali zgłębić retrospektywnie i teologicznie tajemnicę gniewu Bożego:
Czemuż to Jahwe tak uczynił tej ziemi?Dlaczego ten żar gniewu? (zob.Pwt
310
V. Fritz, dz.cyt.wyż. ad loc.
G. Braulik, Deuteronomistyczne dzieło historycznew:Międzynarodowy komentarz do
Piśma św., dz. cyt., s. 431.
311
202
29,23). Gniew Boży ściągnął Izrael sam, zwłaszcza gdy stał się państwem, funkcjonował jako państwo i upadł jako państwo. Stąd według N. Lohfink`a 312dzieło
deuteronomistyczne od 1-2 Krl do Jozuego zwłaszcza w swej koncepcji literacko-teologicznej wyraża zagniewane spojrzenie na państwo. Chodzi tu nie o
gniew ludzi, ale o gniew Boży.
Stąd w 1 Krl 8,34, czyli w najmłodszej części modlitwy dedykacyjnej Salomona redaktor DtrN3
313
prosi Boga: Ty wysłuchaj ich w niebie314, przebacz
grzech Twego ludu izraelskiego i przyprowadź ich znów do ziemi. którą dałeś
ich ojcom.
Czasy monarchii i historia apostazji królów w 1-2 Krl, 1-2 Sm (w sumie
40), poza 6 królami z Judy ocenionymi pozytywnie przez DtrH315, a przez późniejszego redaktora właściwie tylko dwóch, a mianowicie Ezechiasz i Jozjasz
,znalazło uznanie w ocenie DtrN, ponieważ byli posłuszni Jahwe w radykalnym
traktowaniu i wypełnianiu Prawa Przymierza, tak jak Dawid. Przyczynili się oni
wszyscy, oprócz Dawida, Ezechiasza i Jozjasza, królów reform religijnych
(DtrN), do tego, że utracono ziemię najpierw w królestwie Północnym (niewola
asyryjska: 722/721 r. przed Chr.), a następnie dziedzictwo, Arkę i światynię w
królestwie Południowym (niewola babilońska: 587/6 r. przed Chr.)
Następny okres w historii dawnego Izraela w refleksji i ocenie retrospektywnej teologów deuteronomistycznych to czasy sędziów, którzy w nawróceniu
plemion i w wierności w zachowywaniu Prawa Przymierza widzieli dalsze przebywanie na tej ziemi danej przez Jahwe.
W Księdze Jozuego w najmłodszym dziele w tej wielkiej epopei dtr od 12 Krl do Joz ukazano nie tyle historię kampanii militarnych plemion pod wodzą
Jozuego, czy też ich sposób osiedlania się w ziemi Kanaanu i ich podziału, ale
312
N. Lohfink, Landeroberung und Heimkehr. Hermeutisches zum heutigen Umgang mit dem
Josuabuch, w:JBTh 12 (1998), 3-24.
313
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., 124-219.
314
W poprzednich w starszych częściach było: w świątyni np. w. 33.
315
Byli to :Asa, Jozafat, Joasz, Amazjasz, Azariasz i Jotam.
203
pouczono, jak lud posłuszny Prawu Przymierza doświadczył spełnienia się
obietnicy ziemi. Zatem w Księdze Jozuego podano głównie teologiczny obraz
zajmowania ziemi /kraju Kanaanu.
W tej tak ogólnie zarysowanej głównej myśli teologiczno-kerygmatycznej
w Księdze Jozuego ,przechodząc do szerszego omówienia, przedstawię najpierw
teologię ziemi/kraju w Księdze Jozuego w świetle świadectw biblijnych i pozabiblijnych (1), a następnie główny zamysł teologiczno-kerygmatyczny, iż drogą
do zachowania tej ziemi/kraju ,jako miejsca odpoczynku jest przestrzeganie
przepisów Prawa i Przymierza (2). Wieńczy ten teologiczno-kerygmatyczny
zamysł tej Księgi idea Boga-Zbawcy, którą zapowiada teoferyczne imię głównego bohatera tej księgi, jak i jego słowo i misja ,stając się zarazem programem
i celem całej tej Księgi (3).
Jej zastosowaniem w innych księgach biblijnych ST i NT, w nauczaniu
Kościoła pierwszych wieków i w liturgii Słowa we Mszy św. po soborze Watykańskim zakończę to omówienie oblicza kerygmatyczno-teologicznego Księgi
Jozuego i jej późniejszego zastosowania
,jak i całość Wstępu historyczno-
krytycznego do tego dzieła (I-III/4)316.
1. Teologia ziemi /kraju w Księdze Jozuego w świetle świadectw biblijnych i pozabiblijnych.
a. Terminologia ziemi/kraju (hebr. ´eºrec i ´ adamah)
Życie człowieka i jego egzystencja są ściśle złączone z ziemią, o czym w
Biblii w formie poetyckiego stwierdzenia poucza Psalmista:
Do Jahwe należy niebo najwyższe
a ziemię oddał synom ludzkim. (Ps 115,16)
Nie tylko w Biblii, ale we wszystkich starożytnych cywilizacjach dostrzegano ten ścisły związek pomiędzy człowiekiem a ziemią, ujmując niektóre
316
Zob. wyż.
204
aspekty tego związku za pomocą różnych obrazów np. ziemia-matka, lub ziemia-niewiasta.
W obrazowym, jahwistycznym ujęciu stworzenia „człowiek-mężczyzna”
(hebr. ´adam) pochodzi z ziemi (hebr. ´adamah), z której wziął swe imię Adam,pierwszy biblijny człowiek (Rdz 2,7; 3,19; por. Iz 64,7; Jr 18,6) .Brak Bożej
interwencji w postaci deszczu i brak obecności człowieka oraz jego pracy były
przyczynami pustki na ziemi. (Rdz 2,4bn).
W celu zaradzenia tym brakom, Stwórca przystąpił do dzieła podstawowego, a mianowicie do powołania do życia istoty w hierarchii bytów na ziemi
najważniejszej tj. człowieka (hebr. ´âdâm).W Rdz 2, 7(J) czytamy o tym w następującym opisie: Wtedy Jahwe (Elohim) ulepił człowieka (hâ’âdâm) z suchej
(‘âfâr) ziemi (hâ’ădâmâh)317. I tchnął (On) w jego nozdrza tchnienie (swego) życia (nišmat hajjîm) i (wtedy) człowiek (hâ’âdâm) stał się istotą żywą” (nefeš hajjah)318.
A zatem wyrażając myśl główną tego wiersza należy powiedzieć krótko,
iż człowieka w tym obrazowym ujęciu przedstawiono jako wynik pracy garncarza w postaci glinianego naczynia.Te obrazy definiują tutaj dwie podstawowe relacje człowieka, a mianowicie
jego związek z ziemią i z Bo-
giem,przedstawionym tu w postaci Garncarza.
317
Niektórzy egzegeci tłumaczą: z gliny (S. Łach, K. Romaniuk), z prochu ziemi (C. Jakubiec
– BT5). Tłumaczenie z suchej ziemi nawiązuje najlepiej do stylu Jahwisty, który w
poprzednich wierszach mówił o braku wody. Stąd ziemia była sucha, a mimo o Jahwe ulepił z
niej człowieka âdâm-hâ’âdâm (por. niżej). Ta «woda życia» w. 6 – pisze J. Louis Ska (dz.
cyt., s. 279) „zostanie zmieszana z prochem ziemi (lepiej: z suchą ziemią) oraz z tchnieniem
Boga w celu stworzenia człowieka. Ten motyw powraca przy umieszczeniu człowieka w
Edenie (Edin oznacza dobrze nawodnioną równinę). W Rdz 2,19 Jahwista opuszcza przy
stworzeniu zwierząt ‘âfâr (proch, sucha ziemia), a tylko mówi o uformowaniu wszystkich
zwierząt z hâ’âdâmâh, tj. tylko z ziemi. Czyżby w 2,7 chciał on powiedzieć, że człowiek
powstał ze szlachetniejszych pierwiastków ziemi ,niż ciała zwierząt? (por. J. Synowiec, Na
początku…, s. 155).
318
Występuje tu z rodzajnikiem: hâ/’âd âm) i oznacza tu zasadniczo mężczyznę, chociaż
także każdego człowieka, tak jak w Rdz 1,26nn. Dopiero w Rdz 4,25 traci rodzajnik i jest już
tylko imieniem własnym praojca ludzkości: Adam (por. J. Synowiec, Na początku…, s. 155).
205
Stąd człowiek według Jahwisty jest egzystencjalnie i zasadniczo związany z ziemią. Ujawnia się to w tym wierszu, jak i w innych tekstach biblijnych
(Syr 17,32; Koh 3,20) przez dobór odpowiednich słów hebrajskich , wyrażających tę ideę. Stąd ’âdâm (człowiek, Adam)319 z ’âdâmâh („z ziemi”). Związek z
ziemią wyraża Jahwista również przez dobór odpowiednich motywów i obrazów, które mogą pochodzić również z różnych mitów mezopotamskich, egipskich czy babilońskich320. Jahwista uwydatnił w tym wierszu z jednej strony
wielkość człowieka przez zwrot: Jahwe ulepił ,jak i w obrazie Garncarza, jako
tę istotę ,która pochodzi od Boga ,jak naczynie gliniane (garnek) pochodzi od
garncarza.
Z drugiej strony ten obraz człowieka podkreśla jego kruchość i
zniszczalność ,podobnie ,jak to uwidacznia się w istnieniu kruchego i łatwo ulegającego zniszczeniu naczynia glinianego321. Te podwójny sens obrazu wzmacnia w tym wierszu występowanie czasownika hebrajskiego: jaśar, oznaczającego: ulepił, który zachodzi również jako imiesłów odsłowny: joser na oznaczenie garncarza.
Człowiek został ukształtowany przez Boga nie tylko zewnętrznie, tzn. od
strony fizycznej, ale również od strony wewnętrznej. Jahwista, jako bystry obserwator życia, zwrócił uwagę, że człowiek żyje tak długo, jak oddycha. To
tchnienie życia (hebr.nišmat hajjîm) posłużyło Jahwiście do przedstawienia u
człowieka nie tylko życia fizycznego, tak jak u zwierząt, ale również duchowego (hebr.nefeš hajjâh)322. „Księga Rodzaju przedstawia człowieka jako stworzonego z prochu ziemi” (dosł. z suchej ziemi. por. wyż.), i jak pisze G. Wita319
Tamże, s. 156.
Zob. na ten temat: S. Łach, Księga Rodzaju…, s. 199 i nn.
321
Por. Słowa liturgii: Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz, czy
współcześnie napis na grobie Kard. Ximenesa w Toledo: Hic iacet pulvis, cinis et nihil (Tu
spoczywa proch, popiół i nic). Inne teksty biblijne: Iz 29,15m; 45,9n; 64,6n Jr 18,2-6, Ps
103,13n, Syr 17,1; Syr 40,11; Koh 12,17; w NT: Rz 9,20n.
322
W tradycji P stanowi ten zwrot synonim do rûah hajjîm (Rdz 6,17, 7,15), zob. J.B. Łach,
Człowiek i jego wychowanie w wymiarze horyzontalno-wertykalnym w świetle terminologii i
antropologii biblijnej. (Homo biblicus). w: Pomóc człowiekowi. Antropologiczny i
pedagogiczny obraz wychowania, Rzeszów 2008, 73-157; por. Tenże, Człowiek a kultura,
Rzeszów 2004, 99nn.
320
206
szek323, „i ożywionego tchnieniem Boga po to, żeby mu tę ziemię powierzyć i
uczynić go jej panem (Rdz 2,7). W samym akcie stworzenia, wskazuje na więź
miedzy człowiekiem a stworzeniem, bez której trudno sobie wyobrazić ludzka
egzystencję (…) Ziemia i wszelkie dobra stworzone wyciskają piętno na człowieku i do pewnego stopnia formują jego osobowość. Dobra stworzone zajmują
tak ważne miejsce w życiu człowieka, gdyż to, co stworzone stanowi jego część
i jest z nim ścisle związane, że aż go współtworzy”.
Ziemia oraz całe stworzenie jest jednak własnością człowieka i do jego
dyspozycji, jak wynika to z tego podstawowego orędzia jahwistycznego i z całej Biblii, ale głównie jako dar Boga Stwórcy. Poucza o tym Psalmista, gdy
wychwala Boga jako Stwórcę w Ps 24,1:
Do Jahwe należy ziemia i wszystko co ją wypełnia;
Cały świat i jego mieszkańcy,
Ponieważ On sam osadził go na wodach praoceanu
I na ruchliwych jego falach utwierdził324.
W innych tekstach również podkreśla się absolutne prawo Jahwe do ziemi
i wszechświata ze względu na dzieło stwórcze (Rdz 2,16n). „Stworzenie będące
własnościa Boga i stworzenie będące własnością człowieka nawzjem się nie
wykluczają, jak pisze G. Witaszek325. Jedno i to samo stworzenie może mieć
dwóch właścicieli. Bóg jest absolutnym właścicielem stworzenia. Człowiek jest
tylko ustanowionym przez Boga powiernikiem i zarządcą stworzenia, co pociąga za sobą ścisle określone konsekwencje. Kiedy człowiek buntuje się przeciwko temu porządkowi, czyni siebie jedynym właścicielem dóbr stworzonych,
wówczas oddziela dar od Dawcy i wpada w podwójną iluzję. Wydaje mu się, iż
możliwe jest znalezienie całkowitego oparcia i bezpieczeństwa w tym, co posia323
Biblijne podstawy własności prywatnej, w: Życie społeczne w Biblii, G. Witaszek CSRS
(red.) Wyd. KUL, Lublin 1998, 24n.
324
Por. także: Ps 89,12; zob. Kpł 25,23 a także Józ. Łach, Credo stwórcze w Psałterzu, w:
Człowiek a kultura, dz. cyt., 148nn.
325
Biblijne podstawy własności prywatnej, art. cyt., w: Życie społeczne w Biblii, dz. cyt., s.
25.
207
da, w sposób niczym nieskrępowany, a w rzeczywistości ta pozorna wolność w
dysponowaniu dobrami zamienia się w uzależnienie od nich (Rdz 1,28-29).
Ziemia przestaje być w teologii Jahwisty rajem i staje się przeklęta na wskutek
grzechu (3,1-17n)”.
Te myśli teologiczne zawarte w ktizeologii biblijnej potwierdzają doświadczenia historyczne w tradycjach Pentateuchu, jak i dziele historycznoprofetyczno-nomistycznym od 1-2 Krl do Joz.
I tak Abram/Abraham biorąc w posiadanie grotę Makfela (Rdz 23) rozpoczął prawne nabywanie na własność ziemi Obiecanej. W tej ziemi chcą spocząc
Izaak, Jakub i Józef (por. Joz 24,32n). Ta ziemia została obiecana i dana Izraelowi na własność (Pwt 12,1; 19,4) jako płynąca mlekiem i miodem (Wj 3,8). Tę
ziemię przyrzekł Bóg Abrahamowi w Rdz 12,7b, ponieważ w tym tekście znajdują się takie słowa obietnicy (…) Ziemię tę dam potomstwu twemu (…) W Rdz
17, 8 ta obietnica dotyczy terenów, na których przebywali przodkowie Izraela
jako uchodźcy i całej ziemi kananejskiej, którą Bóg da Abrahamowi i jego potomstwu na wieczne posiadanie. Ta obietnica była wielokrotnie ponawiana np.
w Wj 26,3; 35,12; Wj 6,4, dając Izraelowi nadzieję wejścia i otrzymania ziemi,
która miała doprowadzić ich do odpoczynku po próbach niedostatku na pustyni
(Pwt 32,10).
Izraelici, jako lud wybrany spośród wszystkich narodów, które znajdują
się na tej ziemi (por. Pwt 7,6) po doświadczeniach epifanii Boga żywego w
Mamre (Rdz 18) czy w Bet- El/Dom Boga (Rdz 28,17nn) i w Penu-El/ Oblicze
Boga (Rdz 32,31), a zwłaszcza na górze Synaj/Choreb (Wj 20,1nn), gdzie znów
po zawarciu z całym Izraelem przymierza zobowiązał się ten lud do posiadania
niczego, oprócz Jahwe (por.I przykazanie Dekalogu).
W tym względzie przeszedł on próbę oczyszczenia na pustyni, przy przejściu
Morza Sitowia/Czerwonego w czasach Mojżesza, podobnie jak przy przejściu
przez Jordan w czasach Jozuego. Przemienieni i oczyszczeni (dosł. uświęceni) 326
Izraelici mogli wziąć w posiadanie tereny Kanaanu,tj. ziemię, w której nie bra326
Zob. wyż. redakcja P.
208
kuje niczego, co tylko można by mieć na tej ziemi (Sdz 18,10). Według późniejszych teologów deuteronomistycznych Izrael otrzymał tę ziemię bez większego
trudu ( zob.sola gratia w Joz 24,13) jako dar Boga bogatego w zbawczą miłość
i wierność (hebr. rab-Heºsed we´émet:Wj 34,6;Lb 14,8), wynikających z zawartego przymierza.
Według dalszych pouczeń biblijnych ten kraj jest to dobry, naprawdę
bardzo dobry (Lb 14,7; Sdz 18,9) , gdzie w tej ziemi ,obfitującej w potoki, źródła i strumienie, do ziemi pszenicy i jęczmienia, winnic i fig i granatów, do ziemi
oliwek, oliwy i miodu, do ziemi, gdzie nie odczuwając niedostatku, można się
nasycić chlebem(Pwt 8,7nn), w przeciwieństwie do monotonii, braków żywności i wody na pustyni ten kraj, ta ziemia stała się rajem na nowo odnalezionym i
danym przez Jahwe dla wszystkich synów Izraela
Te myśli teologiczne dotyczące daru ziemi zostały wyrażone głównie
przez terminy ´ádämâ 327 i ´eºrec328 .
W księdze Jozuego pierwszy termin ´ádämâ znalazł zastosowanie tylko
dwa razy (3,16: bä´ädäm) [më|´ädäm]; 19,36: wa´ádämâ)329, chociaż w całej BH
występuje 225 razy. Należy zatem do zanikających nazw i pojęć stosowanych
przez redaktorów dzieł historyczno-profetyczno-nomistycznych (1-2 Krl- Joz),
chociaż w Pwt ádämâ znalazł zastosowanie aż 37 razy330.
W związku z tym G. Minette de Tillesse331 wyróżnił w tekstach Pwt tzw.
Sekcje-Wy (Ihr-Sektionen), w których występuje termin paralelny ´eºrec w znaczeniu szczegółowym i w odniesieniu do ziemi (kraju) Obiecanej, natomiast
ádämâ występujące zasadniczo w tzw. Sekcjach-Ty (Du-Sektionen) ma znaczenie większym stopniu ogólniejsze i odnosi się do ziemi, kraju i terenów nie koniecznie związanych z ziemią Obiecaną.
Natomiast J. G. Ploeger332 po szczegółowszych badaniach stwierdził nadto, że przynajmniej w Pwt, jak nie w całym dziele historyczno-profetycznonomistycznym (skrót: DtrH-P-N: 1-2 Krl-Joz) istnieje również tendencja do łączenia ´ádämâ ze zwrotem: p/e/ri ha´ádämâ ,oznaczającego: owoce (tego) kraju,
czy hajim ´al- ha´ádämâ tj. żyjąc długo w kraju w znaczeniu ziemi Obiecanej.
327
Termin ten wystepuje 225 razy w BH, w tym Joz znalazł zastosowanie tylko dwa razy. W
Joz 19,36 według M. Notha, dz.cyt. BK IX, 164 nie oznacza nazwy miejscowości, lecz
zawołanie (Appellativum): Ziemio! Inne teksty z ´ádämâ to: Rdz 10,19; 14,2.8; Pwt 29,22;
Oz 11,8: zob. H.H. Schmid, ´ádämâ Erdboden w: THAT I, 58-60.
328
Tenże, ´eºrec Erde, Land, tamże, 227-235.
329
Por. 1 Krl 7,46 = 2 Krn 4,17.
330
2 Krl: 4x; 1 Sm: 3x; Joz: 2x.
331
G. Minette de Tillesse, w: VT 12 (1962), 53. Anm. 1.
332
J. G. Ploeger, Literarkritische, formgeschichtliche und stilkritische Untersuchungen zum
Dtn, ... 1967, 121-129.
209
Przyjmując opinię H.H. Schmid`a333 należy stwierdzić, że wyrażenie
´adamah, jako odwołujące się najczęściej w swym przekazie do życia nomadów,
pierwotnie nie oznaczało geograficznie, czy politycznie konkretny kraj, czy
ziemię, zwłaszcza Obiecaną, w przeciwieństwie do ´eºrec , ale posiadłość, miejsce przebywania w znaczeniu ogólnym334. Te różnice pojawiły się najprawdopodobniej już w czasach tradycji Jahwistycznej i trwały do końca tradycji dtr,
zanikając w okresie postdtr, jak wynika to ostatecznie z translacji tych terminów
´ádämâ i ´eºrec w LXX przez tłumaczy aleksandryjskich tylko przez jeden
grecki rzeczownik gh/ 335.
Typowym terminem na określenie ziemi, kraju jest w BH rzeczownik
´eºrec, który po imionach Bożych Jahwe-Elohim (6828x-2600x) znalazł się na 4
miejscu Piśmie św. ST po ben/syn (4929x), melek/król (2526) i Jiśra´el/Izrael
(2506 x, w tym 8 x po aram.) z liczbą 2504 razy. 336Częstotliwość tego rzeczownika w poszczególnych księgach ST w BH jest następująca:
Pentateuch/Torah/ DtrH-P-N/Nebi im I//Prorocy /Nebi im II // Ketubim:
Rdz- 311 ! Joz – 107 ! Iz-190 Am-23 Hab-10 Ps-190 Pnp-2 Dn-20
Wj -136 !Sdz- 60
! Jr-271 Ab- 1 So-8
Hi-57 Prz-13 Ezd-13
Kpł- 82 !1-2 Sm-52-40x! Ez-198 Jon-2 Ag-5 Prz-21 Lm-11 Ne-20
Lb -123 !1-2 Krl-56-71x!Oz-20 x Mi-15 Zch-42 Rt- 4 Est2!1/2Krn:39/75
Pwt-197: R: 386 x
R: 849 x
! Jl-12 Na-2x Ml- 2
R.: 467
R: 801
333
H.H. Schmid, ´ádämâ Erdboden, w: THAT I, 58-60.
Eine inhaltliche Differenz zwischen diesem Gebrauch von adamah und dem ihm
entsprechenden von eres lässt sich nich feststellen, tamże, s. 59.
335
H. Sasse, gh w: ThW I, 676-680
336
W wersji aramejskiej jako ´araq występuje u Jr tylko jeden raz, jako ´ara` również jeden
raz u Jr i Ezdr i aż 19 razy u Dn. U Dn występuje też w wersji ´ar` i jeden raz, czyli w sumie
22 razy. Nie wliczono do liczby 2504 warianty ´eºrec w miejsce cedeq w BH wyd. 3 w Prz
8, 16: por. H.H. Schmid, ´eºrec Erde, Land, w: THAT I, 229.
334
210
Znaczenie ´eºrec jest wieloaspektowe. W łączności z niebem(TM:
haššämaºjim wü´ët hä´äºrec) stanowi typowy zwrot dla określenia całego
świata, kosmosu (np. Rdz 1,1; 2,14; 14,19.22 itd.), albo dla jego odróżnienia od
„nieba” lub „lądu” i od „morza” itp. (1 Sm 2,8; Ps 24,2; 104,5n; 136,6 itd.)
Obok tego kosmologicznego znaczenia termin ´eºrec w znaczeniu fizycznym oznacza ziemię, grunt, na którym stoją człowiek i wszystkie rzeczy
(Wj 8,12n), na którą pada deszcz i mgła (Rdz 2,5; 7,4; Wj 9,33; Hi 5,10; 38,26
itd.) i gdzie gnieżdżą się ptaki (Am 3,5) itp.
Najczęściej w księgach DtrH-P-N, a złaszcza w Joz termin używa się w
znaczeniu geograficznym na oznaczenie części ziemi tj.regionu, kraju i politycznym na określenie posiadania i sprawowowanej władzy w danym regionie, czy kraju. Między tymi znaczeniami ´eºrec
występują inne zastosowania
tego rzeczownika do określenia ziemi należącej do poszczególnych plemion np.
´efraim/ziemia Efraima (Pwt 34,2; Sdz 12,15; 2 Krn 30,10), ´eºrec benjamin/
ziemia Benjamina (Sdz 21,21; 1 Sm 9,16; 2 Sm 21,14; Jr 1,1 itp.), ´eºrec
gad/ziemia Gada (1 Sm 13,7), ´eºrec Gil`ad/ziemia Gilead (Lb 32,1.29; Joz
17,5.6; 22,9.13.15.32; Sdz 10,4 itp.) i rzadziej do ´eºrec Z/e/bulin, J/e/huda,
M/e/našše ,czy Naftali337.
Polityczne znaczenie nad geograficznym dominuje przy łączeniu tego
rzeczownika z nazwami poszczególnych regionów, krain, państw np. ´eºrec ha
´amori/kraj Arorytów (Wj 3,17; 13,5, Lb 21,31; Joz 24,8; Sdz 10,8; 11,21; Am
2,10; Ne 9,8 itp.), a zwłaszcza przy ´eºrec Jiśra´El/ kraj Izraela np. 1 Sm 13,19;
2 Krl 5,2.4; 6,23; Ez 27,17; 40,2; 47,18; 1 Krn 22,2; 2 Krn 2,16; 30,25; 34,7)
b. Teologiczne znaczenie terminu ´eºrec
w świetle ktizeologiczno-
soteriologicznego wyznanie wiary (Credo): Bóg „uczynił/stworzył niebo i
ziemię w ST, a zwłaszcza w Psałterzu.
337
Tamże, 232.
211
Teologiczne znaczenie terminu ´eºrec łączy się głównie w BH z wyznaniem wiary tj. z Credo ktizeologicznym, iż Bóg uczynił/stworzył338 niebo i ziemię.
W Psałterzu to tzw.Credo stwórcze zostało sformułowane w formie imiesłowu od rdzenia od czasownika `- ś-h/uczynił w formie charakterystycznego
zwrotu hebrajskiego: `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim :[Ten], który uczynił
niebo i ziemię.
Zwrot ten występuje w tej formie w Ps 115,15-16a; 121,2; 124,8b; 134,3; 146,6.
Według B. Vosberga339 nauka o Bogu-Stwórcy w Psałterzu została wprowadzona przez Psalmistów w celu przezwyciężenia kryzysu wiary, jaki opanował Izraelitów po roku 587 /6 przed Chr., który był dla nich czasem ogromnego szoku.
Psalmiści chcąc opanować ten kryzys, pouczają, że Bóg jest nie tylko Panem historii, lecz także Stwórcą wszechświata. Łączenie tych idei – według badań tego
egzegety – powstało dopiero w niewoli babilońskiej (por. Ps 74; 89; 102),
a rozwinęło się w czasach późniejszych. Wnioski te jednak wyciąga L. Vosberg
na podstawie tylko 22 psalmów o stworzeniu. Nie uwzględnia zatem innych
psalmów, zwłaszcza hymnów starszych i teofanijnych, gdzie ideę stworzenia należy złączyć z objawieniem się Jahwe jako potężnego Boga, który jako Pan natury ukazuje się wśród grzmotów i błyskawic, jest otoczony obłokami, niesiony
przez Cherubów, na Jego widok drży ziemia, odsłaniają się dna morskie, łamią
się potężne drzewa lub też uspokajają się wzburzone wody podziemnego oceanu
(por. Ps 93; 89).
Wydaje się zatem być słuszniejsza starsza opinia H. Gunkela340, który sądził, że Izrael już w najdawniejszych czasach posiadał pod wpływem religii babilońskich tzw. mity o stworzeniu. W świetle badań nad psalmami zwłaszcza
hymnami starszymi i teofanijnymi należy przychylić się do tej opinii, czyniąc
jednak w niej pewne korekty. Pierwsza korekta dotyczyłaby sformułowania:
w najdawniejszych czasach, które nie należy rozumieć tylko jako w czasach
najdawniejszych niewoli babilońskiej341. Druga korekta byłaby związana
z sformułowaniem tego egzegety, iż Izrael posiadał ktizeologię i powstała pod
wpływem religii babilońskich. Albowiem pouczenia stwórcze w Psałterzu zdradzają tylko pewne zależności od mitów babilońskich ,czy innych ościennych
338
WW BH używa się następujących czasowników na oznaczenia dzieła stwórczego Boga,a
mianowicieW`- ś-h/uczynił:np. w zwrocie `áSôt jjhwh/´ädönäj ´élöhîm ´eºrec wüšämäjim
w Rdz 2,4b; Prz 8,26; Iz 45,12.18, czy b-r-´ /stworzył w Rdz 1,1; 2,4a; jsr/uformował: w Iz
45,18; Jr 33,2; qnh/utworzył: w Rdz 14,19.22.
339
B. Vosberg, Studien zum Reden vom Schöpfer in den Psalmen..., s. 23.
340
H. Gunkel, Schöpfung und Chaos..., 1921.
341
S. Kopeć, Bóg – Stwórca w Psałterzu.., Kraków (msp).
212
narodów. Mają one przeważnie charakter apologetyczny342. Wreszcie trzecia poprawka dotyczyłaby tzw. mitów o stworzeniu. Psalmiści używają obrazów
i posługują się językiem mitycznym ,podkreślając równocześnie, że tylko Jahwe
jest jedynym Panem i Stwórcą nieba i ziemi. Obok prawdopodobnie starszego
soteriologicznego Credo/wyznania wiary z Wj 20,2 (=Pwt 5,6) Ja jestem Jahwe, twój Bóg, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli istniało również charakteryczne zawołanie, w formie aklamacji w postaci charakterystycznego zwrotu hebrajskiego: `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim :[Ten], który
uczynił niebo i ziemię,które należało do podstawowych kanonów lex credendi et
orandi Izraela.
To zawołanie Psalmistów: `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim występuje w
tej formie 5 razy w pięciu utworach Psałterza, a mianowicie w Ps 115,15; 121,1;
124,8; 134,3; 146,6.
Analiza literacko-egzegetyczno-teologiczna tych psalmów, a zwłaszcza
wierszy tych utworów z uwzględnieniem innych wypowiedzi biblijnych o stworzeniu, będzie mieć na celu przede wszystkim ukazanie sensu teologicznego tego stwórczego i podstawowego lex credendi i orandi Izraela.
Zwrot: `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim występuje najpierw w Ps
115. Należy on do utworów Psałterza o niejednolitej budowie typu prorockiego
(ww. 1-3, Ez 36,20-23, ww. 4-8 = Iz 44,9-20 czy Jr 10,3-15). Lamentacyjne zaś
elementy występują np. ww. 9-11, do których dołączono później prośbę o błogosławieństwo (ww. 12-15).
Podobnie jak w Ps 118 (117),2-7; występują tu trzy grupy modlących się
Izraelitów: dom Izraela (w. 9), dom Aarona (w. 10) oraz bojący się Jahwe, a
więc prawdopodobnie byli to w tym ostatnim wypadku prozelici343.
342
Np. Ps 104 zwł. w. 26 mówiący o mitycznym potworze morskim Lewiatanie, który występuje w tym utworze jako uosobienie sił przynoszących ludziom nieszczęście. Sama zaś nauka
o złu jeszcze nie była w ST wyraźnie wyjaśniona (zob. Hi 1,7-12).
343
W. 11 mówiący o bojących się Jahwe, czyli prozelitach, został prawdopodobnie później
dołączony.
213
Psalmista w sposób antytetyczny zestawia wszechmoc Boga Izraela ze
znikomością i nieudolnością bóstw pogańskich, które są tylko dziełem rąk ludzkich (por. w. 4). I.J. Dahood344, który datuje ten utwór na czasy przed niewolą,
podzielił ten utwór pomiędzy chór i solistów. Według niego ww. 1-2 zawierałaby modlitwę chóralną, aby Jahwe okazał moc Swego Imienia. Zaś w ww. 3-8
zwiastuje się i ogłasza się w formie liturgicznej proklamacji moc Jahwe i bezsilność bożków pogańskich. Ta część była zapewne wykonana przez solistów.
Natomiast w ww. 9-10 zawierałoby się uzasadnienie ,dlaczego Izrael w dalszym
ciągu ufa Jahwe. Ta część była zapewne wykonywana przez chór. Następne części utworu, które stanowią prośbę o błogosławieństwo (ww. 12-15)345,jak i hymn
pochwalny na cześć Jahwe, prawdziwego Boga (ww. 16-18) byłyby wykonywane na przemian przez kapłanów i chór.
Według redaktorów Ps 115 wielkość i moc Jahwe w przeciwieństwie do
bożków pogańskich objawia się przede wszystkim w Jego łaskawości
i wierności (w. 1), w Jego obecności w niebie (i na ziemi) (w LXX w. 3a); w
czynieniu wszystkiego co Jahwe zechce, czyli w Jego wszechmocy (w. 3b). Nadto
w tym jeszcze, że dał synom ludzkim ziemię (w. 16b) i o nich pamięta (w. 12a) i
im błogosławi zarówno małym jak i wielkim (w. 13b), wpływa także na ich rozwój (w. 14). Kończąc te wywody redaktorzy Ps 115 w ten sposób pouczają w
w. 15.
Błogosławieni jesteście przez Jahwe,
`öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim (=czyniącego/stwarzającego niebo
i ziemię)”.
A zatem stworzenie nieba i ziemi przez Jahwe i ciągła pamięć o tym dziele, a zwłaszcza o synach i córkach Adama stanowi w tym utworze najmocniejszy akord uzasadniający modlącym się wielkość prawdziwego Boga i moc Jego
błogosławieństwa.
344
345
I.J. Dahood, Psalm III, s. 155 i nn.
Tamże.
214
Dalsze zaś wiersze Ps 115 wyjaśniają, że nawet najwyższe niebiosa, jako
siedziba Boga są również Jego dziełem, nie tylko firmament niebieski (por. Rdz
1,6-8,1).
Przypatrując się bliżej i analizując lex credendi i orandi Izraela zawierające się głównie w zawołaniu: `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim
należy
uwzględnić jego dalszy kontekst tj. powiązania z Jahwistyczną i Kapłańską ktizeologią w Księdze Rodzaju. W tej Księdze używa się na określenie mocy
stwórczej Jahwe tego samego rdzenia `-ś-h w formie czasownika: `aśah (uczynił), który występuje w Jahwistycznym ujęciu stworzenia w Rdz 2,4b-7. Jahwista w Rdz 2,4b-7 mówi najpierw o stworzeniu ziemi, a później nieba, natomiast
redaktorzy Ps 115,15-16, podobnie jak w opisie Kapłańskim (P) , zwanym heksaemeronem mówi się najpierw o stworzeniu nieba, a na drugim miejscu ziemi
(zob. Rdz 1,1)346. Byłoby to świadectwem, iż ten zwrot `öSË šämaºjim wä´äºrec
haššämaºjim
skrystalizował się w późniejszym czasie i czerpie swój
wzór,odnośnie co do kolejności słów w credo stwórczym: niebo i ziemia z tradycji Kapłańskiej(P). Trzeba i to zauważyć, iż Psalmista w Ps 115,15-16a woli
jednak używać terminu stwórczego, bardziej obrazowego i starszego tj. czasownika `aśah/uczynił ,który znalazł zastosowanie już tradycji Jahwistycznej np. w
Rdz 2,4b(J),chociaż w heksaemeronie posłużono się na określenie dzieła stwórczego Boga klasycznym i nieco późniejszym czasownikiem : Bärä´
(Rdz
1,1:P). To znów świadczyłoby, że Psalmista czerpał wzór w formowaniu lex
credendi i orandi Izraela `öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim nie tylko z tradycji młodszej P,ale także ze starszej tradycji J. Oczywiście kolejność wyrazów
w tym wyznaniu wiary nie wpływa na poszerzenie treści teologicznej tego zwrotu: niebo i ziemię, ale pozwala ustalić czas powstania danego sformułowania.
Zwrot bowiem niebo i ziemia czy ziemia i niebo służył u Izraelitów na oznacze-
346
Inni komentatorzy łączą ten utwór z psalmami dydaktycznymi o charakterze liturgicznym
(L. Sauborin, S. Łach) czy z mieszanymi gatunkami (A. Strus).
215
nie całego dzieła stwórczego Boga, czyli na określenie całego wszechświata
(kosmosu)347.
Po raz drugi ten zwrot pojawia się w Psałterzu w Ps 121,2. Utwór ten stanowi drugą z kolei z piętnastu pieśni wstępowań ,czy też pieśni stopni, zwanych
też pieśniami pielgrzymów (Ps 126-134). Niektórzy współcześni komentatorzy
widzą w tytule tych psalmów: pięć stopni, czyli utwór o specyficznej budowie
literackiej. Wprawdzie psalmy tej grupy podejmują często ostatnie słowo wiersza poprzedniego, ale może to łączyć się z zastosowaniem tych psalmów przy
pielgrzymce do sanktuarium.A zatem niekoniecznie wynika to z ich specjalnego
gatunku. Również obrazy zastosowane w tych utworach są często wzięte ze środowiska pielgrzymkowego. Np. wznoszę swe oczy ku górom (w. 1a); On nie pozwoli zachwiać twej nodze, ani nie zdrzemnie się Ten, Który cię strzeże (w. 5);
ani nie zaśnie Ten, który czuwa nad Izraelem (w. 4b); Jahwe twoim cieniem
(ww. 5, 8)348; za dnia nie porazi cię słońce(w. 6a; por. 2 Krl 4, 19; Jon 4,8), ani
księżyc wśród nocy (w. 6b).
Te obrazy ukazują nie tylko zmęczenie i dolegliwości pielgrzymów, ale
również pouczają, że Jahwe jest jedynym Stróżem i Obrońcą Izraela, w którym
jedynie mogą oczekiwać pomocy (zbawienia). Eksponuje to Psalmista w Ps 121
zaraz na początku tego utworu, gdy stawia pytanie w w. 1: Wznoszę swe oczy ku
górom: skądże nadejdzie mi pomoc? i odpowiada na nie w ten sposób:
Pomoc (ješa) mi przyjdzie od Jahwe,
Od Tego,który uczynił niebo i ziemię
(TM:`öSË
šämaºjim
wä´äºrec
haššämaºjim:dosł.
czyniące-
go/stwarzającego niebo i ziemię :w. 2).
A zatem wątek soteriologiczny wyrażony za pomocą rzeczownika hebrajskiego w w.2a: ješa tj.pomoc,zbawienie łączy się w tym utworze w paralelizmie
347
H. Reinelt, Schöpfung w: Handbuch theologischer Grundberggriffe, t. IV, München 1962,
s. 51-58.
348
Zapewne Psalmista nawiązuje do Arki Przymierza, znaku obecności Jahwe w świątyni,
która była ocieniana skrzydłami dwóch Cherubów (zob. 1 Krl 8,6; Ps 17,8; 36,8; 57,2).
216
synonimicznym w w.2b z ktizeologicznym przesłaniem(:`öSË …) i służy ono d
w tym wierszu jako uzasadnienie dla pomocy / zbawienia,które przyjdzie od Jahwe.
Temat pomocy/zbawienia należy do centralnych i najstarszych w Biblii i
poza Biblią349. W Biblii Hebrajskiej zawiera się ten temat zasadniczo w pochodnych słowach od rdzenia hebrajskiego: j – š-´
350
. Występuje on w BH aż 354
razy i posługują się nim najczęściej Psalmiści, bo aż 136 razy, a w księgach proroczych ok. 100 razy. Szczególnie często używa go Deutero – Izajasz, aż 56 razy. W dziele DtrG znalazł zastosowanie ów rdzeń aż 75 razy. Wchodzi on w
skład aż 14 imion teoforycznych351. Najczęstszym sformułowaniem rzeczownikowym tego rdzenia jest termin: ješû`â , który oznacza wsparcie, pomoc, jaką
człowiek świadczy drugiemu (2 Sm 10,11), a także, jaka spotyka człowieka ze
strony Boga jako zbawienie (por. Ps 3,9; 118,15; 149,4; Iz 26,1). Liczba mnoga
tego rzeczownika:
je šû`ot zazwyczaj podkreśla natężenie i wzniosłość tego
wsparcia i pomocy (por. np. 2 Sm 22,51; Iz 26,18; 33,6; Ps 18,51; 28,8; 42,6.12
itd.). Występujące w analizowanym utworze sformułowanie ješa` pochodzi również od tego samego rdzenia. Występuje to sformułowanie rzeczownikowe w
licznych metaforycznych zwrotach, takich jak: szaty zbawienia, czy skała zbawienia, tarcza zbawienia, czy róg zbawienia (Iz 61,18; Ps 18,3; Sm 22,47; Ps
27,1). Sformułowanie zaś czasownikowe występuje zasadniczo w Hif il (w
osnowie sprawczej) i w Nif al (w osnowie zwrotno-biernej).
W pierwszym wypadku ma znaczenie: wyprowadzić kogoś na otwartą
przestrzeń, czyli „uwolnić go od niebezpieczeństwa lub wroga, czy też przyjść
komuś z pomocą, wesprzeć, wybawić. W Joz 10,6 ,podobnie w 2 Sm 10,1.19 i
dość często w BH posiada zabarwienie militarne . Jest to również typowa forma czasownika dla wyrażenia metafory zwycięstwa Bożego (por. Pwt 20,4; 2
349
X. Léon-Dufour, Słownik teologii biblijnej, tłum. pol. K. Romaniuk, Poznań–Warszawa
1973, s. 907.
350
W.J. Rosłon, Zbawienie człowieka w ST, Warszawa 1970, s. 63.
351
H.J. Fabry jš w: TWAT, III, s. 1035-1043.
217
Sm 8,6; Ps 20,7.10). Występuje w opisach wielkiego wybawienia z niewoli
egipskiej, a także w narracjach wzorowanych na nim ,powrotu z niewoli babilońskiej oraz, w relacjach eschatologicznych zwycięstwa i wyzwolenia (por. Jr
30,10; Zach 8,7; Sof 3,19). Ma również znaczenie duchowe. Dotyczy np.
oczyszczenia moralnego, odpuszczenia grzechów, zmazania win (zob. Rdz
36,29; 37,25). Używa się go przy prozaicznych czynnościach związanych z życiem pasterskim (zob. Wj 2,17).
W drugim wypadku, tzn. w osnowie zwrotno-biernej ten czasownik ma
znaczenie: być ocalonym czy być uwolnionym, a w sensie militarnym – osiągnąć
zwycięstwo, czyli oznacza skutek pomocy Bożej lub ludzkiej (Jr 8,20; 33,16; Ps
84,4.8.20; Zach 9,9).
A zatem to wyrażenie występujące w tym Ps 121,2 należy rozumieć bardzo szeroko, jako wszelaką pomoc zarówno fizyczną, jak i duchową, jaka spotyka ludzi od Boga (znaczenie czynne) oraz skutek tej pomocy, czyli otrzymane
zbawienie (znaczenie bierne)352.
Na uwagę zasługuje tu zwłaszcza korelacja form ze stwórczego wyznania
wiary w tym Ps 121,2 i w Ps 7,7, gdzie w tym ostatnim utworze modlący się
szukając sprawiedliwości i zbawienia tak wołał:
Powstań, o Jahwe, w Twoim gniewie,
podnieś się przeciw zaciekłości mych ciemięzców,
wystąp w sądzie, jaki zapowiedziałeś (w. 7).
Charakterystyczna jest w tym wierszu typowa gradacja: powstań, podnieś
się i wystąp, którą Psalmista obrazowo przedstawia w w. 11 mówiąc:
Tarczą jest dla mnie Bóg,
Zbawiający( TM: moši’a ) prawych sercem.
Forma: moši’a stanowi imiesłów od rdzenia j – š-’ który koresponduje
z imiesłowem (part.) występującym w Credo stwórczym: `öSË … pochodzącym
352
J. Łach, Bóg – Zbawca w biblijnych opowiadaniach o Elzeuszu, Szczecin-Warszawa 1987,
s. 175 i nn.
218
znów od rdzenia: `-S-h . Tak więc idea zbawienia łączy się ściśle ,nawet co do
formy ,z ideą stworzenia, i służy ona do uzasadnienia, iż Bóg jako `öSË … ,tj.
stwarzający, stwórczy jest także : moši’a tj. zbawiający, zbawczy353.
Również wątek soteriologiczny łączy się z ktizeologicznym w Ps 124,
gdzie po raz trzeci w Psałterzu pojawia się Credo stwórcze: `öSË šämaºjim
wä´äºrec haššämaºjim (w. 8b).
Psalm 124 należy do hymnicznych utworów Psałterza i składa się zasadniczo z dwóch części (ww. 3-5; 6-7), które poprzedza wstęp (ww. 1-2) i podsumowujące zakończenie (w. 8).
W pierwszej zasadniczej części (ww. 3-5) Psalmista mówi o niebezpieczeństwach spowodowanych przez ludzi, których porównuje do żarłocznej
paszczy podziemnego świata (hebr.Še ol) i do jego burzących się nurtów (
hebr.nahal). Natomiast w drugiej zasadniczej części hymnu, czyli ww. 6-7 wysławia Jahwe za ocalenie z wszystkich niebezpieczeństw, jakie nastawili na
Psalmistę nieprzyjaciele ,jak sidła na ptaki. Zwłaszcza trzy obrazy w tym utworze są wymowne, a mianowicie obraz okrutnej bestii, która połyka na żywo w
całości zdobycz, nie zadając sobie nawet trudu, by ją pogryźć lub przeżuć354.
Drugi obraz to rzeczywistość spienionych wód. Wyraża ona nieokiełzaną siłę,
która pochłania wszystko ,co napotyka na drodze355. Trzeci znów obraz jest
związany z siecią ptasznika, który przedstawia niespodziewane, ciągłe i śmiertelne zagrożenie ze strony nieprzyjaciół. Poetyckie powtórki maksymalizują
stopień zagrożenia Psalmisty, a także stopień nadziei na wybawienie. Wygląda
to jakby Psalmista był zadyszany i zmęczony walką z wrogami. Biblijny poeta
używa tu specjalnych środków poetyckich na czele ze specjalnym rytem występującym w pieśniach gradualnych, do których zalicza się ten utwór. Najprawdo353
S. Łach, Bóg Psalmistów, w: Obraz Boga w Psałterzu (opr. Zb. 9), Lublin 1982, s. 7-9.
Może to być aluzja do imperium babilońskiego, które w ten sposób połknęło Izrael.
355
Niektórzy komentatorzy widzą w tym obrazie nawiązanie do przejścia Izraela przez Morze
Czerwone :np.J. Rosłon, Zammeru maskil. Filozoficzny komentarz do Księgi Psalmów ze
słownikiem hebrajsko-polskim i łacińskim oraz konkordancją i zarysem reguł gramatycznych,
Warszawa 1985, z. 3, s. 74.
354
219
podobniej jego Sitz im Leben łączy się z wielkimi świętami Izraela jako hymn
dziękczynny za zbawienie, którego pierwowzór Izrael widział w podstawowym
wybawieniu z Egiptu (por. Wj 20,22 + Pwt 5,6).
A zatem w tym Credo soteriologicznym ( w J i P) wspominano to zbawienie, jakie zgotował Bóg Izraelowi w czasie wielkich świąt pielgrzymkowych,
w tym zwłaszcza w czasie świąt Paschy. W późniejszym okresie stosowano go
w liturgii jako hymn dziękczynny za wszelkie zbawienie pochodzące od Boga,
w którym jednostka modląca się ufa Bogu-Zbawcy i pokłada w Nim nadzieję
,ponieważ On jest stwórczy (`öSË ). Oto dosłowne brzmienie tego wiersza w Ps
124,8:
Nasza pomoc jest w imieniu Jahwe (por. Ps 121,2a)
stwarzającym niebo i ziemię (TM:`öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim)
”( por. Ps 121,2b ).
Tak więc podobnie jak w Ps 121,2ab Psalmista w tym utworze poucza, iż
zbawienie i ocalenie od wszystkich wrogów i nieprzyjaciół może człowiekowi
przynieść tylko Jahwe; Bóg Zbawca i Stwórca nieba i ziemi, który jest Panem
historii. Uwidacznia się to w Psałterzu w Ps 33, który podobnie jak Ps 124 należy do gatunku hymnów. Psalmista mówiąc o działalności stwórczej Jahwe używa podobnie jak Jahwista w Rdz 2,4b słowa: ` aśah (ww. 6-9). Tak więc stworzenie obejmuje jakby trzy etapy: na początku (tôledôt berešit:zob.Rdz 1,1;
2,4a), w dziejach tj. w historii (tôledôt historii) i na końcu dziejów/historii (
tôledôt nowego nieba i ziemi.(zob.Ap)356. Zwrot w Credo stwórczym: w imieniu
Jahwe (w. 8a) jest w tym psalmie eufemizmem i oznacza Samego Jahwe.
Świadczy on podobnie jak kolejność wyrazów w zwrocie niebo i ziemia o późniejszym pochodzeniu, albo późniejszych przeróbkach tego wiersza w duchu
tradycji Kapłańskiej (P).
Credo stwórcze: :`öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim występuje również w krótkim hymnie liturgicznym, tj. w Ps 134,3b. Śpiewano go w sanktua356
por. BT :Kom. do Rdz 1,1
220
rium. Stanowi on ostatni z 15 tzw. psalmów gradualnych. Charakteryzuje się on
jak wszystkie psalmy tej grupy specjalnym rytmem powtarzanych słów. Na
przykład: Imię Jahwe w w. 8 powtarza się 5 razy, czy słowo błogosławić powtarza się znów trzykrotnie. Sitz im Leben tego psalmu należy łączyć najprawdopodobniej z liturgią ostatniego tzw.nocnego obrzędu przed opuszczeniem Jerozolimy lub sanktuarium. Pielgrzymi żegnając kapłanów i lewitów zachęcają ich do
błogosławienia Jahwe i wysławiania Go za Jego wszystkie dzieła. Oni tylko
mają to szczęście noc i dzień tzn. ciągle i nieustannie błogosławić Jahwe357.
Oni zaś jako pielgrzymi muszą odejść od swoich obowiązków (1 Krn 9,33).
Kapłani i lewici odpowiadając na ich apel, a równocześnie chcąc zaspokoić ich
tęsknotę za ciągłym posiadaniem Boga i Jego chwałą tak wołali:
Niechaj Cię Jahwe błogosławi z Syjonu,
[Ten],który uczynił niebo i ziemię (TM: :`öSË šämaºjim wä´äºrec
haššämaºjim :w. 3).
Psalmista łączy w tym utworze sanktuarium z Syjonem, tzn. z górą Syjon
w Jerozolimie, gdzie po przeniesieniu arki Przymierza miejsce to było uważane
za wieczne mieszkanie Boga – Jahwe (1 Krl 9,1n). O obowiązku błogosławienia
ludu w imieniu Jahwe przez kapłanów mówi się w Lb 6,24, gdzie znajduje się
przepis nawiązujący do tradycji Mojżeszowej o obowiązkach Aarona i jego synów (kapłanów) do wypowiadania słów błogosławieństwa. Porównując tekst
błogosławieństwa z Lb 6,24 z tekstem z Ps 134,3 należy stwierdzić, iż w
pierwszym nie ma wyrażanych motywów ktizeologicznych, a znajdują się tylko
motywy typu: soteriologicznego, tj. Niech Ci Jahwe błogosławi i strzeże (...)
rozpromieni oblicze swe nad tobą (...) obdarzy cię łaską (...) zwróci ku tobie
swoje oblicze (...) obdarzy cię pokojem” (Lb 6,24).
W dziejach stworzenia na początku ( hebr.toledot berešit) w tradycji P
sam Jahwe po stworzeniu błogosławił ludziom, których stworzył (Rdz 1,18),
357
G. von Rad, Theologie des AT, t. 1, München 1957, s. 140; Tenże, Das theologische Problem des alttestamentlichen Schöpfungsglaubens w: Gesammelte Studien zum Alten Testament,
München 1958, s. 136-147 (schöpferisch).
221
aby byli płodni dla zaludnienia ziemi i mocni do jej zagospodarowania. To błogosławieństwo Bóg powtarzał w odniesieniu do poszczególnych osób jak Abrahama (Rdz 12,1-3) czy Jakuba (Rdz 32,25-31). Było ono związane z zachowywaniem Prawa Bożego (Pwt 28,1-13). Mogło być przekazane przez ludzi (zob.
np. błogosławieństwo Mojżesza (Pwt 33,1–16), a zwłaszcza Melchizedeka,który
jako kapłan Boga Najwyższego błogosławił Bogu Abrahama (El Eljon :Rdz
14,19). Udzielane zatem przez ludzi w imieniu Boga zawsze było znakiem Bożego błogosławieństwa i mocy Bożej. Ta wiara w moc Bożą zawierająca się w
błogosławieństwie znalazła wyraz w wielu Psalmach zwłaszcza w Ps 28 i w Ps
29. W pierwszym utworze tak psalmista modli się do Boga:
Ocal (zbaw) Twój lud
i błogosław ich dziedzictwu,
Bądź im Pasterzem, (na ręku) nieś ich na wieki (Ps 28, 9).
A w drugim utworze Psałterza takie błogosławieństwo przekazuje się ludowi:
Niech Jahwe udzieli mocy swojemu ludowi,
Niech Jahwe błogosławi swój lud darząc go pokojem (Ps29, 11).
W obu tych utworach Psałterza błogosławieństwo oznacza moc zbawczą
jakiej udziela Bóg-Jahwe.
Po raz piąty i ostatni pojawia się w Psałterzu Credo stwórcze: `öSË
šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim w Ps 146,6. Należał on do pięciu palmów
Ostatniego Hallelu, którym kończy się dziś Psałterz. W tym hymn przedstawiono w formie antytetycznej moc i dobroć Boga oraz znikomość i nietrwałość,
tym razem nie bożków, jak w Ps 115, ale ludzi.
W tym utworze występują liczne paralelne słowa do utworów z Rasz –
Szamra w języku ugaryckim( z okresu Późnego Brązu),co świadczyłoby o jego
starożytnym pochodzeniu, ale także dwa arameizmy w ww. 4-5, które znów byłyby znakiem późnego powstania tego utworu albo jego akomodacji językowej i
wpływów starszych i młodszych na ten utwór Psałterza.
222
Psalmista dziewięciokrotnie powtarza imiesłowy hymniczne. Ta sama sylaba imiesłowu rodzaju męskiego l. mn. – nadaje utworowi swoisty rytm. Pod
względem struktury można w tym utworze Psałterza zauważyć jakby dwa chóry, które na przemian przedstawiały osoby, które Bóg wspomaga. Lud zaś powtarzał refren. Trzon hymnu (ww. 3-9) jest jakby nowym ujęciem myśli zawartych w Ps 118,8n i Jr 17,5. Autor stwierdza z całą mocą, że należy ufać tylko
Bogu i w Nim pokładać nadzieje, bo ani w książętach ani (w żadnym) człowieku
nie ma zbawienia (por. w. 3).
358
Człowiek bowiem jako istota, która wraca do
ziemi (por. Rdz 3,19; Ps 104,28n; Kor 3,20; 1 Mch 2,63) nie może być trwałą
podstawą zamierzeń, które on przedsięwziął (w. 4). Psalmista nazywa szczęśliwym tego, kto opiera swą nadzieję na Bogu. On jest tylko trwałą podstawą nadziei zbawczej dla człowieka (w. 5).
Tę nadzieję zbawczą wzmacnia jeszcze wiara w Boga-Stwórcę. Psalmista
w tym utworze Psałterza poszerzając Credo stwórcze z poprzednich psalmów:
:`öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim o morza ze wszystkim, co w nich istnieje
(Ps 146, 6).
Nie ubogaca to jednak treści teologicznej tylko stanowi dalsze rozszerzeniewejście Psalmisty i szczegółowe ujęcie dzieł stworzenia (por. Rdz. 1,1nn Ps 24,12).
Przeprowadzona analiza literacko-egzegetyczno-teologiczna pięciu utworów Psałterza (Ps 115,5; 121,2; 124,8; 134,3; 146,6) a zwłaszcza charakterystycznego, występującego tylko w tej Księdze Pisma Św. zwrotu
šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim
:`öSË
jako podstawowego lex credendi i orandi
Izraela pozwoli ując charakterystyczne teologiczne aspekty ziemi/kraju nie tylko w Psałterzu,ale również zrozumieć w pełni przesłanie teologicznokerygmatyczne w Księdze Jozuego wyrażone w takich zwrotach jak: dać ziemię/kraj (Joz 1,2.6.11.15;2,9.14.24;9,24), czy
przydzielić ziemię/kraj(Joz
358
Tm w ten sposób ujmuje w w. 1: którzy trwacie nocami w domu Jahwe. Zgadza się on
z qumrańską wersją z 11 Q Ps LXX zaś ma: którzy trwacie w domu Pana, na dziedzińcu domu
waszego Boga.
223
13,7;18,10;19,51)
jako
dziedzictwo(Joz
13,6.7.14.23.28.33;14,2.9.13.14;15,20;16,8.9 itd.)359.
Podsumowując charakterystyczne aspekty teologiczno-kerygmatyczne
odnośnie ziemi/kraju,które zostały wyrażone w podstawowym lex credendi i
orandi Izraela: :`öSË šämaºjim wä´äºrec haššämaºjim możemy skonstatować:
Aspekt głównie soteriologiczny: Występuje on w Psałterzu dwa razy jako
uzasadnienie mocy i skuteczności błogosławieństwa otrzymanego od Jahwe” (Ps
115; 134), a trzy razy w związku z doznaną, czy pokładaną w zbawczą ufnością
w Bogu(Ps 121; 124; 146). rdzenia j – š-’ który koresponduje z imiesłowem
(part.) występującym w Credo stwórczym: `öSË … pochodzącym znów od
rdzenia: `-S-h . Tak więc idea zbawienia łączy się ściśle ,nawet co do formy ,z
ideą stworzenia, i służy ona do uzasadnienia, iż Bóg jako `öSË … ,tj. stwarzający, stwórczy jest także : moši’a tj. zbawiający, zbawczy360.
Forma tego Credo stwórczego rozpoczynajaca się od imiesłowu odsłownego :`öSË koresponduje z podobną z moši’a w Ps 7,11 wywodzącą się od czasownika jaša’, który należy do klasycznych terminów soteriologicznych w BH.
Nadto czasownik `aSah występujący w formie imiesłowowej w tym Credo
stwórczym ,tj.jako `ośeh, który użył także Jahwista w przedstawieniu tôledôt
tj.dziejów stworzenia na początku (TM:berešit) w Rdz 2,4b, a w Ps 33 używa go
Psalmista łącznie na określenie zarówno działalności stwórczej Jahwe (ww. 6-9)
jak i Jego ingerencji w historię (tôledôt historii) nomenklatura z tradycji P (ww.
10-12: por. Credo soteriologiczne z Wj 20,2 :J i z Pwt 5, 6 :P).
Kolejność wyrazów w tym stwórczym Credo ,tzn. niebo i ziemia (Rdz
1,1:P), czy też ziemia i niebo (Rdz 2,4b:J)należy do późniejszych tradycji Kapłańskich (P) i Kultycznych (K), w jakiej kształtowały się wszystkie utwory
Psałterza. A zatem Bóg – Jahwe, w tym Credo Psalmistów jest zarówno stwórczy, jak i zbawczy.
359
360
Zob. Kom.ad loc.nizej.
S. Łach, Bóg Psalmistów, w: Obraz Boga w Psałterzu (opr. Zb. 9), Lublin 1982, s. 7-9.
224
Z Ps 24,1-2, stanowiącego hymn na cześć Boga Stwórcy, wynika wyraźnie, iż to credo stwórcze występujące w różnych formach Biblii stało się podstawą do stwierdzenia teologicznego, iż ziemia i niebo, jak i cały wszechświat,
wszyscy mieszkańcy ,i to,co się w nim znajduje (por. Ps 95,4n) stanowią wyłączne dominium Boga, ponieważ (hebr. Kî )361 On jako Stwórca wszechświata
jest Panem całej ziemi (TM: ´ádôn Kol-hä´äºrec Joz 3,11.13; Mi 4,13; Zach
4,14; 6,5; Ps 97,5; 114,7).
Te wszystkie teksty w jednym są zgodne, iż ziemia i niebo,czyli cały
wszechświat nie jest bóstwem, ale dziełem stworzonym przez Boga. W Biblii
nie ma mowy o bogu czy bogini ziemi i nieba, jak w innych religiach. A zatem
to Credo stwórcze obok soteriologicznego znaczenia ziemi i nieba zawiera wątek apologetyczny z religiami uznającymi ziemię i niebo za bóstwa.
c. Teologiczno-religijny charakter ´erec /ziemi(kraju) w księdze Jozuego.
W księdze Jozuego w oparciu o tę wiarę występuje specyficzny teologiczno-religijny pogląd odnośnie tego pojęcia´erec / ziemi(kraju). Występuje on
zarówno w części wcześniejszej księgi Jozuego (Joz 13-21), jak i późniejszej
(Joz 2-11), gdzie obok motywów polityczno-geograficznych pojawiają się dtr
ujęcia tego pojęcia ziemi/kraju jako daru przymierza w postaci ziemi ojców, którą Jahwe obiecał im (i ich następcom) ,tak jak w Księdze Pwt362.
361
Nie uwzględnia tej hebrajskiej partykuły przyczynowej Kî /ponieważ/ tak ważnej
zwłaszcza w strukturze hymnu nowe tłumaczenie Psalmów Biblia Paulistów (BPL), s. 1154.
362
Por.Pwt 1,8.35; 6,10.18.23; 8,1; 10,11; 26,3; 31,gdzie rdzeń š-B- ` / obiecał im występuje
Nifal tj. jako nišBa` ,a w Pwt 9,28; 27,3 tę samą ideę wyraża się za pomocą rdzenia d-b-r w
formie Piel(TM: rü´Ë nätaºTTî lipnêkem ´et-hä´äºrec Böº´û ûrüšû ´et-hä´äºrec ´ášer nišBa`
jhwh/´ädönäj la´áböºtêkeºm lü´abrähäm lüjicHäq û|lüya`áqöb lätët lähem ûlüzar`äm
´aHárêhem). W Pwt 7,13; 11,9. 21; 26,15; 28,11´erec występuje z paralelnymi formami w/w
terminu tj. ´adamah/ziemia i jeden raz z gübul/rejon, obszar, ziemia w Pwt 19,8.
225
G. von Rad363 łączy ten dar ziemi z tzw. małym historycznym Credo z
Pwt 26, 5-9, które należy do najstarszych wyznań i formuł wiary. W tej formule
w centralnym miejscu , tj.w w. 9 , w którym stwierdza się, że Jahwe przyprowadził Izraela na to miejsce
(TM: ´el-hammäqôm hazzè ) i dał im ten
kraj/dosł. tę ziemię (TM : wajjiTTen-läºnû ´et-hä´äºrec )364.
A zatem termin ´erec w Pwt oznaczał ,podobnie jak w całej tradycji D
kraj , ziemię podarowaną przez Jahwe365.
Występuje on w łączności nie tylko z innym rzeczownikiem hebrajskim:
´adamah ,ale również paralelnym do nich terminem naHálâ , który jako rze-
czownik oznacza przedewszystkim dział ziemi, część posiadłości366.
Jako czasownik naHal znalazł ten rdzeń n-H-l zastosowanie w BH 59 razy, w tym Joz 5 razy w formie Qal (coś otrzymywać jako posiadłość) i 3 razy w
Piel (czynić kogoś właścicielem).
Częściej, bo 222 razy zastosowano rdzeń n-H-l w BH jako rzeczownik
naHálâ. Najczęściej w tej formie rzeczownikowej w BH występuje w Księdze
Jozuego, bo 50 razy.Ta częstotliwość w występowaniu tego rzeczownika hebrajskiego naHálâ w Księdze Jozuego świadczy o głównym motywie teologiczno-kerygmatycznym w tym dziele ,jak również wyznacza on cel i zadania dla
Jozuego367
363
Das formgeschichtliche Problem des Hexateuch, 1938, 3nn= GesStud 11nn.
Pwt 26,9: Przyprowadził nas na to miejsce i dał nam ten kraj opływający w mleko i
miód(TM: wajübì´ëºnû ´el-hammäqôm hazzè wajjiTTen-läºnû ´et-hä´äºrec hazzö´t ´eºrec
zäbat Häläb ûdübäš ).
365
Por. zwłaszcza połączenia tego rzeczownika ´eºrec z infinitiwem/bezokolicznikiem słowa
n-t-n/dać zwroty w Pwt (1,8.35; 4,38; 6,10.23; 10,11; 26,3; 31,7), czy z participium
(imiesłowem) w zdaniach podrzędnych (Pwt 1,25; 2,29; 3,20; 4,1; 11,17.31; 15,7; 16,20…) i
inne rozszerzone przez fomułę lürištah tj. …, aby ją otrzymać na własność (Pwt 5,31; 9,6;
12,1; 18,2.14).
366
G. Wanke, naHala Besitzanteil, w: THAT II, 55-59: Występuje on w łączności z ´eºrec w
Pwt w 4,21; 15,4; 19,10; 20,16; 21,23; 24,4, przy czym paralelnie występują w dwóch tekstach ´adamâ i naHálâ w Pwt 25,19 i 26,1.
367
Zwrot ten występuje głównie w II części Joz (13,1-22,34) jako słowo-klucz i główny
motyw literacko-teologiczno-kerygmatyczny: np. Joz 13,6.7.15.14.23.28.33; 14,2.9.13.14;
15,20; 16,8.9 itd.
364
226
W innych Księgach BH znalazł ten rzeczownik zastosowanie w Pentateuchu jeszcze w Księdze Liczb 46 razy i Powtórzonego Prawa 25 razy,jak również w Psalmach (23 x) i w proroctwach Ezechiela (15 x) oraz Jeremiasza (12
x)368.
Oznacza on przede wszystkim dział ziemi, część posiadłości, kraj, który
otrzymuje ktoś ,jako darowiznę369, czy ,jako dziedzictwo370.
d. Zachowywanie Prawa/Tory drogą do ziemi i kraju, jako odpoczynku.
Zarówno obietnica ziemi, jak i jej posiadanie uzależnione zostało w Prawie deuteronomistycznym od zachowywania i przestrzegania przykazań. Kodeks Deuteronomiczny(dtn) w Pwt 12,1 rozpoczyna się od napomnienia: Oto
prawa i nakazy. Macie je należycie wypełniać w kraju, który Jahwe Bóg waszych przodków, dał wam w posiadanie, jak długo żyć będziecie na tej ziemi, a
następnie podano szereg szczegółowych przepisów (Pwt 12,2-26,19) z różnych
okresów Izraela, które poprzedzano charakterystyczną formułą: kiedy wejdziesz
do kraju, który Jahwe twój Bóg daje ci w posiadanie (…) ty powinieneś…371.
Podobnie podano w summarium w II części Księgi Joz 21,43, gdzie czytamy:
„Jahwe dał Izraelitom cały ten kraj, tak jak przysiągł dać ich przodkom,
aby wzieli w posiadanie i w nim zamieszkali” (por. Joz 23,16 i Sdz 2,1n. 6).
Przez następny wiersz (21,44) późniejszy redaktor rozszerzył kerygmat
ziemi /kraju jako daru, pisząc, iż ta ziemia/kraj zapewni Izraelitom odpoczynek
(hebr. missäbîb ), o którym wspomina się w najmłodszych częściach księgi Jo368
G. Wanke, nahala Besitzanteil, w: THAT II, 55.
Stąd połączenia z takimi czasownikami jak: natan, laqach, czy chalaq.
370
Stąd połączenie z czasownikiem ` abar.
371
Z ´eºrec ta formuła ma miejsce w Pwt 12,1; 17,14n; 18,9; 19,1; 26,1; a z ´adamâ znów
występujew Pwt 28,11; 30,17-20: Por. H.H. Schmid, Das Verstädnis der Geschichte im dtn,
ZThK 64, 1967, 1-15, zob. R. Jasnos, Teologia Prawa w Deuteronomium, dz. cyt.wyż.
369
227
zuego tj. w Joz 1,15 (dtr prolog: DtrN3) i w Joz 11,23 (w summarium późniejszej I cześci w Joz) i obok w/w Joz 21,44, także w Joz 22,4.9, tj. w III części
księgi Joz, należącej również do najpóźniejszej części w tym dziele tj. opracowania i redakcji późno-dtr ,dokonanej przez DtrN3 (por. Pwt 7,22-24; 31,3-5).
W pismach nowotestamentalnych tę myśl teologiczną-kerygmatyczną o
odpoczynku, najpóźniejszej redakcji w Księdze Jozuego (DtrN3 )wykorzystał autor listu do Hebrajczyków, pouczając chrześcijan o ich obowiązkach posłuszeństwa:
4: 1 Lękajmy się przeto, gdy jeszcze trwa obietnica wejścia do Jego odpoczynku, aby ktoś z was nie mniemał, iż jest jej pozbawiony.
2
Albowiem i myśmy otrzymali dobrą nowinę, jak i tamci, lecz tamtym
słowo usłyszane nie było pomocne, gdyż nie łączyli się przez wiarę z tymi, którzy
je usłyszeli.
3
Wchodzimy istotnie do odpoczynku my, którzy uwierzyliśmy, jak to po-
wiedział: Toteż przysiągłem w gniewie moim: Nie wejdą do mego odpoczynku,
aczkolwiek dzieła były dokonane od stworzenia świata.
4
Powiedział bowiem Bóg na pewnym miejscu o siódmym dniu w ten spo-
sób: I odpoczął Bóg w siódmym dniu po wszystkich dziełach swoich.
5
I znowu na tym miejscu: Nie wejdą do mego odpoczynku.
6
Wynika więc z tego, że wejdą tam niektórzy, gdyż ci, którzy wcześniej
otrzymali dobrą nowinę, nie weszli z powodu swego nieposłuszeństwa,
7
dlatego Bóg na nowo wyznacza pewien dzień – "dzisiaj" – po upływie
dłuższego czasu, mówiąc przez Dawida, jak to przedtem zostało powiedziane:
Dziś, jeśli głos Jego usłyszycie, nie zatwardzajcie serc waszych!
8
Gdyby bowiem Jozue wprowadził ich do odpoczynku, nie mówiłby potem
o innym dniu.
9
A zatem pozostaje odpoczynek szabatu dla ludu Bożego.
10
Kto bowiem wszedł do Jego odpoczynku, odpocznie po swych czynach,
jak Bóg po swoich.
228
11
Spieszmy się więc wejść do owego odpoczynku, aby nikt nie szedł za tym
samym przykładem nieposłuszeństwa (Hbr 4,1-11, tł. BT, wyd. 4)372.
Dar ziemi i powiązane z nimi zobowiązania do zachowania prawa przymierza zostały kontynuowane przez proroków pisarzy, zwłaszcza Jr (32,22) i Ez
(33,24). Ci dwaj prorocy niewoli widzieli w tym podstawę, aby czekać w tych
ciężkich czasach przesiedlenia babilońskiego na powrót i nowe przejęcie ziemi
(Jr 30,3; Ez 36,28).
W literaturze madrościowej ta idea ziemi jako odpoczynku jest kontynuowana. Uwidacznia się to zwłaszcza w Ps 37,11.22.29.34, Prz 2,21n; 10,30 u
Trito-Izajasza, a w końcu w NT w orędziu ewangelicznych błogosławieństw:
Błogosławieni cisi/łagodni, albowiem oni ziemię posiądą (Mt 5,5).
2. Historyczne podstawy teologii ziemi i zajęcia Kanaanu w Księdze
Jozuego. Od życia nomadycznego, półnomadycznego do federacji plemion
(rodów) pierwszego Izraela373
Okres przejścia od życia nomadycznego do półnomadycznego aż do
utworzenia federacji plemion, czy rodów pierwszego Izraela, o którym jest mowa w Księdze Jozuego, należy łączyć z ostatnimi dwoma, ewentualnie trzema
stuleciami kończącego się II tysiąclecia dziejów historyczno-politycznospołecznych na starożytnym Bliskim Wschodzie. Wydarzenia historycznopolityczno-społeczne na starożytnym Bliskim Wschodzie zostały zdominowane
wtedy, jak to ukazano przy omówieniu Oblicza historyczno-politycznego ludów
ościennych pierwszego Izraela, przez kampanię wojenną Seti I (1318-1304)374,
372
Por. także Wstęp, niżej: Zastosowanie…
Zob. nadto: Ekskurs II, niżej.
374
Chronologia przyjęta w: WAB, s. 8. por. J.B. Łach, Człowiek a kultura, dz. cyt., s. 95. Inni
przyjmują datację późniejszą panowania tegoż faraona, a mianowicie w latach 1291-1279.
373
229
następcę Ramzesa I (1320-1318)375, na terenach przybrzeżnych z Egiptem376, co
pozwoliło im odzyskać dla Egiptu wiele utraconych wcześniej ziem. Poprzednicy tych faraonów, zwłaszcza Echnaton-Amenhotep IV, z XVIII dynastii (13791362 przed Chr.)377 opuścił Teby, jako dotychczasową siedzibę faraonów i stolicę państwa ,przenosząc ją do Achet-Aton (dziś Tell-el Amarna). Jako reformator
religijny zasłynął przede wszystkim z tego, że zniósł kult Amona i dotychczasową politeistyczną religię w Egipcie ,wprowadzając pierwszą w dziejach kultury religię monoteistyczną w postaci kultu Atona. Nie tylko imieniem tego monoteistycznego bóstwa nazwał nowo erygowaną stolicę Achet-Aton, ale również
zmienił swe imię na Echnaton tj. Blask (bóstwa) Atona.
Jednak te reformy społeczno-religijne wpłynęły na zaniedbanie polityki
zagranicznej przez tegoż zasłużonego dla religii monoteistycznej faraona, która
po jego śmierci zaowocowała utratą terenów Syrii. Reformy zaś religijne stały
się krótkotrwałe, ponieważ jego syn i następca przywrócił kult Amona Ra i religię politeistyczną.
Być może zaczerpnął z tej idei jedynego Boga faraona Amenhotepa/Echnatona, biblijny Mojżesz, (etym. imienia: Wyjęty z wody), uratowany przez córkę faraona i wychowany na dworze faraona w Egipcie, jak to wynika z tradycji biblijnej Ksiąg Wj-Pwt.
Ta idea jedynego Boga(monoteizmu) stała się najprawdopodobniej fundamentem utworzenia najwcześniejszej formy pierwszego Izraela w Egipcie,
która podczas długotrwałej wędrówki, czyli życia nomadycznego na pustyni i
przed wejściem do ziemi Kanaan, jak i po osiedleniu się podlegała infiltracji innych plemion ,zarówno pod wodzą Mojżesza, jak Jozuego i tych, którzy pozostając w ziemi Kanaan chcieli się połączyć choćby tylko ze względów wyłącznie
375
Przejął on władzę jako jeden z wodzów po śmierci faraona Tutenchamona, który zmarł w
tajemniczych okolicznościach, w młodym wieku, zapoczątkowując XIX dynastię faraonów.
376
Np. Bitwa pod Kadesz ok. 1300 r. przed Chr.. por. J.B. Łach, Człowiek a kultura, dz. cyt.,
s. 95.
377
Inni podają jako lata panowania okres: 1356-1339 r.przed Chr.
230
polityczno-gospodarczych tj. dla ochrony swoich pastwisk i zagród oraz mienia,
a zwłaszcza dla zapewnienia swego życia i swoich najbliższych Łączyli się oni
z plemonami pierwotnego Izraela, przyjmując religię monoteistyczną tych
plemion.
W świetle współczesnych teorii na temat
początków istnienia
pra-
Izraela w postaci choćby szczątkowej federacji pierwszego Izraela, złożonejprzynajmniej z niektórych plemion (rodów) synów Jakuba(Izraela) , to trzeba tę
formę życia polityczno-społecznego złączyć z przejściem praIzraela od form
życia koczowniczego do półnomadycznego i nomadycznego, łącznie z przejęciem ziemi i jej zasiedleniem w Kanaanie.Zdobywano ją podstępem i walką
zbrojną ,stosownie do możliwości poszczególnych plemion (rodów).
Najstarszym świadectwem pozabiblijnym istnienia tej pierwotnej struktury polityczno-społecznej pod nazwą Izrael jest
najprawdopodobniej tekst
umieszczony na steli Merenptaha (1236378-1233). Napisano na niej po bitwie
Merenptaha z Izraelem, iż „został on zniszczony i nie ma w nim więcej nasienia”379.
Merenptah, jako trzynasty syn faraona Ramzesa II ,chcąć przypomnieć o
swej obecności w Kanaanie, którą gwarantował mu traktat z Chetytami, jaki zawarł jego ojciec faraon Ramzes II, prawie pół wieku temu tj. w ok. 1283 r., w
związku ze zmianą władzy, bojąc się najprawdopodobniej działań dysydenckich
przeciwko dalszemu uzależnieniu tych ziem od Egiptu, wysłał nowokreowany
faraon w 1. albo 2. roku swych rządów tj. ok. 1234 r. wyprawę zbrojną380. Prowadził ją najprawdopodobniej jako dowódca Seti, późniejszy następca na tronie,
faraon Seti II (ok. 1216-1210/?/). W czasie tej ekspedycji zaatakowano miasta
Aszkelon, Gezer i Jenoam oraz zadano klęskę, jak wynika z hieroglificznego
378
Był rok śmierci i 67 rok samodzielnych rządów Ramzesa II. Inni egiptolodzy podają różne
daty jak: 1238, 1224, czy nawet 1213 (zob. WAB, s. 28).
379
Por. H. Witczyk, Narodziny i dzieje państwa w dawnym Izraelu, w: Życie społeczne w
Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1998, s. 75.
380
Por. WAB, s. 28-29, zob. Oblicze historyczne Księgi… wyż.
231
zapisu steli Merenptaha, „nowemu” ludowi, Izraelowi, zamieszkującemu górzyste tereny tj. górskim plemionom „Izraela”. Ze steli Merenptaha, której powstanie datuje się na 5 r. panowania tego faraona, na której napisano w formie
hymnu wychwalającego czyny zbrojne tegoż faraona ,a który to tekst stanowi
pierwsze świadectwo istnienia Izraela na tych ziemiach i to już przed pierwszym pięcioletnim okresem rządów tegoż faraona ,tzn. przyjmując różne opinie
egiptologów odnośnie chronologii, trzeba łączyć powstanie pra- Izraela już z
czasem przed 1236, albo 1224 lub 1213 r. przed Chr.
Inne historyczne Źródła Merenptaha w postaci rejestrów pocztowych z
trzech pierwszych lat rządów Merenptaha potwierdzają liczne wyjazdy dyplomatyczne wysłańców faraona z stolicy Ramses w Delcie Nilu poprzez port Sile.
Na podstawie korespondencji z księciem Tyru znajdują potwierdzenia związki
Egiptu z Gazą i relacje z trzema ówczesnych fortami, a mianowicie z położonym w górach, w Lifta, na północny zachód od Jerozolimy, utożsamiany z biblijnym (Me-) Neftoach, która to miejscowość występuje w Joz 15,9 i 18,15.
Ten fort służył Egipcjanom do kontrolowania i rostrzygania sporów między kananejskimi wasalami Egiptu, a ich nowymi izraelskimi snowymi iząsiadami.
Drugim fortem była twierdza z przyczółkiem Merenptaha w okolicy Selalim lub
Selaim (najprawd. uproszczona i przekręcona nazwa!). Celem tego fortu była
obrona przed rabusiami (ludy H/ap/b/iru) przejścia nadbrzeżnego w Ras en –
Nakura na południe od Tyru. Trzeci zaś fort to „Miasto Merenptaha w rejonie
Pi-Aram”, najczęściej utożsamiane z Kimidi (w Bekaa), które powstało z pierwotnego Miasta Ramzesa II w Dolinie Cedrów”381. Stosunki egipsko-hetyckie
po zawarciu pokoju i przymierza w r. 1283 za panowania Ramzesa II zostały
poświadczone zawarciem małżeństw faraona z dwoma córkami hetyckiego króla. Według świadectwa z Lakisz (południowy Kanaan) ze Źródeł Merenptaha
wynika, że pokojowe również związki z wasalami w Kanaanie w krainie Upe i
na wybrzeżu fenickim w 4 r. rzadów Merenptaha miały charakter przyjaznych i
381
Tamże, s. 28-29.
232
pokojowych relacji. Faraonowi Merenptahowi udało się pozostawić swoim następcom kraj pod względem politycznym i gospodarczym w dobrej kondycji w
tych samych zewnętrznych granicach382.
DtrH korzystając być może z wcześniejszej listy (Q, DtrQ) w Joz 12,9-24,
według której łączy się Jozuego z przejęciem 31 miast-państw w ówczesnej Palestynie. Łączyło się to z trudną sytuacją miast-państw/królestw, jak to przedstawiają egiptolodzy, zwłaszcza w okresie przejścia od epoki późnego brązu do
wczesnego
żelaza.
(ok.
1400/1300-ok.
1200/1150).
W
miastach
–
państwach/królestwach zmniejszała się, na wskutek dużych obciążeń podatkowych, liczba ludności. Opuszczali oni osady-miasta i stawali się nomadami
funkcjonującymi poza strukturami polityczno-społecznymi miasta-państwa.
Niekiedy przyłączali się liczniejszych grup wyrzutków społeczeństwa tzw.
Hab/p/iru tj. rabusiów dróg handlowych i napadających na słabsze osady.
Wzrost tych grup wędrownych przyczynił się do nawiązywania miedzy miastami-państwami/królestwami ściślejszych więżi miedzy sobą i tworzenia tzw. federacji. W Joz 13,3 (por. Sdz 3,3; 1 Sm 5,8) jest mowa o federacji pięciu miast
filistyńskich, a w Joz 9,17 o czterech gibonickich. Obok bowiem wielkich imperiów, jak Egiptu, do którego należały w owym czasie i przez długi jeszcze czas
tereny Syrii, Kanaanu, Palestyny istniały dobrze zorganizowane inne imperia
chetyckie, asyryjskie i babilońskie, które poprzez wojsko złożone z wojowników zawodowych powiększały swe tereny, prosperujące dzięki pracy niewolniczej podbitych ludów, z nakładanych haraczy podatków383. Na tych rozległych
terenach, zdobytych w wyniku podboju i mniejszym lub większym stopniu uzależnionych od monarchy danego imperium żyły różne ludy, które w oparciu o
różne związki międzyplemienne i międzyrodowe tworzyły mniejsze wspólnoty
usiłujące współegzystować jako miasta-państwa/królestwa lenne, które w wypadku zmiany władzy w poszczególnych imperiach lub ich osłabienia politycz382
383
Por. WAB 27-29.
Por. wyż.
233
nego usiłowały zrzucić jarzmo swych uzależnień. Z danych archeologicznych,
biblijnych, socjologicznych i historii porównawczej możemy powiedzieć, iż pod
koniec XIII stulecia w górzystych terenach Palestyny, na wschód od Jordanu
oraz na stepach sięgających po północny Negeb wzrosła liczba ludności wiejskiej poprzez osadnictwo, o czym świadczy w tych terenach znaleziska kultury
agrarnej384. Były to grupy, których łączyły więzy pokrewieństwa, tworzące ród,
szczep czy klan, które zazwyczaj karczowały i przygotowały nowe tereny pod
uprawę ziemi czy hodowli, jak o tym czytamy w Joz 17,18a: Otrzymałeś kraj
górzysty i zalesiony, powinieneś go wykarczować i jego granice zająć…, następnie jak wynika z późniejszego źródła, kiedy to Kananejczycy posiadali już rydwany żelazne, czyli w epoce żelaza, jak pouczał w w dalszej frazie tego wiersza redaktor Dtr: Kananejczyków zaś musisz wypędzić, chociaż posiadaja rydwany żelazne i są silni (17,18b).
Te niektóre wydarzenia , wspomniane w różnych źródłach pozabiblijnych
zostały ujęte jako teologia historii w różnej formie literackiej ,zarówno w
wcześniejszej części Księgi Jozuego(Joz 13,1-22,34),jak i późniejszej (Joz 2,112,24) oraz najpóźniejszej (Joz 1,1-18;23,1-24,33) i odpowiednio zinterpretowane środowiskach literacko - teologicznych DtrH-P-N1+2 +3 i Kapłańskim(PJoz+S).
3. Główne kierunki myśli teologiczno-kerygmatycznej i religijnokultycznej w wykazach geograficznych, topograficznych i etnograficznych
w Księdze Jozuego
a. Geografia, topografia i etnografia w Księdze Jozuego, a świat biblijny i pozabiblijny starożytnego Bliskiego Wschodu.
W Księdze Jozuego, podobnie jak w całej Biblii przyjmuje się ze strony
redaktorów biblijnych poszczególnych tradycji biblijnych praktyczną znajomość
384
Por. K.M. Kenyon, The Bible and Recent Archeology, Atlanta 1987, s. 54. 77-83.
234
geografii, topografii i nazw królestw, ludów i miast, a nawet najmniejszych
miejscowości385.
W starożytnym biblijnym świecie nie znano geografii jako nauki. Zjawiła
się ona w starożytnym świecie dopiero w Grecji. W starożytnym Bliskim
Wschodzie pojawiły się wprawdzie mapy i kosmologiczne wyobrażenia ówczesnego świata, ale ich nastawienie było wyraźnie teologiczne i religijne, a
zwłaszcza miały znaczenie w większości praktyczne. Służyły one do takich
przedsięwzięć praktycznych, jak handel, podatki i zarządzanie itp. Powstawały
najczęściej mapy linearne, na których kreślono pojedyncze szlaki handlowe, nazywane w czasach rzymskich przez podróżujących jako itinerae386.
Asyryjska tabliczka gliniana z ok. VII w. a. Chr. przedstawia Mezopotamię w centrum ówczesnego świata wokół której znajdował się w formie otaczającego pierścienia kosmiczny ocean.
Do najważniejszych odkryć starożytnych tekstów hebrajskich, stanowiących pozabiblijne i niezależne od niej źródło do geografii i historii starożytnego
Bliskiego Wschodu należy zaliczyć zbiór skorup/ostraków z Samarii387. Wymienia się na nich osiemnaście miejscowości, z których wysyłano wino i oliwę.
Dwanaście z tych miejscowości wymienia się w Biblii. Np. w Joz 17,2 wymienione są plemiona (dosł. synowie) Manassesa: Abiezer, Chelek, Asrijel, Sychem,
Chefer i Szemida. Wszystkie te imiona, oprócz Chefera, oznaczają na ostrakach
z Samarii rody. Łącząc te rody z nazwami miast, jak to było w zwyczaju na zewnictwa biblijnego i pozabiblijnego, możemy poznać pominięta listę miast w
Joz 17, 1-13, w którym to tekście określone zostały granice w odniesieniu do
Manassesa, ale zostały opuszczone nazwy miast. Ostraka z Samarii uzupełniają
ten brak starożytnej listy miast należących do Manassesa388.
385
Por. WAB, s. 132.
Por. tamże, s. 58.
387
W wyniku wykopalisk przeprowadzonych przez Harward University w latach 1908-1910
odkryto 60 inskrypcji z różnymi nazwami miast (zob. WAB, s. 74).
388
Zob. Kom. wyż.
386
235
W hebrajskiej myśli religijno-teologicznej obraz świata ma charakter etnograficzny. Np. w Rdz 10 podano etnograficzny rodowód ludów Ziemi, który
złączono z patriarchą Noem i trzema jego synami: Chamem, Semem i Jafetem.
W tej relacji biblijnej wyróżnia dwa szerokie nurty tradycji, pierwszą z czasów
zjednoczonego królestwa, zwaną Jahwistyczną (X w.) i późniejszą z VII-VI w.
kapłańską, w której dzieli się świat według pochodzenia etnicznego. Ponadto
każda grupa etniczna jest reprezentowana w sposób eponimiczny, tzn. przez pojedynczą osobę, która nosi imię odpowiadające nazwie grupy i która była uważana za przodka rodu. Hebrajczycy zarówno w starszych epickich przekazach
jak i kapłańskich modyfikacjach i upiększeniach zastosowali ten schemat na
wzór wszystkich ludów starożytnego Bliskiego Wschodu.
W tym ujęciu biblijnym centrum świata stanowił Kanaan, ziemia, którą w
Księdze Jozuego cały Izrael otrzymał w darze od Jahwe, a oni ją zajęli jako swą
ojczyznę. W późniejszej tradycji zwłaszcza redaktorów kapłańskich zamieszkalny obszar ziemi nie przekraczał w żadnym kierunku od tego centrum tj. Kanaanu/Palestyny i tak pojmowanego wtedy świata, 2,5 tys. km czyli stanowiło to
1/20 faktycznej powierzchni Ziemi389.
Nie można jednak powiedzieć, że nie interesowała redaktorów biblijnych
geografia, topografia i etnografia sama w sobie tj. w jakimś stopniu jako nauka
w dzisiejszym znaczeniu tych dyscyplin naukowych, to jednak głównie chcieli
ukazać sens teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny poszczególnych
miejsc, czy zdarzeń, mających w I części Księgi Jozuego (Joz 2-12) głównie
charakter opowiadań-narracji etiologicznych, a II części (Joz13-21) znów przedstawili tzw. geografię, topografię i etnografię biblijną, mającą charakter historio-zbawczy, w formie wykazów i list granic, miast należących do 12 potomków
Jakuba, od którego zmienionego imienia Izrael wziął nazwę cały naród, jako lud
Jahwe390.
389
390
Zob. WAB, s. 59.
Zob. Wstęp historyczno-krytyczny: Oblicze historyczne, literackie i teologiczne, wyż.
236
Jednak schemat podziału kraju Kanaan między dwanaście plemion, wywodzących się od patriarchy Jakuba/Izraela i jego 12 synów/potomków nie oddaje rzeczywistego obrazu tej ziemi w czasach Jozuego, ponieważ w najstarszych tekstach biblijnych np. w pieśni Debory w Sdz 5,1-31 wylicza się tylko
dziesieć (10) plemion, a nie dwanaście (12), jak w Joz 13-21. Nadto wylicza się
ponad dwadzieścia (20) miast, które nie zostały zdobyte. Były to miasta na zachód od Jordanu, w północnej Szefeli, na północ od równiny Szaron, na równinie Jizreel, na północnej równinie nadbrzeżnej, w Górnej Galilei i jedno
tj.Jebus/Jerozolimę na wyżynie centralnej391.
Z wyliczonych 358 miast w Joz 13-21 wiele z nich było przeważnie małymi osadami, nie ufortyfikowanymi wioskami. Często były one budowane na
ruinach starszych miast, jak Chasor, czy Bet-Szemesz, T. Beit Mirsin. Miasta te
były budowane na ruinach miast z epoki Późnego Brązu (ok. 1550-1200 a.
Chr.)Należały do nich np. podając ich wykaz z południa na północ takie osady
jak T. Esdar, Arad, Dibon, Bet-Sur, Mishpe, Beerot, Aj, Szilo, T. el-Far`a .
Natomiast nowe miasta ,które powstały w okresie archeologicznym Żelaza I tj. latach ok. 1200-1150/A/ i 1150-1000/B/ łączą archeologowie z takimi
osadami jak: Qadesz-Barnea, Chorma ( dziś:T. Masos), Beer-Szeba, Engaddi, z
miastami filistyńskimi: Eglon (?), Aszdod, Ekron, T. Kasila i Dan na północy
Kanaanu392.
Niektóre trudniejsze miejsca do początku Żelaza I nie były zamieszkałe,
ani tereny wokół nich jako pastwiska nie były wykorzystane . Do tych nowych
terenów i osad odnosi się najprawdopodobniej wypowiedź w Joz 17,16-18, według której Jozue polecił plemionom Manassesa i Efraima, aby wykarczowały
lasy w górzystej krainie i założyły tu nowe osady. Ich dokładniejsza lokalizacja
391
392
Zob. WAB, s. 41/2: Mapa: Nie zdobyte miasta w Joz 13-17; Sdz 1 i 3.
Por. WAB, s. 41/3: Mapa: Nowe miasta w okresie Żelaza I.
237
jest trudna do ustalenia, ponieważ rzadko były w tych miejscach podejmowane
badania archeologiczne393.
Oprócz tego zarówno w I części Jozuego (Joz 2-12)tj.późniejszej, jak i
wcześniejszej od niej (Joz 13-21) nastąpił proces idealizacji i teologizacji394, zarówno w listach etnograficznych królestw i ludów, które ujmuje się najczęściej
w schemat siedmiu ludów395 ,a mianowicie Kananejczyków, Chetytów, Chiwwitów, Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i Jebusytów396, jak i w podobnym
schemacie dwunastu (12) potomków Jakuba(Izraela) ,jaki zastosowano przy podziale ziemi(kraju) Kanaan397.
W Księdze Jozuego połączono imiona dwunastu synów Jakuba(Izraela)
z przodkami dwunastu plemion, które od nich wzięły swoje nazwy i uznały ich
za swoich protoplastów (por.1 Krl 18,31). Według tego schematu przy osiedleniu się w Kanaanie pierwszy Izrael jako lud Jahwe otrzymał idealnie i teologicznie nakreśloną w przedstawionych wykazach granic i miast dziedziczną własność.
Dalszy proces schematyzacji i teologizacji nastąpił przy wykazach i listach miast w Joz 13-21, gdzie na 358 wszystkich miast i osad ,jakie otrzymały
inne plemiona, plemieniu Judy przypisano sto czterdzieści cztery miejscowości
(144), tj. na 12x12, czyli liczbę pełni i doskonałości , podobnie jak siedem
398
wskazujacą w tym tekście na dominację tego plemienia i jego wybraństwo
wśród wszystkich plemion pierwszego Izraela399.
393
W wykazie tych miejscowości oznacza się ich lokalizację za prawdopodobną (?), albo
nieznaną.
394
Zob. Wstęp i Kom. ad loc.
395
Zob. w ST np. Rdz 1,1nn (P) schemat 7 dni tygodnia, a w NT: np. w Ap 2,1-3, 22: listy do
siedmiu kościołów. Liczba
ta oznacza pełnię i doskonałość:por.David H.van
Daalen,Symbolika liczb;w:SWB,s.725-727.
396
Lista 31 królów wydaje się być zatem starszą w stosunku do tego wykazu etnograficznego.
397
Por. Rdz 29-35; zwł. Rdz 32,28.
398
Zob. David H.van Daalen,Symbolika liczb;w:SWB,s.725-727.
399
Tę myśl symboliczno-teologiczną w Księdze Jozuego odczytał i dobrze zrozumiał oraz
zastosował św. Jan, mówiąc w Ap 7,4nn i 14,1nn o 144 tysiącach wybranych i zbawionych
(por. także: Ez 9,4).
238
Obok największej ilości miast, jakie przypadły w udziale plemieniu Judy
(144), również plemię Beniamina, jako najbliższe Judzie, otrzymało najwięcej,
bo trzydzieści osiem miast i osad. Inne plemiona otrzymały od dwudziestu
dwóch (22) do dwudziestu pięciu (25) miast i osad400.
W podsumowaniach list i wykazów miast istnieją różnice, które mogą być
zamierzone przez redaktorów, zwłaszcza dtr, iż idealne granice miast i osad, w
jakich miał doznawać odpoczynku lud Jahwe nie zostały zrealizowane ze względu na niewierność ludu. Jahwe nie dał ludowi odnieść całkowitego zwycięstwa,
ponieważ lud skłaniał się ku północy tj. grzechowi Jeroboama i nielegalnemu
kultowi oraz bożkom, a nie ku południu tj. ku Judzie i Jerozolimie/Jeruzalem,
czyli ku jedności polityczno-religijnej.
W późniejszej tradycji dtr wymienia się jeszcze w Joz 20 tzw. miasta azylu w razie nieumyślnego zabójstwa (DtrN2+3) oraz w Joz 21 (P
JozS)
czterdzieści
osiem (48) miast, które przydzielono lewitom (por. 1 Krn6).
Miasta z czasów króla Dawida zostały poświadczone przez relację o zarządzonym przez niego spisie ludności, przeprowadzonym przez Joaba i jego
dowódców (2 Sm 24,1-9). W 1 Sm 4, 1-7, 2 dowiadujemy się o ważnych sanktuariach starożytnych, jak Szilo, Bet-Szemesz, czy Qiriat-Jearim jako o drodze
arki Przymierza i miejscach jej pobytu (P Joz)401.
W badaniach geografii, topografii i etnografii biblijnej oraz nazewnictwa
poszczególnych miast i miejscowości i ichpowiązań z hebrajskim i arabskim
brzmieniem odegrał wyjatkową rolę Edward Robinson, który w latach 1838 i
1852 przedsięwziął dwie ekspedycje w celu zlokalizowania poszczególnych
miejsc biblijnych402. Odkrycie ruin i innych świadectw archeologicznych w
danym miejscu zwiększa prawdopododobieństwo identyfikacji starożytnej
nazwy z określeniem jej współcześnie. Podano je głównie w oparciu o dane
zawarte w Wielkim Atlasie Biblijnym (WAB), i innych współczesnych
opracowaniach archeologiczno-geograficznych i komentarzach XXI wieku403.
400
Por. E. Sanchez Cetina, Księga Jozuego, dz. cyt., s. 449, zob. również wyż.
Por. WAB, s. 132-133, Mapa: 133/1.
402
Za: WAB, s. 132.
403
Zob. Bibliografia:Wykaz skrótów. Stosuje się w tym ekskursie, zwłaszcza w
alfabetycznym zestawieniu miast i miejscowości występujących w Księdze Jozuego skróty i
401
239
b. Wykazy i ważniejsze listy etnograficzne królestw i ludów w Księdze
Jozuego występują w różnym kontekście:
^Joz 3,10: Po tym poznacie, że jest wśród was żywy Bóg, i że niezawodnie
wypędzi przed wami Kananejczyków, Chetytów, Chiwwitów, Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i Jebusytów, bo11 oto Arka Przymierza Władcy całej ziemi
przejdzie przed wami Jordan.
^Joz 9,1-2: … wszyscy królowie, którzy zajmowali tereny za Jordanem, na
wzgórzu, na nizinie i wzdłuż brzegu Morza Wielkiego aż do Libanu, a mianowicie Chetyci, Amoryci, Kananejczycy, Peryzzyci, Chiwwici404* i Jebusyci,
2
sprzymierzyli się ze sobą, aby wspólnie walczyć przeciw Jozuemu i Izraelitom.
^Joz 11,1*-3: ... Jabin, król Chasoru, gdy usłyszał o tych wydarzeniach,
powiadomił o nich Jobaba, króla Madonu405*, króla Szimronu406* i króla Akszafu407*
2
oraz królów, którzy mieszkali w górach na północy, na południe od Kin-
neret w równinnej Arabie i na zachodzie w Szefeli i Nafot-Dor,
3
Kananejczyków na wschodzie i na zachodzie, Amorytów, Chetytów, Pe-
ryzzytów, Jebusytów z gór i Chiwwitów spod Hermonu408* w ziemi Mishpa409*.
^Joz 12,1-24: Oto królowie [obszarów] ziemi po wschodniej stronie Jordanu, od potoku Arnon do góry Hermon oraz w całej Arabie na wschodzie, który
zdobyli synowie Izraela i wzięli w posiadanie ich ziemie: 2 Sichona, króla Amorytów, królującego w Cheszbonie [obszar ziemi] od Aroeru, leżący nad brzegiem
słowniczek terminów geograficznych oraz chronologię i sigla okresów archeologicznych w
Palestynie za: WAB, 9. 141.
404
* LXX dodaje do tych 6 ludów jeszcze Gergeszytów/ oi` Gergesai/oi przed Jebusytami.
405
* LXX czyta: Marrwn zamiast Madon.
406
* Zamiast Szimron czyta znów LXX Sumowi.
407
* LXX ma również zamiast Akszaf Azif.
408
* Zachowujemy powszechnie przyjmowana pisownię Hermon, chociaż według przyjętej
transliteracji hebrajskiej powinno się pisać przez Ch-/por. hebr. Hermôn.
409
*Mishpa w transkrypcji hebrajskiej micPâ zwłaszcza przekładzie tekstu hebr. spółgłoskę –
c- oznaczano jako s z niemym h.
240
potoku Arnon, od środka410* tej doliny potoku i połowę regionu Gileadu aż do
potoku Jabbok, który stanowił równocześnie granicę z synami Ammona;
3
jak również obszar na wschodzie poprzez Arabę aż do wód Kinneret 411*i
Araby, czyli Morza Słonego, w kierunku Bet-Jeszimot i bardziej na południe do
podnóża zboczy Pisga.
4
Ponadto [obszar ziemi]Oga412*, króla Baszanu, który jako jeden z ostat-
nich Refaitów, miał stolice w Asztarot i Edrei5, a którego ziemie obejmowały górę Hermon i Salka413*, cały Baszan i sięgał aż do granicy z Geszurytami i Maakatytami, jak również połowę regionu Gileadu, aż do granicy z Sichonem, królem Cheszbonu.
6
Zwyciężył ich Mojżesz, sługa Jahwe wraz synami Izraela. Ziemię ich od-
dał Mojżesz, sługa Jahwe414* w dziedzictwo plemionom Rubena, Gada i połowie
plemienia Manassesa.
7
A oto znów królowie [obszarów] ziemi po zachodniej stronie Jordanu,
od Baal-Gad w dolinie Libanu aż do góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi,
zwyciężeni przez Jozuego i synów Izraela, których ziemię oddał Jozue w dziedzictwo plemionom izraelskim, odpowiednio do dokonanego przydziału (przez
los).
8
Znajdowały się te [obszary] ziemi na górze i na Szefeli, w Arabie i na
zboczach górskich, na stepie i w Negebie, jako własność Chetytów, Amorytów,
Kananejczyków, Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów:
9
król Jerycha- jeden, król Aj, obok Bet –El -jeden,
10
król Jerozolimy-jeden, król Hebronu- jeden,
11
król Jarmutu- jeden, król Lakisz- jeden,
12
król Eglonu-jeden, król Gezer- jeden,
410
* LXX ma: w środku.
* LXX ma: Cenereq
412
* Zamiast Oga, króla..., LXX ma: kai. Wg basileu. j i Og król…
413
* LXX ma: kai. avpo. Selca tj. i od Selcha.
414
* LXX i Vg opuszczają w tym w. 6 podany drugu raz tytuł : sługa Jahwe/Pana.
411
241
13
król Debiru- jeden, król Gederu- jeden,
14
król Chormy-jeden, król Aradu- jeden,
15
król Libny -jeden, król Adullam-jeden,
16
król Maqqedy- jeden, król Bet-El- jeden415*,
17
król Tappuach-jeden, król Cheferu- jeden,
18
król Afek- jeden, król Szaronu-jeden416*,
19
król Madonu- jeden417*, król Chasoru -jeden,
20
król Szimronu418*–Meronu -jeden, król Akszafu-jeden,
21
król Tanak- jeden, król Megiddo- jeden,
22
król Qedesz- jeden, król Jokneam na Karmelu- jeden,
23
król Doru z wyżyny Dor- jeden, król Gojim z Gilgal- jeden,
24
król Tirshy419*- jeden. Razem wszystkich królów: trzydziestu jeden.
Wśród kananejskich miast królewskich, które zostały większości zidentyfikowane420 tylko Debir, Maqqeda i Akszaf nie posiadaja pewnej lokalizacji/?/421.
^Joz 24,11: Następnie przeprawiliście się przez Jordan i przyszliście pod
Jerycho. Mieszkańcy Jerycha walczyli z wami, jak również [inne ludy], a mianowicie Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydałem ich w wasze ręce.
c. Wykazy i listy miast i przydział ziemi Kanaan dla dwunastu plemion w Joz 13,8-19,50.51.
415
* król Bet-El- jeden: Opuszcza tę frazę w w. 16b LXX.
* Podobnie czyni LXX w w. 18b z frazą: król Szaronu-jeden.
417
* król Madonu- jeden: Opuszcza również LXX w w. 19a.
418
* Zamiast król Szimronu w LXX występuje: basile, a Sumown tj. król Simoon, a zamiast
król Meron oddaje się tę drugą nazwę w tym greckim przekładzie LXX jako: basile,a Marrwn
tj. król Makronu(por. Krytyka testu,wyż.)
419
* TM: Tircâ. WWWedług przyjętej transkrypcji piszemy s z niemym –h-. W BP oddaje się
tę spółgłoskę hebrajską przez –c- i czyta się tę miejscowość jako Tirca.
420
Zob.Mapa: Zidentyfikowane królewskie miasta kananejskie, w: WAB, s. 39/5.
421
Tamże, s. 39/5.
416
242
W drugiej części Księgi Jozuego zestawiono przydział ziemi po wschodniej stronie Jordanu w Joz 13,8-33 prezentując najpierw ogólny plan przydziału
ziemi (zob. Joz 13,8.9-13 i Kom.ad loc.), a następnie podając w szczegółowych
listach dziedziczną własność plemion w Przedjordanii, a mianowicie:
^W Joz 13,15-23: Dziedzictwo Rubenitów
^W Joz 13,24-28: Dziedzictwo Gadytów
^ W Joz 13, 29-32: Dziedzictwo połowy plemienia Manassesa.
Nadto w Joz 14,1-15,63; 16,1-17, 18 w sanktuarium w Gilgal (P
Joz)
ma
miejsce przydział ziemi po zachodniej stronie Jordanu, w którym po ogólnym
przeglądzie dokonań Jozuego w Ziemi Obiecanej w Joz 14,1-5 następują szczegółowe wykazy i listy dziedzicznej posiadłości, a mianowicie:
^ w Joz 14,6-15.15,13-19: Dziedzictwo Kalebitow w Hebronie.
^w Joz 15,1-12.15,20-63: Dziedzictwo plemienia Judy. Lista-wykaz miast
należących do plemienia Judy (144 miasta: zob. niżej: Ekskurs VII)
^ w Joz 16,1-17,18: Obszar dziedzictwa dla potomków Józefa. Dziedzictwo wyznaczone synom Efraima i Manassesa
W sanktuarium w Szilo w Joz 18,1-19, 51 następuje dalszy podział ziemi
dla pozostałych siedmiu plemion. Po przygotowaniu do tego podziału w Szilo w
Joz 18,1-10 podano:
^w Joz 18,11-20.21-28: Granice dziedzictwa i miasta przydzielone plemieniu Beniamina oraz szczegółowy wykaz tych miast (zob. niżej)
^ w Joz 19,1-9: Dziedziczne terytorium plemienia Symeona.
^ w Joz 19,10-16: Dziedziczne terytorium plemienia Zabulona.
^w Joz 19,17-23: Dziedziczne terytorium plemienia Issachara.
^w Joz 19,24-31: Dziedziczne terytorium plemienia Aszera.
^w Joz 9,32-39: Dziedziczne terytorium plemienia Neftalego.
^w Joz 19,40-48: Dziedziczne terytorium plemienia Dana.
243
Dodatkowo w Joz 19,49-50 wymienia się dziedzictwo dla Jozuego, syna
Nuna.
W Joz 20,1-9 zamieszczono wykaz miast azylu dla nieumyślnych zabójców.
Według zaś w Joz 13,14.33 Lewici nie otrzymali wtedy jeszcze żadnego
dziedzictwa, poza ofiarami (por. Lb 18,20-32). Ich zadaniem było oprócz składania ofiar, troska o kult we wszystkich sanktuariach Izraela i nauczanie Tory i
czuwanie, aby była ona realizowana.
W Joz 21,1-42 prawdopodobnie w czasach reformy religijnej króla Jozjasza, albo później już po niewoli przydzielono kapłanom i lewitom tzw. miasta
lewickie, wraz z pastwiskami, jako źródło utrzymania po zlikwidowaniu sanktuariów lokalnych422. Najprawdopodobniej w wyniku
reformy religijno-
kultycznej i centralizacji kultu w Jerozolimie za czasów Jozjasza (+622 r. a.
Chr) lewici i kapłani pozajerozolimscy stracili na znaczeniu na rzecz kapłanów
jerozolimskich. Mogli oni pełnić oni tylko funkcje drugorzędne w Jerozolimie
(por. 2 Krl 23,8n.). Reforma religijno-kultyczna króla Jozjasza, na wskutek jego
tragicznej śmierci (+609 r. a. Chr.), jak również późniejszej niewoli babilońskiej
(587/6 r. a. Chr.) nie została nigdy w pełni wprowadzona w życie423. Lewitom i
kapłanom po powrocie z niewoli babilońskiej przywrócono ich dawną misję i
znaczenie424.
4. Zestawienie wiodących terminów i głównych tematów teologiczno –
kerygmatycznych w Księdze Jozuego, związanych z teologią ziemi i podziałem kraju:
422
Niektórzy egzegeci uważają ustanowienie 48 miast Lewickich jedynie za twór literackoteologiczny ze względu na ich ilość(48).Przyjmują ci egzegeci tylko 6 miast azylu jako
historyczne ze względu na starożytność tej instytucji:por.D.Dziadosz,Urząd kapłana w
Izraeluwepoceprzedmonarchicznej,w:ZNSBP,R.7(Warszawa2010)Nr.7,s.309,przyp.64.Ocena
w Ekskursie V,niżej.
423
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., ad loc.
424
Zob. Lewici, w: BPL, 2742; por. Ekskurs V,niżej
244
a. Część wcześniejsza Księgi Jozuego (13,1-22,34)
Podziel zatem tę ziemię jako dziedzictwo pomiędzy dziewięć plemion i pół
plemienia Manassesa (Joz 13,7):
Główne motywy i zwroty literacko-teologiczne:
^ podzielić tę ziemię/kraj (Joz 13,7; 18,10, 19,51)
^ jako dziedzictwo (Joz 13, 6. 7. 15. 14. 23. 28. 33; 14, 2. 9. 13. 14; 15, 20;
16, 8. 9 itd.)
b. Prolog . Część późniejsza Księgi Jozuego (1,1-18; 2,1-12,24):
objąć w posiadanie dla siebie terytorium, które Jahwe, wasz Bóg daje
wam jako dziedzictwo (Joz 1,11b; zob. także: Joz 13,1)
Główne motywy i zwroty literacko-teologiczne:
^ Bóg daje tę ziemię (Joz 1, 2. 6. 11. 15; 2, 9. 14. 24, 9, 24)
^ świadectwa etiologiczne zachowane aż do dzisiejszego dnia (Joz 4, 9; 5,
9; 6, 25; 7, 26; 8, 28, 29; 9, 27; 10, 27)
Główne motywy i zwroty literacko-teologiczne:
^Dylemat: czy służyć innym bogom (Joz 23, 7. 16; 24, 2. 14. 15. 16. 20),
czy
^ tylko Jahwe? (Joz 24, 14. 15. 18. 19. 21).
c. Epilog Księgi: 23,1-24, 33: … My chcemy służyć Jahwe (Joz 24,21b)
5. Temat przywództwa i zwierzchnictwa Jozuego w Księdze Jozuego
Obok daru ziemi jako łaski Jahwe, obiecanej i danej ludowi oraz wiernie
przestrzeganego prawa Przymierza, jako Słowa Jahwe temat przywództwa i
zwierzchnictwa należy do centralnych tematów teologiczno-kerygmatycznych w
Księdze Jozuego.
245
Wszystkie w/w główne tematy teologiczno-kerygmatyczne zostały połączone w Księdze Jozuego z paradygmatami wynikającymi z zawartego przymierza.
Jahwe jako kontrahent przymierza z ludem ,obok jego wyprowadzenia z
Egiptu i przeprowadzenia przez pustynię jako uwieńczenie zobowiązań, wynikających z zawartego Przymierza Synajskiego z ludem izraelskim na pustyni
(Wj 20, 1nn i par.) wypełnia swoje obietnice nadania ziemi Izraelowi.
Lud izraelski potrafił spełnić swoje zobowiązania wobec Jahwe na pustyni
aż do granic Kanaanu, ponieważ posiadał przywódcę, Mojżesza, wiernego sługę
Jahwe (Joz 1,1 i Kom., wyż.), który żył i postępował zgodnie z wolą Bożą. Stąd
Mojżesz zasługiwał na to, aby lud izraelski okazywał mu posłuszeństwo i naśladował go w uległości i posłuszeństwie wobec Słowa Jahwe.
W Księdze Jozuego temat przywództwa i zwierzchnictwa Jozuego należy
do centralnych i uważają go Deuteronomiści, zwłaszcza DtrN1+2+3 za wierną
kopię przywództwa i zwierzchnictwa Mojżesza. Przywództwo Jozuego jest zatem według koncepcji mozaistycznej w tej Księdze Jozuego przedłużeniem
przywództwa Mojżesza.
a. Ujawnia się ten temat przywództwa już w Prologu Księgi (Joz 1,18),
które z rozdziałami Joz 22-24, czyli tzw. Testamentem duchowym Jozuego tworzą ramy teologiczno-kerygmatyczne całego głównego i podstawowego orędzia
w tej Księdze i w poszczególnych jej częściach. Nie mogło zatem zabraknąć i
Prologu zapowiedzi tego tematu przywództwa i zwierzchnictwa, jakie ma przejać po śmierci Mojżesza, sługi Jahwe, Jozue, syn Nuna (Joz 1,1). Wprawdzie w
Joz 1, 1 nazywa się Jozuego, syna Nuna z początku tylko współpracownikiem i
pomocnikiem Mojżesza (hebr. müšärët ), a nie sługą Jahwe (hebr.
`eºbed
jhwh/´ädönäj) tak, jak Mojżesza (8,31.33; 11,12.15; 16,6; 13,8; 14,7; 18,7;
22,2). Dopiero pod koniec Księgi Jozuego zostaje mu nadany ten tytuł sługi Ja-
246
hwe w Joz 24,29, jakby podsumowanie jego całej zbawczej działalności w imieniu Jahwe Boga –Zbawcy na wzór Mojżesza425 .
Do charakterystycznych wierszy w prologu Księgi Jozuego (1,1-18), które
zajmują się tematem zwierzchnictwa i hierarchicznej struktury przywództwa w
Izraelu należą ww. 2-9, które w formie mowy wprost zawierają polecenie, jakie
Jahwe przekazuje Jozuemu, powołując i ustanawiając go przywódcą ludu izraelskiego po śmierci Mojżesza. Jozue jako nowo- kreowany i powołany przez Jahwe przywódzca i zwierzchnik ludu izraelskiego w ww. 11-15 na wzór Mojżesza daje ludowi polecenia Jahwe i określa zadania, jakie ma do spełnienia lud,
aby wypełnić Słowo Boga. W tekście Prologu (Joz 1,1-18) trzej główni kontrahenci przymierza, a mianowicie Jahwe, Jozue i lud podejmują się zobowiązań,
jakich podjęli się w związku z zadaniem objęcia w posiadanie ziemi i kraju
Kanaan. W ww. 16-18 w Prologu Księgi Jozuego przekazano odpowiedź ludu,
który obiecuje się podporządkować władzy Jozuego. Ujęto zatem w tych ww.
16-18 teologiczno-kerygmatyczne przesłanie odnośnie tematu przywództwa i
zwierzchnictwa Jozuego w całej tej Księdze, noszącej jego imię.
Odpowiedź ludu izraelskiego uznawała przywództwo i zwierzchnictwo
Jozuego nie tylko nad plemionami zajordańskimi, ale również na tymi, które
przy ich bratniej pomocy zajmą ziemię na zachód od Jordanu. Wyraźnym tego
świadectwem są już w Prologu Księgi Jozuego słowa ludu, który odpowiedział
Jozuemu jasno i stanowczo na jego polecenia ,jak o tym czytamy w Joz 1,16-18:
16
Odpowiedzieli oni Jozuemu, mówiąc: „Wszystko, co nam poleciłeś,
uczynimy, a dokądkolwiek nas wyślesz, pójdziemy.
17
Jak posłuszni byliśmy we wszystkim Mojżeszowi, tak będziemy posłuszni
i tobie. Oby tylko Jahwe, twój Bóg426* był z tobą, jak był z Mojżeszem.
425
Zob. S. Łach, Mojżesz, jego wielkość, RBL 19 (1966) 216-225; M. Filipiak, Mojżesz pośrednik przymierza,
Homo Dei 37 (1968) 49-55; H. Cazelles, Moïse, DBSup, 1308-1337; A. Läpple, Od Księgi Rodzaju do
Ewangelii, Kraków: Znak 1983, 208-221; B. Renaud, La figur prophétique Moïse en Exode 3,1-4,17, RB 93
(1986) 510-534; W. Chrostowski, Bohaterowie wiary Starego Testamentu, Warszawa: ATK 1992, 25-44; J.
Warzecha, Funkcja formuły wysłania w Wj 3,1-4,17. Przyczynek do odpowiedzi na pytanie – kim jest Mojżesz?,
CT 63 (1993) 85-88; J.S. Synowiec, Mojżesz i jego religia, Kraków: Bratni Zew 1996; M. Buber, Mojżesz, tłum.
R. Wojnakowski, Warszawa: Cyklady 1998;
247
18
Ktokolwiek jednak sprzeciwi się twojemu poleceniu i nie będzie po-
słuszny twemu słowu we wszystkim, co427 *mu zlecisz, musi umrzeć. Zatem bądź i
ty dzielny i wytrwały”.
b. W innych częściach Księgi Jozuego te elementy charakterystyczne dla
idei przywództwa i zwierzchnictwa Jozuego podejmuje się zwłaszcza w następujących tekstach, a mianowicie:
^ w Joz 3, 7: Wtedy Jahwe oznajmił Jozuemu: „Dziś zacznę cię wywyższać w oczach całego428* Izraela, aby oni wszyscy poznali, że jak byłem z Mojżeszem, tak również będę z tobą. (par. doJoz 1,5.17, por. Wj 3,12)
^w Joz 6,27 po zdobyciu Jerycha: Jahwe był z Jozuem, którego sława rozeszła się po całym kraju. (par. także do Joz 1, 5. 9. 17)
^w Joz 13,6: Jozue podzieli ziemię zdobytą z pomocą Jahwe tak, jak Mojżesz:
Ja [Jahwe] wypędzę sam wszystkich osadników z gór od Libanu aż do
Miśrefot-Maim, i wszystkich Sydończyków przed Izraelitami. Ty natomiast przydziel tę ziemię na własność Izraelitom jako dziedzictwo, tak jak poleciłem ci, to
uczynić (por. Joz 1,6).
6. Idea Boga-Zbawcy uobecniona w osobie i w misji Jozuego w księdze Jozuego i jej zastosowanie w innych księgach biblijnych w ST
Pierwotnie postać głównego bohatera Księgi noszącej jego imię była
związana z pierwszoplanową postacią Ksiąg Pentateuchu od Wyjścia do Powtó426
* Twój Bóg: LXX poprawia na: nasz Bóg.
* LXX ma kaqo, ti tj. w tej sprawie.
428
* LXX zmieniła to ważne teologicznie podkreślenie jedności całego Izraela w TM na
synów Izraela (por. niżej).
427
248
rzonego Prawa ,tj. z Mojżeszem, który jego pierwotne imię Ozeasz, oznaczające
Wybawcę, Zbawcę, Zbawiciela (Lb 13,8.16; Pwt 32,44) zmienił na podobne, ale
teoferyczne imię: Jozue/Jezus, tzn., że Jahwe jest Wybawcą, Zbawcą, Zbawicielem (Lb 13,16; por. Joz 1,9 )429.
Imię Jahwe wchodzące w skład imienia teoferycznego Jozue/Jezus, które
w Księdze Jozuego oznacza nie tylko osobę, ale również przesłanie teologicznokerygmatyczne w tej Księdze430, zajmuje pierwsze miejsce w BH jako najczęściej występujący w niej termin. Znalazł on zastosowanie we wszystkich księgach ST pisanych po hebrajsku 6828 razy431, w tym w Pięcioksięgu 1820 razy, u
proroków-pisarzy 3523 razy, w pismach Ketubim 1485 razy, a księgach od Joz 2 Krl, czyli proroków wcześniejszych 1406 razy. W księdze Joz występuje to
imię Boże 224 razy432. Kerygmat, jaki zawiera się w określeniu Boga za pomocą
terminu Jahwe oznacza według S. Łach433 Boga-Zbawcę zawsze gotowego
świadczyć ludziom swe łaski. Ten podstawowy kerygmat w imieniu Jahwe
wchodzący w skład imienia Jozue/Jezus zostaje wzmocniony przez drugie wyrażenie wchodzące w skład tego imienia, pochodzące od rdzenia j jj-š-` który
znów w BH występuje 354 razy, w tym wchodzi w skład aż 14 imion434. W
Księgach Joz -2 Krl występuje aż 75 razy. Najczęściej występującym sformułowaniem rzeczownikowym tego rdzenia jest termin jüšù`ah435, który oznacza
wsparcie, pomoc jaką człowiek świadczy drugiemu (2 Sm 10,11), a także, jaka
spotyka człowieka ze strony Boga (Ps 3,9; 118,15; 149,4; Iz 26,1). Liczba mnoga tego rzeczownika: jüšù` ot zazwyczaj podkreśla natężenie i wzniosłość tego
429
zob. T. Brzegowy, Księga Jozuegow: Księgi historyczne Starego Testamentu,dz.cyt., s.
43;por. Wstęp: wyż. oraz Kom. niżej
430
G. Hentschel, Das Buch Josua, art. cyt., s. 212.
431
E. Jenni-C. Westermann, Statistischer Anhang. Tabelle der häufigsten hebräischen Wö
rter, w: THAT II, 531; por. THAT I, 703nn.
432
THAT I, 704
433
S. Łach, Imię Boże Jahwe, w: tenże, Księga Wyjścia. Wstęp-Przekład z oryginałuKomentarz, PŚST T. I, cz. 2 (KUL), Poznań 1964, 304-312.
434
Zob. H.J. Fabry; js` helfen w: TWAT III, s. 1035-1043.
435
Inne to: j/e/sza`; mosza`ot i t/e/szu`a: zob. F. Stolz, jsz`hi. helfen, w: THAT I, s. 786-790.
249
wsparcia i pomocy (por. np. 2 Sm 22,51; Iż 26,18; 33,6; Ps 18,51; 28,8; 42,6.12
itd.).
A zatem hebrajskie imię Jozue, podobnie jak greckie Jezus sumuje w sobie wieloaspektowy kerygmat Boga-Zbawcy zawsze gotowego świadczyć ludziom swe łaski436. Dotyczy on również wsparcia, pomocy w sensie bardzo szerokim, zarówno fizycznym, jak i duchowym oraz moralnym, jakie spotyka najpierw ludzi ze strony Boga (łaska, dar), a następnie od innych ludzi (znaczenie
czynne czasownika jaša`
tj.zbawić) oraz skutek tej pomocy, czyli otrzymane
zbawienie zarówno od Boga, jak i od ludzi (znaczenie bierne czasownika jaša`
tj.zbawić)437.
Ta idea Boga-Zbawcy należy do centralnych w całej Biblii i występuje
prawie we wszystkich religiach świata438.
Tę ideę Boga -Zbawcy jako centralną również w Księdze Jozuego, jak
świadczy o tym nie tylko tytuł tej Księgi, ale i sens teologiczno-kerygmatyczny
imienia głównego bohatera tego głównie dzieła dtr-kpł, a zwłaszcza przesłanie
redakcyjne ,wynikające z treści tego całego dzieła (Joz 1-24) prorocy w swych
pismach połączyli z mesjańską przyszłością Izraela439, jak również z ideą odpoczynku i objęcia w posiadanie ziemi440, które to dobra zostaną w pełni zrealizowane przez nowego Jozuego, Mesjasza, Jezusa z Nazaretu, w Jego Królestwie
niebieskim441.
Nadto zgodnie z założeniem redakcyjno-teologicznym, które podano już
na początku Księgi Jozuego w formie zapowiedzi, iż jak Jahwe był z Mojżeszem,
tak będzie z Jozuem (Joz 1,5=Wj 3,12) najwięcej odniesień z tej Księgi Jozuego
dotyczy paralelnych zestawień z Mojżeszem i jego dziełami zbawczymi wystę436
Por. wyż. S. Łach, Księga Wyjścia, dz. cyt., 304nn.
Józ. Łach, Soteriologiczny sens imienia Elizeusza i nadawanych mu tytułów; w: tenże;
Bóg-Zbawca w biblijnych opowiadaniach o Elizeuszu, Szczecin –Warszawa 1987, s. 174-183.
438
Tamże, s. 231n.
439
Por. np. Am 9,11-15, Mi 7,11-17; Jr 23,1-8; 31,27n; Ez 37,15-28 itd.
440
Por. Iz 14,3; 28,12; 57,13; Ez 36,12; 37,25; Ps 24,13; 36,3.9. 11.22 itd.
441
Por. Mt 5,1-12; 25,34; 1 Kor 6,9n; Ga 5,21; Rz 1,16n; 3,29; Hbr 3,7-4,11; 11,30n.; 13,5.
437
250
pującymi również w Księgach Pentateuchu od Wyjścia do Powtórzonego Prawa:
^przejście przez Jordan przedstawiono na wzór przejścia przez Morze
Czerwone wraz z następującymi po nim cudownymi znakami (Joz 3,7;
4,14.22.24=Wj 14,21);
^ ryt obrzezania (Joz 5,2-9=Wj 12,43-49);
^obchód Paschy (Joz 5,10-11= Wj 12,1-28);
^anioł Jahwe ukazuje się Jozuemu pod Jerychem, podobnie jak Mojżeszowi podczas powołania i w czasie pełnienia misji (Joz 5,13-16=Wj 3,2-6;
23,20-23);
^odnowienie przymierza przez Jozuego, nawiązujące do wskazań i prawa
Mojżeszowego (Joz 8,30-35, por. 24,1nn = Pwt 11,29-32; 27,2-8; -3itp.), które
jako nowe przymierze będzie mogło być w pełni zrealizowane poprzez stworzenie przez Boga Zbawcę (Jehoszua) nowego serca i nowego ducha we wnętrzu
człowieka442.
We współczesnych badaniach literacko-teologicznych to zestawienie
postaci Mojżesz-Jozue nawiązuje do podobnego układu postaci w 1-2 Krl, a
mianowicie proroków Eliasza (1 Krl 17,1-19,21; 21,17-29, 2 Krl 1,1-2,12) i
Elizeusza (1 Krl 19,19-21; 2 Krl 2,1-25; 3,11-19; 4,1-8,13; 9,1-3; 13,14-22)
443
,
których imiona mają taki sam sens teoforyczno-zbawczy, jak imiona
Jozue/Jezus, a mianowicie w odniesieniu do Eliasza imię to oznacza: Jahwe jest
Bogiem, a w odniesieniu do Elizeusza imię to oznacza: Bóg jest Zbawcą. W
skład tylko imienia proroków Eliasza i Elizeusza wchodzi tylko inne określenie
imienia Bożego, a mianowicie ´ El, zamiast Jahwe, jak w imieniu Jozue/Jezus.
442
Zob. Joz 24,14-25; por. Jr 31,31-34; Ps 94,7-11; Hbr 4,1-3 itd.
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s. 109-116. 315-467, a zwł. Ekskursy: III.
Modlitwa Eliasza na Karmelu (1 Krl 18,36-39. 40): s. 617-622; IV: „Wniebowzięcie Eliasza”
w świetle terminologii i biblijnych opisów zjawiska śmierci w ST, tamże, s. 629-634; V:
Początek drogi Elizeusza jako sługi Eliasza i jego następcy w urzędzie proroka (2 Krl 2,1-25),
a inne opisy powołań w ST, tamże, s. 634-641; VII: Zbawczy sens imienia Elizeusz i
nadawanych mu tytułów, tamże, s. 641-650; VIII: Bóg-Zbawca w cudownych znakach
proroków Eliasza i Elizeusza na tle biblijnej koncepcji cudu w ST, tamże, s. 651-658.
443
251
W
tych
modelach
literacko-teologicznych
mistrzowie-poprzednicy
odchodzą do Boga, a ich następcom przychodzi kontynuować i dopełnić misję
wielkiego, charyzmatycznego poprzednika444. Niektórzy egzegeci widzą również
wpływ na kształtowanie postaci Jozuego, zwłaszcza jako przywódcy ludu w
trosce o zachowanie prawa przymierza ,szczególnie w jego Mowach w Księdze
Jozuego (1,11-15; 22,1-6; 23,1-16; 24,1-24), w których DtrN wzorował się
również na postaci króla Jozjasza. Jako władca Judy nie tylko zasłynął jako
bohater narodowy, broniąc niezależności Judy przed Egipcjanami i oddając
życie w walce z nimi (zob. 2 Krl 22,1-23,30)445, ale w oczach DtrN, czyli tych
samych redaktorów, co prawie w całości zredagowali również Księgę Jozuego
znalazł szczególne uznanie jako reformator kultu Jahwe. W związku z tym obok
króla Ezechiasza, inicjatora tych reform religijno-kultowych (zob. 2 Krl 18,1319,37) król Jozjasz został również pozytywnie ocenionym przez DtrN władcą
Judy, z pośród wszystkich 38 królów Izraela i Judy.
Jako novum w tej reformie Jozjasza, pojawiła się idea zniesienia wyżyn i
kapłanów wyżyn oraz centralizacja całego kultu w świątyni w Jerozolimie, z
kapłanami jerozolimskimi, jedynie upoważnionymi do składania w niej ofiar
(por. 2 Krl 23,5n). Męczeńska śmierć Jozjasza w 609 r. przerwała dalszą pracę
nad zrealizowaniem reformy religijnej, zainspirowanej znalezieniem Księgi
Prawa (2 Krl 22,3nn), którą usiłowano, jak świadczą również o tym teksty DtrN
w Księdze Jozuego, w których nie tylko nazwano Jozuego sługą Jahwe (Joz
24,29 i Kom. wyż.), tak jak Mojżesza, swego poprzednika, ale przedstawiono go
w przypisywanych mu tekstach, zwłaszcza w Mowach dtr jako rzecznika tej
reformy ,tj.jako zapowiedź(proroctwo) ex eventu, czyli tego, co miało się stać w
przyszłości446. Stąd Jozue nie tylko w Księdze noszącej jego imię, ale w całej
Biblii ST i NT zostaje przedstawiony jako najidealniejsza postać, nawet
444
Por. S. Otto, The Composition of the Elijah-Elisha Stories and the Deuteronomisic
History, JSOT 27 (2003), nr 4, s. 505n.
445
Zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., s. 514-534. 548-568.
446
Zob. Tamże, s. 123.
252
doskonalsza od swego mistrza i poprzednika sługi Jahwe i proroka Mojżesza,
ponieważ zwątpił on w moc Jahwe, gdy wyprowadzał na rozkaz Boży wodę ze
skały (zob. Lb 20,12).
W Księgach Wj, Lb, Pwt, jak również Joz 1,1 podano, że Jozue w relacji
do Mojżesza był jego sługą/pomocnikiem (zob. Wj 33,11; por. Joz1, 1i Kom.
wyż.) i od początku tj. od młodego wieku służył mu (Lb 11,27). Te relacje
Jozuego do Mojżesza miały charakter wyjątkowy, jak świadczy o tym dokonana
zmiana imienia z Ozeasz na Jozue, której dokonywali głównie prorocy wobec
swoich wychowanków i uczniów (Lb 13,16; por. np. prorok Natan zmienia imię
Salomonowi na Jedidiasz/tj. umiłowany przez Jahwe w genealogicznej
wypowiedzi historyczno-prorockiej w 2 Sm 12,24a.b-25447 ,a w NT Jezus jako
Nauczyciel/Rabbi czynił podobnie). Te relacje mistrz /nauczyciel a uczeń, jak
również przejęcie funkcji i misji Mojżesza przez Jozuego podkreślono w Pwt
34,9, w którym to tekście podano, że Mojżesz włożył na niego swoje ręce,
czyniąc go przez ten gest następcą i kontynuatorem swej misji, a Bóg udzielił
mu ducha mądrości (por. Pwt 31,3.7-8).
Nadto w ST Kronikarz w 1 Krn 7,27 włączając Jozuego do genealogii
potomków plemienia Efraima i w system 12 plemion zaznaczył ważną rolę
Jozuego w budowaniu społeczeństwa i państwa teokratycznego przed monarchią
w oparciu o genealogiczne pochodzenie wszystkich potomków od Jakuba
protoplasty pierwszego Izraela.
Uwieńczeniem tych pozytywnych ocen w Biblii ST jest wypowiedź Syr
46,1-8: 1 Dzielny w bitwie Jozue, syn Nuna, następca Mojżesza na urzędzie prorockim, stał się, stosownie do swego imienia, wielkim przez to, że ocalił Jego
wybranych, że wywarł pomstę na opornych wrogach, by wprowadzić Izraela w
jego dziedzictwo.
447
P. Merzwa, Najstarszy obraz króla Salomona. Studium literacko-egzegetyczno-teologiczne
2 Sm 12,24-25 I 1 Krl 1-11. Lublin 2008 (rozpr. dokt. msp.), s. 249n.
253
2
Jakże się wsławił, gdy podniósł swoje ręce i gdy wyciągnął miecz prze-
ciw miastom!
3
Któż pierwszy przed nim takim się okazał? On bowiem prowadził wojny
4
Czyż nie za jego sprawą zatrzymało się słońce i jeden dzień stał się jakby
5
Wezwał Najwyższego Władcę, gdy wrogowie parli na niego zewsząd, i
Pana!
dwa?
wysłuchał go Wielki Pan, bo zesłał grad kamienisty o wielkiej sile.
6
Uderzył na wrogi naród i rozgromił przeciwników na pochyłości, aby
poznały narody jego oręż, że wojnę toczy wobec Pana.
7
I dlatego jeszcze, że Panu był doskonale posłuszny, a za dni Mojżesza
okazał swą dobroć, on i Kaleb, syn Jefunnego, przez to, że stanęli przeciw zgromadzeniu, powstrzymali lud przed grzechami i uspokoili niegodziwe szemranie.
8
Oni dwaj tylko ocaleli z sześciuset tysięcy pieszych i zostali wprowadzeni
do dziedzictwa, do ziemi opływającej w mleko i miód.
W późniejszym okresie imię Jozue/Jühôšùª` wymawiano w formie
skróconej jako hôšëª`/[;veîAh (np. Lb 13,16; Pwt 13,8), które pisano również
jako jëšûª` ‘ /[:Wv‡y> (np. Ezd 2,2; 3,2.8)448. Na jej podstawie powstała grecka
forma tego imienia
VIhsou/j /Iesous, występująca już po grecku pisanych
Księgach ST (np. Syr 46,1; 49,12), jak również w LXX, a zwłaszcza weszła do
NT jako imię własne Jezusa z Nazaretu, podkreślające jego główną misję wobec
całej ludzkości ,jako Zbawiciela (por. Mt 1,21; Łk 2,10-11)449.
7. Zastosowanie przesłania teologiczno-kerygmatycznego Księgi
Jozuego w pismach nowotestamentalnych i w nauczaniu Ojców oraz
448
Zob.Wstęp hist.-kryt.wyż.
Zob.A.Tronina,Jozue-Jezus.Biblijna typologia Zbawiciela,VV 1(2002)41-56, w którym to art. przedstawiono
najpierw Jozuego,syna Nuna w tradycjach literackich ST(1.s.42-46),następnie w literaturze
„międzytestamentalnej”(2.s.47-49) i jako figurę Zbawiciela(3.s.49-56).
449
254
pisarzy Kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa i w liturgii Słowa
po soborze Watykańskim II (1962-1965 r.)
a. Księga Jozuego w pismach nowotestamentalnych
W pismach nowotestamentalnych w genealogii według Mt (1,5) pojawia
się wśród przodków Jezusa nierządnica Rachab, która ukryła wywiadowców
Jozuego w czasie ich misji w Jerycho i wyznała wiarę w Jahwe (Joz 2,1nn), za
co została ocalona ona i jej rodzina w czasie walk o Jerycho: nie zginęła przez
wiarę wraz nieposłusznymi członkami swej rodziny, ponieważ przyjęła
przyjaźnie wywiadowców (Hbr 11,31).
Odwołuje się do tych dobrych uczynków Rachab również w nauczaniu
św. Jakub, wyjaśniająć naukę o usprawiedliwieniu, pisząc, iż w podobny sposób
i Rachab, nierządnica, czyż nie z uczynków została usprawiedliwiona, gdy
przyjęła wywiadowców i wypuściła ich inną drogą?Bo jak ciało bez ducha jest
martwe, tak i wiara bez z uczynków jest martwa (Jk 2,25-26)450.
Powtórnie w piśmie do Hebrajczyków (Hbr 13,5) autor, cytując tekst z
Joz 1, 5: nie porzucę cię, ani cię nie opuszczę (por. Pwt 31,6.8; 1 Tm 6,6)
zachęcał chrześcijan na podstawie tego przesłania do godnego życia wolnego od
chciwości tak pisząc niech życie wasze będzie wolne od chciwości,
poprzestawajcie na tym, co posiadacie.
W Dz 7, 45 ukazano znów ziemię obcych narodów(pogan) w Kanaanie za
czasów Jozuego, jako tę, do której wniesiono Namiot Świadectwa ,a który,jak to
przedstawił w tym fragmencie Mowy w Dziejach Apostolskich św. Szczepan, iż
ojcowie nasi go przyjęli i wnieśli do ziemi pogan(Dz 7,45a;por.Joz 3,14;
18,1).Nie powinno zatem dziwić nikogo przyjmowanie chrześcijaństwa
i
uznawanie w Jezusie z Nazaretu Mesjasza przez obce narody ,skoro swoi Go
nie przyjęli(zob. J 1,11).
450
A. Frank-Duquesne, Rabab, la cortesana, ascendiente de Cristo, Dia 3 (1955), 19-35.
255
Liczbę miast należących do plemienia Judy w ilości 144, a zwłaszcza
centralne miasto-sanktuarium w Jebus/Jerozolimie, które przedstawiono już jako
Jeruzalem, czyli miejsce zjednoczenia dwunasto-plemiennej konfederacji Judeoizraelskiej wspólnoty w jeden lud Jahwe, na jednym miejscu, w jedynym
sanktuarium, z Jedynym Bogiem narodowym Jahwe. W teoforycznym imieniu
Jozuego określono najważniejsze przesłanie teologiczno-kerygmatyczne w tej
Księdze Jozuego, jak i również we wszystkich księgach biblijnych ST i NT,
Zawiera się ono również w tożsamym imieniu teoforycznym Jezusa z Nazaretu
i jego podobnym orędziu. Zbawczy sens Jeruzalem przedstawiono w NT,
zwłaszcza w dwudzielne św. Łukasza w postaci ciągłego zdążania Mesjasza do
Jerozolimy w sensie historycznym i równocześnie do Jeruzalem w sensie
literacko-kerygmatyczno -teologicznym
zbawczej
tajemnicy
paschalnej
tj. w kierunku Jego odkupieńczej i
męki,śmierci,zmartwychwstania
oraz
wniebowstąpienia Jezusa (Łk, Dz).
W Apokalipsie św. Jana przedstawiono ten zamysł teologicznokerygmatyczny w postaci wizji nowego i świętego miasta Jeruzalem zstępujące
z nieba od Boga przynoszącego ludziom zbawienie(Ap 21,2).
Motyw
zbawczy
plemienia
Judy
i
jej
głównego
miasta
Jerozolimy/Jeruzalem w księdze Jozuego uwidacznił się również w Księdze
Apokalipsy nawiązaniu do 144 miast w Joz 13-20, które w orędziu tej jedynej
profetycznej Księgi w NT stały się podstawą do przedstawienia za pomocą tej
liczby 144(12x12) z dodatkiem tysięcy grona zbawionych dzięki Krwi Baranka
(Ap 7,4; 14,1…), po 12 tysięcy z każdego plemienia, tj. z plemion
wymienionych w Księdze Jozuego ( Joz 13-20):
z pokolenia Judy dwanaście tysięcy opieczętowanych, z pokolenia Rubena
dwanaście tysięcy, z pokolenia Gada dwanaście tysięcy,
z pokolenia Asera dwanaście tysięcy, z pokolenia Neftalego dwanaście tysięcy, z pokolenia Manassesa dwanaście tysięcy,
256
z pokolenia Symeona dwanaście tysięcy, z pokolenia Lewiego dwanaście
tysięcy, z pokolenia Issachara dwanaście tysięcy,
z pokolenia Zabulona dwanaście tysięcy, z pokolenia Józefa dwanaście tysięcy, z
pokolenia Beniamina dwanaście tysięcy opieczętowanych (Ap 7,5-8: tł. BT5)
Jak następstwo Jozuego w posłannictwie Mojżesza znajduje swe
uzupełnienie i dopełnienie w Jezusie Chrystusie, tak również Prawo
Mojżeszowe (Tora) i Jozuego ma swe uzupełnienie i dopełnienie w
Ewangelicznym przesłaniu Jezusa z Nazaretu tj. głównie w Księgach czteropostaciowej Ewangelii.
b. Nauczanie Ojców i pisarzy Kościoła w pierwszych wiekach
chrześcijaństwa o Księdze Jozuego
Te wszystkie osoby, zdarzenia i instytucje opisane w Księdze Jozuego
zostały jeszcze szerzej zinterpretowane i jeszcze bardziej symbolicznie
wyjaśnione przez Ojców i Pisarzy Kościoła w odniesieniu do Kościoła i jego
misji zbawczej.
Przejście przez Jordan do Ziemi Obiecanej oznacza w nauczaniu Ojców i
pisarzy Kościoła – wejście do Kościoła przez wody chrztu św. (=ingressus in
Ecclesiam per Baptismum).
Znów ocalenie Rachab i jej rodziny oznacza przyjęcie obcych narodów i
ludów oraz ich ocalenie zbawcze przez przyjęcie ich do Kościoła (=aggregatio
gentium ad Ecclesiam)
Zdobycie Jerycha i jego ruiny oznaczają opanowanie złego ducha i jego
pokonanie (ruina potestatis diaboli).
Misja Jozuego, którą można streścić za pomocą dwóch słów: Zdobądź i
podziel kraj (Joz 1,6; 2,1-12,24; 13,1-21,45) oznacza działalność pastoralną
Kościoła i zbawienie, otrzymywane poprzez Kościół i przynależność do niego,
257
najpierw w wymiarze ziemskim,a następnie za cenę wierności prawu
Przymierza, przykazaniom Dekalogu, a zwłaszcza przykazaniom miłości Boga i
bliźniego według wzoru, jaki dał nam Jezus, umywający nogi apostołom w
Wieczerniku451
,jak również
zbawienie w wymiarze pozaziemskim.Dzięki
Jezusowi,który nosi takie same imię ,jak Jozue będzie można mieć udział w
niebiańskim Jeruzalem, jako w nowym niebie i w nowej (obiecanej) ziemi (Ap
21,1.10)452.
c. Liturgia Słowa we Mszy św. po soborze watykańskim II, a Księga
Jozuego
W nowym porządku czytań453, zgodnie z zaleceniem Konstytucji o
Liturgii Św. (Sacrosanctum Concilium), soboru Watykańskiego II z dn. 4
grudnia 1963 r. przewidziano
stosować w liturgii Słowa we Mszy św.
następujące fragmenty z tej Księgi:
1,1-18 – Pn po XXI Ndz w ciągu roku R. II
3,7-17 – Wt po XXI Ndz w ciągu roku R. II
4,14-19- brak
5,10-12- brak
5,13-16 – Śr po XXI Ndz w ciagu roku R. II
6,1-11. 14b-16. 20-25-brak
7,1-13.16-26 – Cz po XXI Ndz w ciągu roku R. II
10,1-15 – Pt po XXI Ndz w ciągu roku R. II
451
Zob. J 13,1nn, por. Mowy pożegnalne Jozuego w Joz 22-24, a Modlitwa arcykapłańska
Jezusa jako Mowa pożegnalna Jezusa w J 13,1nn.
452
Wykorzystano w tym omówieniu następujące pisma Ojców i pisarzy Kościoła: Epistola
Barnabae 12,8: PG 2,765; S. Justin, Dial. adv. Tryph. 75,1-3; 89,1; 90,4n; 11,2: PG 6, 652.
688. 692. 732; S. Cyprianus, Testimonia 2, 21: PL 4, 744; Tertulian, Adv. Marc. 3,15-18; 4,7:
PL 2, 370-375. 400: CSEL 47, 401-407; tenże, Adv. Jud. 9n: PL 2, 661-663. 667; Orygenes,
Com. in Jos 1, 3… PG 12, 820-828; Lactancius, Div. Inst. 4, 17: PL 6, 500n; Euzebiusz, Dem.
Evang. 4, 17: PG 22, 325; S. Cyryl Jer. Cathechesis 10, 11: PG 33, 676; S. Hieronim, Ep. ad
Paulinum 53, 8: PL 22, 545n: CSEL 54, 456; S. Augustyn, Contra Faustum 12, 31: PL 42,
271: CSEL 25, 359n, por. J. Danielou, Sacramentum futuri, Paris 1951, 203-258.
453
Ordo Lectionum Biblicarum Officii Divini, Typis Polyglottis Vaticanis MCMLXIX, 328.
258
11,15-20-brak
24,1-8.13-25 – Sb po XXI Ndz w ciągu roku R. II
Po tych propozycjach Ordo Lectionum Biblicarum Officii Divini z roku
1969 weszły do nowego Lekcjonarza454 tylko następujące perykopy z Księgi Jozuego:
3,7-10a. 11. 13-17 – Cz po XVIII Ndz w ciągu roku R. I
24,1-2a. 15-17. 18b – XXI Ndz w ciągu roku R. B
24,1-13 -Pt po XVIII Ndz w ciągu roku R. I
24,14-29 -Sb po XVIII Ndz w ciągu roku R. I
A zatem z 10 propozycji, w tym 6 wyraźnie z wyznaczonymi dniami z
Ordo Lectionum Biblicarum Officii Divini z roku 1969455, tylko cztery perykopy
z Księgi Jozuego znalazły zastosowanie w nowym Lekcjonarzu Mszalnym, w
tym trzy w dzień powszedni (Cz, Pt, Sb po XVIII Ndz w ciągu roku, w porządku
czytań w roku I), a tylko jedną perykopę z Joz 24,1-2a. 15-17. 18b czyta się w
XXI niedzielę w ciągu roku, w porządku czytań w roku B.
W perykopie z Joz 3,7-10a. 11. 13-17, czytanej czwartek po XVIII Ndz w
ciągu roku (R. I ), znajduje się narracja deuteronomistyczna o nadzwyczajnym
przejściu przez Jordan towarzyszy jako psalm responsoryjny 114 (113A), w
którym jest mowa o podobnym nadzwyczajnym przejściu pierwszego Izraela
przez Morze Czerwone (Wj 14,1nn). Te dwa wydarzenia zbawcze wspomina się
paralelnie w tym czytaniu z Księgi Jozuego, które zostało zredagowane przez
DtrN2 na wzór pierwszej Paschy tj. cudownego przejścia przez Morze Czerwone
z Księgi Wyjścia (por. wyż.; zob. nadto: Kom. do Joz 3,1nn: niżej.). Tym dwom
cudownym wydarzeniom zbawczym towarzyszy jako refren psalmu responsoryjnego o wyjściu z Egiptu, z domu niewoli radosne wołanie: Alleluja, tzn. wychwalajcie Jahwe. Psalm responsoryjny
114 (113A ),jako utwór Psałte-
454
Lekcjonarz Mszalny. T. IV. Okres zwykły. Od 12 tygodnia zwykłego do 23 tygodnia
zwykłego, Pallottinum, Poznań-Warszawa 1975, 274. 278. 283. 326. 428.
455
Zob. wyż.
259
rza,liczący 8 wierszy znalazł zastosowanie w postaci trzech wersetów(ww. 1-2.
3-4. 5-6),w których przedstawiono w sposób poetycki te dwa wydarzenia zarówno wyjścia z Egiptu i ocalenia dzięki wodom Morza Czerwonego (ww.12),jak i przejścia przez Jordan(ww.3-4) jako
podobne dzieło
zbaw-
cze,pochodzące od Jahwe –Zbawcy, Boga Jakuba(Izraela) i Pana całej ziemi(ww.5-6).
Natomiast przy czytaniach perykopy z Joz 24,1-13 w piątek po XVIII
Ndz w ciągu roku R. I występuje fragment z ostatniej Mowy Jozuego, z Księgi,
noszącej jego imię, oznaczające,iż Bóg-Jahwe jest zbawieniem i ocaleniem. Po
tym czytania zastosowano jako psalm responsoryjny Ps 136 (135) z trzema
strofami (ww. 1-3. 15-18. 21-24), w którym przytacza się Boże dobrodziejstwa,
jakie Bóg uczynił w przeszłości w stosunku do pierwszego Izraela .W tym
utworze Ps 136 (135) , nawiązującymi zwłaszcza w drugiej strofie (ww.15-18)
do tego samego wydarzenia z Księgi Wyjścia tj. do przejścia przez Morze
Czerwone, zwanego paschą, od hebrajskiego pesah tj. przejście, które w różnych
wersjach było wspominane, zwłaszcza przy corocznie obchodzonej 15 Nisan
uczcie paschalnej.
W tym Ps 136 mamy jedną z wersji tego cudownego i nadzwyczajnego
wydarzenia zbawczego w kształtowaniu pierwszego Izraela, do którego nawiązał również w swej ostatniej Mowie w Księdze Jozuego,zwanej testamentem duchowym Jozuego ,który jako przywódca pierwszego Izraela w ziemi Kanaan i
następca Mojżesza, również, jak Mojżesz został nazwany zaszczytnym tytułem
sługi Bożego, za swoje dzieła związane z wprowadzeniem Izraela do ziemi
Obiecanej, jak i jej sprawiedliwym podziałem, a zwłaszcza za troskę o odnowę
moralną zjednoczonego w wyznawaniu Jedynego Boga-Jahwe ludu, związanego
z Nim przymierzem.
Przy wspominaniu tych cudownych dzieł Bożych jako refren pojawiają
się słowa: Sławmy na wieki miłosierdzie Pana. W Psalmie tym,zwanym litanią
starotestamentową do miłosierdzia i miłości zbawczej wychwala się Boga za
260
wszelkie łaski zbawcze zarówno te dokonane we wszechświecie,jak w historii
zbawienia swego ludu,zwłaszcza w ww.10-15 wspomina się te związane z z
wyjściem z Egiptu i z ocaleniem przez wody Morza Czerwonego,jak również w
ww.16-22 podano łaski w czasie pobytu na pustyni i wejściem do ziemi Obiecanej.
W Sobotę w tym samym tygodniu tj. po XVIII Ndz w ciągu roku R. I,
jako I czytanie pojawiają się dalsze wiersze z ostatniej Mowy Jozuego
(24,1nn), zwanej również pożegnalną, a mianowicie ww. 14-29, w której jest
mowa o odnowieniu przymierza w Sychem (zob. Kom. niżej).
Do tego fragmentu Mowy pożegnalnej Jozuego z Joz 24,14-29 jako
psalm responsoryjny zastosowano Ps 16 (15) z trzema frazami tj. ww. 1-2a. 5; 78; 11, których naukę streszcza refren z w. 5a w formie zawołania i wyznania
wiary nie tylko pierwszego Izraela,ale wszystkich wierzących w Starym i w
Nowym Przymierzu : Pan mym dziedzictwem, moim przeznaczeniem. (por. w.
5a),który to wiersz w całości brzmi następująco:Pan jest przeznaczonym mi
działem i kielichem moim:To właśnie Ty mój los zabezpieczasz.W całości ten
utwór Psałterza stanowi pieśń ufności z motywami hymnicznymi,który prawdopodobnie powstał w środowisku lewicko-kapłańskim.Nawiązano bowiem w
nim do podziału kraju w czasach Jozuego ( Joz 13,1-19,51),w czasie którego
przydzielono ziemię wszystkim 12 plemionom synów Jakuba(Izraela),z wyjątkiem lewitów,uzasadniając to w Joz 13,14.33, podobnie jak to uczynił Psalmista,iż: Pan ,Bóg Izraela jest ich dziedzictwem…
W czytaniu niedzielnym tj. w XXI Ndz w ciągu roku R. B wykorzystano
z tej samej w/w Mowy Jozuego w Joz 24,1nn, tylko fragmenty w postaci ww. 12a. 15-17. 18, w których Jozue domaga się, jak Eliasz na górze Karmel (1 Krl
18,1nn) wyraźnego opowiedzenia się po stronie Jahwe i złożenia oświadczenia
ze strony ludu przymierza, komu chcą służyć?
Jozue jako pośrednik przymierza w Sychem, a równocześnie sam go odnawiający złożył jako pierwszy świadectwo, oświadczając ,iż On i mój dom słu261
żyć chcemy Panu ! (w. 15). Następnie cały lud w podobnych słowach, jak Jozue,
wspominając na wszystkie wielkie znaki, jakie Bóg uczynił, powołujące i gromadzące pierwszy Izrael w jeden naród oświadczył: My również chcemy służyć
Panu, bo On jest naszym Bogiem (w. 18b: zob. Kom. niżej).
Jozue stanowi również wzór dla pielgrzymującego ludu Bożego w NT, tj.
Kościoła.Jest on głównie wzorem świadectwa wiary i mężnego pielgrzymowania w drodze do nieba.
Do tego fragmentu z Księgi Jozuego o pięknym świadectwie wiary ,jakie
złożyli w Sychem Jozue,jego ród i cały zgromadzony lud zastosowano jako
psalm responsoryjny Ps 34 (33) z 5 frazami (ww. 2-3; 16-17; 18-19; 20-21; 2223), a jako refren dostosowano w. 9a w formie zawołania: Wszyscy zobaczcie,
jak nasz Pan jest dobry. Oddaje się w nim krótko to, o czym przypomniał Jozue
w szczegółach w swej Mowie, odwołując się do przeszłości, jako nauczycielki
życia (historia est magistra vitae!) jak i przesłania zbawczego płynącego z tej
teologii historii, czyli kerygmatyczno-religijnego odczytania wydarzeń, opowiedzianych o dziejach historio-zbawczych pierwszego Izraela456
456
Zob.szerzej:S.Łach,Psalmy jako odpowiedź ludu w liturgii niedzielno-światecznej;w:Tenże,Psalmy.WstępPrzekład z oryginału-Komentarz liturgiczny niedzielno-świateczny,Pallottinum
Poznań1986,340nn,Tenże,Księga Psalmów. Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz-Ekskursy, w:PŚST
T.VII,cz.2,Pallottinum-Poznań 1990,ss.738.
262
KSIĘGA JOZUEGO
PRZEKŁAD Z ORYGINAŁU I KRYTYKA TEKSTU
1: 1 I stało się, że po śmierci Mojżesza, sługi Jahwe457*wypowiedział Jahwe do Jozuego458*, syna Nuna459*, który był pomocnikiem Mojżesza, następujące słowa:
2
„Mojżesz, sługa mój, umarł. Zatem teraz ty wstań, przepraw się przez
ten oto Jordan, ty i cały ten lud, do ziemi, którą Ja daję plemionom Izraela460*.
3
Każde miejsce, gdzie zstąpi wasza noga, Ja wam oddaję461*, tak jak to
zapowiedziałem Mojżeszowi.
4
Otrzymacie terytorium od tej pustyni i od tego Libanu462 *aż do Wielkiej
Rzeki, rzeki Eufrat, całą ziemię Chetytów463 *aż do WielkiegoMorza na zachodzie.
5
Żaden człowiek nie ostoi się przed tobą464 * przez wszystkie dni twego
życia i jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą, nie pozbawię cię pomocy, ani
nie opuszczę.
457
* Sługi Jahwe: Opuszcza ten zwrot LXX.
* Jozue hebr. jühôšùª` : w Pwt 3, 21, Sdz 2, 7 występuje zamiast tej formy dłuższej imienia
jühôšùª` wersja krótsza: šùª` (zob. Kom. niżej).
459
* W LXX, prawdopodobnie za pierwszymi rękopisami przetranskrybowano to imię jako
Nauh zamiast Naun.
460
* LXX opuszcza zwrot libnê jiSrä´ël tj. plemionom Izraela.
461
* TM ma nütaTTîw dałem lub oddałem tj . czas przeszły dokonany. W związku z tym niektóre kodeksy greckie i syryjskie zmieniają tę formę czasownika n-t-nna czas przyszły tj. będzie dany, co wydaje się być bardziej logiczne.
462
* W zwrocie: i tego Libanu/ wühallübänôn hazzè a opuszcza Vg hazzè tj. tego.
463
* Frazę: całą ziemię Chetytów w tekście starogreckim uważa się za glosę.
464
* W TM występuje tu hebraizm, który należałoby dosłownie przetłumaczyć jako przed
obliczem twoim /lüpän jkä, który w LXX, Vg Syr występuje z zaimkiem l. mn. tj. przed
obliczem waszym.
458
263
6
Bądź dzielny i wytrwały, albowiem ty sprawisz, że ten lud otrzyma w
dziedzictwie tę ziemię, którą przysiągłem wam oddać ich465* przodkom.
7
Tylko bądź dzielny i bardzo466* wytrwały w sumiennym wypełnianiu ca-
łego Prawa467*, które zlecił ci Mojżesz, sługa mój. Nie wolno ci odstępować od
niego ani w prawo, ani w lewo, abyś pomyślnie wypełnił wszystkie przedsięwzięcia, które stoją przed tobą.
8
Nie odstępuj od tej Księgi Prawa! Niech zawsze ona będzie na twych
ustach, rozważaj ją we dnie i w nocy, abyś ściśle spełniał wszystko, co w niej
jest napisane, bo468* tylko wtedy pomyślnie wypełnisz swoje plany na całej swej
drodze.
9
Czyż ci nie poleciłem: Bądź dzielny i wytrwały? Nie bój się i nie oba-
wiaj się, bo dokądkolwiek pójdziesz, Jahwe, twój Bóg, będzie z tobą wszędzie. ”
10
11
Zgodnie z tym Jozue polecił zwierzchnikom ludu, mówiąc:
„Obejdźcie miejsca obozowania i polećcie ludziom, mówiąc: Przygo-
tujcie sobie żywność, gdyż za trzy dni przeprawicie się przez ten oto Jordan, aby
objąć w posiadanie dla siebie terytorium, które Jahwe, wasz469* Bóg daje wam
jako dziedzictwo470*”.
12
W końcu Jozue przemówił do Rubenitów, Gadytów i połowy plemienia
Manassesa:
13
„Wspomnijcie na polecenie, jakie dał wam Mojżesz, sługa Jahwe, gdy
mówił: „Jahwe, wasz Bóg, zapewni wam odpoczynek i odda wam tę ziemię.
465
* LXX ma: przodkom waszym.
* Bardzo: Opuszcza to wzmocnienie przymiotnika wytrwały LXX.
467
* całego Prawa: Ten zwrot opuszcza LXX. Egzegeci (C. Steuernagel, A. Schulz) wiązali
to opuszczenie w LXX z występowaniem w tym wierszu terminu mimmeºnnû, który ma f
formę rodzaju meskiego podczas gdy Prawo w tym do którego się odnosi jest rodzaju
żeńskiego. Inni egzegeci (E.F.K. Rosenmueller, Gesenius, dz. cyt., par. 1350) wyjaśniają ten
problem składni w tym zdaniu za pomoca tzw. accusativus directionis.
468
* bo, ponieważ (hebr. Kî): Oopuszcza ten łącznik LXX i Vg.
469
* LXX dodaje: tw/n pate, rwn u`mw/n tj. (Bóg ) waszych przodków
470
* dla siebie… jako dziedzictwo: opuszcza te sformułowania LXX.
466
264
14
Jednak niech wasze żony, dzieci i zwierzęta domowe pozostaną na zie-
mi, którą dał wam Mojżesz za Jordanem471*. Wszyscy jednakże wojownicy ruszą uzbrojeni na czele swych braci, i tych którzy są zdolni do walki, aby ich
wspomagać,
15
do czasu, kiedy Jahwe, waszym braciom, podobnie jak i wam, również
im da miejsce odpoczynku, i podobnie jak i wam, to uczynił dając dziedzictwo, i
również niech i oni odziedziczą ziemię, którą da im Jahwe, Bóg wasz. Wtedy
wrócicie do tej ziemi, która do was należy i którą dał wam Mojżesz, sługa Jahwe472* po wschodniej stronie Jordanu”.
16
Odpowiedzieli oni Jozuemu, mówiąc: „Wszystko, co nam poleciłeś,
uczynimy, a dokądkolwiek nas wyślesz, pójdziemy.
17
Jak posłuszni byliśmy we wszystkim Mojżeszowi, tak będziemy po-
słuszni i tobie. Oby tylko Jahwe, twój Bóg473* był z tobą, jak był z Mojżeszem.
18
Ktokolwiek jednak sprzeciwi się twojemu poleceniu i nie będzie po-
słuszny twemu słowu we wszystkim, co474* mu zlecisz, musi umrzeć. Zatem
bądź i ty dzielny i wytrwały”.
2: 1 Następnie Jozue, syn Nuna, wysłał pieszo potajemnie475* z Szittim476* dwóch zwiadowców477* dając im takie polecenie: „Idźcie i obejrzyjcie tę
ziemię i Jerycho”. Poszli zatem i weszli do domu nierządnicy478* imieniem Rachab i zostali tu na noc.
2
Tymczasem doniesiono o tym królowi Jerycha, mówiąc: „Nieznani męż-
czyżni z Izraela przyszli tu tej nocy, aby zbadać tę ziemię”.
471
* za Jordanem opuszcza również LXX.
* Tytuł Sługa Jahwe opuszcza tu LXX.
473
* Twój Bóg: LXX poprawia na: nasz Bóg.
474
* LXX ma kaqo, ti tj. w tej sprawie.
475
* pieszo potajemnie/ müraGGülîm Heºreš . WW LXX i Syr opuszcza się wyraz Heºreš tzn.
potajemnie/.
476
* z Szittim: LXX* przetranskrybowała tę miejscowość jako: evk Sattin a Vg czyta Setim.
477
* dwóch zwiadowców: LXX czyta: oi` du, o neani, skoi tj. dwóch młodzieńców (zob.
podobnie w Joz 2,23; 6,22n.).
478
* domu nierządnicy: Targ tłumaczy ten zwrot przez niewiasty gospody.
472
265
3
I polecił król Jerycha iść do Rachab z rozkazem: „Wydaj tych ludzi, któ-
rzy przyszli do ciebie479* i weszli do domu twego480*, bo przybyli oni w celu
zbadania całej 481* tej ziemi. ”
4
Kobieta jednak wzięła tych dwóch mężów i zaprowadziła ich482* do kry-
jówki, mówiąc: Rzeczywiście, przybyli do mnie jacyś ludzie, ale nie wiedziałam, skąd oni przybyli.
5
Gdy jednak zamykano o zmierzchu bramy miasta, oni wyszli i nie wiem,
dokąd się udali? Idźcie szybko za nimi, aby ich dopędzić i schwytać”.
6
Następnie będąc już sama zaprowadziła ich na dach i ukryła pod wiąz-
kami łodyg lnu, które tam leżały.
7
[Wysłannicy króla Jerycha] natomiast ruszyli za nimi w kierunku Jorda-
nu aż ku jego brodom, a wtedy bramę miasta zamknięto po wyjściu ścigających.
8
Potem zanim zwiadowcy zasnęli Rachab weszła do nich na dach
9
i tak do nich483* powiedziała: „Wiem, że Jahwe dał wam ten kraj i w
związku z tym strach opanował nas z waszego powodu i wszyscy mieszkańcy
tej ziemi struchleli przed wami484*.
10
Usłyszeliśmy bowiem, jak to Jahwe485* osuszył przed wami wody Mo-
rza Czerwonego, gdy wychodziliście z486* Egiptu, i co uczyniliście487* dwóm
479
* do ciebie: opuszcza LXX*.
* weszli do domu twego: tę frazę opuszcza również Syr, prawdopodobnie jako późniejszy
wyjaśniający dodatek (M. Noth).
481
* całej: wiele rkp greckich i syryjskich opuszcza ten wyraz.
482
* ich… W TM występuje sufiks lp. tj. go, który według J. deGroot`a uważa się za starą
podwójną formę w znaczeniu ich. Sam czasownik zaprowadziła należy według opinii wielu
egzegetów zmienić, a przynajmniej rozumieć w perfektum tj. w czasie przeszłym dokonanym
(Fernandez, Driver, Joueon), a nawet w plusquamperfectum tj. w czasie zaprzeszłym
(Rosenmueller, Gosling).
483
* do nich: w TM do mężów. W LXX: do nich.
484
* przed wam: (dosł. przed obliczem waszym: hebraizm) wszyscy mieszkańcy (dosł. wszyscy
zajmujący ziemię) … do końca w. 9: Opuszcza się tę ostatnia frazę w w. 9 w LXX,
prawdopodobnie, jak sądzi Baldi, ponieważ w. 9c może być glosą z w. 24. Inni egzegeci
(Steuernagel, Holzinger), a nawet urywkiem z rozszerzającą w tym fragmencie tekstu glosę
do ww. 9b-11.
485
* LXX dodaje do imienia Bożego Jahwe, wasz Bóg.
486
* W LXX pojawia się tu dodatek w postaci rozszerzenia: z ziemi/krajuEgiptu.
480
266
królom amoryckim po drugiej stronie Jordanu, Sichonowi i Ogowi, na których
rzuciliście klątwę.
11
Gdy usłyszeliśmy wieść o tym, przeraziło się serce nasze i ze strachu
zabrakło każdemu mężowi odwagi wobec was, ponieważ tylko Jahwe, Bóg
wasz, jest Bogiem wysoko na niebie i nisko na ziemi.
12
Dlatego teraz złóżcie mi przysięgę na Jahwe488*, że jak ja okazałam
wam zbawienny ratunek, tak i wy okażecie również zbawienny ratunek domowi
mego ojca. Dajcie mi odpowiedni znak jako rękojmię tego,
13
że zostawicie przy życiu mego ojca i moją matkę, moich braci i moje
siostry oraz cały ich ród489*, i że pozwolicie im zachować wszystko, co do nich
należy, oraz że ochronicie ich od śmierci”.
14
Mężczyźni jej odpowiedzieli: „Ręczymy za was naszym życiem, a jeśli
tylko nie zdradzicie
490
* tego naszego zadania, a wtedy gdy Jahwe odda nam tę
ziemię, okażemy ci zbawienny ratunek i wierność”491*.
15
Następnie spuściła ich po sznurze z wewnętrznych okien muru na dół
na zewnątrz, gdyż dom jej przylegał do muru miasta, tak że mieszkała ona jakby
w murze492*.
16
Powiedziała również do nich: Udajcie się w góry, aby was nie spotkali
ci, którzy was poszukują i ukryjcie się tam przez trzy dni, aż do ich powrotu.
Wtedy dopiero pójdziecie drogą w swoją stronę.
17
Zwiadowcy powiedzieli do niej: „Wywiążemy się z tej przysięgi, tak jak
kazałaś nam ją złożyć.
487
* Zamiast l. mn. przy czasowniku uczyniliście pojawia się w LXX 3 os. lp. tj., co uczynił
(dom. Jahwe).
488
* Przy imieniu Jahwe dodaje się w LXX dodatek: waszego Boga.
489
*oraz cały ich ród: Dodatek za licznymi rkp LXX.
490
* Zdradzicie: LXX ma lp.
491
* Dialog między ukrytymi zwiadowcami, a kobietą w w. 14 w innych słowach oddaje
LXX, a mianowicie: h` yuch. h`mw/n avnqV u`mw/n eivj qa, naton kai. auvth. ei=pen w`j a'n
paradw/| ku, rioj u`mi/n th. n po, lin poih, sete eivj evme. e; leoj kai. avlh, qeian tj. dusza nasza za was na śmierć, a ona rzekła: gdy Jahwe odda wam miasto okażcie mu litość/ zbawienny ratunek (=chesed ) i wierność (dosł. prawdę=hebr. emet).
492
* Te drogiazbowe wyjaśnienia od: na dół … i dalej opuszcza LXX.
267
18
Wtedy, gdy już wejdziemy do tego kraju493*, uwiążesz powróz z nici
purpurowych u okna, przez które nas spuściłaś, i zgromadzisz u siebie w tym
domu: ojca twego, matkę twoją, braci twoich i całą rodzinę.
19
I stanie się tak, że jeżeli ktokolwiek wyjdzie z drzwi twego domu, krew
jego spadnie na jego głowę, a my będziemy niewinni. Kto jednak w domu z tobą
pozostanie, krew jego spadnie na naszą głowę, jeżeli czyjaś ręka się go dotknie.
20
Gdybyś jednak zdradziła nasze zadanie, będziemy zwolnieni od przy-
sięgi, którą nam kazałaś złożyć494*”.
21
Kończąc rozmowę odpowiedziała: „Będzie tak, jak mówicie” i kazała
im iść, a oni oddalili się. Wtedy, gdy odeszli umieściła nic purpurową u okna.
22
Zwiadowcy odeszli i przybyli w góry i pozostali tam przez trzy dni, aż
powrócili ludzie wysłani na ich poszukiwanie495*. Ci zaś szukali ich po całej
drodze, ale nikogo nie znaleźli.
23
Wtedy również i obydwaj zwiadowcy zawrócili i schodząc z gór, prze-
prawili się przez rzekę, a gdy przybyli496* do Jozuego, syna Nuna, opowiedzieli
mu wszystko, co ich spotkało.
24
Powiedzieli również do Jozuego: „Jahwe oddał w nasze ręce cały ten
kraj i już wszyscy mieszkańcy tej ziemi odczuwają lęk przed nami”.
3: 1 Wtedy Jozue wstał wczesnym rankiem i razem wszystkimi Izraelitami wyruszyli497* z Szittim. Przybyli nad Jordan on i wszyscy synowie Izraela498*; tam oni przenocowali przed przeprawą.
2
Następnie po upływie trzech dni przeszli dowódcy przez obóz.
3
i polecili ludowi, mówiąc: „Gdy ujrzycie Arkę Przymierza Jahwe, Boga
waszego, i dźwigających ją lewickich kapłanów499*, wyruszajcie i wy z waszego
postoju i maszerujcie za nią.
493
* do kraju (dosł. ziemi): LXX ma: do miasta.
* Dwa rkp LXX, Syr i Vg dodają: i z przysiegi twojej.
495
* na ich poszukiwanie: Opuszcza ten zwrot LXX.
496
* TM występuje hebraizm w postaci zwrotu: przeszli i weszli (do obozu) Jozuego…
497
* LXX, Syr mają lp. tj. wyruszył.
498
* on i wszyscy synowie Izraela: tę frazę opuszcza LXX.
494
268
4
Zachowajcie jednak dystans około dwu tysięcy łokci między sobą, a ar-
ką i nie podchodźcie do niej za blisko. Postępując za arką poznacie drogę, którą
macie iść, ponieważ nie szliście nią nigdy.
5
Wtedy zwrócił się Jozue do ludu: „Oczyśćcie się500*, ponieważ jutro Ja-
hwe dokona cuda wśród was”.
6
Następnie zwrócił się również Jozue do kapłanów: „Podnieście Arkę
Przymierza501* i nieście ją na czele ludu”. Ci wzięli Arkę Przymierza i poszli na
czoło pochodu.
7
Wtedy Jahwe oznajmił Jozuemu: „Dziś zacznę cię wywyższać w oczach
całego502* Izraela, aby oni wszyscy poznali, że jak byłem z Mojżeszem, tak
również będę z tobą.
8
Ty znowu dasz następujące polecenie kapłanom niosącym Arkę Przy-
mierza: „Gdy już dojdziecie nad brzeg wód Jordanu, stańcie w jego wodach”.
9
Następnie Jozue ponownie zwrócił się do Izraelitów: „Zbliżcie się i słu-
chajcie słów503 Jahwe, Boga waszego.
10
Jozue pouczał dalej504: Po tym poznacie, że jest wśród was żywy Bóg, i
że niezawodnie wypędzi przed wami Kananejczyków, Chetytów, Chiwwitów,
Peryzzytów, Girgaszytów, Amorytów i Jebusytów, bo 11 oto Arka Przymierza
Władcy całej ziemi przejdzie przed wami Jordan.
12
Teraz
505
*wybierzcie sobie dwunastu mężczyzn spośród plemion506*
Izraela, po jednym z każdego plemienia*.
499
* Niektóre rkp LXX i Syr czytają jako kapłanów i lewitów.
* dosł. uświęćcie się czy raczej poświęćcie się Jahwe (hebr. hitqaDD亚û od: qadaš /być
świętym.
501
* LXX dodaje: kuri, ou tj. Pana/hebr. Jahwe.
502
* LXX zmieniła to ważne teologicznie podkreślenie jedności całego Izraela w TM na
synów Izraela (por. niżej).
503
* LXX i Vg mają lp.
504
* Opuszcza tę frazę Jozue pouczał dalej LXX.
505
* LXX, Syr i Vg opuszczają wyraz teraz.
506
* plemion: LXX ma tu: synów Izraela (dwa razy).
500
269
13
Gdy tylko stopy kapłanów niosących Arkę Jahwe, Władcy całej ziemi,
zanurzą się w wodzie Jordanu, wtedy wody Jordanu rozdzielą się i te płynące z
góry staną ,tworząc jeden wał507*”.
14
Wtedy gdy lud wyszedł ze swoich namiotów, aby przeprawić się przez
Jordan, kapłani niosący Arkę Przymierza szli na czele ludu.
15
Gdy zaledwie niosący arkę przyszli nad Jordan, a nogi kapłanów dźwi-
gających arkę zanurzyły się w wodzie przy brzegu Jordanu – czas żniw jest bowiem okresem, kiedy przez cały czas wzbierają wody rzeki aż po brzegi 16
wody napływające z góry zatrzymały się i utworzyły jakby jeden wał na
znacznej odległości od miasta Adam508*, leżącego w pobliżu Sartan, podczas
gdy znów wody spływające do morza Araby, czyli Morza Słonego, oddzieliły
się w ten sposób, że lud przeprawił się naprzeciw Jerycha509*.
17
Wtedy cały Izrael szedł po suchym dnie, kapłani dźwigający Arkę
Przymierza Jahwe stali mocno w środku suchego koryta Jordanu, do czasu aż
wreszcie cały lud przeprawił się przez Jordan.
4: 1 Jahwe powiedział do Jozuego, gdy cały lud zakończył przeprawę
przez Jordan510*
2
„Wskażcie511* na dwunastu mężczyzn spośród ludu, po jednym z każde-
go plemienia,
3
i przekażcie512* im następujące polecenie: „Przenieście stąd, ze środka
Jordanu, z miejsca, gdzie stały nogi kapłanów, dwanaście kamieni, weźcie je ze
sobą i złóżcie w miejscu, gdzie rozbijecie obóz513*, aby spędzić noc”.
507
* jeden wał: LXX opuszcza ten zwrot.
* TM w K/e/tib ma: bä´ädäm, a w Qere: më|´ädäm.
509
* LXX ostatnią frazę TM tłumaczy następująco: utworzyły jedną masę nad bardzo
rozległym obszarem aż do granicy Kirjat-Jearim, a Vg ma znów: niedaleko od miasta, które
nazywa się Adam, aż do miejsca Sarthan.
510
* gdy cały lud zakończył przeprawę przez Jordan: Ten fragment opuszcza Vg w kodeksie
Legionensis (Lg).
511
* LXX i Vg mają lp. tj. wskaż.
512
* Przekażcie: LXX, Vg mają lp. tj. przekaż.
513
* LXX ostatnią frazę tego wiersza oddaje następująco: i te przeniesione przez was
(kamienie) połóżcie w waszym obozie.
508
270
4
Wtedy Jozue wezwał tych dwunastu mężczyzn, których wyznaczył spo-
śród Izraelitów, po jednym z każdego plemienia
5
i powiedział do nich Jozue514*: Maszerujcie przed Arką Jahwe, waszego
Boga515*, aż do środka Jordanu i niech każdy wyniesie na swym ramieniu jeden
kamień odpowiednio do liczby pokoleń synów Izraela,
6
aby pozostały wśród was jako znak. Albowiem gdy w przyszłości syno-
wie wasi zapytają was: „Co oznaczają dla was te kamienie?" 7
wtedy im opowiecie, jak wody Jordanu rozdzieliły się przed Arką Przy-
mierza Jahwe gdy szła ona przez Jordan, wtedy wody Jordanu rozdzieliły się na
dwie części516*, a te kamienie będą na zawsze pamiątką dla Izraelitów”.
8
Wtedy Izraelici uczynili tak, jak im polecił Jozue, a jemu zlecił to Ja-
hwe: Zabrali dwanaście kamieni ze środka Jordanu, według liczby pokoleń Izraelitów517* i przynieśli je ze sobą na miejsce nocnego postoju i tam je złożyli.
9
Jozue polecił złożyć również dwanaście innych518* kamieni na środku
Jordanu, w miejscu, gdzie stały nogi kapłanów dźwigających Arkę Przymierza.
Znajdują się one tam aż do dnia dzisiejszego.
10
Kapłani dźwigający Arkę stali w środku Jordanu, aż lud do końca wy-
pełnił polecenia, które przekazał mu Jahwe przez Jozuego, jak również wszystkie te, jakie Mojżesz dał Jozuemu519*. Tymczasem lud śpiesząc się, przechodził.
11
Gdy cały lud zakończył przeprawę, wtedy przeszła również i Arka Ja-
hwe z kapłanami520* i stanęli na czele ludu521*.
514
* LXX, Vg opuszczają to imię Jozue.
* LXX opuszcza: przed Arką Jahwe, waszego Boga, wstawiająć zwrot: przede mną.
516
* na dwie części: opuszczają tę frazę LXX i Vg.
517
* według liczby pokoleń Izraelitów... do końca tego wiersza zastępuje słowami: do końca
przejścia.
518
* innych: dodatek za LXX. W TM brak tego uściślenia.
519
* jak również wszystkie te, jakie Mojżesz dał Jozuemu: Opuszcza tę część wiersza LXX, a
Vg ma: jak powiedział Mojżesz.
520
* z kapłanami: W LXX opuszczono to uściślenie w TM, a w to miejsce dodano: i z
kamieniami kai. oi` li, qoi
521
* stanęli na czele ludu: LXX ma: stanęli przed nimi e; mprosqen auvtw/n
515
271
12
Synowie Rubena, synowie Gada i połowa plemienia synów Manassesa
maszerowali uzbrojeni na czele synów Izraela, zgodnie z poleceniem Mojżesza.
13
Około czterdziestu tysięcy uzbrojonych wojowników przemaszerowało
przed obliczem Jahwe, aby walczyć na stepach Jerycha.
14
W tym bowiem dniu Jahwe uczynił Jozuego wielkim w oczach całe-
go522* Izraela, tak że bali się go, podobnie jak bali się Mojżesza przez wszystkie
dni jego życia.
15
Oznajmił jeszcze Jahwe Jozuemu:
16
„Rozkaż kapłanom niosącym Arkę Świadectwa, aby wyszli z Jordanu”.
17
Jozue zatem polecił kapłanom: „Wyjdźcie z Jordanu”.
18
Gdy tylko kapłani dźwigający Arkę Przymierza Jahwe wyszli z Jorda-
nu, a stopy ich nóg dotknęły suchej ziemi, wróciły wody Jordanu znów na swoje
miejsce i do swego koryta, i jak przedtem wypełniły go aż po brzegi.
19
Lud wyszedł zatem z Jordanu dziesiątego dnia pierwszego miesiąca i
rozbił obóz w Gilgal na wschód od Jerycha.
20
Te zaś dwanaście pamiątkowych kamieni523*, które zabrano z Jordanu,
Jozue postawił w Gilgal.
21
Wtedy do ponownie powiedział do synów Izraela: „Gdy w przyszłości
wasze dzieci zapytają524* swoich ojców: „Co za znaczenie mają te pamiątkowe
kamienie?” –
22
Wy wtedy przekażecie swoim dzieciom, mówiąc, że Izrael przeszedł
przez ten Jordan jak po suchej ziemi,
23
gdyż Jahwe, wasz, Bóg osuszył wtedy przed wami wody Jordanu, aż go
przeszliście, podobnie jak to uczynił Jahwe, wasz Bóg, z Morzem Czerwonym,
które osuszył przed nami, aż przeszliśmy przez nie525*
522
* LXX dodaje ludu przed Izrael.
* Zob. w. 11 wg LXX.
524
* LXX dodaje: was w miejsce swoich ojców.
525
* W Vg podzielono w. 23 na ww. 23 i 24.
523
272
24
Stąd wszystkie ludy ziemi poznały potęgę ręki Jahwe, a wy natomiast
zawsze powinniście się bać Jahwe, Boga waszego”526*.
5: 1 I stało się527*, że gdy wszyscy królowie528* amoryccy, którzy zajmowali ziemię po zachodniej stronie Jordanu i wszyscy królowie kananejscy, którzy znów osiedlili się wzdłuż morza, przerazili się i stracili całą odwagę wobec
synów Izraela, słysząc, że Jahwe osuszył wody Jordanu przed synami Izraela, aż
do ich przejścia [przez rzekę].
2
W tym czasie skierował Jahwe do Jozuego następujące polecenie: „Wy-
konaj noże z krzemienia i dokonaj obrzezania nowych synów Izraela”529*.
3
Jozue wykonał noże z krzemienia i obrzezał Izraelitów na pagórku Ara-
4
Jozue dokonał tego obrzezania z następującego powodu: Cały lud, jak i
lot.
wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni, którzy wyszli z Egiptu, umarli, jak
i po wyjściu z Egiptu na pustyni w czasie drogi przez pustynię.
5
Albowiem ci wszyscy z ludu, którzy wyszli, byli obrzezani; natomiast ci
z ludu, którzy się urodzili na pustyni w drodze po wyjściu z Egiptu, nie byli obrzezani.
6
Przez czterdzieści bowiem lat synowie Izraela szli przez pustynię aż do
dnia, dopóki nie wymarł cały lud, a mianowicie mężczyźni zdolni do noszenia
broni, którzy wyszli z Egiptu. Ponieważ nie słuchali głosu Jahwe, im Jahwe
przysiągł, iż nie pozwoli im ujrzeć tej ziemi, którą obiecał ich przodkom, i że da
dla nich530* ziemię opływającą w mleko i miód.
7
A ich miejsce zajęli ich synowie i tych Jozue obrzezał. Nie byli oni ob-
rzezani, ponieważ ich nie obrzezano podczas drogi
526
* W Vg w. 24 z TM otrzymał numerację w postaci w. 25.
* I stało się, że…/ wajjühî kišmöª` : podobny zwrot jak w Joz 4,1, rozpoczynający kolejną
narrację.
528
* LXX opuszcza: królowie przy nazwie amoryccy.
529
* LXX dodaje: i usiadł.
530
* Zamiast dla nich niektóre rkp Syr mają dla was.
527
273
8
A zatem, gdy zakończono obrzezywanie całego ludu, pozostali oni, od-
poczywając w obozie aż do wyzdrowienia.
9
Wtedy Jahwe powiedział do Jozuego531*: „Dziś zrzuciłem z was hańbę
egipską”. Dlatego to miejsce aż do dnia dzisiejszego532* nazywa się Gilgal.
10
I synowie Izraela rozbili obóz w Gilgal533* i obchodzili tam Paschę w
czternastym dniu tego miesiąca wieczorem, na stepach Jerycha.
11
Następnego dnia Paschy jedli z plonu tej ziemi, przaśne chleby i prażo-
ne ziarna w kłosach również tego samego dnia.
12
Następnego dnia534* manna ustała, ponieważ zaczęli jeść plon z tej
ziemi. Nie mieli już więcej Izraelici manny, lecz tego roku żywili się płodami
ziemi Kanaan.
13
I stało się, że gdy Jozue przebywał w pobliżu Jerycha i podniósł oczy,
iż oto535* ujrzał przed sobą męża z wyciągniętym mieczem w ręku. Jozue podszedł do niego i wyrzekł: „Czy ty jesteś po naszej stronie, czy też po stronie naszych wrogów?”
14
A on wtedy odpowiedział: „Nie, ponieważ Ja jestem wodzem zastępów
Jahwe i teraz tu przybyłem». Wtedy Jozue upadł twarzą na ziemię, a gdy oddał
mu pokłon536* zapytał go: „Co zatem rozkazuje mój Pan swemu słudze?”
15
Na to odpowiedział wódz zastępów Jahwe do Jozuego: „Zdejm obuwie
z nóg twoich, albowiem miejsce, na którym stoisz, jest święte”. I Jozue tak
uczynił.
6: 1 Jerycho będąc ufortyfikowane i silnie umocnione537* było zamknięte538* przed synami Izraela. Nikt z niego nie mógł wyjść, ani do niego wejść.
531
* LXX dodaje: syna Nuna.
* Opuszcza zwrot: aż do dnia dzisiejszego.
533
* I synowie Izraela rozbili obóz w Gilgal: Opuszcza tę frazę LXX.
534
* LXX opuszcza zwrot: następnego dnia.
535
* Oto: opuszczają LXX, Syr i Vg.
536
* a gdy oddał mu pokłon: Opuszcza te frazę LXX.
537
* W TM użyto dwa imiesłowy w formie Qal i Pual, a mianowicie sögeºret ûmüsuGGeºret
od tego samego czasownika: sagar tj. zamknąć. LXX zmienia ten zwrot na dwa różne
czasowniki, a mianowicie sugkekleisme, nh i wvcurwme, nh. .. W Syr je opuszczono.
532
274
2
Wtedy Jahwe powiedział do Jozuego: „Zobacz, oto Ja daję w twoje ręce
Jerycho jego króla i dzielne wojsko. 3 Niech wszyscy wojownicy codziennie jeden raz przez sześć dni maszerują wokół miasta 4 Natomiast siedmiu kapłanów
wezmą siedem trąb z rogów baranich i pomaszerują z nimi przed Arką. Siódmego dnia okrążycie miasto siedmiokrotnie, a wtedy siódmego dnia539* kapłani zadmą w trąby.
5
Gdy znów zabrzmi przeciągle róg barani i usłyszycie jego głos540*, jak i
głos trąb, niech cały lud wzniesie głośny okrzyk wojenny, a te mury miasta runą
natychmiast w tym miejscu i lud wkroczy, idąc wprost przed siebie”.
6
Wtedy Jozue, syn Nuna, wezwał kapłanów do siebie541* i polecił im:
„Weźcie Arkę Przymierza a siedmiu kapłanów przed Arką Jahwe niech niesie
siedem trąb z rogów baranich”.
7
Następnie zwrócił się542*do ludu: Ruszajcie! Obejdźcie miasto dookoła,
a uzbrojeni mężczyźni niech maszerują przed Arką Jahwe”.
8
Lud spełnił to, co Jozue im polecił543*: Siedmiu kapłanów, idąc przed
Jahwe544* niosło siedem trąb z rogów baranich. Maszerując grali na trąbach,
podczas gdy Arka Przymierza Jahwe szła za nimi.
9
Uzbrojeni mężczyźni szli przed kapłanami, którzy grali na trąbach545*, a
tylne straże z uzbrojonych mężczyzn szły za Arką, i tak maszerowano przy głośnych dźwiękach trąb.
10
Ponownie Jozue dał ludowi polecenie: „Nie wznoście okrzyku, niech
nie usłyszą głosu waszego546* i niech żadne słowo nie wyjdzie z ust waszych aż
538
* Vg dodaje objaśnienie w formie frazy: bojąc się synów Izraela.
* LXX opuszcza frazę w w. 4a: a wtedy siódmego dnia.
540
* i usłyszycie jego głos: LXX opuszcza tę frazę w w. 5.
541
* LXX ma: Jozue przyszedł do kapłanów zamiast wezwał kapłanów do siebie.
542
* W wielu kodeksach odczytuje się ten zwrot w stronie biernej tzn. i zostało powiedziane.
Vg ma: i powiedział do nich.
543
* Lud spełnił to, co Jozue im polecił: LXX opuszcza tę wprowadzajacą frazę w w. 8.
544
* LXX, Syr i Vg dodają: przed Arką.
545
* którzy grali na trąbach: tę frazę w w. 9 opuszczają LXX i Vg.
546
* niech nie usłyszą głosu waszego: LXX opuszcza ten fragment w w. 10.
539
275
do chwili, gdy wam to powiem: Wznieście okrzyk wojenny! I wtedy go wzniesiecie”.
11
A zatem z Arką Jahwe obeszli oni miasto dookoła jeden raz, po czym
powrócili oni do obozu i tu spędzili noc.
12
Jozue wstał wcześnie rano547*, kapłani wzięli Arką Jahwe,
13
a siedmiu kapłanów niosących siedem trąb z rogów baranich szło przed
Arką Jahwe, grając na trąbach również w czasie marszu, bez przerwy. Uzbrojeni
mężczyźni szli przed nimi, a tylna straż uzbrojonych mężczyzn maszerowała za
Arką Jahwe, przy ciągłym dźwięku trąb.
14
Na drugi dzień podobnie obeszli dookoła miasto jeden raz i
li548*do obozu. I tak czynili przez sześć dni codziennie.
15
Siódmego dnia wstali wcześnie rano wraz z zorzą poranną i obeszli
miasto siedem razy w podobny sposób, z tym, że tylko w tym dniu
549
*obeszli
oni miasto siedmiokrotnie.
16
Jozue zawołał do ludu, gdy kapłani za siódmym razem zagrali na trą-
bach: „Podnieście okrzyk wojenny, albowiem Jahwe daje wam to miasto550*!”
17
Prawem klątwy dla Jahwe obłożycie to miasto i nie tylko ono samo, ale
i również wszystko, co się w nim znajduje. Tylko nierządnica Rachab pozostanie przy życiu, nie tylko ona sama, ale i wszyscy, którzy będą wraz z nią w domu, albowiem ukryła zwiadowców, których wysłaliśmy551*.
18
Strzeżcie się zatem rzeczy obłożonych prawem klątwy. Nie zabierajcie
ze sobą żadnej rzeczy, kiedy będziecie dokonywali zniszczenia tych rzeczy i
kiedy będziecie mieli chęć wziąć coś z tych zdobytych rzeczy, bo wtedy uczynilibyście przeklętym cały obóz synów Izraela i sprowadzilibyście na niego nieszczęście.
547
* LXX ma: na drugi dzień.
* LXX ma lp. tj. i wrócił, prawdopodobnie w odniesieniu do nazwy Izrael.
549
* LXX opuszcza zwrot: w tym dniu.
550
* W TM zastosowano hebraizm: oddaje wam w waszą moc.
551
Tę klauzulę o Rachab w w. 17b opuszcza LXX.
548
276
19
Wszelkie rzeczy wykonane ze srebra i złota, jak i sprzęty z brązu i z że-
laza jako poświęcone dla Jahwe pójdą do skarbca Jahwe”.
20
Lud wzniósł okrzyk wojenny552* i zagrano na trąbach. Gdy tylko lud
usłyszał dźwięk trąb i zaczął krzyczeć donośnym głosem, mur miasta rozpadł się
w tym miejscu. Wtedy lud wszedł do miasta, idąc wprost przed siebie. I tak dokonali zajęcia miasta.
21
Zgodnie z prawem klątwy przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza
wszystko, co było w mieście: mężczyzn i kobiety, młodzieńców i starszych, woły, owce i osły.
22
Następnie Jozue powiedział do dwóch zwiadowcom, którzy badali kraj:
„Wejdźcie do domu tej nierządnicy i tak, jak jej przysięgaliście, wyprowadźcie
ją stamtąd i zachowując ją przy życiu, nie tylko tę kobietę, lecz i wszystkich,
którzy należą do niej.
23
Wtedy ci młodzi ludzie, zwiadowcy weszli i wyprowadzili Rachab, jej
ojca i matkę, jej braci i tych wszystkich, którzy do niej należeli. Również
wszystkich jej krewnych wyprowadzili i umieścili ich poza obozem Izraela553*.
24
Następnie miasto i wszystko, co w nim było, spalili, tylko srebro i złoto,
jak i sprzęty z brązu i żelaza oddali do skarbca w sanktuarium554*Jahwe.
25
Nierządnicę Rachab, ród jej ojca i wszystkich, którzy do niej należeli,
pozostawił Jozue przy życiu. Zamieszkała ona wśród Izraela aż po dzień dzisiejszy, ponieważ ukryła zwiadowców, których wysłał Jozue dla zbadania Jerycha.
26
W tym czasie Jozue wypowiedział do ludu słowa przysięgi: „Niech bę-
dzie przeklęty przed obliczem Jahwe ten człowiek, który podjąłby się odbudować miasto Jerycho; za cenę życia swego pierworodnego syna założy on fundamenty, a za cenę życia znów najmłodszego syna postawi bramy”.
27
Jahwe był z Jozuem, którego sława rozeszła się po całym kraju.
552
Lud wzniósł okrzyk wojenny: Tę frazę w w. 20 opuszcza LXX.
LXX dodaje: poza miastem.
554
Niektóre rkp opuszczają wyraz: sanktuarium.
553
277
7: 1 Synowie Izraela naruszyli555* jednak prawo klątwy. Akan556, syn
Karmiego, który był synem Zabdiego557*, a ten znów synem Zeracha z plemienia Judy przywłaszczył sobie niektóre rzeczy obłożone prawem klątwy. Z tego
powodu rozgniewał się Jahwe przeciw synom Izraela.
2
Jozue wysłał zwiadowców z Jerycha558* do Aj, które leży obok Bet-
Awen, na wschód od Bet-El, i powiedział im: „Idźcie w góry i zbadajcie tę okolicę. Oni poszli i obejrzeli miasto Aj559*,
3
A gdy powrócili oni do Jozuego, oznajmili mu: „ Nie ma potrzeby, aby
wyruszał w górę cały lud. Wystarczy, gdy pójdzie w górę od dwóch do trzech
tysięcy mężczyzn, a zdołają zając Aj. Nie trudź zatem całego ludu, bo tamci są
w niewielkiej liczbie”.
4
Wtedy wyruszyło w górę z ludu około trzech tysięcy mężczyzn, ale mu-
sieli jednak uciec przed ludźmi z Aj.
5
Ludzie z Aj zabili około trzydziestu sześciu z pośród nich, a następnie
wypędzili ich od bramy560* miasta aż do Szebarim i w końcu zabijając ich561* na
stoku góry. Wówczas przeraziło się serce ludu i stało się ono jak woda.
6
Wtedy Jozue rozdarł swoje szaty i padł twarzą na ziemię przed Arką Ja-
hwe i leżał na ziemi aż do wieczora. Tak samo postąpili starsi Izraela. Oni również posypali swe głowy prochem z ziemi.
555
* W TM występują dwa czasowniki: wajjim`álû i wajjiqqaH. Pierwszy występujący w l.
mn. odnosi się do synów Izraela, a drugi w lp. do Akana. Można zatem tłumaczyć, że synowie
Izraela byli winni, że Akan naruszył prawo klątwy/cheremu, co dokładnie wyjaśnia się w
dalszym toku narracji.
556
* LXX* (Syp) czyta to imię jako: Acar, podobnie jak w 1 Krn 2,7. 18-20. 24. LXX/A
oddaje zaś przez: Akor..
557
* To imię czyta się w 1 Krn 2,7 jako Zamri.
558
* LXX opuszcza z Jerycha, podobnie jak i bliższy opis położenia miejscowości Aj/hebr.
hä`äj, a mianowicie frazę: które leży obok Bet-Awen, na wschód od Bet –El.
559
* LXX ma tylko: th. n po, lin// / miasto zamiast Aj/gr. Gai.
560
* LXX zmienia zwrot od bramy na: avpo. th/j pu, lhj
561
* Zabijając ich: Opuszcza ten czasownik LXX.
278
7
Jozue zaczął mówić: „Ach, Jahwe, Boże! Po co przeprowadziłeś ten lud
przez Jordan? Czyż po to, aby wydać nas w ręce Amorytów, aby nas wytępili?
Ach, obyśmy lepiej uczynili pozostając za Jordanem!
8
Ach Panie mój, wybacz! Cóż mam teraz powiedzieć po tym, jak Izrael
uciekł przed swoimi przeciwnikami?
9
Albowiem usłyszą o tym Kananejczycy i wszyscy mieszkańcy tej krai-
ny, otoczą nas zewsząd i zgładzą nasze imię z tej ziemi. A Ty, cóż wtedy uczynisz dla wielkiej sławy Twojego Imienia?”
10
Jahwe powiedział wtedy do Jozuego: „Wstań! Dlaczego tak leżysz twa-
rzą do ziemi?
11
Izrael popełnił grzech, łamiąc przymierze, jakie z nimi zawarłem,
przywłaszczyli sobie rzeczy, które były obłożone klątwą, ukradli je, zataili562*i
schowali między swoją własność.
12
Z tego powodu Izraelici nie będą mogli odeprzeć swoich wrogów i będą
musieli uciekać przed nimi, ponieważ spadła na nich klątwa.
Jak długo nie zniszczycie wśród siebie dotkniętych klątwą, tak długo nie
będę z wami. 13 Powstań, oczyść lud i rozkaż mu: Oczyśćcie się na jutro, bo tak
mówi Jahwe, Bóg Izraela: Rzeczy obłożone klątwą są wśród ciebie, Izraelu;
przeto nie ostoicie się wobec swoich wrogów, jeśli nie usuniecie spośród siebie
rzeczy obłożonych klątwą.
14
Dlatego jutro rano będziecie podchodzić kolejno z waszymi plemiona-
mi, a Jahwe wskaże losem to plemię. Z plemienia, które wskaże Jahwe będą
podchodzić poszczególne rody. A następnie ród, który Jahwe wskaże losem, będzie podchodził poszczególnymi rodzinami, a z tej rodziny, na którą wskaże Jahwe losem podchodzić będą poszczególni mężczyźni.
15
I wtedy u kogo znajdą rzeczy obłożone klątwą, będzie spalony wraz ze
wszystkim, co do niego należy, bo wystąpił przeciw przymierzu z Jahwe i dopuścił się rzeczy haniebnej w Izraelu”.
562
* ukradli je, zataili: Opuszcza te uściślenia LXX.
279
16
Jozue wstał wcześnie rano i polecił podchodzić poszczególnym plemio-
nom Izraela563*. Los wskazał plemię Judy.
17
Następnie polecił podchodzić rodom564* Judy i los wskazał ród Zera-
cha. Z kolei polecił podejść rodowi Zeracha z rodzinami i los wskazał rodzinę
Zabdiego,
18
w końcu polecił wystąpić poszczególnym mężczyznom z tej rodziny i
los wskazał Akana, syna Karmiego, który był synem Zabdiego565*, a ten znów
synem Zeracha z plemienia Judy.
19
Wtedy Jozue powiedział do Akana: „Synu mój, oddaj chwałę Jahwe,
Bogu Izraela, i złóż przed Nim wyznanie. Wyznaj zatem mnie: Co uczyniłeś?
Nic nie ukrywaj przede mną!”
20
Akan wyznał Jozuemu: „To istotnie jest prawdą, że zgrzeszyłem prze-
ciw Jahwe, Bogu Izraela i oto, co uczyniłem:
21
Kiedy ujrzałem wśród łupów piękny płaszcz z Szinearu, dwieście sy-
klów srebra i złoto o wadze pięćdziesięciu syklów, wtedy zapragnąłem ich i zabrałem je ze soba. Są one zakopane w ziemi na środku mego namiotu, a srebro
na samym spodzie pod nimi ”.
22
Wtedy wysłał Jozue posłańców, a ci pobiegli do namiotu. Rzeczywiście
te rzeczy były zakopane w jego namiocie, a srebro na samym spodzie pod nimi.
23
Następnie zabrali je ze środka namiotu, przynieśli do Jozuego i do
wszystkich Izraelitów i złożyli je przed Jahwe.
24
Wtedy Jozue razem z całym Izraelem566*, który był z nim, wziął Akana,
syna Zeracha, srebro, płaszcz i złoto567*, jego synów i córki, jego woły, osły i
owce, jego namiot i wszystko, co do niego należało, a następnie poprowadzono
ich do doliny Akor.
563
* LXX czyta zamiast Izrael, lud.
* L. mn. za: LXX. Podobna formę ma Vg. W TM lp. tj ród/klan Judy.
565
* To imię czyta się w 1 Krn 2,7 jako Zamri zob. Joz 7,1: wyż.
566
* LXX ma podobnie jak w w. 16 zamiast Izrael, lud.
567
srebro, płaszcz i złoto: Opuszcza tę frazę w w. 24 LXX.
564
280
25
Wówczas Jozue powiedział: „Jak ty sprowadziłeś na nas to nieszczę-
ście, tak również niech Jahwe sprowadzi je dziś na ciebie. Po tym wyroku wszyscy Izraelici ich ukamienowali, a po ukamienowaniu spalili ogniem568.
26
Następnie wznieśli nad nimi wielki stos kamieni, który znajduje się aż
do dzisiejszego dnia569*. Wtedy uśmierzył się gwałtowny gniew Jahwe. Stąd to
miejsce nazywa się Doliną Akor aż do dzisiejszego dnia570*.
8: 1 Wtedy Jahwe powiedział do Jozuego: „Nie lękaj się i nie trać odwagi!
Weź ze sobą wszystkich wojowników, powstań i maszeruj przeciw Aj. Zobacz,
że oto daję w twoje ręce króla Aj, jego lud, miasto i ziemię.
2
Postąpisz z Aj i jego ludem tak samo, jak postąpiłeś z Jerychem i jego
królem571*. Po tej walce możecie jednak podzielić między siebie łupy wojenne i
ich bydło. Przygotuj zatem zasadzkę przeciwko miastu po jego drugiej zachodniej stronie”.
3
W związku z tym Jozue powstał wraz ze wszystkimi swymi wojowni-
kami, aby wyruszyć przeciw Aj. Wybrał Jozue zatem trzydzieści tysięcy dzielnych wojowników i wysłał ich nocą,
4
dając im następujące polecenie: „Uważajcie! Przygotujcie zasadzkę
przeciwko miastu po jego stronie zachodniej, ale niezbyt daleko od miasta, i
bądźcie wszyscy przygotowani.
5
Tymczasem ja i cały lud ze mną podejdziemy pod miasto. Gdy oni ruszą
przeciwko nam, jak to było za pierwszym razem, rzucimy się przed nimi do
ucieczki.
568
* LXX opuszcza ostatnią farzę w. 25: a po ukamienowaniu spalili ogniem.
* aż do dzisiejszego dnia: Opuszcza tę pierwszą frazę w TM LXX: e[wj th/j h`me, raj tau,
thj w w. 26a. , pozostawiając drugą w w. 26b16*.
569
570
571
* jego królem: Opuszcza to uściślenie LXX.
281
6
Oni wtedy będą nas ścigać i w ten sposób odciągniemy ich daleko od
miasta, bo sobie pomyślą: Uciekają przed nami, jak za pierwszym razem! I gdy
my będziemy uciekać przed nimi572*.
7
Wy natomiast wtedy wyjdziecie z zasadzki i zajmiecie573* miasto. Ja-
hwe, wasz Bóg, odda je w wasze ręce.
8
Takie jest słowo Jahwe574*: Gdy zajmiecie miasto, to je podpalcie! Oto,
co ja wam[również] nakazuję.
9
Potem Jozue wyprawił ich, a oni poszli na wyznaczone miejsce zasadzki
i zajęli miejsce zasadzki między Bet-El a Aj, na zachód od Aj. Natomiast Jozue
spędził tę noc w wśród ludu575*.
10
Wcześnie rano wstał on i dokonał przeglądu wojowników ludu, i ma-
szerując na ich czele wraz ze starszymi Izraela poprowadził ich przeciwko ludziom z Aj.
11
Wszyscy wojownicy, którzy z nim maszerowali, idąc w górę, przybyli
aż pod samo miasto576* i po północnej stronie Aj rozłożyli się obozem. Między
nimi, a Aj znajdowała się dolina.
12
Następnie wziął on około pięć tysięcy wojowników i umieścił ich w za-
sadzce od zachodniej strony miasta między Bet- El a Aj13. Lud rozłożył się obozem na północ od miasta, a jego tylne oddziały znajdowały się po zachodniej
stronie miasta. Jozue zaś spędził tę noc w środku doliny.
572
* I gdy my będziemy uciekać przed nimi: Tę część w. 6 opuszcza LXX, a Vg łączy go z następnym tj. w. 7.
573
* zajmiecie: LXX tłumaczy ten czasownik przez poreu, sesqe eivj th. n po, lin tj. weźmiecie
w posiadanie ich miasto, co Vg oddaje przez vastabitis civitatem.
574
* LXX oddaje to przez zwrot: kata. to. r`h/ma tou/to a Vg ma: iuxta verbum Jahveh tj.
według słowa Jahwe.
575
*LXX opuszcza ten w. 9b. Vg ma: Iosue autem nocte illa in medio mansit populi tj. Jozue
zaś w tę noc pozostał w środku ludu. Niektórzy egzegeci (np. S. Gacek) tłumaczą czasownik
spędził przez narzekał/ Ballaºjlâ, łącząc go z hebrajskim jalen/tj. szemrał. Wtedy cała ta fraza
w w. 9b brzmiałaby następująco : A Jozue narzekał (na) tę noc wśród ludu/ jühôšùª` Ballaºjlâ
hahû´ Bütôk hä`äm
576
* Dalsze frazy w tym w. 11 opuszcza LXX.
282
14
Gdy zobaczył król Aj to, co się stało, zerwał się na nogi i wstał szybko
o świcie i pośpiesznie wyruszył 577*ze wszystkimi swoimi wojownikami do boju
przeciw Izraelowi i doszli na zbocze, naprzeciwko Araby578*. Król jednak nie
przewidział, że przygotowano na nich zasadzkę od zachodniej strony od miasta579*.
15
Wtedy to, gdy Jozue pozwolił uderzyć na siebie, wszyscy Izraelici uda-
jąc pokonanych uciekali drogą ku pustyni.
16
Nadto zawołano na wszystkich ludzi z miasta580*, aby puścili się w po-
goń za nimi. Ścigając jednak Jozuego, oddalali się od miasta.
17
Natomiast nikt nie pozostał w Aj, ani w Bet-El581*, albowiem wszyscy
wyruszyli za Izraelem, ścigając go, zostawili miasto otwarte.
18
Wtedy powiedział Jahwe do Jozuego: „Unieść swój oszczep, który
trzymasz w ręce, w kierunku Aj582*, gdyż oddaję to miasto w twoje ręce”. I
podniósł Jozue oszczep, który trzymał w ręce w kierunku miasta.
19
Zaledwie wyciągnął rękę, a ludzie, którzy byli w zasadzce, pośpiesznie
wyszli z ukrycia, przybiegli do miasta, zajęli je i szybko podpalili.
20
Gdy ludzie z Aj obejrzeli się i spostrzegli, jak dym podnosi się z ich
miasta ku niebu i nie mieli sił583*, aby uciekać w tę lub tamtą stronę. Wtedy
lud[z Izraela], który uciekał w kierunku pustyni, zawrócił i wystąpił teraz przeciw ścigającym go.
21
Skoro Jozue i cały lud z Izraela ujrzeli, że ludzie z zasadzki zajęli mia-
sto, i że dym z miasta unosi się w górę, zawrócili i uderzyli na ludzi z Aj.
577
* LXX stosuje tylko dwa czasowniki.
*Syr dodaje, iż: lud Aj był na równinie, a Targ jeszcze dokładniej precyzuje: lud Aj w
stosownym czasie przyszedł na skraj doliny.
579
* Fragment : zasadzkę od zachodniej strony od miasta: dodano w. 14b za w. 12 TM.
580
*Frazy w ww. 15b-16a: wszyscy Izraelici udając pokonanych uciekali drogą ku pustyni.
(w. 15b) iNadto zawołano na wszystkich ludzi z miasta (w. 16a) opuszcza LXX.
581
* LXX opuszcza drugą miejscowość, a mianowicie: ani w Bet-El.
582
* LXX ma zamiast w kierunku Aj, w kierunku ludu.
583
*W LXX zamiast zwrotu nie mieli sił (również podobny zwrot w Targ) znajduje się inne
wyrażenie, a mianowicie: nie mieli przestrzeni.
578
283
22
Kiedy znów, ci z Izraela, którzy wyszli z miasta naprzeciw ludzi z Aj,
wtedy ci z Aj znaleźli się w środku Izraelitów, mając Izrael po jednej i po drugiej stronie. W ten sposób zostali pobici osadnicy z Aj, tak że nikt z nich nie pozostał przy życiu, ani nie uciekł.
23
Tylko króla Aj schwytali oni żywego i przyprowadzili go do Jozuego.
24
Gdy Izraelici zabili osadników z Aj na pustyni, gdzie ich ścigano, i gdy
wszyscy oni zginęli od miecza aż do ostatniego, cały lud Izraela zawrócił do Aj i
zabił ostrzem miecza również wszystkich osadników tego miasta.
25
Poległych tego dnia, zarówno mężczyzn, jak i kobiet było dwanaście
tysięcy, czyli wszyscy osadnicy w Aj.
26
Natomiast Jozue584* nie opuścił ręki, w której trzymał oszczep, tak dłu-
go aż według prawa klątwy nie zginęli wszyscy osadnicy w Aj.
27
Natomiast Izraelici rozdzielili między siebie bydło i i inne łupy wojenne
z tego miasta, według polecenia, jakie Jahwe dał Jozuemu 28. Tak Jozue spalił Aj
i zamienił je na długo w zgliszcza i pustkowie aż do dzisiejszego dnia.
29
Króla Aj powiesił na drzewie, na którym wisiał aż do wieczora. Gdy
słońce zaszło, Jozue polecił zdjąć jego zwłoki z drzewa. Rzucono je u wejścia
do bramy miejskiej i wzniesiono nad nim wielki stos kamieni, który istnieje aż
do dzisiejszego dnia.
30
Wtedy Jozue zbudował ołtarz dla Jahwe, Boga Izraela, na górze
Ebal585*,
31
tak jak rozkazał Izraelitom Mojżesz, sługa Jahwe i jak napisano w księ-
dze Prawa Mojżesza, a mianowicie ołtarz zbudowano z surowych, kamieni i nie
ociosanych żadnym żelazem. Na tym ołtarzu złożono dla Jahwe ofiary uwielbienia i biesiadne.
32
Jozue wyrył na tych kamieniach odpis Prawa, które Mojżesz zapisał
ponownie dla Izraelitów586*.
584
585
* LXX opuszcza: natomiast Jozue.
* W LXX ww. 30-35 TH zostały przeniesione do Joz 9, 2nn.
284
33
Następnie cały Izrael i jego starsi, zwierzchnicy ludu i sędziowie, za-
równo cudzoziemcy, jak i współplemienni, stanęli po obu stronach arki, naprzeciw kapłanów i lewitów, połowa po stronie góry Garizim, a druga połowa po
stronie góry Ebal, jak już dawniej zarządził Mojżesz, sługa Jahwe, aby pobłogosławili lud Izraela.
34
Następnie Jozue odczytał wszystkie słowa Prawa, błogosławieństwo i
przekleństwo, to wszystko, co zostało zapisane w zwoju Prawa.
35
Z tego wszystkiego, co polecił Mojżesz nie opuścił Jozue ani jednego
słowa, ale je dokładnie odczytał wobec całego zgromadzenia Izraela, w obecności kobiet, dzieci i innych, którzy żyli z nimi w łączności.
9: 1 I stało się587*, że gdy dowiedzieli się o tym wszyscy królowie, którzy
zajmowali tereny za Jordanem, na wzgórzu, na nizinie i wzdłuż brzegu Morza
Wielkiego aż do Libanu, a mianowicie Chetyci, Amoryci, Kananejczycy, Peryzzyci, Chiwwici588* i Jebusyci,
2
sprzymierzyli się ze sobą, aby wspólnie walczyć przeciw Jozuemu i
Izraelitom589.
586
* które Mojżesz zapisał ponownie dla Izraelitów : LXX opuszcza to wyjaśnienie.
* W TM występuje typowy zwrot narratywny : i stało się/wajühî kišmöª`, podobnie jak w
Joz 1,1; 4,1; 5,1.
588
* LXX dodaje do tych 6 ludów jeszcze Gergeszytów/ oi` Gergesai/oi przed Jebusytami.
589
*LXX po Joz 9,2 wstawia z TH Joz 8,30-35 jako ww.9,[1-6] Î1Ð to, te wv|kodo, mhsen
VIhsou/j qusiasth, rion kuri, w| tw/| qew/| Israhl evn o; rei Gaibal Î2Ð kaqo, ti evnetei, lato
Mwush/j o` qera, pwn kuri, ou toi/j ui`oi/j Israhl kaqa. ge, graptai evn tw/| no, mw| Mwush/
qusiasth, rion li, qwn o`loklh, rwn evfV ou]j ouvk evpeblh, qh si, dhroj kai. avnebi, basen
evkei/ o`lokautw, mata kuri, w| kai. qusi, an swthri, ou Î3Ð kai. e; grayen VIhsou/j evpi. tw/n
li, qwn to. deuterono, mion no, mon Mwush/ o]n e; grayen evnw, pion ui`w/n Israhl Î4Ð kai.
pa/j Israhl kai. oi` presbu, teroi auvtw/n kai. oi` dikastai. kai. oi` grammatei/j auvtw/n pareporeu, onto e; nqen kai. e; nqen th/j kibwtou/ avpe, nanti kai. oi` i`erei/j kai. oi` Leui/tai h=ran
th. n kibwto. n th/j diaqh, khj kuri, ou kai. o` prosh, lutoj kai. o` auvto, cqwn oi] h=san h[misu
plhsi, on o; rouj Garizin kai. oi] h=san h[misu plhsi, on o; rouj Gaibal kaqo, ti evnetei, lato
Mwush/j o` qera, pwn kuri, ou euvlogh/sai to. n lao. n evn prw, toij Î5Ð kai. meta. tau/ta
ou[twj avne, gnw VIhsou/j pa, nta ta. r`h, mata tou/ no, mou tou, tou ta. j euvlogi, aj kai. ta. j
kata, raj kata. pa, nta ta. gegramme, na evn tw/| no, mw| Mwush/ Î6Ð ouvk h=n r`h/ma avpo.
pa, ntwn w-n evnetei, lato Mwush/j tw/| VIhsoi/ o] ouvk avne, gnw VIhsou/j eivj ta. w=ta pa,
shj evkklhsi, aj ui`w/n Israhl toi/j avndra, sin kai. tai/j gunaixi. n kai. toi/j paidi, oij kai. toi/j
proshlu, toij toi/j prosporeuome, noij tw/| Israhl
587
285
3
Również osadnicy z Gibonu590, kiedy dowiedzieli się, co Jozue uczynił z
miastami Jerychem i Aj, 4 postanowili użyć podstępu. Udając się w drogę zaopatrzyli się w zapasy podróżne i wzięli na swoje osły stare, podarte i połatane wory i zużyte bukłaki na wino.
5
Na nogach mieli zdarte i połatane sandały, na sobie stare odzienie, a cały
zapas ich chleba, który wzięli do jedzenia był suchy i pokruszony591.
6
W takim stanie przywędrowali do Jozuego i do obozu w Gilgal i opo-
wiadali do niego592 i do mężów z Izraela: „Przychodzimy z dalekiego kraju. Zawrzyjcie teraz z nami przymierze!
7
Wtedy mężowie z Izraela odpowiedzieli Chiwwitom593: „A może wy
mieszkacie wśród nas? Jakżeż mamy zawierać z wami przymierze?”
8
Podobnie przedstawili się oni Jozuemu: „Jesteśmy twoimi sługami”. Jo-
zue zapytał ich: „Kim jesteście i skąd przybywacie?”
9
Oni wtedy dopowiedzieli: „Twoi słudzy przybywają z bardzo odległej
ziemi, ze względu na imię Jahwe, twojego Boga. Usłyszeliśmy bowiem o wielkości Jego Imienia i o wszystkim, co On uczynił w Egipcie 10, oraz o wszystkim,
jak On postąpił dwoma amoryckimi królami, królującymi za Jordanem, a mianowicie Sichonowi, królowi Cheszbonu i Ogowi, królowi Baszanu w Asztarot594.
11
Najstarsi z ludu i wszyscy osadnicy z naszej ziemi zwrócili się do nas:
„Weźcie ze sobą żywność na drogę i idźcie im naprzeciw. Powiedźcie do nich:
„Jesteśmy waszymi sługami, zawrzyjcie zatem z nami przymierze.
590
* LXX czyta jako: Gabawn tj. Gabaon i podobnie Vg: Gabaon.
* LXX kończy w. 5 spójnikiem: i.
592
* LXX zamiast do niego ma: do Jozuego.
593
* Inne określenie Gibonitów.
594
* LXX dodaje nazwę drugiej stolicy Oga, króla Baszanu: kai. evn Edrai?n tj. i w Edrei.
Prawdopodobnie dodatek z Joz12, 4 (zob. niżej ad loc.).
591
286
12
Popatrzcie!Oto nasz chleb! Był on jeszcze ciepły, gdy zabieraliśmy go
na drogę z naszych osad595* i w dniu, w którym wyszliśmy, aby was spotkać. A
oto teraz jest on suchy i pokruszony.
13
A te skórzane worki na wino, gdyśmy je napełniali były nowe, a teraz
są popękane; również nasze odzienie i nasze sandały zupełnie się zniszczyły
podczas tej długiej wędrówki.
14
Wtedy [mężowie z Izraela]skosztowali tych resztek żywności, ale nie
pytali się o słowo wyroczni Jahwe.
15
Jozue, zapewniając im pokój i życie, zawarł z nimi przymierze, a na-
czelnicy ludu podczas zgromadzenia potwierdzili im to przysięgą.
16
I stało się, że po trzech dniach, jakie upłynęły od zawarcia tego przy-
mierza, zorientowano się, że byli oni ludem sąsiednim Izraela i mają osady
wśród nich17. Wtedy synowie Izraela wyruszyli z obozu i po trzech dniach596*
przybyli do ich miast. A ich miastami były: Gibon, Kefira, Beerot i QiriatJearim.
18
Izraelici nie zniszczyli ich, ponieważ naczelnicy zgromadzenia ludu
przysięgli im na Jahwe, Boga Izraela. Jednakże całe zgromadzenie ludu szemrało przeciw swoim naczelnikom.
19
Wówczas wszyscy naczelnicy ludu oświadczyli wobec całego zgroma-
dzenia, mówiąc:
„Złożyliśmy im przysięgę na Jahwe, Boga Izraela, dlatego nie możemy
ich nawet tknąć.
20
Uczynimy zgodnie z przysięgą, którą im złożyliśmy, aby nie spadł na
nas gniew, musimy im darować życie21. Wtedy zadecydowali naczelnicy ludu:
Niech pozostaną oni przy życiu, ale będą rąbać drewno i nosić wodę dla potrzeb
kultu podczas zgromadzeń ludu597*. Gdy naczelnicy ludu im to oświadczyli22,
595
* LXX opuszcza uściślenie : z naszych osad.
* po trzech dniach: Opuszcza ten zwrot LXX.
597
* Syr ma: i przeznaczono ich do noszenia drewna i wody dla całego zgromadzenia Pana aż
po dzisiejszy dzień. (por. Joz 9,27: niżej).
596
287
wezwał ich Jozue i powiedział im: „Dlaczego oszukaliście nas mówiąc: <<Jesteśmy osadnikami mieszkającymi bardzo daleko od was>>, podczas gdy wy
mieszkacie wśród nas?
23
Dlatego odtąd będziecie przeklęci. Nie przestaniecie nigdy być niewol-
nikami dla rąbania drewna i noszącymi wodę598* dla sanktuarium mojego Boga”.
24
Wówczas odpowiedzieli Jozuemu: „Twoim sługom przekazano dokład-
nie się o tym, że Jahwe, twój Bóg, polecił swojemu słudze, Mojżeszowi, aby dać
wam całą tę ziemię i zezwolił na zgładzenie przed wami wszystkich mieszkańców tej ziemi. Zatem z waszego powodu obawiając się bardzo o nasze życie,
postąpiliśmy w ten właśnie sposób.
25
Jesteśmy teraz w twoich rękach. Uczyń zatem z nami to, co uważasz, że
jest ono dobre i słuszne”.
26
Wówczas Jozue tak uczynił z nimi: Wybawił ich z rąk Izraelitów, dla-
tego ich nie pozbawili życia.
27
Tego dnia przeznaczył ich Jozue do rąbania drewna i noszenia wody dla
potrzeb kultu podczas zgromadzeń całego ludu i dla ołtarza Jahwe, na każdym
miejscu, które On sobie wybierze. I tak czynią oni aż po dzisiejszy dzień.
10: 1 Adoni-shedeq599*, król Jerozolimy dowiedział się, że Jozue zdobył
Aj i przeznaczył je zgodnie z prawem klątwy na zniszczenie, postępując z Aj i
jego królem tak samo, jak z Jerychem i jego królem. Nadto usłyszał on, że osadnicy Gibonu zawarli pokój600* z Izraelem i mieszkają pośród nich.
2
Wtedy przeraził się niezmiernie, ponieważ Gibon było wielkim miastem,
należało do królewskich miast i było ono większe od Aj601*, a wszyscy jego
osadnicy byli waleczni.
598
* LXX opuszcza: i noszącymi wodę.
* LXX czyta to imię hebr. ´ádö|nî-ceºdeq, podobnie jak w Sdz jako: Adwnibezek
600
* LXX nadto dodaje, że Gibon zawarł pokój nie tylko Izraelem, ale również z Jozuem, jak
to przedstawiono narracyjnie w Joz 9, 15 (zob. wyż.).
601
* I było ono większe od Aj: Ten fragment tekstu w w. 2 opuszcza LXX.
599
288
3
W związku z tym Adoni-shedeq, król Jerozolimy, posłał wezwanie do
Hohama602*, króla Hebronu603*, do Pirama, króla Jarmutu, do Jafii, króla Lakisz, i do Debira, króla Eglonu:
4
„Przybądźcie do mnie i udzielcie mi pomocy, abyśmy mogli wspólnie
pokonać Gibonitów, ponieważ oni zawarli pokój z Jozuem i z synami Izraela”.
5
Tych zatem pięciu królów amoryckicha mianowicie królowie: Jerozoli-
my, Hebronu, król Jarmutu, król Lakisz i król Eglonu sprzymierzyli się i wyruszyli oni wraz całym ich wojskiem. Następnie rozbili obóz naprzeciw Gibonu,
aby uderzyć na nie.
6
Wtedy ludzie z Gibonu posłali604* prośbę do Jozuego, który obozował w
Gilgal, mówiąc: Nie cofaj swej ręki od twoich sług. Pośpiesznie przybądź do
nas, aby nas uwolnić i nam pomóc, ponieważ wszyscy królowie amoryccy, którzy mieszkają w górach, sprzymierzyli się przeciw nam”.
7
Wówczas wyruszył Jozue z Gilgal a z nim cały uzbrojony lud i wszy-
scy605*najdzielniejsi wojownicy.
8
Jahwe wtedy powiedział do Jozuego: „Nie lękaj się ich, albowiem odda-
ję ich w twoje ręce i żaden z nich nie potrafi oprzeć się tobie”.
9
Wówczas niespodziewanie, po całonocnym marszu z Gilgal. natarł na
nich Jozue
10
A Jahwe znów to sprawił, że oni przerazili się na sam widok sy-
nów Izraela, którzy zadając im wielką klęskę pod Gibonem, ścigali ich606* w
kierunku wzgórza Bet-Choron, atakując ich aż do Azeki i Maqqedy.
11
Gdy oni uciekali przed synami Izraela po zboczu wzgórza Bet-Choron
aż do Azeki, Jahwe sprawił, że spadły na nich ogromne kamienie z nieba, tak
602
* LXX ma: pro. j Ailam
* Stosuje się tu wyjątek w transkrypcji hebrajskiej nazwy Hebrôn / Hebron, czyli pisze się
jak dotychczas przez H-, a nie Ch- jakby to wynikało z przyjętej transkrypcji hebrajskiej,
według której hebrajskie H-, zwłaszcza w nazwach własnych i przy imionach w przekładzie z
oryginału piszemy przez Ch- LXX czyta: basile,a Cebrwn
604
* W w. 6 LXX ma po posłali oi` katoikou/ntej tj. posłańców
605
*i wszyscy: Opuszcza tę frazę w w. 7 Vg.
606
* L. mn. przy ścigali ich za LXX. W TM występuje l. p.
603
289
aby wszyscy zginęli. Wówczas więcej ich zginęło od gradu kamieni, niż od miecza synów Izraela.
12
W tym dniu, gdy Jahwe sprawił, że Amoryci zostali zwyciężeni przez
synów607* Izraela wtedy Jozue608 w ich obecności wypowiedział do Jahwe609*
[tę pieśń]:
„Stań słońce, nad Gibonem!
I ty, księżycu, nad doliną Ajjalonu!”610*
13
I zatrzymało się słońce, i stanął księżyc, aż pomścił się lud nad swymi
wrogami. A czyż nie jest to zapisane w Księdze Sprawiedliwego611*: „Zatrzymało się słońce w pośrodku nieba i prawie przez cały dzień nie spieszyło się ono ku
zachodowi?”
14
Podobny dzień nie zdarzył się ani przedtem, ani potem, aby Jahwe wy-
słuchał głosu człowieka i rzeczywiście On sam walczył po stronie Izraela612*.
15
W końcu Jozue wraz z całym Izraelem wrócił do obozu w Gilgal.
16
Natomiast owych pięciu[pokonanych] królów uciekło i ukryło się w ja-
skini w Maqqedzie.
17
Powiadomiono o tym Jozuego: „Znaleziono pięciu królów, którzy ukry-
li się w jaskini Maqqedy”.
18
Jozue odpowiedział: „Zatoczcie zatem wielkie głazy ze skał w otwór ja-
skini i postawcie przy niej ludzi, aby ich pilnowali.
19
Wy również nie stójcie bezczynnie, ale ścigajcie do końca waszych
wrogów, uderzając na ich ostatnie grupy, niszcząc wszystkich i nie pozwalając
im wejść do ich miast, ponieważ Jahwe, wasz Bóg, oddał ich w wasze ręce”.
607
* LXX opuszcza: synów Izraela, tłumacząc przez Izrael.
* W tym miejscu imię Jozue: za LXX: kai. ei=pen VIhsou/j W TM brak tego imienia:
wajjöº´mer lü`ênê jiSrä´ël
609
* LXX ma: do Boga.
610
* TM ma: šeºmeš Bügib`ôn Dôm// wüjärëªH Bü`ëºmeq ´ajjälôn a w LXX oddano podobnie: sth, tw o` h[lioj kata. Gabawn kai. h` selh, nh kata. fa, ragga Ailwn
611
* A czyż nie jest to zapisane w Księdze Sprawiedliwego: Tę frazę w w. 13 opuszcza LXX.
612
* Cały ten wiersz opuszcza również LXX.
608
290
20
Jozue i Izraelici zadali im straszliwą klęskę, doprowadzając ich prawie
aż do całkowitego wyniszczenia, tak że tylko niektórzy uciekli żywi i skryli się
w warownych miastach
21
Następnie cały uzbrojony613* lud wrócił bezpiecznie
do obozu Jozuego w Maqqedzie. Nikt nie odważył się już więcej występować
przeciwko Izraelitom.
22
Jozue wydał znów taki rozkaz, mówiąc: „Otwórzcie zatem wejście do
jaskini i wyprowadźcie z niej do mnie tych pięciu królów”.
23
Wykonano rozkaz i wyprowadzono do niego z jaskini tych pięciu kró-
lów, a mianowicie królów Jerozolimy, Hebronu, Jarmutu, Lakisz i Eglonu.
24
Gdy przyprowadzono tych królów do Jozuego, wtedy zgromadził on
wszystkich mężów z Izraela i rzekł do ich przywódców, którzy z nim walczyli:
„Zbliżcie się i postawcie wasze nogi na karkach tych królów614*”. Zbliżyli się i
postawili swe nogi na ich karkach.
25
Wtedy Jozue powiedział znowu do nich: „Nie lękajcie się i nie upadaj-
cie na duchu, bądźcie również zawsze dzielni i mężni, ponieważ Jahwe tak
uczyni wszystkim waszym wrogom, z którymi będziecie musieli walczyć”.
26
Następnie Jozue wymierzył im cios śmiertelny i kazał ich powiesić na
pięciu drzewach, na których pozostali aż do wieczora.
27
Na rozkaz Jozuego o zachodzie słońca zdjęto ich z tych drzew i wrzu-
cono do jaskini, w której się ukrywali. Następnie wejście do jaskini zasypano
wielkimi głazami ze skał, które pozostały tam aż do dzisiejszeg dnia.
28
Tego samego dnia Jozue zdobył również Maqqedę, podbijając ją przy
pomocy miecza, jak również pokonując jej króla. Zgodnie z prawem klątwy pozbawił życia wszystkie istoty żywe w tym mieście, tak że nikt z żyjących nie
ocalał. Z pokonanym królem Maqqedy postąpił tak samo, jak z królem Jerycha.
29
Następnie Jozue wyruszył z całym Izraelem z Maqqedy do Libny i wal-
czył z nią.
613
614
* uzbrojony: Opuszcza to uściślenie w TM LXX.
* LXX opuszcza zwrot: tych królów.
291
30
I sprawił to Jahwe, że wydano ją w ręce Izraela wraz z jej królem. Zdo-
byli ją Izraelici przy pomocy miecza i zabili wszystkich żyjących, tak że nikt nie
ocalał. Z jej królem postąpił tak samo, jak z królem Jerycha.
31
Z Libny Jozue wyruszył z całym Izraelem przeciwko Lakisz. Oblegał je
i walczył z nim.
32
Na drugi dzień zdobył je, ponieważ sprawił to Jahwe, że również Lakisz
oddał w ręce Izraela, zabijając w nim przy pomocy miecza wszystkie żywe istoty, tak samo, jak to uczynił w Libnie.
33
Wówczas Horan, król Gezer, przybył z odsieczą do Lakisz, aby wspo-
móc króla Lakisz, lecz Jozue zadał mu taką klęskę, iż z jego ludu nikt nie ocalał.
34
Później Jozue, a z nim cały Izrael udali się z Lakisz do Eglonu, oblegali
go i walczyli w nim.
35
Zdobyli to miasto tego samego dnia615*, pokonując ich mieszkańców
przy pomocy miecza. Także tego samego dnia, zgodnie z prawem klątwy, zginęło wszystko, co w tym mieście żyło, zupełnie tak samo, jak w Lakisz.
36
Z Eglonu udał się znów Jozue, a z nim cały Izrael do Hebronu i prowa-
dził z nim wojnę.
37
I zdobyli go, zabijać przy pomocy miecza króla i jego mieszkańców, jak
i wszystkich osadników, żyjących w należących do niego osadach, nie pozostawiając nikogo przy życiu, tak samo, jak to uczynił Jozue z Eglonem. Miasto i
wszystko, co w nim żyło, zostało zniszczone zgodnie z prawem klątwy.
38
Jozue wraz z całym Izraelem poszedł do Debiru i walczył z nim.
39
Zdobył go, zabijać w nim przy pomocy miecza jego króla i wszystkich
mieszkańców wraz osadnikami żyjącymi w przyległych do niego osadach.
Zgodnie z prawem klątwy pozabijali oni wszystko, co w tych miejscach żyło,
nie oszczędzając nikogo. Z Debirem postąpił on tak samo, jak z Hebronem i jego królem, a wcześniej z Libną i jej królem.
615
* tego samego dnia: Opuszcza ten zwrot LXX.
292
40
W ten sposób Jozue podbił cały kraj, a mianowicie wzgórza Negeb, ni-
zinę Szefeli i górskie zbocza oraz ziemię wszystkich tych królów. Postąpił on
zgodnie z prawem klątwy nie pozostawiając nikogo przy życiu, jak rozkazał to
także Jahwe, Bóg Izraela.
41
Jozue pokonał zatem wszystkich od Kadesz-Barnea aż do Gazy, jak
również w całej ziemi Goszen aż po Gibon.
42
Jozue pokonał wszystkich tych królów i zdobył ich ziemie w ciągu jed-
nej wyprawy, ponieważ Jahwe, Bóg Izraela, walczył po stronie Izraela.
43
Potem Jozue i cały Izrael z nim wrócili616* do obozu w Gilgal.
11: 1 I stało się617*, że Jabin, król Chasoru, gdy usłyszał o tych wydarzeniach, powiadomił o nich Jobaba, króla Madonu618*, króla Szimronu619* i króla
Akszafu620*
2
oraz królów, którzy mieszkali w górach na północy, na południe od Kin-
neret w równinnej Arabie i na zachodzie w Szefeli i Nafot-Dor,
3
Kananejczyków na wschodzie i na zachodzie, Amorytów, Chetytów, Pe-
ryzzytów, Jebusytów z gór i Chiwwitów spod Hermonu621* w ziemi Mishpa622*.
4
Wyszli oni z całym swym wojskiem, tak licznym jak piasek na wybrze-
żu morza i z niepoliczoną ilością koni i wozów bojowych.
5
Wszyscy ci królowie złączyli swe siły wojskowe i wyruszyli razem, roz-
bijając swe obozy do walki z Izraelem nad wodami Merom623*.
6
Wtedy Jahwe powiedział do Jozuego: „Nie lękaj się walczyć z nimi, po-
nieważ Ja sprawię, że jutro o tej porze wszyscy oni będą pokonani przez Izraeli-
616
* LXX opuszcza: wrócili.
* Zwrot narratywny podobnie jak wyż.
618
* LXX czyta: Marrwn zamiast Madon.
619
* Zamiast Szimron czyta znów LXX Sumowi.
620
* LXX ma również zamiast Akszaf Azif.
621
* Zachowujemy powszechnie przyjmowana pisownię Hermon, chociaż według przyjętej
transliteracji hebrajskiej powinno się pisać przez Ch-/por. hebr. Hermôn.
622
* Mishpa w transkrypcji hebrajskiej micPâ zwłaszcza przekładzie tekstu hebr. spółgłoskę –
c- oznaczano jako s z niemym h.
623
* LXX czyta: Marrwn zamiast Merom/hebr. mërôm.
617
293
tów. Ich koniom masz poprzecinać pęciny, a ich wozy bojowe zniszczysz
ogniem.
7
Jozue wyruszył wraz z całym swym uzbrojonym ludem i przybywając
nad wody Meromu i zaatakował ich niespodziewanie.
8
Jahwe zatem wydał ich w ręce Izraela, pobili ich i ścigali aż do Wielkie-
go Sydonu i aż do Miśrefot-Maim624*i do doliny Mishpa na wschodzie. Zniszczono ich całkowicie i nikt z nich nie ocalił swego życia.
9
Jozue postąpił z nimi, jak Jahwe mu rozkazał, a mianowicie koniom
podciął pęciny, a wozy bojowe zniszczyli ogniem.
10
W tym samym czasie Jozue zawrócił i zdobył Chasor, a jego króla zabił
mieczem. Chasor bowiem dawniej stało na czele wszystkich tamtejszych królestw.
11
Zgodnie z prawem klątwy zabili mieczem wszystko, co żywe. Nie zo-
stawiono żadnej żywej istoty w Chasor, niszcząc go do końca przy pomocy
ognia.
12
A zatem Jozue zdobył wszystkie miasta tych królów, a samych królów
tych miast zwyciężył i pokonał mieczem. Uczynił to wszystko, ponieważ działał
zgodnie z prawem klątwy i tak, jak polecił mu to uczynić Mojżesz, sługa Jahwe.
13
Izraelici jednak nie potrafili zniszczyć wszystkich tych miast625*, które
były położone na wzgórzach, z wyjątkiem Chasoru, spalonego przez Jozuego.
14
Izraelici mogli zabrać ze sobą cały łup wojenny tych miast, a bydło po-
dzielili oni pomiędzy siebie, lecz wszystkich ludzi zgładzili mieczem doszczętnie, tak że nie pozostał nikt, kto miał w sobie tchnienie życia.
15
To, co Jahwe rozkazał Mojżeszowi, swojemu słudze, Mojżesz przekazał
to Jozuemu, a Jozue to wykonał. A zatem Jozue nie zaniechał niczego z tego
wszystkiego, co rozkazał Jahwe Mojżeszowi.
624
625
* LXX zamiast Miśrefot-Maim/hebr. miSrefôt majºim czyta: Maserwn
* tych miast: To uściślenie opuszcza LXX.
294
16
W związku z tym Jozue zdobył cały ten kraj, a mianowicie góry, cały
Negeb, całą ziemię Goszen, Szefelę, Arabę, wzgórza izraelskie i ich równiny.
17
Pokonał, pojmał i skazał na śmierć wszystkich ich królów, począwszy
od góry Chalak, wznoszącej się ku Śeirowi, aż do Baal-Gad w dolinie Libanu, u
stóp góry Hermon.
18
Przez długi czas musiał Jozue walczyć z tymi wszystkimi
królami.
19
Oprócz Chiwwitów, mieszkających w Gibonie626*, żadne z tych kró-
lewskich miast nie zawarło pokoju z Izraelitami. Wszystkie zdobyto zbrojnie
podczas walk.
20
Albowiem sprawił to Jahwe, że ich serca stały się nieustępliwo-twarde,
tak że prowadzili walkę z Izraelem. I jak to Jahwe nakazał Mojżeszowi wtedy
dotknęło ich prawo klątwy. A zatem nie doznali oni miłosierdzia, lecz zostali
doszczętnie zgładzeni
21
W tym czasie Jozue wyruszył i pokonał w walce Anakitów z terenów
górskich, z Hebronu, z Debiru, z Anab i ze wszystkich gór judzkich, i ze
wszystkich gór izraelskich, i na nich wszystkich wraz z ich miastami rzucił klatwę22. Odtąd nie było Anakitów już w kraju Izraelitów, pozostali oni w miastach
Gazy, Gat i Aszdodu.
23
Zgodnie z poleceniem Jahwe, które On dał Mojżeszowi, Jozue zajął ca-
łą tę ziemię, a następnie dał on ją w posiadanie Izraelowi, jako dziedzictwo,
dzieląc ją odpowiednio według plemion. Wtedy Izrael zaznał w tej ziemi pokoju
od wojny.
12: 1 Oto królowie [obszarów] ziemi po wschodniej stronie Jordanu, od
potoku Arnon do góry Hermon oraz w całej Arabie na wschodzie, który zdobyli
synowie Izraela i wzięli w posiadanie ich ziemie:
2
Sichona, króla Amorytów,
królującego w Cheszbonie [obszar ziemi] od Aroeru, leżący nad brzegiem poto-
626
* Oprócz Chiwwitów, mieszkających w Gibonie: Opuszcza tęn fragment w w. 19 LXX.
295
ku Arnon, od środka627* tej doliny potoku i połowę regionu Gileadu aż do potoku Jabbok, który stanowił równocześnie granicę z synami Ammona;
3
jak również obszar na wschodzie poprzez Arabę aż do wód Kinneret628*
i Araby, czyli Morza Słonego, w kierunku Bet-Jeszimot i bardziej na południe
do podnóża zboczy Pisga.
4
Ponadto [obszar ziemi]Oga629*, króla Baszanu, który jako jeden z ostat-
nich Refaitów, miał stolice w Asztarot i Edrei5, a którego ziemie obejmowały
górę Hermon i Salka630*, cały Baszan i sięgał aż do granicy z Geszurytami i
Maakatytami, jak również połowę regionu Gileadu, aż do granicy z Sichonem,
królem Cheszbonu.
6
Zwyciężył ich Mojżesz, sługa Jahwe wraz synami Izraela. Ziemię ich
oddał Mojżesz, sługa Jahwe631* w dziedzictwo plemionom Rubena, Gada i połowie plemienia Manassesa.
7
A oto znów królowie [obszarów] ziemi po zachodniej stronie Jordanu,
od Baal-Gad w dolinie Libanu aż do góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi,
zwyciężeni przez Jozuego i synów Izraela, których ziemię oddał Jozue w dziedzictwo plemionom izraelskim, odpowiednio do dokonanego przydziału (przez
los).
8
Znajdowały się te [obszary] ziemi na górze i na Szefeli, w Arabie i na
zboczach górskich, na stepie i w Negebie, jako własność Chetytów, Amorytów,
Kananejczyków, Peryzzytów, Chiwwitów, Jebusytów:
9
król Jerycha – jeden, król Aj, obok Bet –El – jeden,
10
król Jerozolimy – jeden, król Hebronu – jeden,
11
król Jarmutu – jeden, król Lakisz – jeden,
12
król Eglonu – jeden, król Gezer – jeden,
627
* LXX ma: w środku.
* LXX ma: Cenereq
629
* Zamiast Oga, króla. . . , LXX ma: kai. Wg basileu. j i Og król…
630
* LXX ma: kai. avpo. Selca tj. i od Selcha.
631
* LXX i Vg opuszczają w tym w. 6 podany drugu raz tytuł : sługa Jahwe/Pana.
628
296
13
król Debiru – jeden, król Gederu – jeden,
14
król Chormy – jeden, król Aradu – jeden,
15
król Libny – jeden, król Adullam – jeden,
16
król Maqqedy – jeden, król Bet-El – jeden632*,
17
król Tappuach – jeden, król Cheferu – jeden,
18
król Afek – jeden, król Szaronu – jeden633*,
19
król Madonu – jeden634*, król Chashoru – jeden,
20
król Szimronu635*– Meronu – jeden, król Akszafu – jeden,
21
król Tanak – jeden, król Megiddo – jeden,
22
król Kedesz – jeden, król Jokneam na Karmelu – jeden,
23
król Doru z wyżyny Dor- jeden, król Gojim z Gilgal – jeden,
24
król Tirshy636* – jeden. Razem wszystkich królów: trzydziestu jeden.
13: 1 Gdy Jozue posunął się znacząco w latach i był w bardzo podeszłym
wieku, wtedy Jahwe powiedział do niego: „Zestarzałeś się i jesteś już bardzo
stary, a pozostał ci jeszcze w tym kraju znaczny obszar ziemi do zajęcia.
2
A oto te obszary ziemi, które pozostały Jozuemu do zajęcia, a mianowi-
cie wszystkie obszary ziemi Filistynów i cały Geszur637*,
3
od Szichoru, leżącego przy wschodniej [granicy] z Egiptem, aż do pół-
nocnej [granicy] Ekronu638*, czyli ziemie kananejskie, będące własnością pięciu
632
* król Bet-El- jeden: Opuszcza tę frazę w w. 16b LXX.
* Podobnie czyni LXX w w. 18b z frazą: król Szaronu-jeden.
634
* król Madonu- jeden: Opuszcza również LXX w w. 19a.
635
* Zamiast król Szimronu w LXX występuje: basile, a Sumown tj. król Simoon, a zamiast
król Meron oddaje się tę drugą nazwę w tym greckim przekładzie LXX jako: basile, a
Marrwn tj. król Marronu.
636
* TM: Tircâ. WWWedług przyjętej transkrypcji piszemy s z niemym –h-. W BP oddaje się
tę spółgłoskę hebrajską przez –c- i czyta się tę miejscowość jako Tirca.
637
* LXX ma nie tylko cały Geszur/gr. o` Gesiri, ale również dodatek w postaci : i[kraj] Kananejczyków : kai. o` Cananai/oj
638
* LXX zamiast aż do północnej [granicy] Ekronu czyta: e[wj tw/n o`ri, wn Akkarwn evx
euvwnu, mwn tj. aż do rejonu Akkaron na północy.
633
297
władców filistyńskich z Gazy, Aszdodu, Aszkelonu, Gat i Ekronu, jak również
ziemie Awwitów.
4
A na południu znaczny obszar ziemi Kananejczyków, a mianowicie od
Ary, należącej do Sydończyków aż do Afeki i ziemie do granicy z Amorytami.
5
Następnie kraj Giblitów i cały Liban w kierunku wschodnim, [i dalej] od
Baal-Gad u podnóża [łańcucha] górskiego Hermonu, aż do Lebo-Chamat.
6
Ja [Jahwe] wypędzę sam wszystkich osadników z gór od Libanu aż do
Miśrefot-Maim, i wszystkich Sydończyków przed Izraelitami. Ty natomiast
przydziel tę ziemię na własność Izraelitom jako dziedzictwo, tak jak poleciłem
ci, to uczynić.
7
Podziel zatem tę ziemię jako dziedzictwo pomiędzy dziewięć plemion i
pół plemienia Manassesa”639*.
8
Druga połowa plemienia Manassesa, w tym Rubenici i Gadyci otrzymali
już swoje dziedzictwo, które dał im Mojżesz po stronie wschodniej Jordanu,
według tego, jak im ją przydzielił Mojżesz, sługa Jahwe, a mianowicie9 [ziemie]
od Aroeru, leżącego na brzegu potoku Arnon, i od miasta, które jest w środku
doliny, cały płaskowyż od Medeby do Dibonu 10 oraz wszystkie miasta Sichona,
króla Amorytów, który królował w Cheszbonie, jak również [ziemie] aż do granicy z Ammonitami.
11
Ponadto [otrzymali oni ziemie] Gileadu i regionu Geszurytów i Maak-
katytów, z całym [górskim obszarem łańcucha] gór Hermonu, jak i z całym [terytorium]Baszanu aż do Salka.
12
W [terytorium] Baszanu [otrzymali oni ziemie należące do] królestwa
Oga, który królował w Asztarot i w Edrei i był ostatnim potomkiem Refaitów,
którego pokonał Mojżesz, pozbawiając ziemi.
13
Jednak Izraelici nie zdołali wypędzić Geszurytów i Maakatytów. Dlate-
go Geszuryci i Maakatyci pozostali wśród Izraela aż do dzisiejszego dnia.
639
* LXX dodaje: a mianowicie od Jordanu aż do Wielkiego Morza na zachodzie. Ty im ją
rozdasz, aż do Wielkiego Morza /gr. avpo. tou/ Iorda, nou e[wj th/j qala, sshj th/j mega, lhj
kata. dusma. j h`li, ou dw, seij auvth, n h` qa, lassa h` mega, lh o`riei/
298
14
Tylko plemieniu Lewiego nie przydzielono części należnego im dzie-
dzictwa ziemi, ponieważ jego dziedzictwem są ofiary spalane640* dla Jahwe,
Boga Izraela: On jest ich dziedzictwem, zgodnie z tym, co powiedział [Jahwe,
Jozuemu ].
15
Mojżesz wyznaczył [również] część dziedzictwa plemieniu synów Ru-
bena odpowiednio do jego rodów.
16
Otrzymali oni zatem obszar ziemi od Aroeru, leżącego na brzegu poto-
ku Arnon i miasta w środku doliny i cały płaskowyż rozciągający się aż do Medeby, 17 Cheszbon ze wszystkimi miastami położonymi na wyżynie, a mianowicie Dibon, Bamot-Baal i Bet-Baal-Meon18, Jahsha, Kedemot, Mefaat19, Kirjatajim, Śibma, Sheret-Haszszachar, położone na górze, ponad doliną20, Bet-Peor,
zbocza Pishga, Bet-Hajeszimot21, nadto wszystkie miasta płaskowyżu i całe królestwo Sichona, króla amoryckiego, królujacego w Cheszbonie641*, zanim zwyciężył Mojżesz jego, jak również książąt z Madianu, a mianowicie Ewiego,
Rekema, Shura, Chura i Rebę, wasali Sichona, gdy osiedlili się na tych ziemiach.
22
Wtedy również Izraelici zabili Balaama, syna Beora, wróżbitę, który
padł od miecza przebity na wylot642* wraz z innymi podczas walki.
23
Granicą ziemi synów Rubena był Jordan. Taka zaś jest dziedziczna wła-
sność synów Rubena według ich rodów oraz ich miasta z przyległymi osadami.
24
Mojżesz wyznaczył również część dziedzictwa dla plemienia synów
Gada643*, odpowiednio do jego rodów.
25
Otrzymali oni w dziedzictwie [ ziemie w rejonie]Jazer i wszystkie mia-
sta Gileadu, połowę ziem synów Ammona aż do Aroeru, leżącego naprzeciw
Rabby26, i od Cheszbonu aż do Ramat-Mishpa i w Betonim oraz posiadłości od
Machanaim do granicy Lo-Debar27, a w dolinie Bet-Haram, Bet-Nimra, Sukkot i
640
* ofiary spalane/całopalne: Ten szczegół opuszcza LXX.
* królujacego w Cheszbonie: Ten fragment w w. 21 opuszcza LXX.
642
* przebity na wylot: LXX opuszcza ten szczegół.
643
* Zwrot dla plemienia Gada/dla synów Gada opuszczają LXX i Syr.
641
299
Sharon, które stanowiły resztę królestwa Sichona, króla Cheszbonu, jak i Jordan
i jego okolice aż do krańców morza Kinneret644* za Jordanem po jego wschodniej stronie.
28
Takie jest dziedzictwo synów Gada odpowiednio do ich rodów wraz z
miastami i przyległymi do nich osadami.
29
Mojżesz wyznaczył również część dziedzictwa dla połowy plemienia
synów Manassesa645*, odpowiednio do jego rodów.
30
Otrzymali oni w dziedzictwie ziemie od Machanaim, cały Baszan, całe
królestwo Oga, króla Baszanu, i wszystkie Osiedla Jaira, leżące w Baszanie,
czyli sześćdziesiąt miast.
31
Połowa Gileadu, ponadto Asztarot i Edrei, jako królewskie stolice kró-
lestwa Oga w Baszanie przypadły potomkom Makira, syna Manassesa, a dokładnie mówiąc, połowie synów Makira, odpowiednio do ich rodów.
32
Takiego to podziału ziemi jako dziedzictwa646* dokonał Mojżesz na
równinach Moabu, po drugiej strony Jordanu, na wschód od Jerycha.
33
Tylko plemieniu647* Lewiego nie przydzielono części należnego im
dziedzictwa ziemi, ponieważ jego dziedzictwem są ofiary spalane dla Jahwe,
Boga Izraela: On jest ich dziedzictwem, zgodnie z tym, co powiedział [Jahwe,
Jozuemu].
14: 1 To są terytoria, które otrzymali synowie Izraela na dziedziczną własność w ziemi Kanaan, a którą im przydzielili kapłan Eleazar i Jozue, syn Nuna
oraz naczelnicy rodów plemiennych Izraela.
644
* LXX zamiast Kinneret czyta: Cenereq
* W TM występuje dodatkowe wyjaśnienie: i było (to) dla połowy plemienia synów
Manassesa, który to fragment opuszcza LXX.
646
* W LXX dodano podsumowanie: które dziedziczy (dom. połowa plemienia Manassesa,
oraz plemiona Gada i Rubena).
647
* Tylko plemieniu: LXX opuszcza ten fragment w w. 33.
645
300
2
Zgodnie z poleceniem Jahwe przekazanym przez Mojżesza dokonano
podziału tego dziedzictwa ziemi[jeszcze]dla dziewięciu i pół plemion i uczyniono to za pomocą losów648*.
3
Mojżesz bowiem wyznaczył już dziedziczną własność dla dwu i pół
plemienia za Jordanem. Jednak dla lewitów nie wyznaczył dziedzictwa wśród
nich.
4
Synowie Józefa utworzyli dwa plemiona: Manassesa i Efraima. Lewici
nie otrzymali żadnego przydziału ziemi, oprócz kilku miast do zamieszkania
wraz przyległymi do nich pastwiskami dla bydła i trzód.
5
Izraelici uczynili tak przy podziale tej ziemi, jak to Jahwe polecił Mojże-
szowi.
6
Wtedy synowie Judy podeszli do Jozuego w Gilgal, a Kenizzyta Kaleb,
syn Jefunnego mówił do niego: „Ty wiesz, co Jahwe powiedział do Mojżesza,
męża Bożego w Kadesz-Barnea, w mojej i twojej sprawie.
7
Miałem wtedy czterdzieści lat, gdy Mojżesz, sługa Jahwe, wysłał mnie z
Kadesz-Barnea, abym zbadał kraj; i przyniosłem mu wiadomości zgodnie z moim rozeznaniem649*.
8
Kiedy znów moi bracia, którzy wyruszyli ze mną, zatrwożyli ludzi, ja
stałem odważnie przy Jahwe, moim Bogu9. W tym zatem dniu Mojżesz przysiągł, że ziemia, na której stanęły, na której stanęły twoje nogi, na pewno przypadnie tobie i twoim potomkom na zawsze jako trwałe dziedzictwo, ponieważ
byłeś wierny Jahwe, mojemu Bogu.
10
A teraz, spójrz! Jahwe zgodnie z obietnicą zachował mnie przy życiu.
Już czterdzieści pięć lat minęło, jak Jahwe oświadczył to Mojżeszowi, wtedy
gdy Izrael wędrował przez pustynię. Obecnie mam już osiemdziesiąt pięć lat.
648
* za pomocą losów TM ma: Büôral naHálätäm. LXX ma : kata. klh, rouj evklhrono, mhsan
w BHS proponuje się korektę na Bügôral ni|Hálû ´ôtäm, jak w w. 1 tj. za pomocą losu
przydzielił ją im tzn. dziedziczną własność.
649
* zgodnie z moim rozeznaniem/dosł. sercem. Liczne rkp Syp Targ i Vg uzupełniają zwrot
w TM : Ka´ášer `im-lübäbî i dodają: quod mihi verum videbatur.
301
11
Mimo to jeszcze wciąż jestem silny, jak w tym dniu, gdy Mojżesz mnie
posyłał. Jak dawniej, tak i dzisiaj mam tę samą siłę, aby wyruszać na wojnę i z
niej powracać.
12
Przydziel zatem mnie to górzyste terytorium, o którym tego dnia mówił
Jahwe. Ty sam słyszałeś w tamtym dniu, że Anakici osiedlili się w nim a ich
miasta są wielkie i ufortyfikowane. Jeśli Jahwe będzie ze mną, jak to mnie On
obiecał, zdobędę je”.
13
Wtedy Jozue pobłogosławił Kaleba, syna Jefunnego650* i dał mu He-
bron jako dziedziczną własność.
14
Dlatego Hebron należy do Kaleba, syna Jefunnego, Kenizzyty, jako je-
go dziedziczna własność, aż do dzisiejszego dnia, ponieważ był on wierny Jahwe, Bogu Izraela.
15
Dawniej Hebron nazywano Kiriat-Arba, od imienia Arby, który był
najwyższym mężczyzną wśród Anakitów.
Potem ta ziemia odpoczęła od wojny.
15: 1 Do plemienia synów Judy należały terytoria aż do granic Edomu,
obejmujące na południu pustynię Sin po jej najdalsze krańce. Otrzymali oni je
według rodów w wyniku losowania. 2 Zatem ich granica południowa rozpoczyna
się od południowego krańca Morza Słonego, przy zatoce i półwyspie na południowym wybrzeżu [tego Morza]
3
i biegnie dalej na południe do Wzgórza
Skorpionów, przechodząc przez Shin, a następnie przebiega w kierunku południowym do Kadesz-Barnea, a następnie do Cheshron, wznosząc się ku Addarowi i zawracając w Karkaa.
4
Dalej przechodzi przez Ashmon, sięgając Potoku Egipskiego aż do jego
ujścia w morze. To jest wasza południowa granica651*.
650
* Liczne rkp LXX dodają: Kenizzytę, jak w ww. 6. 14.
* LXX zmienia i zamiast zaimka dla was w TM tłumaczy za pomocą zdania: tou/to, evstin
auvtw/n o[ria avpo. libo, j : to są wasze terytoria od południowo-zachodniej granicy.
651
302
5
Natomiast granicą wschodnią stanowi Morze Słone aż do ujścia Jordanu.
Granica zaś od strony północnej rozpoczyna się od zatoki morza przy ujściu
Jordanu,
6
a następnie ciągnie się do Bet-Chogla, przechodząc w kierunku na pół-
noc do Bet-Araba i wznosząc się do Kamienia Bohana, której [nazwa wzięła
swój początek] od potomka Rubena.
7
Następnie granica biegnie w górę do Debiru powyżej Doliny Akor i za-
wraca w kierunku północnym do Gilgal652*, poprzez dolinę położoną na południe od wód potoku obok wyżyny Adummim; dalej granica ta prowadzi wzdłuż
wód En-Szemesz aż do ich ujścia do En-Rogel.
8
Potem ta granica wznosi się przez dolinę Ben-Hinnom na południe po
wzgórzu Jebusyty, czyli Jerozolimy, a następnie prowadzi aż na szczyt góry,
która leży naprzeciw doliny Hinnom na zachodzie, przy północnym krańcu doliny Refaim.
9
Dalej ta granica ze szczytu góry dochodzi aż do źródła wód Neftoach i
prowadzi aż do osad na górze Efron653*, a następnie kieruje się do Baala, czyli
Kiriat-Jearim.
10
Od Baala granica ta skręca ku zachodowi do góry Seir i przechodzi
przez północne zbocze góry Jearim, to jest Kesalon, z kolei obniża się aż do BetSzemesz i przechodzi przez Timnę11, po czym granica ta kieruje się ku północnym wzgórzom Ekronu, a następnie granica ta skręca do Szikronu, przechodzi
przez górę Baala, dochodzi aż do Jabneel i kończy się przy morzu.
12
Granicą zachodnią stanowi zatem Wielkie Morze wraz ze swym wy-
brzeżem. Taka jest granica wokół ziem potomków Judy, odpowiednio do ich rodów.
13
Zgodnie z poleceniem Jahwe, które przekazał Jozuemu, Kaleb, syn Je-
funnego, otrzymał dziedziczną własność wśród potomków Judy, a mianowicie
652
* LXX czyta tę nazwę Gilgal w TM jako Galgal /Galgal/hebr. Gelilot/?/.
* LXX oddaje tę frazę w w. 9 krócej, a mianowicie eivj to. o; roj Efrwn tj. prowadziła do
góry Efron.
653
303
Kiriat-Arba, czyli Hebron, które należało do ojca Anaka. 14 Kaleb wypędził stąd
trzech synów Anaka654*: Szeszaja, Achimana i Talmaja.
15
Stamtąd wyruszył on przeciwko osadnikom Debiru, który dawniej na-
zywał Kiriat-Sefer.
16
Wtedy właśnie wyrzekł Kaleb takie słowa: „Temu, kto zdobędzie Ki-
riat-Sefer i zajmie je, dam moją córkę Aksę za żonę.
17
Zdobył je Otniel, syn Kenaza, brat Kaleba, jemu zatem dał za żonę swo-
ją córkę, Aksę.
18
Gdy przybyła Aksa, nakłoniła swego męża, aby prosił jej ojca o pole.
Przybywając do Kaleba zsiadła ona z osła, a on ją zapytał: „Czego sobie życzysz?”
19
Wtedy ona odpowiedziała: „Bądź błogosławiony! W związku z moim
zamążpójściem otrzymałam od ciebie w darze już Negeb, dodajże mnie do tego
jeszcze źródła wód. I dał jej źródła w górach i na nizinie.
20
A takie jest dziedzictwo plemienia synów Judy według ich rodów:
I.21
Miasta, które znajdowały się w Negebie na krańcu plemienia synów
Judy, w pobliżu granicy Edomu były następujące: Kabseel, Eder, Jagur,
22
Qina, Dimona, Adada,
23
Qedesz, Chashor, Jitnan,
24
Zif, Telam, Bealot,
25
Chasor-Chadatta, Keriot-Chesron, czyli Chashor,
26
Amam, Szema, Molada,
27
Chasar-Gadda, Cheszmon, Bet-Pelet,
28
Chasar-Szual, Beer-Szeba, Bizjota i inne przynależne do niej miasta i
osady655*
29
Baala, Ijjim, Esem,
30
Eltolad, Kesil, Chorma,
654
* trzech synów Anaka: Brakuje tego uściślenia w LXX.
* Bizjota w TM. LXX ma : i inne przynależne do niej miasta i osady: kai. ai` kw/mai
auvtw/n kai. ai` evpau, leij auvtw/n
655
304
31
Siklag, Madmanna, Sansanna,
32
Lebaot, Szilchim, En-Rimmon. Razem: dwadzieścia dziewięć miast
wraz z przyległymi osadami.
II.33
W Szefeli: Esztaol, Sora, Aszna,
34
Zanoach, En-Gannim, Tappuach, Enam,
35
Jarmut, Adullam, Soko, Azeka,
36
Szaaraim, Aditaim, Gedera, Gederotaim. Razem: czternaście miast wraz
z przyległymi osadami.
III.37
Senan, Chadasza, Migdal-Gad,
38
Dilan, Mishpe, Jokteel,
39
Lakisz, Boskat, Eglon,
40
Kabon, Lachmas, Kitlisz,
41
Gederot, Bet-Dagon, Naama, Makkeda. Razem: szesnaście miast wraz z
przyległymi osadami.
IV.42
Libna, Eter, Aszan,
43
Jiftach, Aszna, Nesib,
44
Keila, Akzib, Maresza. Razem: dziewięć miast wraz z przyległymi osa-
dami.
V.45
46
Ekron i przynależne do niego miasta i osady,
a od Ekronu aż do morza również wszystkie miasta leżące w pobliżu
Aszdodu i ich osady;
47
Aszdod i przynależne do niego miasta i osady; Gaza i przynależne do
niej miasta i osady aż do Potoku Egipskiego i Wielkiego Morza, które stanowiło
ich [naturalną] granicę.
VI.48
W górach: Szamir, Jattir, Soko,
49
Danna, Kirjat-Sanna, czyli Debir,
50
Anab, Esztemoa, Anim,
51
Goszen, Cholon, Gilo. Razem: jedenaście miast wraz z przyległymi
osadami.
305
VII.52
Arab, Ruma656*, Eszan,
53
Janum, Bet-Tappuach, Afeka,
54
Chumta, Kirjat-Arba, czyli Hebron, Sijor. Razem: dziewięć miast wraz
z przyległymi osadami.
VIII.55
Maon, Karmel, Zif, Jutta,
56
Jizreel, Jokdeam, Zanoach,
57
Hakkain, Gibea, Timna. Razem: dziesięć miast wraz z przyległymi osa-
dami.
IX.58
59a
Chalchul, Bet-Sur, Gedor,
Maarat, Bet-Anot, Eltekon. Razem: sześć miast wraz z przyległymi
osadami.
X.59b
Tekoa657*, Efrata, czyli Betlejem, Peor, Etam, Kulon, Tatam, Sores,
Kerem, Gallim, Bet-Ter, Manocho. Razem: jedenaście miast wraz z przyległymi
osadami.
XI.60
Qirjat-Baal, czyli Qirjat-Jearim i Rabba. Razem: dwa miasta wraz z
przyległymi osadami.
XII.61
62
Na pustyni: Bet-Haaraba, Middin, Sekaka,
Nibszan, Ir-Melach i Engaddi. Razem: sześć miast wraz z przyległymi
osadami.
63
Potomkowie Judy nie zdołali jednak wypędzić Jebusytów, którzy osie-
dlili się w Jerozolimie. Dlatego mieszkają oni w Jerozolimie wśród potomków
Judy do dzisiejszego dnia.
16: 1 Według losowania658* [plemionom] synów Józefa przypadło w
udziale to terytorium659*, które rozciąga się od Jordanu naprzeciw Jerycha, przez
656
* TM, Syp i Vg mają: rûmâ . LXX czyta zaś: Remna. . . Liczne rkp LXX/Mss i Targ mają:
Duma.
657
* Tekoa… do końca inne nazwy w tym w.59b wraz z podsumowaniem nie wystepują w TH
tylko w LXX.
306
pustynię od Jerycha po stronie wschodniej wznosi się ku wzgórzom do Bet- El, 2
a następnie prowadzi od Bet-El do Luz660* i skręca ku posiadłościom Arkijczyków w Atarot,
3
a w końcu obniża się ku zachodowi do ziemi Jafletytów i do
Dolnego Bet-Choron i aż do Gezer, gdzie dosięga morza.
4
To [terytorium]stanowiło dziedziczną własność synów Józefa: Manasse-
sa i Efraima.
5
A oto terytorium potomków Efraima według ich rodów: na wschodzie
granica ich dziedzicznej własności rozciąga się od Atrot-Addar i sięga aż do
Górnego Bet-Choron,
6
a następnie granica biegnie aż ku morzu. Na północy od Mikmetat zwra-
ca się granica w kierunku wschodnim i przez Taanat-Szilo biegnie dalej na
wschód do Janocha.
7
Z Janocha obniża się do Atarot i Naarata661*, dochodzi do Jerycha i koń-
czy się nad Jordanem.
8
Z Tappuach biegnie granica w kierunku zachodnim do potoku Kana i
dochodzi do morza Taka jest dziedziczna własność potomków Efraima według
ich rodów.
9
Oprócz tego do potomków Efraima należą również wydzielone miasta z
dziedzictwa synów Manassesa, wraz z przyległymi osadami.
10
Jednak nie zdołali oni wypędzić Kananejczyków, którzy osiedlili się w
Gezer. Dlatego aż po dzisiejszy dzień Kananejczycy pozostają wśród Efraimitów, jako robotnicy pracujący przymusowo662*.
658
* LXX ma zwrot: kai. evge, neto ta. o[ria ui`w/n Iwshf, c i był los, co w TM oddano
dosłownie: wajjëcë´ haGGôräl: i wyszedł los. Stąd tłumaczenie w duchu j. polskiego: według
losowania.
659
* W TM brakuje to terytorium /hebr. wajühî Gübûl (zob. w. 5).
660
* LXX opuszcza miejscowość: Luz.
661
*… Naarata: LXX tłumaczy tę miejscowość za pomocą zwrotu: kai. ai` kw/mai auvtw/n
tj. Atarot i należące do niej osady.
662
* jako robotnicy pracujący przymusowo: LXX opuszcza ten fragment w w. 10.
307
17: 1 Według losowania663* przypadło również w udziale terytorium dla
plemienia Manassesa, ponieważ był on najstarszym synem Józefa. Makirowi,
najstarszemu synowi Manassesa i ojcu Gileada wyznaczono Gilead i Baszan.,
ponieważ był wojownikiem. 2 Według losowania otrzymali udział w terytorium
pozostali synowie Manassesa i ich rody, a mianowicie synowie Abiezera, synowie Cheleka, synowie Asriela, synowie Sychema, synowie Chefera i synowie
Szmida. Ci synowie stanowią męską gałąź potomków Manassesa, syna Józefa,
według ich rodów.
3
Natomiast Selofchad, syn Chefera, który był synem Gileada, ten znów
synem Makira, a on synem Manassesa664*, nie miał synów, lecz same córki. Nazywały się one kolejno: Machla, Noa, Chogla, Milka i Tirsha.
4
Przyszły one do Eleazara, kapłana i do Jozuego, syna Nuna, i do naczel-
ników [Izraela], mówiąc: „Jahwe polecił Mojżeszowi, aby dać nam również
dziedziczną własność wśród naszych braci”. Wyznaczył im zatem, zgodnie ze
słowami Jahwe, dziedziczną własność wśród braci ich ojca. 5 W ten sposób Manasses otrzymał dziesięć części w tej ziemi, oprócz ziemi Gilead i Baszan, leżącej po drugiej stronie za Jordanem.
6
Natomiast w związku z tym, że córki Manassesa otrzymały dziedziczną
własność wśród synów [Manassesa, braci ich ojca], terytorium Gileadu przypadło w udziale pozostałym synom Manassesa.
7
Granica dziedzicznej właśności Manassesa665* biegła od strony Aszera
do Mikmetat, leżącego w kierunku na wschód od Sychem, a następnie kierowała
się na południe do osadników przy En-Tappuach666*.
663
* W LXX tłumaczy się podobnie jak w Joz 16,1.
* który był synem Gileada, ten znów synem Makira, a on synem Manassesa: Ten fragment
genealogii w w. 3 opuszcza LXX.
665
* LXX dodaje synów Manassesa.
666
* LXX dodaje przed En-Tappuach następujące wyjaśnienie, a mianowicie: kai. Iassib evpi.
phgh. n Qafqwq tj. do Jassib do źródła Thafthoth/hebr. Tappuach.
664
308
8
Osada Tappuach należała do Manassesa, ale En-Tappuach [tj. sama oko-
lica wokół źródła]667*, znajdująca się na granicy Manassesa należała już do
Efraima.
9
Następnie granica schodziła do potoku Qana. Na południe od tego poto-
ku znajdowały się miasta efraimskie pośród miast Manassesa. Natomiast granica
Manassesa przebiegała po północnej stronie od tego samego potoku i kończyła
się przy morzu.
10
A zatem terytoria leżące na południu należały do Efraima, a
na północy – do Manassesa, a jego granicą było morze. Od strony północnej
graniczyło ono z plemionami Aszera, na wschodzie zaś – z Issachara. 11 Ponadto
w terytoriach plemion Issachara i Aszera do Manassesa należały: Bet-Szean
wraz z przynależnymi osadami, Jibleam wraz z przynależnymi osadami, mieszkańcy Dor wraz z przynależnymi osadami, mieszkańcy Endor wraz z przynależnymi osadami, mieszkańcy Tanak wraz z przynależnymi osadami i mieszkańcy
Megiddo wraz z przynależnymi osadami oraz trzecią część Nafat668*.
12
Jednak synowie Manassesa nie potrafili wziąć w posiadanie tych miast,
dlatego Kananejczycy nadal przebywali w tej ziemi.
13
Gdy jednak synowie Izraela stali się silniejsi, przeznaczyli Kananejczy-
ków tylko do przymusowych prac, a zatem nie wypędzając ich z tej ziemi.
14
Plemiona Józefa zwróciły się do Jozuego pytając: „Dlaczego dałeś nam
dziedziczną własność wyznaczoną tylko przez jeden los i tylko jedną część ? Jesteśmy bowiem licznym ludem, któremu Jahwe pobłogosławił w tym aż dotąd.
669
*.
15
Jozue im odpowiedział, mówiąc: „Jeśli zatem stanowisz tak liczny lud,
to idź do ziemi Peryzzytów i Refaitów, krainy zalesionej i wykarczuj ją sobie,
skoro jest ci za ciasno na górach Efraima”. 16 Wtedy odpowiedzieli potomkowie
667
* zob. dodatek z LXX w w. 7 (zob. wyż.).
* LXX uwzględnia tylko trzy miejscowości, a mianowicie Bet-Szean, Jibleam i Dor z TH,
a opuszcza w w. 11 fragment dotyczący innych czterech, a mianowicie Endor, Tanak,
Megiddo i Nafat.
669
* (…), któremu Jahwe pobłogosławił w tym aż dotąd. Ten fragment w w. 14 opuszcza
LXX.
668
309
Józefa: „Nie wystarcza nam, wprawdzie ta Góra, ale wszyscy Kananejczycy mają żelazne wozy bojowe, zarówno ci, którzy osiedlili się w dolinach, jak i ci, którzy mieszkają w Bet-Szean i w jego przynależnych osadach, jak również na nizinie Jezreel”.
17
Wtedy Jozue odpowiedział potomkom Józefa, Efraimowi i Manasseso-
wi670*, mówiąc: „Ty jesteś licznym ludem i masz zatem wielką siłę. Nie otrzymałeś zatem tylko jednej części [przez losowanie].
18
Otrzymałeś [zgodnie z tym losowaniem] kraj górzysty i zalesiony, a za-
tem, gdy go wykarczujesz, to poszerzysz jego granice i otrzymasz dodatkowo
ziemię, która także będzie należeć do ciebie. A Kananejczyków [później] zdołasz wypędzić stąd, chociaż posiadają żelazne wozy bojowe i są silni”.
18: 1 Następnie całe zgromadzenie synów Izraela zebrało się w Szilo i postawiono tu [na stałe]Namiot Zgromadzenia ,ponieważ cała ta ziemia była już
przez nich zajęta.
2
Pozostawało jednak jeszcze wśród synów Izraela siedem plemion, któ-
rym dotąd nie przydzielono dziedzicznej własności.
3
Wtedy Jozue powiedział do tych zgromadzonych synów Izraela: „Jak
długo będziecie opieszale postępować i odwlekać zajmowanie671* tej ziemi, którą dał wam Jahwe, Bóg waszych przodków?
4
Wybierzcie sobie zatem po trzech przedstawicieli z każdego plemienia,
chcę ich posłać, aby zbadali tę ziemię i opisali ją, mając na uwadze przyszły podział tej dziedzicznej własności, a po wykonaniu zadanie powrócą do mnie.
5
Oni podzielą tę ziemię na siedem części, przy czym plemię Judy pozo-
stanie na swojej dotychczasowej dziedzicznej własności od wspólnej granicy na
670
* (…), Efraimowi i Manassesowi; Opuszcza te imiona LXX.
* W TH odwlekać zajmowanie tej ziemi /dosł. nie wchodzić do zdobytej walką ziemi. LXX
opuszcza to uściślenie.
671
310
południe, a plemiona672* Józefa na swojej dziedzicznej własności od tej granicy
na północ.
6
Następnie sporządzicie opis tej podzielonej na siedem części ziemi i
przyniesiecie go tutaj673* do mnie, a ja rzucę dla was losy wobec Jahwe, naszego Boga
7
Lewici nie otrzymają żadnej z części dziedzicznej własności pomiędzy
wami, ponieważ ich dziedzictwo będzie związane z kapłaństwem Jahwe. On będzie ich dziedzictwem. Także plemiona Gada, Rubena i połowa Manassesa
otrzymali swoją dziedziczną własność po wschodniej stronie od rzeki Jordan. Tę
dziedziczną własność wyznaczył im już Mojżesz, sługa Jahwe.
8
Ci, wybrani przedstawiciele
674
*, [z tych siedmiu plemion], wstali i wy-
ruszyli w drogę, aby opisać tę ziemię. Jozue, przygotowując ich do zleconej im
misji, przed wyruszeniem w drogę, [ponownie] im powiedział: „Idźcie, obejdźcie tę ziemię i opiszcie ją, a następnie wróćcie do mnie. Wtedy ja, tutaj, w Szilo
rzucę dla was losy przed obliczem Jahwe”.
9
Oni poszli675*, mierząc tę ziemię i spisując ją, [jak również] miasta,
dzieląc ją na siedem części. Potem wrócili do Jozuego, do obozu w Szilo, przynosząc mu ten spis.
10
Wtedy Jozue rzucił dla nich losy w Szilo przed obliczem Jahwe i sto-
sownie do podziału dokonanego przez nich, przydzielił on te części dla synów
Izraela676*.
11
Pierwszy los padł677* na pokolenie Beniamina, odpowiednio do ich ro-
dów. Ich wylosowane terytorium znajdowało się między dziedziczną własnością
plemion Judy i Józefa.
672
* LXX ma: kai. oi` ui`oi. Iwshf tj. i synowie Józefa.
* tutaj : LXX i Syp opuszczają to uściślenie.
674
* Ci (wybrani przedstawiciele)…Opuszcza LXX.
675
* LXX ma: i oglądnieli ją.
676
* przydzielił on te części dla synów Izraela: LXX opuszcza ten fragment w w. 10.
677
* TH ma: i wyszedł.
673
311
12
Od strony północnej granica ich dziedzicznej własności rozpoczynała
się od Jordanu i wznosiła się przez północne stoki wzgórz Jerycha, a potem biegła przez górzyste tereny na zachodzie i dochodziła do pustyni Bet-Awen.
13
Stąd dochodziła granica do Luz, po stronie południowej przez górskie
zbocza Luz678*, czyli Bet-El, po czym ta granica zniżała się aż do Atrot-Addar, a
następnie wznosiła się ku górze, leżącej na południowej stronie Dolnego BetChoron.
14
Następnie ta granica zmieniając kierunek z zachodniego679* na połu-
dniowy, skręca i wraca, biegnąc dalej na południe od góry wznoszącej się naprzeciw Bet-Choron i kończąc się w Qiriat-Baal, czyli Qiriat-Jearim, mieście należącym do potomków Judy. Taka jest strona zachodnia [granicy i terytorium
synów Beniamina].
15
Natomiast południowa strona granicy rozpoczyna się od krańców [ ziem
w] Qiriat-Jearim680*, a następnie granica biegnie ku zachodowi681* i dochodzi682* do źródeł Wód Neftoach.
16
Dalej ta granica schodzi do podnóża góry od strony wschodniej, leżącej
naprzeciw doliny Ben-Hinnom, w północnej części równiny Refaim683*, po
czym obniża się w dolinę Hinnom, przez południowe zbocze góry Jebusytów i
schodzi znów do okolic źródła En- Rogel.
17
Z kolei ta granica kieruje się na północ i biegnie do En-Szemesz, i do
Gelilot684*, które leży naprzeciw wzniesienia Adummim, z którego zstępuje do
678
* przez górskie zbocza Luz: LXX opuszcza ten fragment tekstu w w. 13.
* W TM określa się ten kierunek zachodni bardziej obrazowo, a mianowicie za pomocą
zwrotu: od strony morza.
680
* LXX określa tę miejscowość za pomocą nazwy: Kariaq Baal ; TM: Qiriat-Jearim.
681
* Podobnie, jak w w. 14, ten kierunek zachodni określa się w TH w w. 15 bardziej
obrazowo: i dochodzi aż do morza.
682
* LXX wstawiła w tym w. 15 fragment: kai. dieleu, setai o[ria eivj Gasin evpi. phgh. n
u[datoj Nafqw tj. i dochodzi aż do Gasin do źródła Naftho. /hebr. Neftoach.
683
* równiny/doliny Refaim. LXX w nawiązaniu do Joz 15, 8 ma: na, phj Onnam tj. na
równinie/ w dolinie Onnama.
684
* zob. Joz 15, 7 w TM zamiast Gilgal (?)
679
312
Kamienia Bohana, [ tak nazywanej miejscowości ze względu na imię] syna Rubena.
18
Potem przechodzi północnymi stokami naprzeciw Araby685* i dochodzi
do niej.
19
Od północy dalej granica biegnie zboczami górskimi Bet-Chogla i koń-
czy się przy zatoce Morza Słonego, na południe od ujścia Jordanu. Taka była
zatem granica południowa. [terytorium plemienia synów Beniamina].
20
Znów od strony wschodniej tę granicę stanowił Jordan.
W tych zatem granicach synowie Beniamina według ich rodów otrzymali
dziedziczną własność.
21
Przydzielonymi według ich rodów miastami Beniamina były: Jerycho,
Bet-Chogla, Emeq-Qeshish, 22 Bet-Araba, Shemarajim, Bet-El, 23 Awwim, Para,
Ofra,
24
Kefar-Ammonaj, Ofni686*, Geba. W sumie: dwanaście miast wraz z
przyległymi osadami. 25 Gibeon, Rama, Beerot,
26
Mishpa, Kefira, Mosha;
27
Reqem, Jerpeel, Tarala,
28
Sela-Elef, Jebusi,
czyli Jerozolima, Gibat, Qiriat-Arim. W sumie: czternaście miast wraz z przyległymi osadami. Taka zatem była dziedziczna własność synów Beniamina według ich rodów.
19: 1 Drugi los padł na plemię Symeona i przydzielono mu tę część [plemienną ]według jego rodów. Znajdowała się ona pośród dziedzictwa potomków
Judy.
2
Należały do niej miasta: Beer-Szeba, Szema, Molada;
Bala, Esem,
4
Eltolad, Betul, Chorma,
5
3
Chasar-Szual,
Siklag, Bet-Markabot, Chasar-Susa,
6
Bet-Lebaot, Szaruchne. Razem: trzynaście miast wraz z ich osadami.
7
Nadto Ain, Rimmon, Eter i Aszan, czyli razem: cztery miasta wraz z
przyległymi osadami.
685
* naprzeciw Araby: LXX oddaje ten zwrot: kata. nw, tou Baiqaraba avpo. borra/ tj.
naprzeciw Baitharaba na północ.
686
* Ofni. LXX ma: Moni
313
8
Oprócz tego wszystkie osady, jakie należały do miast aż do Baalat-Beer
i Ramat w Negebie. Te [tereny i miasta] stanowiły dziedziczną własność plemienia Symeona, odpowiednio jego rodów.
9
Ta dziedziczna własność Symeona była częścią pochodzacą z dziedzic-
twa potomków Judy, które było zbyt wielkie dla nich. Dlatego potomkowie Symeona otrzymali swoją część plemienną wśród dziedzictwa Judy.
10
Trzeci los padł na plemię Zabulona i przydzielono mu część[ plemien-
ną]według jego rodów. Ta część [plemienna] sięgała aż do Śarid687*. 11 Następnie granica biegła na zachód688* w kierunku Marala i dochodziła do Dabbaszet
aż do potoku, który płynie po wschodniej stronie od Joqneam.
12
[Po drugiej stronie] od Śarid689* granica prowadzi ku wschodowi,
[gdzie wschodzi słońce], aż do granicy w Kislot-Tabor, a następnie biegnie ku
Dabrat i wznosi się do Jafii,
13
Stąd znów przechodzi dalej ku wschodowi690*, do Gitta-Chefer, do Itta-
Qashim i biegnie dalej do Rimmon i kieruje się do Nea.
14
Potem granica zawraca w kierunku północnym do Channaton i kończy
się w dolinie Jiftach-El.
15
Z miast[do Zabulona]należały: (…)691* Qattat, Nahalal, Szimron, Jidala
i Betlejem. Razem: dwanaście miast wraz z przyległymi do nich osadami.
16
Taka była dziedziczna własność synów Zabulona odpowiednio do ich
rodów i takie należały do nich miasta wraz z przyległymi do nich osadami.
17
Czwarty los padł na Issachara692, to jest na jego potomków, odpowied-
nio do ich rodów.
687
* Według LXX nazwa ta w w. 10 brzmi Esdek
* TH ma nadto: gdzie zachodzi słońce.
689
* LXX czyta znów tę nazwę miejscowości w w. 12 : Seddouk (por. inaczej w w. 10).
690
* TH ma nadto: gdzie wschodzi słońce.
691
* Lista miast w TH jest prawdopodobnie uszkodzona i stąd niekompletna, jakby to
wynikałoby z podsumowania, gdzie mówi się o dwunastu miejscowościach. Stąd
zaznaczyłem tę niekompletność listy siedmiu miast za pomocą znaku (…). Inne opinie : zob.
Kom. niżej.
692
* Przyjmuje popularne brzmienie tego imienia. TM ma: jiSSäJkär
688
314
18
Ich część [plemienna] obejmowała terytorium: Jizreel, Kesulot, Szu-
nem19, Chafaraim, Szijon, Anacharat20, Rabbit, Qiszjon, Ebesh21, Remet, EnGannim, En-Chadda, Bet-Pacesh.
22
Granica dociera do Taboru, Szachashima i Bet-Szemesz, a następnie
kończy się nad Jordanem. Razem stanowiło to szesnaście miast wraz z przyległymi osadami.
23
To terytorium stanowiło dziedziczną własność dla plemienia Issachara,
odpowiednio do jego rodów i takie należały do nich miasta wraz z przyległymi
osadami.
24
Piąty los padł na plemię Aszera i przydzielono mu część[ plemien-
ną]według jego rodów.
25
Ta część [plemienna] obejmuje: Chelqat, Chali, Beten, Akszaf26,
Alammelek, Amad, Miszeal. Na zachodzie granica ich dziedzicznej własności
styka się z Karmelem i Szichor-Libnat.
27
Następnie na wschodzie granica zawraca stąd do Bet-Dagon i przebiega,
stykając się dziedzictwem Zabulona, a na północy z doliną Jiftach-El. Dalej biegnie przez Bet-Emeq i Neiel, kieruje się na północ do Kabulu28, Abdonu, Rechobu, Chammonu, Qany aż do Wielkiego Sydonu.
29
Potem granica zawraca znów do Rama i aż do warownego miasta Tyru,
potem skręca do Chosa i kończy się przy morzu. Do [Aszera]należą także: Machaleb, Akzib,
30
Umma, Afek i Rechob. W sumie: dwadzieścia dwa miasta wraz z przy-
ległymi osadami.
31
Taka była ta część dziedziczna plemienia synów Aszera, odpowiednio
do ich rodów i takie należały do nich miasta wraz z przyległymi osadami.
32
Los szósty padł na potomków Neftalego, odpowiednio do jego rodów.
33
Granica ich dziedzicznej własności biegnie od Chelef, od Dębu w Sha-
ananim do Adami-Neqeb i Jabneel aż do Laqqum i kończy się przy Jordanie.
315
34
Następnie na zachodzie granica zdąża ku Aznot-Tabor, dochodzi do
Chuqoqa, stykając się od południa z dziedzictwem Zabulona, a od zachodu z
dziedzictwem Aszera, jak również od wschodu, [podobnie jak Juda]693*, graniczy z Jordanem.
35
Warownymi miastami były tutaj: Shiddim, Sher, Chammat, Raqqat,
Kinnaret36, Adama, Rama, Chasor37, Qedesz, Edrei, En-Chasor38, Jiron, MigdalEl, Chorem, Bet-Anat, Bet-Szemesz. Razem: dziewiętnaście miast wraz z przyległymi osadami.
39
To stanowiło dziedziczną własność plemienia Neftalego, odpowiednio
do ich rodów i takie należały do nich miasta wraz z przyległymi osadami.
40
Siódmy los padł na plemię Dana, odpowiednio do ich rodów.
dziedziczna własność obejmuje terytoria: Shorea, Esztaol, Ir-Szamesz,
labbin, Ajjalon, Jitla,
43
Elon, Timnatę, Eqron,
Wihud, Bene-Beraq, Gat-Rimmon,
46
44
42
41
Ich
Szaa-
Elteqe, Gibbeton, Baalat.
45
Me-Jarkon, Raqqon wraz z obszarem na-
przeciw Jafy.
47
Gdy synowie Dana utracili swoją część694* wyruszyli do walki prze-
ciwko [osadnikom miasta] Leszem. Zdobyli je, a ich mieszkańców zabili mieczem695* Przejmując to miasto w nim osiedlili się i nadali mu nazwę Dan od
imienia ich przodka Dana.
48
To stanowiło dziedziczną własność plemienia Dana, odpowiednio do
ich rodów i takie należały do nich miasta wraz z przyległymi osadami.
49
Gdy zakończono podział terytorium kraju na poszczególne czę-
ści[plemienne], Izraelici wyznaczyli również wśród siebie dziedziczną własność
dla Jozuego, syna Nuna.
693
* W LXX brakuje frazy: podobnie jak Juda, czy: jak i z Judą (?)
* tł, za: TH. LXX podaje jako przyczynę walki z Leszem, iż posiadłość dla Danitów była
za mała i wąska.
695
* W TH występuje zwrot, który oznacza dosłownie: ostrzem miecza.
694
316
50
Uczynili to z polecenia Jahwe i dali mu miasto, którego sam zażądał, a
mianowicie Timnat-Serach w górach Efraima. On odbudował to miasto i osiadł
w nim.
51
Takie są części dziedzicznej własności, które przy pomocy losowania
przydzielili kapłan Eleazar, Jozue, syn Nuna i naczelnicy rodów plemionom
Izraela w Szilo, przed Jahwe, u wejścia do Namiotu Spotkania.
Wtedy zakończono podział kraju.
20: 1 Jahwe wypowiedział do Jozuego takie słowa:
2
„Powiedz synom
Izraela, aby wyznaczyli sobie miasta azylu, o których mówiłem wam przez
Mojżesza. 3 Tam będzie mógł znaleźć schronienie zabójca, który zabił człowieka przypadkowo i nieumyślnie. W nich znajdziecie również schronienie przed
mścicielem krwi.
4
Gdy taki zabójca chciałby schronić się w jednym z tych miast powinien
najpierw stanąć przed bramą miasta i przedstawić naczelnikom tego miasta swoją sprawę. Wtedy oni po przesłuchaniu przyjmą go do miasta i wyznaczą mu
miejsce pobytu i będzie mógł zatrzymać się pośród nich. 5 Jeśli będzie go ścigał
mściciel krwi, to nie wydadzą go w jego ręce, gdyż nieumyślnie zabił swego
bliźniego, do którego wcześniej nie żywił nienawiści.
6
Zabójca powinien jednak pozostać w tym mieście, dopóki nie stanie
przed sądem zgromadzenia, a potem aż do śmierci najwyższego kapłana, który
w tym czasie będzie sprawował swój urząd. Dopiero wtedy może ten zabójca
wrócić do swego miasta i do swego domu w mieście, z którego wcześniej wyszedł”.
7
Poświęcili696* w tym celu Qedesz w Galilei w górach Neftalego, Sy-
chem w górach Efraima oraz Qiriat-Arba, czyli Hebron697* w górach Judy.
696
* poświęcili. W miejsce tej terminologii kapłańskiej w Lb 35,12 stosuje się czasownik:
wybrali.
697
* Odnośnie pisowni : zob. wyż. Joz 14,15
317
8
Po drugiej strony Jordanu, na wschód od Jerycha698*, wyznaczyli w
dziedzictwie plemienia Rubena miasto Beser, położone na płaskowyżu pustyni,
w dziedzictwie plemienia Gada miasto Ramot w Gileadzie i w dziedzictwie
plemienia Manassesa miasto Golan w Baszanie.
9
Te oto miasta zostały wyznaczone dla wszystkich Izraelitów i dla cudzo-
ziemców, którzy pozostają wśród nich, aby każdy, kto nieumyślnie zabił człowieka, tam mógł się schronić, nie ponosząc z ręki mściciela krwi śmierci, zanim
tamten nie stanie przed zgromadzeniem.
21: 1 Następnie przełożeni rodów lewickich przystąpili do kapłana Eleazara, do Jozuego, syna Nuna, i do naczelników rodów plemion Izraela,
2
i powiedzieli do nich w Szilo w ziemi Kanaan: „Jahwe nakazał przez
Mojżesza, aby przydzielona nam miasta do osiedlenia się wraz z przyległymi do
nich pastwiskami dla naszego bydła”.
3
Izraelici zatem oddali lewitom ze swej dziedzicznej własności, zgodnie z
rozkazem Jahwe, ich miasta wraz z przyległymi do nich pastwiskami.
4
Zgodnie z przeprowadzonym losowaniem jako pierwszy swój dział
otrzymały rody Kehatytów. Tym potomkom kapłana Aarona spośród lewitów
według losowania dano trzynaście miast od plemion Judy, Symeona i Beniamina.
5
Pozostałym zaś potomkom Kehata, odpowiednio do ich rodów699, *
przypadło według losowania dziewięć miast od plemion Efraima, Dana i od połowy plemienia Manassesa.
6
Następnie potomkom Gerszona, odpowiednio do ich rodów700*, przypa-
dło znów według losowania trzynaście miast od rodów plemion Issachara, Aszera, Neftalego i od połowy plemienia Manassesa w Baszanie.
698
* na wschód od Jerycha. To uściślenie opuszcza się w LXX.
* odpowiednio do ich rodów. TH ma: z ich rodów plemiennych.
700
* Podobnie jak w w. 5 w TH ma: z ich rodów plemmiennych.
699
318
7
Z kolei potomkom Merariego, odpowiednio do ich rodów, przypadło
według losowania dwanaście miast od pokoleń Rubena, Gada i Zabulona.
8
Izraelici zatem dali lewitom te miasta zgodnie z przeprowadzonym lo-
sowaniem wraz z przyległymi do nich pastwiskami, jak im to nakazał Jahwe
przez Mojżesza.
9
Te miasta, których nazwy tu wymieniono, dali im Izraelici z dziedzicz-
nej własności plemion Judy i Symeona:
10
Najpierw przypadły one w udziale potomkom Aarona z rodu Kehaty-
tów, synom Lewiego, ponieważ na nich padł pierwszy los.
11
Przekazali im główne miasto Anakitów Qiriat-Arba, czyli Hebron701*
na górach Judy wraz z przyległymi do niego pastwiskami. Arba był ojcem Anaka702*.
12
Jednakże pola tego miasta i jego osady były już oddane na własność
Kalebowi, synowi Jefunnego13. Potomkom kapłana Aarona dali oni miasto azylu
dla zabójców, czyli Hebron wraz z jego pastwiskami, jak i Libnę wraz z jego pastwiskami14, Jattir wraz z jego pastwiskami, Esztemoa wraz z jego pastwiskami,
15
Cholon wraz z jego pastwiskami, , Debir wraz z jego pastwiskami,
16
Ajin703*
wraz z jego pastwiskami, Juttę wraz z jego pastwiskami, Bet-Szemesz wraz z
jego pastwiskami, czyli w sumie: dziewięć miast od tych dwóch plemion.
17
Ponadto od plemion Beniamina otrzymali oni: Gibon wraz z jego pa-
stwiskami, Geba wraz z jego pastwiskami,
18
Anatot wraz z jego pastwiskami,
Almon wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery miasta.
19
Zatem wszystkich miast oddanych wraz z ich pastwiskami kapłanom
Aarona w sumie było trzynaście
20
Rodom Qehatytów, czyli pozostałym lewi-
tom, potomkom Qehata, przyznano przez losowanie miasta należące dawniej do
plemienia Efraima
701
* Pisownia tradycyjna, por. wyż.
* Arba był ojcem Anaka. Prawdopodobnie dodatek według Joz 15,13.
703
* LXX ma: Asa tj. Asa
702
319
21
Przyznano im miasto azylu dla zabójców, czyli Sychem wraz z jego pa-
stwiskami w górach Efraima oraz Gezer wraz z jego pastwiskami,
22
Qibsaim z
jego pastwiskami, Bet-Choron z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery miasta.
23
Następnie otrzymali oni również z plemienia Dana, Elteqe wraz z jego
pastwiskami, Gibbeton wraz z jego pastwiskami,
24
Ajjalon wraz z jego pastwi-
skami, Gat-Rimmon wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie (również) cztery
miasta.
25
Ponadto od połowy plemienia Manassesa otrzymali Tanak wraz z jego
pastwiskami, Jibleam704* wraz z jego pastwiskam czyli w sumie dwa miasta.
26
Pozostałym rodom Qehatytów przypadło zatem dziesięć wszystkich
miast wraz z ich pastwiskami.
27
Potomkowie Gerszona, należący do rodów Lewitów otrzymali od po-
łowy plemienia Manassesa, miasto ucieczki dla zabójców Golan w Baszanie
wraz z jego pastwiskami i Asztarot wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie dwa
miasta.
28
Od plemienia Issachara otrzymali oni nadto Qiszjon wraz z jego pastwi-
skami, Dobrat wraz z jego pastwiskami29, Jarmut wraz z jego pastwiskami, EnGannim wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery miasta.
30
Od plemienia Aszera otrzymali oni Miszeal, Abdon,
31
Chelkat i Re-
chob wraz z ich przynależnymi pastwiskami, czyli w sumie cztery miasta.
32
Od plemienia Neftalego otrzymali oni miasto azylu dla zabójców, Qe-
desz w Galilei wraz z jego pastwiskami, Chammot-Dor wraz z jego pastwiskami, Qartan wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie trzy miasta.
33
W sumie Gerszonici otrzymali dla swoich wszystkich rodów trzynaście
miast wraz z ich pastwiskami.
34
Pozostali Lewici, potomkowie Merariego otrzymali dla swoich rodów
od plemienia Zabulona: Jokneam wraz z jego pastwiskami, Qartę wraz z jego
704
* TM czyta tak jak w. 24: Gat-rimmôn; XLXX Bminczyta znów za 1 Krn 6,55: Iebaqa W
BHS proponuje się korektę Jibleam: zob. niżej Kom.
320
pastwiskami35, Rimmon705* wraz z jego pastwiskami, Nahalal wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery miasta;
36
Nadto za Jordanem otrzymali od plemienia Rubena jeszcze miasto azylu
dla zabójców, Besher na pustyni Jahsa wraz z jego pastwiskami,
37
Qedemot
wraz z jego pastwiskami, Mefaat wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery
miasta.
38
Również od plemienia Gada otrzymali miasto azylu Ramot w Gileadzie
wraz z jego pastwiskami, Machanaim wraz z jego pastwiskami,
39
Cheszbon
wraz z jego pastwiskami, Jazer wraz z jego pastwiskami, czyli w sumie cztery
miasta.
40
Ogółem rodom potomków Merariego, czyli wszystkim pozostałym ro-
dom lewickim przydzielono losem dwanaście miast.
41
W sumie Lewitom przydzielono pośród ziem Izraelitów czterdzieści
osiem miast wraz z ich pastwiskami.
42
Do każdego z tych miast przydzielonych Lewitom należało samo tery-
torium samego miasta, jak i same pastwiska dookoła tych miast. Pod tym
względem były one wszystkie takie same.
43
Jahwe dał zatem Izraelitom całą tę ziemię, którą obiecał dać ich przod-
kom, aby wzięli ją w posiadanie i w niej się osiedlili.
44
Jahwe zapewnił im tu odpoczynek, zsyłając im pokój dookoła, tak jak
obiecał ich przodkom. Nie mógł zatem żaden z ich wrogów ostać się przed nimi,
ponieważ wszystkich ich nieprzyjaciół oddał Jahwe im w ręce.
45
Żadne ze wszystkich dobrych słów i czynów, jakie Jahwe zapowiedział
i obiecał uczynić domowi Izraela nie zawiodły, lecz wszystkie się wypełniły.
22: 1 Wtedy również Jozue wezwał Rubenitów, Gadytów i połowę plemienia706* Manassesa707*
705
2
i powiedział do nich: „Wypełniliście wszystko, co
* LXX ma: Demna TH Rimmon jak w Joz 19,13 i 1 Krn 6,22.
321
wam polecił Mojżesz, sługa Jahwe, jak również słuchając słów moich spełniliście wszystko, co wam zleciłem.
3
Nie opuściliście waszych braci w tym długim okresie czasu aż do dziś,
strzegąc wiernie poleceń Jahwe, waszego Boga.
4
Obecnie, Jahwe, wasz Bóg zapewnił waszym braciom odpoczynek,
udzielając im pokoju, zgodnie z tym, co im obiecał. Wróćcie zatem spokojnie do
swoich namiotów, do ziemi położonej po drugiej stronie Jordanu, , którą wyznaczył wam jako dziedziczną własność Mojżesz, sługa Jahwe. 5 Tylko pamiętajcie
i zatroszczcie się pilnie o to, aby gorliwie i pilnie spełniać przykazanie i prawo,
które przekazał wam Mojżesz, sługa Jahwe, a mianowicie miłować Jahwe, waszego Boga, postępować zawsze Jego drogami, zachowywać Jego nakazy, być z
Nim, służąc Mu całym waszym sercem i całą waszą duszą. ”
6
Wtedy Jozue pobłogosławił ich i odesłał ich, a oni powrócili do swoich
namiotów.
7
Mojżesz wyznaczył dla połowy plemienia Manassesa dziedziczną wła-
sność w Baszanie, a Jozue wśród ich braci dał po stronie zachodniej od brzegu
Jordanu dziedziczną własność dla drugiej połowy tego plemienia. Gdy Jozue ich
odsyłał do ich namiotów, pobłogosławił ich
8
i powiedział: „Wracacie do waszych namiotów z wielkim bogactwem, z
mnóstwem stad bydła, z rzeczami ze srebra, ze złota, z brązu, z żelaza i z odzieżą w wielkiej ilości. Podzielcie się z waszymi braćmi łupem wojennym zdobytym na waszych wrogach”.
9
Potomkowie plemion Rubena i Gada i tej połowy plemienia Manassesa
opuścili synów Izraela w Szilo, w ziemi Kanaan, aby udać się do ziemi Gilead i
osiedlili się przydzielonej im dziedzicznej własności, którą im przyznał Mojżesz
z nakazu Jahwe.
706
* Liczne rkp TH dodają w szabat, w miejsce mate/h, tj. połowę, podobnie jak w ww. 13 i
15.
707
* Liczne rkp TH czytają z rodzajnikiem, tj. ha-mannasseh, podobnie jak w w. 7. 9-11. 21.
322
10
Gdy przybyli potomkowie z plemion Rubena, Gada i połowy plemienia
Manassesa w okolicę nad Jordanem, położoną jeszcze w kraju Kanaan, wznieśli
w tym miejscu, nad brzegiem Jordanu [upamiętniający ich pobyt] ołtarz-stelę.
Wyglądał on jednak zbyt okazale.
11
Wiadomość o tym ołtarzu dotarła do synów Izraela [w takiej wersji]:
Oto potomkowie plemion Rubena, Gada i połowy plemienia Manassesa wznieśli
ołtarz na pograniczu ziemi Kanaan, nad Jordanem, po stronie należącej [jeszcze]
do synów Izraela.
12
Gdy usłyszeli tę wiadomość synowie Izraela, wtedy zebrało się w Szilo
całe zgromadzenie Izraelitów, aby wystąpić przeciw nim zbrojnie do walki.
13
Wtedy synowie Izraela wysłali do ziemi Gilead, do potomków plemion
Rubena, Gada i połowy plemienia Manassesa, Pinchasa, syna kapłana Eleazara708*,
14
a z nim dziesięciu głównych przedstawicieli rodów, po jednym z każ-
dego plemienia Izraela, tych, którzy stali również na czele wszystkich rodów i
rodzin709* w danym plemieniu Izraela, główni dowódcy oddziałów wojska izraelskiego.
15
Gdy przybyli oni do potomków plemion Rubena, Gada i połowy ple-
mienia Manassesa w ziemi Gilead, przemówili do nich tak:
16
„Całe zgromadzenie Jahwe710* zwraca się do was z pytaniem: Co ozna-
cza ta niewierność popełniona przez was wobec Boga Izraela? Dlaczego odwracacie się dziś od Jahwe? Bo czymże jest dzisiaj wzniesienie tego ołtarza, jeśli
nie buntem przeciw Niemu ?
17
Czyż nie dość nam odstępstwa w Peor, z którego do dzisiejszego dnia
nie oczyściliśmy się jeszcze, a przez to dotknęła całe zgromadzenie Jahwe kara?
18
Dziś wy znowu odwracacie się od Jahwe, buntując się przeciwko Nie-
mu, a jutro On rozgniewa się na całe zgromadzenie Izraela.
708
* LXX dodaje: tj. ui`ou/ Aarwn tou/ avrciere, wj syna Aarona, arcykapłana.
* i rodzin: dosł. w TM; po jednym z przedstawicieli z domu ojca.
710
* Niektóre rkp w kodeksach TH mają w miejsce Jahwe: Izrael, albo synów Izraela. (BHS,
ad loc.).
709
323
19
Jeżeli ziemia, w którym leży wasza dziedziczna własność jest nieczysta,
to przejdźcie ona również do ziemi, która jest dziedzictwem Jahwe i gdzie znajduje się Jego Miejsce Przebywania, to wtedy osiedlicie się wśród nas. Nie buntujcie się jednak przeciw Jahwe i nie wciągajcie nas do niego, wznosząc inny
ołtarz aniżeli ołtarz Jahwe, naszego Boga.
20
Bo gdy Akan, syn Zeracha, wystą-
pił przeciwko prawu klątwy, czyż gniew Boży nie spotkał całego zgromadzenia,
chociaż tylko on jeden popełnił zło? A zatem choć był on tylko jedynym winnym człowiekiem i on sam powinien umrzeć za swój grzech, to nie tylko on sam
zginął. ”
21
Potomkowie plemion Rubena, Gada i połowa plemienia Manassesa od-
powiedzieli przedstawicielom[plemion] i głównym dowódcom oddziałów izraelskich:
22
„Jahwe, Bóg Najwyższy i Najpotężniejszy– Jahwe, Bóg Najwyższy i
Najpotężniejszy711*, On wie o tym dobrze i Izrael niech się dowie, że jeżeli to
był bunt lub była to niewierność względem Jahwe, niech nas dziś nie oszczędzi!
23
Jeżeli bowiem wznieśliśmy ołtarz w tym celu, aby odwrócić się od Ja-
hwe i aby składać na nim ofiary całopalne, pokarmowe, jak również biesiadne,
to niech Jahwe sam nas za to osądzi!
24
Czyż nie uczyniliśmy tego z bojaźni o przyszłość, przewidując, że jutro
wasze dzieci mogą zapytać naszego potomstwa: „Cóż macie wspólnego z Jahwe, Bogiem Izraela?25 Jahwe ustanowił Jordan granicą między nami a wami,
potomkami Rubena i Gada. Wy nie macie żadnego udziału w [darach ]Jahwe!" I
mogłyby wasze dzieci sprawić, żeby nasze potomstwo przestałoby się bać się
Jahwe!
26
Dlatego postanowiliśmy, że zbudujemy sobie ołtarz nie do całopaleń i
krwawych ofiar,
27
lecz jako świadectwo pomiędzy nami i wami, i między potomkami, któ-
rzy będą po nas, że chcemy pełnić służbę dla Jahwe, przed Jego obliczem przez
711
* W TH występuje zwrot: Bóg bogów, czyli Najwyższy i Najpotężniejszy.
324
nasze całopalenia, żertwy i ofiary biesiadne. Wasi synowie nie będą mogli kiedyś powiedzieć naszym: „Wy nie macie udziału w [darach] Jahwe".
28
Pomyśleliśmy bowiem, że gdy pewnego dnia tak oni powiedzą do nas
lub do potomków naszych, odpowiemy im: Spójrzcie na kształt budowy ołtarza
Jahwe, który wznieśli nasi przodkowie. Nie postawili go dla składania ofiar całopalnych, ani krwawych, lecz na świadectwo dla nas i dla was.
29
Jesteśmy daleko od tego, aby buntować się przeciw Jahwe i odwracać
się dziś od Niego przez budowanie ołtarza dla składania ofiar całopalnych, pokarmowych i krwawych, bo uznajemy tylko jeden ołtarz Jahwe, naszego Boga,
który stoi przed Jego mieszkaniem.
30
Gdy kapłan Pinchas i przedstawiciele zgromadzenia oraz naczelnicy
plemion [i główni dowódcy] oddziałów izraelskich, i ci, którzy z nim byli, usłyszeli to, co im powiedzieli potomkowie z plemion Rubena, Gada i Manassesa712*, to te słowa wydały się im wiarygodne.
31
Wtedy Pinchas, syn kapłana Eleazara, powiedział do potomków 713*
Rubena, Gada i Manassesa714*: „Dzisiaj już wiemy, że wśród nas jest Jahwe,
gdyż nie popełniliście przeciw Jahwe niewierności przez ten czyn, dlatego ocaliliście [wszystkich] synów Izraela przed karą Jahwe715*
32
Potem Pinchas, syn kapłana Eleazara, oraz przedstawiciele[plemion
izraelskich] opuścili potomków plemion Rubena i Gada716* w Gileadzie i powrócili do synów Izraela w ziemi Kanaan, którym przekazali tę odpowiedź.
33
Odpowiedź została przyjęta przez synów Izraela jako wiarygodna, dla-
tego błogosławili Boga i nie mówili już więcej o wyprawie zbrojnej i zniszczeniu ziemi, w której osiedlili się potomkowie717* [plemion] Rubena i Gada718*.
712
* W w. 30, podobnie i w ww. 31. 32. 33. 34 LXX * (Syp i Vg) mają ten dodatek w formie
zwrotu: to. h[misu fulh/j Manassh kai. h; resen auvtoi/j tj. i połowy plemienia Manassesa.
713
* W TH przy każdej nazwie plemion występują terminy: synowie/potomkowie.
714
* LXX w w. 31 dodaje to. h[misu fulh/j Manassh tj. i połowy plemienia Manassesa,
podobnie jak w w. 30.
715
* przed karą Jahwe. W TH występuje obrazowy zwrot: od karzącej ręki Jahwe.
716
* LXX dodaje podobnie jak w poprzednich wierszach: to. h[misu fulh/j Manassh tj. i
połowy plemienia Manassesa.
325
34
Potomkowie[plemion] Rubena i Gada719* nazwali ten ołtarz: Świadec-
twem, ponieważ mówili: „To jest świadectwo wśród nas, że Jahwe jest [ również
naszym]`Bogiem. ”
23: 1 Dużo później stało się720*, gdy Jahwe, który dał już Izraelowi odpoczynek[ przez zapewnienie jemu pokoju ] od wszystkich otaczających go
wrogów, a Jozue był już bardzo stary i daleko posunął się w latach,
2
wtedy
zwołał on721* całego Izraela, jego przedstawicieli, naczelników, sędziów i pisarzy, mówiąc do nich: „ Stałem się już bardzo stary i daleko posunąłem się w latach,
3
a wy widzieliście i będziecie świadkami wszystkiego, co Jahwe, wasz
Bóg uczynił wszystkich tym ludom ze względu na was, ponieważ sam Jahwe,
wasz Bóg był z wami, wspierając was w czasie walk.
4
Oto przed wami są ludy, których posiadłości są wyznaczone dla waszych
plemion jako dziedziczna własność. Trzeba je tylko pokonać tak, jak ja to uczyniłem od Jordanu aż po Wielkie Morze na zachodzie.
5
Sam Jahwe, wasz Bóg
będzie z wami, wspierając was, aby [te ludy] rozproszyć i wypędzić je przed
wami, a wy posiądziecie ich ziemię, zgodnie z obietnicą Jahwe, waszego Boga. 6
Bądźcie zatem mężni, trwając w przestrzeganiu i wypełnianiu wszystkiego, co
jest zapisane w zwoju Prawa Mojżesza, i nie odstępujcie od tego ani na prawo,
ani na lewo.
7
Nie łączcie się z tymi ludami722, abyście się nie upodobnili do narodów,
które pozostały z wami. Nie będzie wam wolno wymawiać imion ich bogów, ani
przysięgać na nich, ani służyć im, ani oddawać im kultu, 8lecz powinniście przy717
* zob. w. 31 punkt 4 * i podobnie wyż.
* LXX w w. 33 dodaje podobnie jak w poprzednich wierszach: to. h[misu fulh/j Manassh
tj. i połowy plemienia Manassesa.
719
* W w. 34 LXX dodaje, podobnie jak w poprzednich wierszach: to. h[misu fulh/j Manassh
tj. i połowy plemienia Manassesa.
720
* W TM występuje zwrot narratywny: Dużo później stało się/dosł. I stało się po bardzo
wielu dniach/ hebr. wa|jühî mijjämîm raBBîm.
721
* W TM występuje zamiast zaimka osobowego powtórzenie z w. 1 imienia: Jozue/jühôšùª`
722
* LXX dodaje tę frazę
718
326
lgnąć do Jahwe, waszego Boga tak, jak to czynicie aż do dzisiejszego dnia. 9 Jahwe wypędził przed wami wielkie i silne narody i nikt nie mógł ostać się przed
wami aż do dziś. 10 Jeden z was pędził przed sobą tysiąc, ponieważ Jahwe, wasz
Bóg, sam was wspomagał w walce, jak wam to obiecał.
11
Chcąc zachować swoje życie, troszczcie się o to, aby bardzo miłować
Boga waszego, Jahwe.
12
Jeśli zaś będziecie niewierni i połączycie się z resztą
tych ludów, które przetrwały wśród was, jeśli będziecie zawierać z nimi małżeństwa i wymieszacie się z nimi, a oni z wami,
13
to dojdzie do tego, że Jahwe,
wasz Bóg nie usunie tych ludów przed wami, a staną się one dla was siecią, pułapką i biczem dla waszych boków i cierniami dla waszych oczu, aż znikniecie z
tej [pięknej i]723*dobrej ziemi, którą wam dał Jahwe, wasz Bóg.
14
Ja pójdę już wkrótce tą drogą, do której zmierza wszystko, co żyje na tej
ziemi, lecz wy przyjmijcie to całym sercem i całą swoją duszą, iż ze wszystkich
obietnic zwiastujących pomyślność, które dał wam Jahwe, wasz Bóg. Wszystkie
się dla was spełniły, ani jedna nie zawiodła i żadna z nich nie okazała się fałszywa.
15
Ale tak jak spełniło na waszą korzyść dobre słowo wszystkich tych
obietnic, zapowiedzianych przez Jahwe, waszego Boga, tak samo On spełni
każde słowo, zapowiadające nieszczęście przeciwko wam, aż do tego stopnia, że
pozbawi was tej pięknej i dobrej ziemi, którą dał wam Jahwe, wasz Bóg.
16
Jeśli zatem odstąpicie od przymierza z Jahwe, waszym Bogiem, które
zawarł z wami, i jeśli pójdziecie służyć innym bogom i będziecie ich czcić, to
wtedy Jahwe wystąpi przeciwko wam724* i szybko znikniecie z tej pięknej [i dobrej]725* ziemi, którą On wam dał726*
723
* por. w. 16: niżej.
* W TH występuje zwrot: gniew Jahwe zapali się przeciw wam.
725
* por. w. 13 wyż.
726
* i szybko znikniecie z tej pięknej [i dobrej] ziemi, którą On wam dał. Ten fragment w w.
16 opuszcza LXX *.
724
327
24: 1 Jozue zwołał do Sychem wszystkie plemiona Izraela, jak również
ich przywódców, zwierzchników, sędziów i pisarzy, a ci stawili się przed Bogiem727*.
2
Wtedy Jozue przemówił do całego ludu: „To mówi Jahwe Bóg Izraela:
Od bardzo dawnych czasów wasi przodkowie, Terach, ojciec Abrahama i Nachora osiedlili się po drugiej stronie Rzeki i służyli[na początku] innym bogom.
3
Lecz wtedy Ja wziąłem ojca waszego Abrahama z tej ziemi po drugiej
stronie Rzeki i przeprowadziłem go przez całą ziemię Kanaan. Następnie rozmnożyłem jego ród, dając mu syna Izaaka.
4
Następnie Izaakowi dałem synów Jakuba i Ezawa. Ezaw otrzymał w po-
siadanie górę Seir. Natomiast Jakub i jego synowie wywędrowali do Egiptu.
5
Potem wysłałem do nich Mojżesza i Aarona728*. Zsyłałem na Egipt pla-
gi729*, aby was uwolnić.
6
W ten sposób Ja wyprowadziłem z Egiptu przodków waszych i przybyli-
ście nad morze. Wtedy Egipcjanie przy pomocy wozów bojowych i konno ścigali waszych przodków aż po Morze Trzcin.
7
Wtedy wołali do Jahwe i sprawił On wielką ciemność między wami i
Egipcjanami, wprowadzając ich w morze, a ono ich zatopiło. Widzieliście na
własne oczy to, co uczyniłem w Egipcie. Potem przez długi czas koczowaliście
na pustyni.
8
Zaprowadziłem was później do ziemi Amorytów, koczujących za Jorda-
nem; walczyli z wami, lecz Ja oddałem ich w wasze ręce. Zajęliście wtedy ich
ziemię, a Ja wypędziłem ich przed wami.
9
Również pojawił się Balak, syn Sippora, król Moabu i walczył z Izrae-
lem. Wysłannicy Balaka nakłonili Balaama, syna Beora, aby wam złorzeczyć.
727
* hebr. Elohim.
* Potem wysłałem do nich Mojżesza i Aarona: Opuszcza ten fragment w. 5 LXX
729
* LXX *ma: evn s, hmeioij oi-j evpoi, hsen auvtoi/j tj. uczyniłem znaki, podobnie jak Syp i
Vg (zob TH w Lb 14,11).
728
328
10
Lecz Ja nie chciałem słuchać tych złorzeczeń Balaama, dlatego musiał
on was błogosławić, i tak wyzwoliłem was [w ten sposób] z jego mocy730*.
11
Następnie przeprawiliście się przez Jordan i przyszliście pod Jerycho.
Mieszkańcy Jerycha walczyli z wami, jak również [inne ludy], a mianowicie
Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci,
lecz wydałem ich w wasze ręce.
12
Wysłałem
przed
wami
szerszenie,
które
wypędziły
przed
mi731*dwóch królów amoryckich. Nie dokonał tego ani wasz732* miecz, ani łuk.
13
Dałem wam ziemię, której nie uprawialiście, i miasta, w których osie-
dliliście się, a których nie wznosiliście. Jak również nie zakładaliście winnic i
plantacji drzew oliwnych, których owoce służą wam do dziś za pokarm.
14
Teraz [rozważywszy to wszystko] przez bojaźń wobec Jahwe, służcie
Mu doskonale, wiernie [i wyłącznie]! Usuńcie zatem bógów733*, którym służyli
wasi przodkowie po drugiej stronie Rzeki i w Egipcie, a służcie Jahwe!
15
Jeśliby jednak wam nie podobało się służyć Jahwe, to zadecydujcie dzi-
siaj, komu służyć chcecie? Czy bogom734*, którym służyli wasi przodkowie, po
drugiej stronie Rzeki, czy też bogom Amorytów, w których kraju osiedliliście
się? Albowiem ja sam i mój ród chcemy służyć Jahwe.
16
Wówczas735* lud odpowiedział, mówiąc: Dalecy jesteśmy to od tego,
abyśmy mieli opuszczać Jahwe, a służyć innym bogom.
17
Albowiem Jahwe, nasz Bóg wyprowadził nas i przodków naszych736* z
ziemi egipskiej, w której byliśmy w niewoli737*. To On [również] uczynił na na730
* TH ma dosł. zwrot: a Ja [w ten sposób] wyzwoliłem was z jego ręki.
* TH ma dosł. zwrot: przed waszym obliczem
732
* TM ma zaimek w l. p. tj. twój. Za Syp l. mn. tj. wasz.
733
* W LXX dodano: tou. j qeou. j tou. j avllotri, ouj tj. obcym/innym bogom, jak w w. 23
TH.
734
* TH ma: ´et-´élöhîm tj. Bogu. Nazwa ta : ´et-´élöhîm występuje w gramatycznej l. mn. w
tekstach biblijnych, ale w Biblii występuje zamiennie z Jahwe na określenie prawdziwego i
Jedynego Boga Izraelitów, zwłaszcza w tradycji E/lohistycznej/Pięcioksięgu. LXX tłumaczy
jednak tę nazwę Boga ´élöhîm przez : toi/j qeoi/j tj. w l. mn. odnosząc ten zwrot: ´et-´élöhîm
do bogów obcych.
735
* Syp dodaje: k (w)lh tj. cały/hebr. Kol- /
731
329
szych oczach wielkie znaki, ochraniając nas podczas całej drogi, którą szliśmy738* i od wszystkich ludów, pomiędzy którymi wędrowaliśmy.
18
Ponadto Jahwe usunął przed nami wszystkie te ludy wraz z Amorytami,
którzy osiedlili się w tej ziemi. W związku z tym również i my chcemy służyć
Jahwe, bo On jest naszym Bogiem”.
19
Wtedy Jozue odpowiedział739* ludowi: „Wy nie możecie służyć Jahwe,
gdyż On jest Bogiem świętym. On jest Bogiem740* zazdrosnym, który nie przebaczy waszych odstępstw i niewierności.
20
Jeżeli zatem odejdziecie od Jahwe, aby służyć innym bogom, to On
zwróci się wtedy przeciwko wam sprowadzając na was nieszczęście i zagładę,
chociaż dotąd czynił wam dobro”.
21
Lud jednak oświadczył Jozuemu: „Nie [odejdziemy], bo my chcemy
służyć Jahwe!
22
Jozue znowu odpowiedział ludowi: „Wy sami jesteście świadkami
przeciwko sobie, że wybraliście Jahwe, aby Mu służyć”. Oni odpowiedzieli:
„Jesteśmy [tego] świadkami”.
23
„Usuńcie zatem teraz innych bogów, którzy znajdują się pośród was i
zwróćcie wasze serca do Jahwe, Boga Izraela”.
24
Wtedy odrzekł lud Jozuemu: „Jahwe, naszemu Bogu741* będziemy słu-
żyć i będziemy Go [również] słuchać.
25
W tym zatem dniu w Sychem Jozue wraz z ludem zawarł przymierze [z
Jahwe] i nadał mu prawo [przymierza w formie] zakazów i nakazów.
26
Potem
736
* i przodków naszych: Ten fragment opuszcza Syp.
* dosł. w TM występuje zwrot: miBBêt `ábädîm tj. z domu niewoli.
738
* (z ziemi egipskiej), w której byliśmy w niewoli (dosł. /z domu niewoli). To On [również]
uczynił na naszych oczach wielkie znaki, ochraniając nas podczas całej drogi, którą szliśmy
(hebr. : miBBêt `ábädîm wa´ášer `äSâ lü`ênêºnû ´et-hä´ötôt haGGüdölôt hä´ëºllè). LXX *
opuszcza ten cały fragment w TH.
739
* Niektóre nieliczne rkp hebrajskie dodają: kol- tj. całemu (ludowi), jak w ww. 16. 27.
740
* LXX ma tylko: kai. zhlw, saj, tj. i zazdrosnym, natomiast LXX/o (Syp) kai. qeo. j zhlw,
saj . tj. i Bogiem zazdrosnym, jak w TH.
741
* naszemu Bogu: ten zwrot opuszczają 2 rkp LXX *.
737
330
Jozue spisał to prawo [przymierza] w zwoju Tory. Następnie Jozue wziął wielki
kamień i zaniósł i umieścił go pod terebintem, w miejscu poświęconym Jahwe.
27
Wtedy Jozue wyjaśnił całemu742* zgromadzonemu ludowi: „ Ten oto
kamień będzie dla was świadkiem przeciwko nam, bo w jego obecności wypowiedział Jahwe wszystkie te słowa, które On mówił do nas743*. Będzie on zatem
świadkiem przeciw wam, abyście się nie zaparli waszego Boga”.
28
Wtedy Jozue rozesłał lud i każdy wrócił do swojej posiadłości.
29
Po tych wydarzeniach umarł Jozue, syn Nuna, sługa Jahwe, w wieku stu
dziesięciu lat.
30
Pochowano go w jego dziedzicznej własności w Timnat-Serach744*, le-
żącej w górach Efraima, na północ od góry Gaasz745*.
31
Izrael służył Jahwe przez wszystkie dni życia Jozuego i przez cały czas
życia Starszych [Izraela], którzy przeżyli Jozuego i znali wszystkie dzieła, które
dokonał Jahwe w Izraelu.
32
Nadto kości Józefa, które synowie Izraela zabrali ze sobą z Egiptu, po-
chowali w Sychem, na części pola, które Jakuba zakupił od synów Chamora, ojca Sychema, za sumę stu sztuk srebrnych kesitów. Było ono zatem nabytą własnością potomków Józefa.
33
Zmarł również Eleazar746*, syn Aarona, pochowano go w Gibea, mie-
ście które wyznaczono jego synowi Pinchasowi w górach Efraima.
742
* całemu : Opuszcza to uściślenie w TH LXX *, podobnie jak w ww. 16. 19. 21
* LXX dodaje: sh, meron tj. i w tym dniu/ hebr. wühäjtâ
744
* LXX oddaje tę miejscowość jako: Qamnaqasacara
745
* W LXX pojawiają się po Gaasz jeszcze dodatkowe dwa wiersze: Î1Ð evn evkei, nh| th/|
h`me, ra| labo, ntej oi` ui`oi. Israhl th. n kibwto. n tou/ qeou/ periefe, rosan evn e`autoi/j kai.
Fineej i`era, teusen avnti. Eleazar tou/ patro. j auvtou/ e[wj avpe, qanen kai. katwru, gh evn
Gabaaq th/| e`autou/ Î2Ð oi` de. ui`oi. Israhl avph, lqosan e[kastoj eivj to. n to, pon auvtw/n
kai. eivj th. n e`autw/n po, lin kai. evse, bonto oi` ui`oi. Israhl th. n VAsta, rthn kai. Astarwq
kai. tou. j qeou. j tw/n evqnw/n tw/n ku, klw| auvtw/n kai. pare, dwken auvtou. j ku, rioj eivj
cei/raj Eglwm tw/| basilei/ Mwab kai. evkuri, eusen auvtw/n e; th de, ka ovktw, Tł.Kom. ad
loc.niżej
746
* Eleazar: Syp dodaje khn´/hebr. hakohen tj. kapłan, podobnie ten tytuł przy Pinchasie
dodają 2 rkp Syp w wersji arabskiej w tym samym w. 33.
743
331
KSIĘGA JOZUEGO – KOMENTARZ/CAŁOŚĆnew
J. B. Łach, Księgi Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz –
Ekskursy. PŚST: T. III, cz. 1., Pallottinum, Poznań 2011
Komentarz:
1. Wprowadzenie ogólne
Księga Jozuego zawdzięcza swą nazwę i tytuł w tekście hebrajskim i w
przekładach biblijnych głównemu bohaterowi imieniem Jozue,synowi Nuna(hebr. jühôšùª`/[;vuäAhy> Bin-nûn ). Jozue jako następca , pomocnik i
współpracownik Mojżesza(hebr. müšärët möšè:Joz 1,1 i Kom.niżej) , przywódcy
ludu w Egipcie i na pustyni (Pwt 31,1. 2. 7. 8) miał za zadanie dokończyć jego
misję ,wprowdzając lud Jahwe do ziemi Kanaan, tj. kraju obiecanego im przez
Jahwe, jedynego Boga tego ludu.
Przedstawiono tę misję Jozuego i ludu Jahwe w trzech częściach, a mianowicie najpierw w pierwszej (A), w której jest mowa o wejściu i zajęciu ziemi
,kraju
Kanaan na zachód
od Jordanu (1,1-12,24), a następnie w drugiej
(B)opisano podział zajętej ziemi(kraju) między poszczególne plemiona i rody
(13,1-22,34), a w trzeciej części (C) zaprezentowano dwie Mowy Jozuego, wraz
z informacją o jego śmierci, latach życia, miejscowości, w której został pochowany ,oraz o grobach patriarchy Józefa i kapłana Eleazara (23,1-24,33).
332
Część A: Zajęcie kraju w Joz 1,1-12, 24: objąć w posiadanie dla siebie
terytorium, które Jahwe, wasz Bóg daje wam jako dziedzictwo (Joz 1,11b; por.
13,1)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 1,1-12,24
W strukturze literackiej części A: Joz 1,1-12,24 w księdze Jozuego można
wyróżnić po wprowadzeniach redakcyjnych (1,1.10) Mowy najpierw Jahwe do
Jozuego (1,2-9) a następnie Jozuego do ludu (1,11-15). W tych Mowach zawierają się polecenia Jahwe odnośnie zajęcia kraju (ww. 2-9) i Jozuego o przekroczeniu Jordanu (ww. 10. 11-15). W ww. 16-18 podano zdecydowaną i pozytywną odpowiedź naczelników plemion wschodnio-zajordańskich i dowódców rodów jako zwierzchników ludu odnośnie pomocy przy zajmowaniu kraju przez
Jozuego (zob. zwł. ww. 10. 16). Rozdział I pełni zatem funkcję wstępu (prologu) do całej Księgi Jozuego i tworzy teologiczne ramy wraz z epilogiem tj. rozdziałami Joz 22-24, zapowiadające i konkludujące tematykę i orędzie całej
Księgi i jej poszczególnych części (zob. niżej).
W rozdziałach Joz 2,1-11,23, które zostały zapowiedziane w ww. 3-5
Wstępu umieszczono różne opowiadania-narracje związane z zajmowaniem
ziemi na zachód od Jordanu i ze środowiskiem głównie teologów i redaktorów
Dtr, a mianowicie o wywiadowcach w Jerycho (2,1*-24*), o przejściu przez
Jordan (3,1*-5, 1*), o obrzezaniu i o święcie Paschy (5,2*-12*), o zajęciu Jerycha (6,1*-27*), o walce o miasto Aj (7,1*-8,29*), o podstępie Gibonitów i zawartym z nimi przymierzu (9,1*-27*), o potyczkach z Kananejczykami w południowej Palestynie (10,1*-43*) i o zwycięstwach na terenach północnej Palestyny (11,1*-23*). Wiele z nich ma wielowątkowy, etiologiczny charakter, tzn.
usiłuje się w nich wyjaśnić, dlaczego coś zaistniało, albo posiada taką nazwę,
która istnieje aż do dnia dzisiejszego, a mianowicie dwanaście kamieni w środku
rzeki Jordan (4,9), nazwa Gilgal jako miejsce tych pamiątkowych, zabranych i
333
złożonych tu owych dwunastu kamieni z rzeki Jordan, po których przeszedł koczowniczy lud pod wodza Jozuego (4,20) oraz wspomnienie i pamiątka zrzucenia hańby egipskiej przez obrzezanie (5,9). Inne etiologiczne opowiadanianarracje z adnotacją aż do dnia dzisiejszego to o pozostawieniu przy życiu rodziny nierządnicy Rachab w Jerycho (6,25), o stosie kamieni po ukamienowaniu
Akana w dolinie Akor. Według etymologii hebrajskiej `äkar oznacza spowodować klęskę, niedolę, nieszczęście. Doprowadził do niej, w świetle tej wielowątkowej narracji (Joz 7,1*-26*: DtrP2 /?/, DtrN1+2+3 + PJoz) Izrael jako lud Jahwe
przez swoje przestępstwo i świętokradztwo (hebr. cherem jako ślub, który obciąża całą społeczność Izraela: ujęcie PJoz), nie usuwając ze swej społeczności
Akana, który złamał prawo klątwy (hebr. cherem ; drugie dtr znaczenie tego
terminu), przywłaszczając sobie przedmioty zdobyte w czasie prowadzonej
świętej wojny przeciwko Aj (Joz 7,12.26: zob. Ekskurs II i Kom. ad loc.).
Etiologiczny charakter mają kamienie i ruiny w Aj w Joz 8,28-29.Według
etymologii w hebrajskim języku hä`aj oznacza rumowisko (por. 7,2nn).
Objaśnia się również w podobnej narracji etiologicznej w Joz 9,1nn o
podstępie Gibonitów, dlaczego te ludy przebywają wśród Izraela, a w tradycji
Kapłańskiej (PJoz)wyjaśnia się nadto prace służebne tego ludu dla sanktuarium
(Joz 9,27).
W kolejnej dtr narracji stos kamieni przy wejściu do jaskini Maqqeda miał
upamiętniać zwycięstwo Jozuego nad pięcioma królami w południowej części
Kanaanu (10,27)
Po tych siedmiu etiologicznych opowiadaniach-narracjach występują zestawienia zajętych terenów (12,1*-8*) i listy pokonanych królów i książąt po
wschodniej i zachodniej stronie Jordanu (12,1*-6*. 7*. 8*9-24).
Ważną rolę w układzie treści w tej części odegrał tzw. geograficznoteologiczny aspekt, w którym najwięcej narracji złączono z rejonami plemienia
Beniamina i Judy, a pod koniec pierwszej części przedstawiono sytuację zwią-
334
zaną z terenami na południu (10,28-43), a następnie na północy Kanaanu, ujmująć je głównie w sensie historio-zbawczym (11,1-14).
Na ogół przyjmuje się w powstawaniu tych rozdziałów, podobnie, jak w
wcześniejszych częściach dotyczących zajęcia kraju w Sdz 1,1-2,23, gdzie
przedstawiono bardziej realistycznie sytuację związaną z przejmowaniem ziemi
Kanaan, niż w pierwszej części Księgi Jozuego, gdzie znów idealizowano
historię i zdarzenia,nadając im w większym stopniu religijne, teologiczne i
kultyczne znaczenie. W związku z tym tę część I:Joz 1,1-12,24 uważa się za
późniejszą w stosunku do drugiej części Joz II: 13,1-22,34, a całą Księgę
Jozuego
za
najpóźniejszą
w
całym
dziele
historyczno-profetyczno-
nomistycznym (DtrH-P-N).Chociaż podobnie jak we wszystkich częściach opus
deuteronomicum od 2 Krl do Joz można wyróżnić w rozdziałach 1-12 Joz
elementy przeddeuteronomistyczne (przeddtr), opracowania deuteronomistyczne
(dtr) i postdeuteronomistyczne (podtr.).
W tych trzech głównych fazach powstawania i redakcyjnych prac można
wyróżnić inne mniejsze elementy i prace redakcyjne, które miały miejsce w
poszczególnych głównych redakcjach, jak w fazie przeddtr opracowania
postjahwistyczne (J) oznaczane za pomocą sigli: Je (=tradycja jehowistyczna) i
JE z E/rweiterung/rozszeszona (np. M. Görg), czy jak to rozróżnia ów
komentator M. Görg w fazie deuteronomicznej (skrót: dtn) związanej z
powstawaniem
głównie
Deuteronomium
(=Pwt/D)
i
w
fazie
deuteronomistycznej (skrót: dtr) związanej z powstawaniem Ksiąg Joz- 1-2 Krl.
W współczesnych badaniach łączy się te opracowania od czasów M.
Notha z jednym, głównym redaktorem Deuteronomistą (skrót: Dtr), a w
najnowszych badaniach literackich od czasów R. Smenda i F.M. Crossa łączy
się je aż z trzema głównymi redaktorami w powstawaniu epopei narodowej
dawnego Izraela od 1-2 Krl do Jozuego, a mianowicie z opracowaniem
Deuteronomisty Historyka lub Dziejopisarza ( DtrH), czy też Deuteronomisty
Proroka (DtrP), czy w końcu Nomisty/Prawnika(DtrN).
335
W fazie podeuteronomistycznej (postdtr) łączy się głównie te opracowania
z wpływami i redakcjami kultyczno-liturgicznymi tradycji kapłańskiej ( PJoz+
PJozS) jak i późniejszymi dodatkami, uzupełnieniami np. z 1-2 Krn (zob. niżej).
Bibliografia:
T. Brzegowy, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 20023
J.B. Łach, Schemat chronologiczny powstania i kompozycji Księgi Jozuego, w: Wstęp historyczno-krytycznym
do Joz, wyż.; Tenże, Kom ad loc.: Joz 1,1-24,33: niżej; Por. Tenże, Księgi 1-2 Królów, Wstęp – Przekład z
oryginału – Komentarz – Ekskursy. PŚST: T. IV, cz. 2, Pallottinum, Poznań 2007, s. 76-128; M. Goerg, Josua.
Die Neue Echter Bibel. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsuebersetzung, Würzburg 1991, s. 6.
112.
1. Prolog Księgi. Jozue następcą Mojżesza (Joz 1,1-18)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 1,1-18
W aktualnym prologu do Księgi Jozuego można wyróżnić trzy części, a
mianowicie Wprowadzenie (Joz 1,1) do Mów Jahwe (Joz 1,2-9) i Jozuego (Joz
1,11-15) oraz pozytywną odpowiedź naczelników ludu z plemion wschodniozajordańskich (Joz 1,16-18).
1,1: Wprowadzenie
Najprawdopodobniej we wprowadzeniu do Mów Jahwe i Jozuego można
widzieć przeddtr nawiązanie, podobnie jak w ww. 2. 10-11 (M. Görg).
Zostało ono dtr opracowane w formie Mów najpierw Jahwe (1,2-9), a
następnie Jozuego (1,11-15) oraz typowej dla tego gatunku odpowiedzi, w tym
wypadku naczelników ludu (1,16-18).
W gatunku dtr Mowy (Jahwe: 1,2-9; 13,1-7; 20,1-6; Jozuego: 1,11-15;
22,1-16; 24,2-24), podobnie jak dtr sformułowaniach modlitw można wyróżnić
trzy elementy, a mianowicie wspomnienie przeszłości, opis obecnej sytuacji i
polecenie na przyszłość (J. B. Łach: Bibliografia, niżej).
336
Zwłaszcza DtrN3, który ostatecznie zredagował te Mowy w Joz 1,2-9 czyli
w Mowie Jahwe do Jozuego oparł się na wspomnieniu przeszłości, które mógł
podać już DtrH1, w epilogu, iż Mojżesz sługa (Jahwe) umarł (2, 1a) Ten zaś
znów oparł się na tradycji i źródłach przeddtr (Pwt 31,3; 34, 8 por. FlavAnt 1, 1)
W schemacie Deuteronomisty Historyka (DtrH1), który najlepiej zachował się w
opisach dziejów królów w 1-2 Krl
tzn.w
tzw.prezentacji przedstawicieli
monarchii w pierwszym Izraelu ,obok Proemium, które często zastępowano
późniejszymi
rozszerzeniami
i
nowymi
redakcjami
występuje
epilog,
informujący o śmierci, dokonaniach i miejscu pochowania NN. (J.B. Łach,
Bibliografia: niżej)
Podobnie uczynił to DtrN3 redagując Mowy pożegnalne Jozuego (22,1-16;
24, 2-24), w których to tekstach zachował on lub nieco przerobił epilog dziejów
Jozuego DtrH1. Czynił to DtrH1 przy każdym zakończeniu opisu dziejów
poszczególnych monarchów w 1-2 Krl i prawdopodobnie tak wygladał
pierwotnie w pierwszym opisie genealogii ,czy w pierwszej wersji dziejów
Jozuego epilog w Joz *24,29-30. 31 (por. Sdz 1, 8-9. 10 i Kom. ad loc. niżej).
Natomiast tzw. Proemium DtrH1 w genealogii lub w pierwszej wersji dziejów
Jozuego (Prajoz) zostało zastąpione przez późniejsze redakcje (zob.Joz 2,121,45;por. 1 Krl 3-11: Dtr dzieje Salomona)
II. Egzegeza
1,1: Wprowadzenie
Fakt śmierci Mojżesza stanowi w tym wierszu Joz 1,1 wprowadzenie do
pierwszej Mowy Jahwe w tej Księdze (Joz 1,2-9). Równocześnie historiozbawczo stanowi ona punkt zwrotny w dziejach koczowniczego lub półkoczowniczego pierwszego Izraela, ponieważ następca Mojżesza, Jozue, syn Nuna stał
się w tej historiografii wodzem i przywódcą synów Izraela w częściowym opanowaniu i zajęciu ziemi Kanaan pod jego przywództwem(zob. Joz 13,1b; por.
Sdz 1,19. 21. 29. 30-34).Najprawdopodobniej DtrH1 łącząc w tej Mowie fakty
337
historyczne o częściowym zajęciu Kanaanu przez synów Izraela pod wodzą Jozuego,jak również późniejsi redaktorzy ukazali te wydarzenia w całej swej rozciągłości terytorialnej, tak jak one wyglądały w czasach królów Dawida i Salomona. Wtedy uzupełniono w. 1 takimi dodatkami, jak określeniem Jozuego pomocnikiem/współpracownikiem Mojżesza (hebr.müšärët möšè:w. 1b por. Wj 24,
13; 33, 11, Lb 11, 28), w przeciwieństwie do Mojżesza, który według tychże redaktorów zasłużył sobie już na zaszczytniejszy tytuł sługi Jahwe (hebr. `eºbed
jhwh: w. 1a. 13. 15). Jozue otrzyma ten tytuł dopiero po zakończeniu całej jego
zbawczej działalności w imieniu Jahwe Boga –Zbawcy na wzór Mojżesza (zob.
Joz 24, 29-30. 31; por. Sdz 1,8-9. 10). Jozuego nazywa się z początku tylko
współpracownikiem,pomocnikiem
Mojżesza
(hebr.
müšärët
möšè:Joz
1,1;por.1,16-18;3,7;6,27;13,6 :zob. Temat przywództwa i zwierzchnictwa Jozuego w: Wstęp hist.kryt. wyż.), a nie sługą Jahwe (hebr. `ebed Jahwe: zob. Joz
8,31.33; 11,12.15; 16,6; 13,8; 14,7; 18,7; 22,2).
Typowy zwrot: I stało się (hebr. wajühî) rozpoczynający w. 1,obok funkcji wprowadzającej czy introdukcyjnej (np. Rosenmüller i inni: ujęcie gramatyczno-filologiczne) może wskazywać również na istnienie łączności Joz z Pwt
(np. Joüon i inni: ujęcie nawiązujące do teorii Heksateuchu/Rdz –Joz/), jak również wskazywać na kontynuację Objawienia (np. Baldi i inni: ujęcie teologiczne).
Stwierdzenie, że Jahwe powiedział do Jozuego…mówiąc (hebr.
wajjöº´mer jhwh /´ädönäj/..lë´mör) wyjaśniają dawniejsi egzegeci, iż była to
komunikacja pośrednia za pomocą losów, jak w Lb 27,21 (Herzberg, Soggin)
lub bezpośrednia w postaci głosu, który mógł słyszeć Jozue , nie widząc Boga
(por. 1 Sm 3, 1nn: Krauze, Woudstra).
Dziś łączy się ten zwrot najczęściej z rodzajem literackim dtr Mów, w jakim on zachodzi. Oznacza on różne formy objawiania woli Bożej przedstawicielom Izraela, o jakich wspomina tu głównie redaktor DtrN3, komponujący ostatecznie tę Mowę Jahwe do Jozuego, syna Nuna, pomocnika Mojżesza. (hebr. ´eljühôšùª` Bin-nûn müšärët möšè: w. 1).
338
1,2: Mowa Jahwe do Jozuego
Redaktorzy DtrN2+3, nawiązując dwa razy w ww. 1. 2 do faktu śmierci
Mojżesza, sługi Jahwe (hebr. ´aHárê môt möšè `eºbed jjhwh/´ädönäj) i podając
dodatkowo, iż zaraz po zakończeniu trzydziestodniowej żałoby (por. Pwt 34, 8;
Flav Ant 1, 1). Bóg zwrócił się do Jozuego podkreślając w ten sposób nie tylko
jego wiarygodność, jako następcy Mojżesza, ale również uwydatnił ciągłość historii Bożego zbawienia (Lohfink) w postaci natychmiastowej chęci niesienia
pomocy oraz opieki zbawczej w stosunku do swego ludu.
W Mowie Jahwe do Jozuego w w. 2 obok w/w stwierdzenia o śmierci
Mojżesza w w. 1 znajduje się wezwanie i powołanie do misji w formie typowego elementu występującego również przy wielu opisach powołań biblijnych, a
mianowicie czasownika wstań (hebr. qum). Polecenie Jahwe dotyczy przygotowania przeprawy przez Jordan. Przy nazwie rzeki Jordan redaktor precyzuje
przy pomocy rodzajnika ha- i zaimka wskazującego hazeh, iż chodzi o ten odcinek rzeki, który znajdował się naprzeciw miejsca obozowania, tj. jak wynika to
z Joz 2, 1 przy Szittim tzn. blisko ujścia rzeki do morza Martwego, gdzie koryto
tej rzeki jest głębsze i szersze, a przez to trudniejsze do przeprawy. Istniała zatem konieczność pomocy i interwencji ze strony Boga.
Narratorowi tych uzupełnień w Mowie Jahwe do Jozuego chodziło o podanie pouczenia zbawczego nie tylko dla ludu Bożego z czasów Jozuego, ale
również w czasach późniejszych, zwłaszcza ludowi przebywającemu w niewoli
babilońskiej. Stąd pojawiają się zwroty w w. 2: ty i cały ten lud (hebr. wükolhä`äm hazzè) oraz przedstawia się w tym fragmencie Mowy zasięg granic w ww.
3-4 i tereny zajęte przez synów Izraela z czasów późniejszych tj. z czasów monarchii królów Dawida i Salomona (por. 1 Krl 1-11), a nie z czasów Mojżesza,
czy Jozuego.
W w. 2 występują dwa zwroty na określenie pierwszego Izraela, a mianowicie synowie Izraela (bünê jiSrä´ël) i cały ten lud (wükol- hä`äm hazzè).
Pierwszy zwrot synowie Izraela (bünê jiSrä´ël) dotyczy raczej w większości
339
dawnych rodów, które złączyły się w Moabie i przez przymierze z Jedynym Bogiem Jahwe na Synaju dotarły jako lud koczowniczy przez pustynię do Kanaanu, jak i tych, którzy mieszkali już w Kanaanie jako tzw. społeczeństwo mieszane (zob. Wstęp historyczno-krytyczny, wyż.)
Natomiast drugi zwrot cały ten lud ma znaczenie późniejszych zgromadzeń dwunastu (12) plemion Izraela/Jakuba, najczęściej liturgicznych z czasów
redaktora tej Mowy Jahwe do Jozuego tj. DtrN3., jak również przyjęty w tradycji
Kapłańskiej (PJoz: por. Joz 24,1).
1,3-4: Spełnienie dawnych obietnic
Jahwe wobec zarówno synów Izraela, jak i całego tego ludu wypełnia
obietnice: dałem, tak, jak powiedziałem do Mojżesza. (w. 3b). Następuje w tej
części Mowy (ww. 3-4) zmiana liczby pojedynczej na mnogą. Zasięg terytorialny z okresu monarchii z czasów króla Salomona ma na celu połączenie tych
dwóch zdarzeń, a mianowicie częściowego zajęcia Palestyny w czasach Jozuego
przez ukazanie obietnicy daru ziemi i jego dopełnienia w granicach monarchii
króla Salomona. To przypomnienie historii miało na celu pogłębienie nadziei,
że Bóg nie opuści swego ludu i teraz, gdy on przebywa niewoli babilońskiej.
Będzie go wspierał i tak, jak Jozue wyruszył z Szittim i przekroczył Jordan, tak
lud niewoli przekroczy Eufrat i na nowo obejmie jako swoje dziedzictwo ziemię
Obiecaną.
1,5-7: Obietnice nowej pomocy
Wypełnienie obietnicy Boga w czasach Jozuego nie ograniczyło się do
przekazania w darze ludowi ziemi, ale przez nawiązanie w ww. 3-4 do granic w
czasach króla Salomona i jego królestwa, w którym ,po czasach walk za królów
Saula i Dawida (1-2 Sm) nastały dni pomyślności i pokoju,dawał redaktor DtrN3
,pisząc znowu w liczbie pojedynczej i zapewniał Jozuego, że żaden człowiek
(dosł. wróg) nie ostoi się przed tobą przez wszystkie dni twego życia (w. 5a).
340
Nadto rozszerzając tę obietnicę pomocy nawiązał do Mojżesza: i jak byłem z
Mojżeszem, tak będę z tobą, nie pozbawię cię pomocy, ani cię nie opuszczę (w.
5b). Te doświadczenia, które były związane z postacią Mojżesza powinny służyć Jozuemu, jak i jego następcom jako pouczenie, że Bóg nie zostawi ich również bez pomocy i nie opuści ich w nieszczęściu.
Niektórzy badacze tekstu na podstawie zmiany stylu, zwłaszcza liczby
pojedynczej na mnogą, jak i na podstawie w/w rozszerzeń tekstu twierdzą, że
Mowa Jahwe do Jozuego miała dwóch redaktorów (DtrN 2+3) i dopiero w redaktor DtrN3 nawiązywał do czasów niewoli babilońskiej i przebywających w niej
rodaków, podobnie jak w modlitwie Salomona po poświęceniu świątyni (1 Krl
8,46nn: zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, ad. loc.)
Bóg-Jahwe wymaga jednak ze strony człowieka współpracy. Stąd w następnych wierszach pojawia się deuteronomistyczna zachęta w formie jakby refrenu: Bądź dzielny i wytrwały, które to cechy charakteru będą potrzebne Jozuemu, aby mógł spełnić misję podziału ziemi zgodnie z obietnicą Bożą (w. 6). W
w. 7 do tego refrenu dodaje DtrN3 przymiotnik bardzo odważny, ponieważ kolejne zadanie Jozuego, jak również jego następców wymagać będzie wielkiej
odwagi, aby dopilnować lud, aby postępował według wszystkich przepisów Tory.
W związku z tym pouczeniem egzegeci łączą powstanie tych wierszy i całej pierwszej (I) Mowy Jahwe do Jozuego w swej pierwszej wersji z czasami
króla Jozjasza z Judy i przeprowadzonej przez niego reformy religijnej (2 Krl
22,1-23,30: DtrN2), a w drugiej, rozszerzonej z czasami niewoli babilońskiej(por. 1 Krl 8,46-50: DtrN3).
1,8-9: Zachęta do wierności Prawu Tory i Przymierza
Mowa Jahwe do Jozuego kończy się wezwaniem do obowiązku pamiętania o Torze i zachętą do wierności Prawu Przymierza (1,8-9). DtrN3 w obrazowym zwrocie w w. 8: nie będziesz cofał tej Księgi Tory od ust swoich, wyjaśnia
341
równocześnie, na czym ma polegać ta pamięć: będziesz ją rozważał stale (dosł.
zwrot: w dzień i w nocy), wypełniając w życiu jej polecenia, a wtedy zapewnisz
sobie pomyślność na swojej drodze życia (por. również w. 9).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny
Myśl teologiczno-kerygmatyczna w tej pierwszej Mowie Jahwe w prologu
Księgi kondensuje jak pigułce i zapowiada te tematy, które zostaną rozwinięte w
poszczególnych częściach Księgi Jozuego, a mianowicie:
^w ww. 2-5 temat ziemi jako obietnicy Jahwe i jej wypełnienie zostanie
rozwinięty w rozdziałach 2-12 Księgi;
^ w ww. 6-7 temat podziału ziemi jako daru Jahwe zostanie wyeksponowany w rozdziałach 13-21 Księgi.
^A temat wierności Jahwe i Jego słowu w postaci głównie wypełnienia
prawa Tory i Przymierza podjęty w ww. 8-9 zostanie rozwinięty w tzw. Duchowym testamencie Jozuego tj. w trzech ostatnich rozdziałach tej Księgi tj. 22-24.
Bibliografia:
N. Lohfink, Die deuteronomistische Darstellung des Übergangs der Führung Israels von Moses und Josue,
Schol 37 (1962), 32-44.
M. Görg, Josua. Die Neue Echter Bibel. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsübersetzung, Wü
rzburg 1991, s. 6. 112.
S. Gacek, Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz-Ekskursy, Tarnów 1993, 117.
J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz-Ekskursy. PŚST: T. IV, cz. 2, Pallottinum,
Poznań 2007, s. 83nn.
Tenże, Kerygmatyczno-teologiczne przesłanie modlitw w 1-2 Krl, w: Tenże, Księgi 1-2 Królów, Wstęp-Przekład
z oryginału-Komentarz-Ekskursy. PŚST: T. IV, cz. 2, Pallottinum, Poznań 2007, s. 610-629: Tenże,
Kerygmatyczno-teologiczne przesłanie modlitw w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej, w: Przybliżyło się
Królestwo Boże. Księga Pamiątkowa dla Ks. Prof. R. Bartnickiego w 65. rocznicę urodzin, pod red. W.
Chrostowskiego, Warszawa 2008, s. 339-365.
Tenże, Styl i dzieło DtrH w 1-2 Krl oraz jego teologiczne przesłanie, w: Tenże: Księgi 1-2 Królów, WstępPrzekład z oryginału-Komentarz-Ekskursy. PŚST: T. IV, cz. 2, Pallottinum, Poznań 2007, s. 83-94.
E.F.K. Rosenmüller, Scholia in Vetus Testamentum. Librii historici, Lipsiae 1833.
P. Joüon-L. Semkowski, Grammaire de l`hebreu biblique, Rome 19472
342
D. Baldi, Giosue (GarBib), Torino 1950.
G. Hentschel, Das Buch Josua, w: Einleitung in das Alte Testament; red. E. Zenger i inni, wyd. Stuttgart 20087,
203-212.
2. Mowy Jozuego (1,10-15)
a. Mowa Jozuego do naczelników ludu (1,10-11)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 1,10-11
W wierszu 10, podobnie jak w w. 1 pierwszego rozdziału Księgi Jozuego
podano typowe wprowadzenie, iż Jozue te słowa, które usłyszał od Jahwe (1,29) przekazał natychmiast naczelnikom ludu (hebr. šö†rê hä`äm). Termin šoterim
wskazywałby na późniejsze czasy redakcyjne tej Mowy, kiedy była już dobrze
rozwinięta struktura administracji państwowowej w okresie monarchii, a nawet
późniejszej babilońskiej, czy perskiej.
Ostatnie znów słowo w w. 10 mówiąc (hebr. lë´mör) wskazuje, iż redaktor
tej Mowy Jozuego chciał przekazać słowa Jahwe z poprzedniej Mowy Boga do
Jozuego w dosłownym brzmieniu. Jednak Jahwe nie przekazał słów o takiej treści, jak podano to w w. 11.
W związku z tym M. Noth uważał, iż Mowa Jozuego do naczelników stanowi inną wersję Mowy Jahwe do Jozuego, bo zawiera tylko wzmiankę o poleceniu przejścia przez Jordan.
Nadto w w. 11 użyto wyrażeń z tradycji PJoz, które ujmują przejście przez
Jordan i objęcie w posiadanie ziemi w rytuał procesji liturgicznej, czy obrzędu
świątecznego, w czasie którego lud ma przygotować pożywienie, dosłownie dary, które składano na ofiarę (hebr. cêdâ). Podobny charakter mają zwroty trzeciego dnia i dwukrotne użycie wyrażenia: wziąć w posiadanie ziemię/kraj…na
własność (dosł. jako posiadłość: hebr. läbô´ läreºšet ´et-hä´äºrec.. … nötën
läkem lürišTäh) w w. 11, gdzie w pierwszym przypadku odnosi się ten zwrot do
ziemi/kraju, a w drugim do zwoju Tory, który lud podczas sprawowania kultu
ma przyjąć i żyć według jej wskazań (DtrN3+PJoz). A zatem wszyscy ci w/w re343
daktorzy w tym w. 11 ukazali zależność, jaka istnieje między posiadaniem ziemi
od Boga jako daru i to z samej tylko łaski (łac.sola gratia), a przyjęciem Prawa/
Tory i postępowaniem według jego zasad (DtrN3 ).Łączy się tu tę dtr myśl teologiczno-kerygmatyczną z kapłańską liturgią i terminologią stosowaną podczas
sprawowania kultu (PJoz).
Zwrot Jahwe Bóg wasz (hebr. jhwh ´élö|hêkem), który należy do ulubionego zwrotu redaktorów o orientacji deuteronomistycznej stanowił jakby podstawowe i krótkie Credo: Jahwe jest waszym Bogiem, podkreślające, że dla ludu
izraelskiego Jedynym Bogiem jest tylko Jahwe.
1,10-11: Jozue wydaje polecenia.
Zgodnie z strukturą tej Mowy Jozuego, po wprowadzeniu skierowanym do
naczelników ludu w w. 10 ,Jozue, jako uwiarygodniony przez Jahwe następca
Mojżesza przekazał im polecenia, aby obeszli miejsca obozowania ludu w
Przedjordanii i wyznaczyli ostatecznie zdolnych do walki wojowników,
podzielili ich na oddziały, przygotowując ich ostatecznie do przejścia przez
Jordan i przejęcia ziemi Kanaan.
W późniejszej wersji i dzięki rozszerzeniu tej Mowy Jozuego
najprawdopodobniej przez redaktorów i teologów Kapłańskich (PJoz), nastąpiła
dalsza teologizacja i kultyzacja, w której przejście przez Jordan przedstawiono
jako triumfalną procesję. Zajęcie ziemi powiązano znów z ucztą, obrzędami
liturgicznymi i liturgią słowa Jahwe. Powtórzono w w. 11c obietnicę o
ziemi(kraju), którą Jahwe dał Izraelowi ( dosł. wam) jako dziedzictwo. Kontekst
liturgiczny i słownictwo wskazują ,że był to jakby dar ofiarny, który Bóg dał
go dobrowolnie i z miłości do swego ludu.
b. Mowa Jozuego do plemion zajordańskich (1,12-15)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 1,12-15
344
Pod względem literackim ta część Księgi Jozuego (1,12-15), podobnie jak
następna (1,16-18) stanowi odrębny fragment tekstu ,który początkowo nie był
związany z ww. 1-11. Jozue wygłasza drugą swą Mowę w prologu tej Księgi,
której adresatami są plemiona wschodnio-zajordańskie tj. Gada, Rubena i
połowy rodów z plemienia Manassesa. Te wszystkie trzy nazwy plemion:
Gadyci, Rubenici i połowa plemienia Manassesa odnoszące się zazwyczaj do
plemion wschodnio-zajordańskich w Joz 1,12 nie występują w Lb 32,1, gdzie
wśród tych plemion wschodnio-zajordańskich wymienia się tylko synów Gada i
synów Rubena, czyli dwa plemiona.
Te różnice doprowadziły uczonych do tezy, że w tekście Jozuego chodzi o
czasy króla Jozjasza, albo nawet późniejsze, ponieważ tak określano te plemiona
w tych czasach. W Lb 32,1, gdzie występują tylko te dwa plemiona, jak i w
podobnych tekstach, gdzie występują znów trzy, ale bez wzmianki o połowie
plemienia Manassesa należałaby jeszcze do późniejszych czasów
w
formowaniu się konfederacji (amfiktionii) staro-izraelskiej, kiedy to te plemiona
ze sobą się zasymilowały, podobnie jak plemiona Judy i Beniamina w
południowej cześci Kanaanu.
W w. 13 w procesie mozaizacji tej Mowy Jozuego dodano znów polecenie
(dosł. to słowo: hebr. haDDäbär) w formie przypomnienia tego polecenia (hebr.
zäkôr) które Mojżesz, sługa Jahwe (hebr. `e|bed-jhwh) przekazał je ludowi, a
które należałoby historycznie najprawdopodobniej łączyć ze stepami Moabu w
pobliżu Peor (por. Lb 32,29n.), a teologicznie zostało ono związane z
kerygmatyczno-teologicznym ujęciem ziemi jako miejsca odpoczynku (hebr.
mënîªH: por. wyż. Wstęp).
Egzegeci łączyli również tę Mowę Jozuego z wątkami tradycji D
występującej w Pwt 3,12-20 (Boling), co według współczesnych badaczy tekstu
nie wyklucza się w niej, że została ona uzupełniona o wątki o charakterze
kultycznym (Herzberg, Soggin). W świetle najnowszych badań literackich (zob.
Wstęp historyczno-krytyczny, wyż.) najlepiej, te w/w zmiany w stylu, zwroty i
345
terminy występujące w tej drugiej Mowie Jozuego w prologu do Księgi Jozuego
(1,12-15), mogą wyjaśnić dwie finalne redakcje (DtrN3+PJoz), które w
ostateczności zadecydowały o aktualnym obliczu literackim tej perykopy i jej
gatunku jako Mowy (zob. także niżej).
II. Egzegeza:
1,12: Wprowadzenie
W. 12 rozpoczyna się konstrukcją waw + czasownik tj. potem, następnie
powiedział
(w.
12a),
mającą
charakter
łącznika
między
poprzednim
wystąpieniem Jozuego skierowanym do naczelników ludu przed przejściem
przez Jordan (ww. 10-11), a tymi słowami Jozuego, jako kontynuatora misji
Mojżesza, które skierował on według redaktora DtrN3 również do trzech
plemion wschodnio-zajordańskich: Rubenitów, Gadytów i połowy plemienia
Manassesa, aby podkreślić jedność tych plemion z ludem, który niezależnie od
miejsca przebywania, różnic geograficznych i politycznych otrzymuje kraj i
ziemię jako miejsce odpoczynku w darze od Jahwe. (hebr. mënîªH: zob.
wyjaśnienie filologiczno-teologiczne: ww. 13. 15 ; niżej)
1,13: Wspomnienie przeszłości
Redaktor tej Mowy podobnie, jak w poprzedniej nawiązuje do wydarzeń
dawnych, w tym wypadku do wypowiedzi Mojżesza, który wyznaczył tym
plemionom tereny do osiedlenia i zamieszkania po wschodniej stronie Jordanu.
(zob. Lb 32,19; Pwt 3,18-20). Po otrzymaniu tej ziemi jako miejsca odpoczynku
i daru Jahwe nie wolno im zapominać o innych plemionach, które muszą podjąć
wysiłek w tym samym celu ,tzn. historycznie: przekroczyć Jordan i zająć w
sposób dzielny i wytrwały (hebr. Házaq we´émäc ww. 6.9) tereny kraju Kanaan
jako ziemi Obiecanej, a w przyszłości podejmować ciągły wysiłek w
utrzymywaniu tego daru (por. Rdz 2,15).
346
Wygnanie babilońskie i utratę ziemi (kraju) przedstawił DtrN3 w tym
w.13 jako brak wysiłku, troski i jedności ze strony wszystkich plemion w
utrzymaniu ziemi jako daru Jahwe i miejsca odpoczynku. (por. wyż.)
Albowiem te zaniedbania jedności i grzechy niewierności wobec Jahwe
przyczyniły się do utraty kraju i ziemi jako miejsca odpoczynku (hebr. mënîªH).
Ten termin mënîªH, który występuje w w. 13 jako imiesłów w formie
przyczynowo-czynnej (hebr. Hif`il) od czasownika nuh, a który został połączony w w. 13b z fragmentem wünätan läkem ´et-hä´äºrec hazzö´t, i odda wam tę
ziemię nie występuje w Mowie Mojżesza do zajordańskich plemion w Lb 32,19 i
Pwt 3,18-20.
W Joz 1,13 oznacza dać spokój lub pokój i tę ziemię/kraj tzn. Zajordanię. Użył
go tu DtrN3 nie tylko w znaczeniu politycznym uwolnienia od wojen, zwycięstw
nad nieprzyjacielem, który zagraża wolności zdobytej i zajętej ziemi, ale również w sensie teologicznym i religijnym, iż Izrael będzie mógł wieść spokojne
życie, wtedy gdy zachowa on prawo Przymierza i Tory (Dillmann, Steuernagel).
Tzn. zazna on pokoju i miejsca odpoczynku na tej ziemi nie tylko w sensie politycznym, ale i wewnętrznym teraz i w przyszłości, jeśli m. inn. nie będzie w niej
kultu obcych bóstw, a Jahwe znajdzie powszechne uznanie wśród wszystkich
plemion Izraela (por. Miller-Tucker, Boling).
Również według tej teologicznej wizji DtrN3 naród nigdy nie zazna pokoju i
odpoczynku zewnętrznego i wewnętrznego, dopóki będą istnieć na tej ziemi,
będącej darem Jahwe, Jedynego i Prawdziwego Boga ,inne, obce bóstwa i ludy,
oddające im cześć (por. np. Joz 23,12-13).
Tak jak w w. 11 DtrN3 widział i wyznawał analogię między ziemią a
Prawem Przymierza i Torą, tak tu również łączy zachowywanie Prawa
Przymierza i Tory ze spokojnym życiem i powrotem do utraconej ziemi (por. Joz
24,20; zob. Oblicze teologiczno-kerygmatyczne Księgi Jozuego[w: ]Wstęp hist.
kryt. wyż.) .
347
1,14-15: Wezwanie do walki i pomocy plemionom zajmującym
Kanaan.
Ten fragment stanowi część najstarszą w tej Mowie, ponieważ
przedstawia zajęcie ziemi Obiecanej jako walkę, a co sugeruje w tej Mowie
Jozuego pozostawienie za Jordanem żon, dzieci i całego dobytku z tych plemion
zajordańskich, które przeszkadzałyby w zorganizowaniu całej wyprawy
wojennej. Jozue żąda tylko pomocy i wsparcia od uzbrojonych wojowników z
tych plemion. Redaktor tej części Mowy Jozuego do plemion wschodniozajordańskich nie używa w tym tekście zamiast typowego hebrajskiego terminu
Kol-Hälûc oznaczającego wojsko, czy nawet specjalnie wybraną spośród
wojska, elitarną grupę (por. Lb 32,21.29), lecz hebrajskie określenie z czasów
monarchii GiBBôrê haHaºjil
z
późniejszym dodatkiem hebrajskim Köl
GiBBôrê haHaºjil, które oznacza ( wszystkich) ludzi władających bronią
(Fernandez) ,czy ( wszystkich) mężczyzn zdolnych do walki (van Ploeg). W 1 Krl
1,8, czyli w narracji o następstwie na tronie króla Dawida (1 Krl*1-*2)
należącego do najstarszego i pierwszego dzieła DtrH-P-N wymienia się wśród
zwolenników króla Salomona tzw. haGGiBBôrîm ´ášer lüdäwìd tzn. walecznych
Dawida. Wybór tej terminologii przez DtrN3 świadczyłby albo o wykorzystaniu
dawniejszych źródeł (np. z
tej Księgi)
lub
o archaizacji Mowy
przez
nawiązanie do nazw z czasów największej świętności i osiągnięć militarnych
Izraela.
Dodatek wszyscy (hebr. Köl) wzmacnia tę interpretację, iż chodzi tu o
wszystkich, którzy z plemion zajordańskich zobowiązali się wykonać polecenie
Jahwe przekazane im przez Mojżesza, a które przypomina im teraz jego
następca Jozue.
Akcja tej Mowy toczy się w Przedjordanii, natomiast redaktor DtrN3
umieszcza Jozuego i mówiącyw jego imieniu lud ,nie w Przedjordanii, ale w
Kanaanie lub w niewoli babilońskiej.
348
W terminologii wojennej, jaką posłużył się redaktor DtrN3 tej Mowy
pojawia się również termin hebrajski Hámùšîm tj. uzbrojeni (w. 14), rzadko
występujący w innych tekstach biblijnych (zob. Wj 13,18; Lb 32,17, Joz 4,12;
Sdz 7,11), którego znaczenie w tej Mowie Jozuego jest trudne do ustalenia.
Ogólnie łączy się go z organizowaniem bitew i wypraw wojennych. Według
tekstów pozabiblijnych z Mari (VII, 161) oznaczał on ludzi, którzy dostarczali
wojsku broń. Bliżej charakteryzuje tych ludzi, o których jest mowa w tym
fragmencie Mowy Jozuego w w. 14 przez zwrot przed ich obliczem. Oznaczałby
on wojowników, którzy idą w pierwszym szeregu do ataku tj., jak oddano w
przekładzie, idący na czele swych braci.
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny
Proces teologizacji i archaizacji, jaki można dostrzec w w. 14 i w całej tej
drugiej Mowie Jozuego, jaki podejmuje DtrN3, łącząc sytuację przebywających
w niewoli babilońskiej z czasami prologu do Księgi Jozuego i jej bohatera, czyli
przebywaniem ich Przedjordanii można dostrzec i w tym zwrocie iść przed ich
obliczem tj. na czele swych braci .Ma on w tym w. 14 również znaczenie
religijne i teologiczne. Dotyczy ono wszystkich nie tylko wymienionych w w.
14 grup ludu, a mianowicie plemion zajordańskich, którzy podjęli się
wypełnienia nakazu Boga ,przekazanego im przez Mojżesza, a przypomnianego
przez jego następcę Jozuego, ale również odnosi się do przebywających w
niewoli babilońskiej, którzy powinni tak, jak ci bohaterzy z czasów Jozuego
podjąc wysiłek i trud, aby iść na czele swych braci do swego utraconego
dziedzictwa.
Sens religijny wyprawy wojennej w imieniu Jahwe potwierdzają dalsze
strofy w w. 15, gdzie mówi się o kraju i przejętej ziemi, jako miejscu
odpoczynku (por. w. 11) i o powrocie wojowników z Zajordanii do swojej
posiadłości, którą dał im Mojżesz (zob. Joz 22,1-6; por. Lb 32,29-32; Pwt 3,1820). Można zauważyć tu kompilacje dwóch tradycji, a mianowicie
349
wcześniejszej, gdzie zajmowanie ziemi i kraju łączy się z walką i późniejszej ,
gdzie znów te relacje mają charakter wyraźnie religijny i teologiczny.
c. Odpowiedź wschodnio-zajordańskich plemion na Mowę Jozuego
(1,16-18)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 1, 16-18.
Pierwotnie odpowiedź plemion ograniczała się do wyrażenia: uczynimy
(por. Lb 32,31). Rozbudowana odpowiedź powstała w wyniku pracy redakcyjnej
DtrN3, który rozszerzył odpowiedź zajordańskich plemion, iż
te plemiona
zobowiązały się do wypełnienia każdego przepisu Prawa (w. 16a), który im
został dany przez Mojżesza (w. 16b). DtrN3 dodał również w duchu teologii
mozaistycznej zobowiązania i nakaz posłuszeństwa wobec Jozuego, jako
prawowitego kontynuatora misji Mojżesza (w. 17a), wygłaszając na jego część
życzenie, rozpoczynające się od typowego zwrotu hebrajskiego raq ji|hjè jhwh
´élöhejºkä tj. Oby tylko Jahwe, twój Bóg … (w. 17b). \
W w. 18 pojawia się zapowiedź kary wobec wszystkich łamiących
polecenia Jozuego (w. 18a) i dalsze życzenia z I Mowy Jahwe do Jozuego, aby
był on dzielny i wytrwały (w. 18b; por. 1, 6. 9).
II. Egzegeza
1,16-18: Pozytywna odpowiedź ludu
W pozytywnej odpowiedzi ludu, a właściwie w sensie dosłownym
naczelników plemion wschodnio-zajordańskich egzegeci widzą kwestię trudną
do rozwiązania, czy jest tu mowa o zgodzie tylko tych trzech plemion, jak
wyjaśniał to dawniej w sensie dosłownym F. de Hummelauer(dz.cyt.Bibl.), czy
o dwunastu plemionach, jak znów sądzi większość egzegetów (np.Rosenmüller,
Fernandez, Gelin, Steinmann, Woudstra).
350
Stanowisko łączące te dwie przeciwstawne opinie przedstawił D. Baldi
(dz.cyt.Bibl.),tłumacząć, iż chociaż odpowiedź na Mowę Jozuego wydaje się być
ograniczona tylko do plemion wschodnio-zajordańskich, to jednak należy ją
rozumieć zgodnie z odczuciem ogólnym całego Izraela, jako odpowiedź całej
wspólnoty i konfederacji 12 plemion.
Potwierdzają tę tendencję w interpretacji różne redakcje, w których I
Mowa Jozuego (1,10-11) została ostatecznie skierowana do zwierzchników
(całego) ludu (w. 10 b). W redakcji dtr I Mowy Jozuego brakuje zakończenia w
postaci odpowiedzi ludu. Redaktor dtr skracająć tę I Mowę skierowaną do
zwierzchników(całego) ludu(ww. 10-11) połączył ją z II Mową do plemion
wschodnio-zajordańskich tj. Rubenitów,Gadytów i połowy plemienia Manassesa
(ww. 12-15), kończąc ją najprawdopodobniej wspólną pozytywną odpowiedzią
wszystkich plemion izraelskich ,uznających Jahwe za Jedynego i Prawdziwego
Boga narodu i całego ludu, u którego znajdował on ocalenie i wypełnienie
obietnic, za cenę wierności nie tylko w przeszłości, ale również i dzisiaj. Użycie
tej nazwy lud najprawdopodobniej łączy te Mowy zawarte w prologu Joz (1,218) z Mowami znajdującymi się w epilogu Księgi, w którym obok
dialogu,Mówcy
ze
słuchaczami
zwierzchników(całego) ludu
czterech przedstawicieli
występuje
zamiana
słuchaczy
z
w Joz 24,1: na wszystkie plemiona Izraela i ich
takich jak przywódców, zwierzchników, sędziów i
pisarzy i znowu na lud w Joz 24,16. 19. 24-25. 27-28). Widać tu ostateczną
redakcję DtrN 3 i włączenie tych dtr Mów do Prologu i Epilogu Księgi Jozuego
najprawdopodobniej i jego literackie dodatki dokonane już przez późniejszego
redaktora Wydawcę.
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny
^ Zarówno lud, jak i jego przywódcy powinni żyć zgodnie z nakazami
słowa Bożego.
351
^Tylko wierność i posłuszeństwo wobec nakazów znajdujących się w
Torze pozwoli ludowi i jego przywódcom posiąść ziemię(kraj) i zachować
go na zawsze.
^Dar ziemi udzielony przez Jahwe połączony z posłuszeństwem Bogu i
Jego słowu będą stanowić w końcowej myśli teologicznej DtrN3,
zwłaszcza w Epilogu Księgi podstawowe fundamenty przymierza między
Bogiem Izraela, a Jego ludem (zob. niżej: Joz 22-24).
Tę myśl teologiczną Prologu potwierdzają analogiczne dtr ujęcia w Pwt, a
mianowicie ww. 3-5a odpowiada ujęcie teologiczne w Pwt 11,24-25, a w.
4 łączy się z Pwt 7,24, następne ww. 5b. 6. 9 są identyczne z Pwt 31,6-8.
23, jak również ww. 7-9 z Pwt 17,14-20.
Bibliografia:
J. Liver, The Bible and Its Historical Sources, w: B. Mazar i inni (red.), The World History of the Jewish
People. First Series. Ancient Times, tel-Aviv 1970, 36-49;
P.C. Craigie, The Book of Deuteronomy, Grand Rapids 1976, 98;
M. Görg, Josua. Die Neue Echter Bibel. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsübersetzung, Wü
rzburg 1991, s. 12-14.
S. Gacek, Księga Jozuego. Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz-Ekskursy, Tarnów 1993, 121-126
3. Opowiadania-Narracje o wejściu do ziemi Kanaan (2,1-5,12).
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 2,1-5,12, a
Joz 5,13-11,23
Po prologu Księgi Jozuego (1, 1) i Mowach wprowadzających (1,2-9. 1018) następują opowiadania-narracje o wejściu do ziemi Kanaan i objęciu w
posiadanie kraju Kanaan jako tej ziemi (TM: hä´äºrec;zob. Joz 2,1-5, 12. 5, 1311, 23).
Według badań literackich na początku tego zbioru opowiadań –narracji
stoją pojedyncze fragmenty o przejęciu miasta Jerycha (Joz 6*) i o ruinach
miasta Aj (Joz 8*).
352
Wśród egzegetów istnieje różnica zdań i opinii, czy te opowiadania –
narracje były już znane w jakimś fragmentarycznym kształcie w czasach
przeddtr, jak twierdził M. Noth (Bibl. niżej, 1953), czy nie istniały jeszcze w
żadnej formie literackiej, jak znów poucza V. Fritz (Bibl. niżej, 1993).
Według zaś K. Biebersteina (Bibl. niżej, 1995) wczesny kształt przeddtr
miały nie tylko te opowiadania o przejęciu Jerycha (Joz 6,1-3. 4b. 5. 11. 14-15.
20c-21), ale również o przejściu przez Jordan (3, 1. 5. 13b-14a. 16), jak i o
zwiadowcach w Jerycho (2, 1-9. 12-16. 22-24).
Znów R.G. Kratz (Bibl. niżej, 2000) zalicza do tych opowiadań-narracji
nie tylko te przeddtr fragmenty w/w opowiadań, które mogły już powstać w tych
czasach, ale również fragmenty narracji o przejęciu miasta Aj (8, 1-2a. 10a. 11a.
14. 19) i o bitwie w dolinie Ajjalon (10, 12. 13).
Te fragmenty przeddtr opowiadań-narracji mogły nawet według tego
egzegety tj.R. G. Kratza stanowić już zwarte przeddtr dzieło, przedstawiające
Dzieje Izraela od Exodusu do czasów przyjścia do „ bram” Ziemi Obiecanej.
Przedstawionoby w nim, jak Jahwe od uwolnienia z Egiptu wypełniał obietnicę
o nadaniu ziemi synom Izraela (E. Zenger, Einleitung…Bibl. niżej, 20087).
Główne perykopy w tej części Księgi Jozuego 2,1-5,12 dotyczą tematu
Wejścia do ziemi Kanaan , w którym to fragmencie można wyróżnić dziś trzy
rozbudowane sceny tego przedstawionego dramatu(),które powstały w wyniku
późniejszych rozszerzeń i opracowań redakcyjnych w Joz 2,1*-5,12*, a mianowicie:
a. zwiadowcy Jozuego udają się do Jerycha: Joz 2,1-24,
b. przejście przez Jordan: Joz 3,1-5,1,
c. obrzezanie i pierwsza Pascha w Kanaanie, w Gilgal: Joz 5,2-12(zob.
szerzej na ten temat: 3abc:niżej )
Druga główna perykopa Joz 5,13-12,24 dotyczy znów tematu Objęcia w
posiadanie ziemi Kanaan , w której można kolejno wyróżnić dziś dalsze narracyjne sceny:
353
a. Umocnienie Jozuego przez anioła wojsk Jahwe: Joz 5,13-16;
b. Zdobycie Jerycha: Joz 6,1-27;
c. Prawo klątwy i zajęcie miasta Aj: Joz 7,1-8,29
d. Przy ołtarzu Jahwe na górze Ebal odczytanie Prawa: Joz 8,30-35
e. Podstęp i wyłudzenie przez Gibonitów przymierza z Izraelitami: Joz
9,1-27;
f. Pokonanie kolejnych królów w ziemi Kanaan: Joz 10,1-43;
g. Pokonanie króla Jabina i jego koalicyjnych królów: Joz 11,1-15
h. Podsumowanie objęcia w posiadanie ziemi Kanaan: Joz 11,16-12,24.
Inne kwestie literackie zwłaszcza w okresie redakcji dtr i postdtr w tym
kapłańskiej (PJoz: por. Wstęp, wyż. ,a zwłaszcza inne szczegółowe zagadnienia
literacko-teologiczne zostaną omówione dokładniej przy poszczególnych
opowiadaniach-narracjach: 4 a-h: niżej).
Bibliografia:
K. Bieberstein,Josua-Jordan-Jericho., OBO 143, Freiburg/Göttingen 1995;
V Fritz , Das Buch Josua (Hanbuch zum AT I/7), Tübingen 1993, 19942;
(HAT), 1993;
R.G. Kratz, Die Komposition der erzählenden Bücher des Alten Testaments., UTB 2157, G ö
ttingen 2000
M. Noth, Das Buch Josua, Tübingen 1938; 19532 (HAT I, 7), 19713 (HAT VII).
E. Zenger, Die Bücher der Tora/des Pentateuch, w: Einleitung in das Alte Testament; red. E. Zenger i inni, 7
rozszerzone wyd. Stuttgart 20087, 88nn.
E. Vogt, Die Erzählung vom Jordanübergang Josue 3-4, Bb 46/1965/125-148.
a. Zwiadowcy Jozuego udają się do Jerycha (Joz 2,1-24)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 2,1-24
W dawniejszych badaniach literackich to opowiadanie-narrację w Joz
2,1-24 egzegeci łączyli głównie ze źródłami i tradycjami Pentateuchu np. J+E
(Albert, C. H. Bennett, Holzinger, Proksch), czy z innymi rozszerzeniami w
postaci dalszych opracowań ze źródeł i tradycji w Pięcioksięgu JE+E2 (Kittel,
354
Cornill), jak i późniejszych dodatków w formie późniejszych ww. 9b-11. 24, czy
ww. 17-21 (Steuernagel). H. Gressmann i O. Eissfeld zestawiali dwa równoległe
opowiadania(A,B) w tej perykopie wJoz 2,1-24, a M. Noth twierdził, że te dwa
paralelne fragmenty zostały nadto pouzupełniane dtr dodatkami i szczegółami z
różnych tradycji.
Inni znów egzegeci perykopę Joz 2,1-24 uważali za opowiadanie względnie
jednolite (Soggin) i niezależne w treści i chronologii od Joz 1 i 3-6 (Soggin,
Vogt)
oraz
specyficzne
i
należące
już
do
dzieła
historyczno-
deuteronomistycznego (Joz-1-2 Krl). Tekst Joz 2, 1nn według tych egzegetów J.
A. Soggin (Bibl. niżej) i E. Vogta (Bibl. niżej) jest niezależny od Joz 1 i Joz 3-6
zarówno w treści, jak i w chronologii. Należy go zatem łączyć głównie z
dziełem historyczno-deuteronomistycznym (niem. DtrG; por. Boling: zob.
Bibl.).
Według późniejszych badań literackich (np. Görg`a: Bibl. wyż.)
porównanie TM z LXX doprowadziło tego egzegetę do próby zrekonstruowania
pierwotnego tekstu. Ów egzegeta M. Görg uznał za podstawowe w tej perykopie
następujące ww., a mianowicie 1-3. 4, które zostały pouzupełniane sukcesywnie
przez opracowania przeddtr i dtr. Natomiast obok wprowadzenia i Mowy
Rachab fragmenty Joz 2, 5. 6. 15. 16. 22. 23 stanowiły późniejsze dtr i postdtr
fazy rozszerzeń, z których ostatnią należy wiązać z fragmentem Joz 2, 9-11. 24.
(zob. Egzegeza II,niżej).
Według zaś najnowszych badań literackich R.G. Kratza (Bibl. niżej.) do
tekstu przeddtr w opowiadaniu-narracji o wywiadowcach w Jerycho należały nie
tylko fragmenty Joz 2,1-3. 4, ale również Joz 2, 1-9. 12-16. 22-24.
Można przyjąć, że nota historyczna o wywiadowcach w Jerycho (w. 2),
jak i prawdopodobnie pierwotnie istniejące osobno opowiadanie o Rachab w
czasach niewoli babilońskiej, dzięki przekazom przeddtr, a zwłaszcza dtr
opracowaniom zostały ze sobą połączone i dostowane do wyjaśnienia problemu
355
łączenia się synów Izraela z obcymi kobietami, czyli w sprawie tzw. kwestii
małżeństw mieszanych (w. 2*: zob. Egzegeza II, niżej Joz 2,2nn).
Można również przyjąć w świetle współczesnych badań literackich, że
tekst tej wielowarstwowej pod względem literackim perykopy Joz 2,1-24 w swej
ostatecznej wersji został przedstawiony w TH w oparciu o wcześniejsze źródła
przeddtr (Q), jak i dtr (DtrH2, DtrP2), głównie zaś został zredagowany przez
DtrN
1+2+3,
w trzech udramatyzowanych odsłonach, a mianowicie głównie w
pierwszej o przybyciu zwiadowców do Jerycha i ukryciu ich przez Rachab (2,
1*-7*: DtrN 1), w drugiej rozszerzonej wersji DtrN2 o Mowę Rachab do
zwiadowców (2,8-11), jak i w trzeciej o wymuszonej na zwiadowcach przysiędze
o zachowaniu jej przy życiu Rachab i ocaleniu jej rodu (2,12*-14*: DtrN3).
Ta głównie dtr narracja została uzupełniona dodatkami postdtr głównie,
podsumowującej
trzeciej
odsłonie
o
zwiadowcach,
którzy
bezpiecznie
opuszczają Jerycho i wracają do Jozuego (2,15*-24*).
Bibliografia:
M.Görg, Josua. Kommentar zum Alten Testament mit der Einheitsübersetzung, Die Neue Echter Bibel (NEB),
Würzburg 1991, s. 14.
R.G. Kratz, Die Komposition der erzählenden Bücher des Alten Testaments., UTB 2157, Göttingen 2000
J.A. Soggin, Giosue 2alla luce di un testo di Mari, RSOr 39 (1964), 7-14.
E. Vogt, Die Erzählung vom Jordanübergang Josue 3-4, Bb 46 (1965), 125-148).
II. Egzegeza:
2,1-7: Przybycie zwiadowców do Jerycha i ukrycie ich przez Rachab
Przy imieniu Jozue w 2,1 w przeciwieństwie do Joz 1,10 dodano notę
genealogiczną syn Nuna, jak w Joz 1,1, co według R.G. Bolinga(Bibl.wyż.)
byłoby świadectwem braku związku z poprzednimi wcześniejszymi Mowami
Jozuego w Joz 1, 10. 12. 16, gdzie nie ma tej noty.
356
Bezimienni zwiadowcy w liczbie dwóch (Joz 2,1) zostali wysłani
potajemnie przez Jozuego z miejscowości Szittim, leżącej ok. 11 km od Jerycha
na zachód od Jordanu, w której obozowały plemiona Jozuego. Nazwa tej
miejscowości etymologicznie oznacza akację i łączą ją dziś uczeni z Wadi esSayale (ang.) na południe od Tell el- Kefrein (A. Musil), czy Tell a Kefran, obok
której znajduje się rzeka i oaza Wadi Kefrein (F.M. Abel), jak i z Tell ElHammam, który oddalony jest od poprzednich miejscowości na południowy
wschód o 2,2 km., czyli leży w centralnej Transjordanii (N. Glueck, E.K.
Kraeling, R.G. Boling). Inna nazwa tej miejscowości to Abel-Szittim (zob.
WAB, s. 141 i Ekskurs VII,niżej).
Celem zwiadowców była penetracja terenów związanych z przejściem
przez Jordan aż do Jerycha i nawiązanie kontaktu ,oraz współpracy z
mieszkańcami tej ziemi, jak i zbadanie możliwości osiedlania się w niej.
Porównując rozporządzenie Mojżesza w Qadesz (TM: qäd뺚â) w Lb 13,
18-26 (zob. Ekskurs VII, niżej) z tym poleceniem Jozuego, syna Nuna z Joz 2,
1, należy stwierdzić, że to polecenie Jozuego w stosunku do polecenia Mojżesza
jest bardziej ogólne i mające
raczej charakter świadectwa teologiczno-
religijnego,a nie wojskowego wywiadu. Głównym celem tej rozpoczynającej
się w trzech różnych miejscach i odsłonach narracji było danie świadectwa o tej
ziemi ,tj. o kraju Kanaan przez dwóch świadków i umocnienie przez ich
świadectwo plemion nomadycznego Izraela w Przedjordanii do podjęcia trudu
dzieła wejścia i zajmowania tej ziemi , tj.kraju Kanaan nie tylko w czasach
Jozuego,ale również w okresach późniejszych niewoli i powrotów z diaspory.
Ten trud podjęły już wcześniej w czasach Mojżesza nomadyczne plemiona w
Zajordanii, a teraz po zakończeniu niewoli babilońskiej ,za pomocą tej narracji
DtrN3 pragnie zachęcić Izraela niewoli do wymarszu do tej ziemi , tj. do kraju
Kanaan, danegoj im przez Jahwe , już w czasach Jozuego ,jako ich dziedziczną
własność i odpoczynek(Joz 1,13-15. 18).
357
Proste zwroty narracyjne takie jak: poszli pieszo… oglądnijcie ziemię …
poszli i weszli do domu niewiasty.., które pojawiają się w Joz 2,1 otwierają
pierwszą odsłonę tego opowiadania – narracji, której akcja toczy się głównie w
Jerycho w domu nierządnicy o imieniu Rachab, u której zatrzymali się obydwaj
wysłannicy Jozuego.
Jerycho, należące do najstarszych miast świata utożsamiane najczęściej z
tell es-Sultan leży w tropikalnej dolinie Jordanu, 8 km na zachód od rzeki Jordan
i ok. 10-22 km na północ od Morza Martwego, u stóp skarpy-doliny, której
depresja sięga 258 m. poniż. poz. m. Przeprowadzone wykopaliska głównie
przez Kathleen Kenyon doprowadziły do dokumentacji prawie tej 10 tysięcznej
historii najstarszej osady świata. Już w IX tysiącleciu przybyli do niej
mezolityczni myśliwi i osiedlili się głównie przy niewysychającym źródle Ein
es-Sultan, zwanym później w czasach biblijnych źródłem Elizeusza.
W VIII tysiącleciu przed Chr. istniała tu już osada licząca ok. dwa tysiące
ludzi, która dysponowała systemem nawadniającym, okazałą wieżą i murami
obronnymi. Ok. 6800 r. przed Chr. mieszkańcy tego miasta-twierdzy zostali
jednak wyparci przez nowych osadników, pochodzących z neolitu. Ok. 4500r.
przed Chr. pojawiają się następne grupy osadników, którzy dotrwali w sposób
mniej lub bardziej ciągły, jak sądzi J. Murphy-O`Connor (zob. SWB, s. 260) do
czasów połowy Późnego Brązu tj. do ok. 1350 r. przed Chr., kiedy miasto
Jerycho zostało zniszczone i leżało w gruzach. I jak twierdzi dalej ten sam autor:
Zniszczenie to nastąpiło za wcześnie, aby można przypisywać je Jozuemu. (zob.
Joz 6, niżej).
Według świadectw tekstów z Mari do tych ludów ,które przybyły do
Jerycha ok. 1800 r. przed Chr. jako kolejna grupa osadników, a przed r. 1350
przed Chr. należały tzw. Ludy Morza (dosł. Synów Morza ,hebr.büne jamin: zob.
Wstęp, wyż.).Określali oni swoją nową siedzibę miastem boga księżyca, od ich
bożka Harrana. Stąd niejasną etymologię Jerycha (hebr. jürîHô )łączy się
358
według opinii egzegetów ( np. H. Vincent) z tą właśnie siedzibą Ludów Morza
i miastem boga księżyca (od :jüreah, tj. księżyc lub miasto boga księżyca:)
Według J. Murphy-O`Connor (zob. SWB, s. 260) Jerycho ,zgodnie ze
słowami DtrP1 jako zapowiedzią prorocką w Joz 6,26(moje dopowiedzenie!)
miało pozostać zniszczone aż do VII w. przed Chr., co wydaje się datą zbyt
późną, aby móc ją złączyć ponownym zasiedleniem ,wzmiankowanym w
wypełnieniu tego proroctwa przez tego samego redaktora DtrP 1 w 1 Krl 16, 34,
które nastąpiło w IX w. przed Chr. w czasach króla izraelskiego Achaba(
zob.J.B.Łach, Księgi 1-2 Królów, ad loc.) Według dalszych świadectw
biblijnych to odbudowane miasto przez Chiela z Bet-El odwiedzili prorocy
Eliasz i Elizeusz (2 Krl 2,1nn). Było ono znane, ze względu na znajdująca się tu
oazę i rosnące palmy. Stąd zwane Miastem Palm(Pwt 34,3; Sdz 1,16).
Po niewoli babilońskiej prawdopodobnie ta osada znana dziś jako Tell-es
Sultan została znowu zniszczona i opuszczona. Obok Tell-es Sultan mogła
istnieć tu również osada w innym miejscu,tj. obok oazy (por. Ezd 2, 34).
W VI w. przed Chr. znowu Jerycho przeżywało swe odrodzenie ,stając się
centrum administracji perskiej i taką samą rolę administracyjną spełniało w
czasach późniejszych (J. Flawiusz, Bell. 1. 8. 1170, zob. Ekskurs VII: … por.
J.B. Łach, Stałe osadnictwo w postaci pierwszych miast w starożytnym Bliskim
Wschodzie. Okresy archeologiczne w Palestynie, w: Człowiek a kultura.
Rzeszów 2004, 65-68. 83, zwł. S. Gacek, Zdobycie Jerycha przez Jozuego w
świetle badań archeologicznych, w: Księga Jozuego, dz. cyt. 368-375; zob.:
Kom. 6, 1nn: niżej)
W określaniu roli Rachab w Jerycho różnie wypowiadają się egzegeci
Jedni uważają, że prowadziła ona gospodę i równocześnie była nierządnicą
(Fernandez, Woudstra) lub tylko była właścicielką domu publicznego (Schulz).
Etymologia imienia Rachab (hebr. räHäb) również nie wyjaśnia bliżej tej
postaci, ponieważ raHab znaczy tyle co ,wielka, duża i niekiedy utożsamiono to
imię z nazwą potwora morskiego,wieloryba (zob. Hi 9,13). Najprawdopodobniej
359
jednak ma to imię tej kobiety związek ze skrótem nazwy rodu Rehabiah, którzy
pochodzili od Eliezera (zob. 1 Krn 23,17 i 24,21). Stąd niektórzy egzegeci
(Noth, Woudstra, Boling) łączą to imię nie tylko z wyrazem raHab (wielki,
duży), ale również z teoforyczną końcówką jah- (tj. z Jahwe). Ze względu na to,
że ww. 4-6 narrator dtr nie wymienia jej imienia, to świadczyłoby o
późniejszym powstaniu tego teoforycznego imienia,które w całości oznaczałoby
wyznanie wiary w postaci aklamacji : Jahwe jest wielki(zob. Wyznanie wiary i
Mowa Rachab w Joz 2,8-11,zob. Kom.ad loc.niżej)
Według M. Görg`a (Josua, dz. cyt. 15) nazwa ta byłaby literackim
symbolicznym imieniem oznaczającym otworzyć. Zanim jednak ona została
przedstawiona w tradycji i redakcji późniejszej interpretacji tekstu jako
nierządnica mogła pełnić urząd dyplomatyczny, nawet ambasadora w królestwie
króla miasta-państwa Jerycha.
Wysłannicy
Jozuego,
którzy
przybyli
z
Szittim
zatrzymali
się
najprawdopodobniej w jej domu, w którym przyjmowała swoich gości. W tym
miejscu najłatwiej było o informacje o sytuacji w danym mieście. Również, jak
to uważali wysłannicy Jozuego, mogli tu uniknąć podejrzeń o działalność
szpiegowską i wywiadowczą. Zostali oni w tym domu tej kobiety, czy
ewentualnie w prowadzonej przez nią gospodzie na noc i spali w tym miejscu.
Interpretacja tej części w w. 1, w której występuje czasownik hebrajski šaKab
jest podwójna, ponieważ oznacza on nie tylko nocleg, ale również współżycie
seksualne. (zob. Schutz). Jednak niektórzy egzegeci, chcąc przedstawić w
dobrym świetle wysłanników Jozuego twierdzą, że pragnęli oni tylko
współżycia, ale nie popełnili złego czynu, bo jak wynika z drugiej części
opowiadania (ww. 5-6) wieczorem ta kobieta straciła z nimi kontakt (Gelin,
Woudstra, por. S. Gacek, Księga Jozuego, dz. cyt. 128-129).
Po zawiązaniu opowiadania – narracji w w. 1 redaktor za pomocą partykuły oto, wtedy (hebr. hinnË) w w. 2 wprowadza następne osoby dramatu, najprawdopodobniej strażników miasta Jerycha, którzy pierwotnie nie mieli nic
360
wspólnego z Rachab w w. 1. Świadczy o tym nie tylko brak wzmianki o Rachab
w w. 2, ale również inne słownictwo. W w. 1 używa się w tej narracji słowa rü´û
´et-hä´äºrec tj. obejrzeć ziemię, a w w. 2 do tej samej czynności i zadań wysłanników Jozuego posłużono się w tym opowiadaniu innym zwrotem literackim
laHPör ´et-hä´äºrec tj. zbadać, co znaczyłoby dosłownie, przeszukać tę ziemię.
Nadto w w. 2 podano, że przybyli tu mężowie z synów Izraela. Ten zwrot
w. 2 różni się od w. 1. Wskazywałby nie tylko na pochodzenie z innego
przekazu i źródeł o zajmowaniu ziemi (Q, DtrQ), ale również na późniejszą
przeróbkę i dostowanie opowiadania o Rachab, które pierwotnie stanowiło
samodzielną narrację, najprawdopodobniej nie mającą nic wspólnego ze
zdobywaniem Jerycha w formie militarnej akcji.
Redaktorzy dtr, zwłaszcza DtrN3 przerobili to opowiadanie o Rachab i
włączyli je w okresie niewoli babilońskiej do tej dtr narracji o zajęciu Jerycha w
czasach Jozuego, chcąc równocześnie współczesnym rodakom wyjaśnić
problemy relacji synów Izraela z innymi ludami, a zwłaszcza łączenia się
Izraelitów z obcymi kobietami, czyli ustosunkowali się do tzw. małżeństw
mieszanych, które stawały się coraz częstszą praktyką, jak również ze względów
teologiczno-kerygmatycznych coraz częściej pojawiającej się świadomości i
przekonaniu w ST o przynależności obcych ludów do ludu Bożego,wśród
których król perski Cyrus został nazwany nawet pomazańcem Jahwe. A zatem
według tej koncepcji teologicznej w ST prawdziwy lud Jahwe nie powinno
określać się tylko na podstawie więzów rodowych i plemiennych oraz
etnicznych, ale na podstawie wyznania wiary i więzi z Bogiem Izraela (zob. Joz
2,11-13 i Kom. ad loc. niżej) .
W w. 3 następuje połączenie noty o wysłannikach Jozuego z narracją dtr o
Rachab, w której podano, że król Jerycha również wysłał swoich ludzi do zbadania wieści przekazanej mu przez strażników miasta o wysłannikach Jozuego,
którzy zatrzymali się w domu nierządnicy o imieniu Rachab(por.w. 2). Redakto-
361
rzy dtr w formie mowy niezależnej sformułowali to polecenie króla Jerycha,
aby Rachab wydała mu mężczyzn, którzy weszli do jej domu.
Termin wchodzących (hebr. haBBä´îm) ma potrójne znaczenie, a mianowicie obok wejścia do domu czy wchodzących do domu dotyczył on relacji intymnych, łącznie ze stosunkiem seksualnym (Rdz 6,4; 16,2; 30,3; 38,16; Sdz
16,1), jak również służył na określenie wzięcia kogoś do niewoli (Wj 21,2; Pwt
5,6). W zwiazku z tym trzykrotnym zastosowaniem tego terminu w w. 3 M.
Noth uważa ten wiersz za pierwotną redakcję dtr, a nie za późniejszy dodatek.
Wyjaśniając sens tego terminu w w. 3 w tych trzech ujęciach możemy stwierdzić, że król Jerycha, gdy wydał rozkaz wydania tych przybyszów (dosł. mężczyzn) miał na myśli głównie nie tyle relacje seksualne tej kobiety z mężczyznami, lecz niebezpieczeństwo polityczne, jakie mogło być związane z ich przybyciem. Z kontekstu redakcji tej narracji głównie przez DtrN3 ,tj. w okresie niewoli babilońskiej ,nie tylko przez połączenie tej kobiety z nierządem w w. 1, jak
i stosowanie wieloznacznej terminologii służyło ukazaniu niebezpieczeństwa
mieszania się Izraelitów z obcymi ludami, zwłaszcza przez związki małżeńskie,
co w konsekwencj prowadziło według tych pierwszych deuteronomistów
(DtrN1+2) do bałwochwalstwa i niewoli (zob. np. Abel, Woudstra, Gacek).
W ww. 4-6 redaktor DtrN3 nie podaje imienia Rachab, jak poprzednio w
ww. 1-3 ,czyli mamy tu do czynienia ze starszą wersją narracji prawdopodobnie
redaktora DtrN2 .Stąd pojawiło się tylko określenie: ta kobieta (hebr. hä|´iššâ).
Ona ukryła owych mężów, dezinformując wysłanników króla Jerycha, iż rzeczywiście byli u niej jacyś mężowie, ale nie wie, skąd (w. 4b), ani dokąd oni poszli, wychodząc o zmierzchu, zanim zamknięto bramę miasta (por. w. 5a). Nadto
poradziła wysłannikom króla Jerycha , aby nie marnowali czasu na szukanie u
niej tych mężów w środku miasta, tylko ścigali ich poza jego murami (w. 5b).
Ten fortel kobiety spowodował, że wysłannicy króla Jerycha opuścili jej dom i
poszli szukać owych mężów poza murami miasta. Wysłannicy króla Jerycha obstawili wszystkie brody Jordanu (w. 7a), spodziewając się, że będą mogli ich
362
tam pojmać (w. 7a). Nadto, aby nie znaleźli ponownego ukrycia w tym mieście
bramę miasta zamknięto po wyjściu ścigających ich wysłanników króla Jerycha
(w. 7b).
Następnie ten sam narrator w ww. 6. 8 przedstawił barwnie i dokładnie
szczegóły ukrycia wysłanników Jozuego. Po wprowadzeniu w błąd wysłanników króla Jerycha, kobieta ukryła ich na płaskim dachu pod wiązkami łodyg z
lnu. Jak wynika z w. 6 kobieta ukryła tych dwóch mężów z Przedjordanii na dachu. Snopy i ubite wiązanki słomy lnianej służyły w owym czasie w wielu osadach do zacieniania i przykrycia domostw przed upałem w ciągu dnia. Również
płaski dach wyłożony słomą lniana służył często jako miejsce, gdzie można było
odpocząć i porozmawiać po skwarze dnia, a później położyć się tu spać (zob.
w. 8).
W dtr pouczeniu, zwłaszcza dla ludu z czasów niewoli mogło to oznaczać,
że kobiety z obcego pochodzenia chętnie ukrywają synów Izraela. Nadto zawierając z nimi tzw. małżeństwa mieszane przez to chcą ich podwójnie zniewolić,
odbierając im najpierw wiarę w Jedynego Boga,a następnie ziemię, która była
wiecznym dziedzictwem Izraela,jako dar od Jahwe. Przez tego rodzaju związki
istniało nie tylko niebezpieczeństwo bałwochwalstwa i odstępstwa od Jedynego
Boga-Jahwe oraz utraty tej ziemi ,już dla tych, co się zasymilowali z obcymi ludami w ziemi Kanaan (DtrN2), jak i dla tych ,którzy przebywając w ziemi obcej
nie chcieli wrócić do ziem/kraju,który do nich należy… (por.Joz 1,15:DtrN2+3).
A zatem małżeństwa mieszane, z którymi tak usilnie później walczył Ezdrasz i
Nehemiasz stanowiły tego rodzaju niebezpieczeństwo apostazji ludu od prawdziwego i jedynego Boga Jahwe. Nadto ziemia Kanaan, jako dar Jahwe dla
pierwszego Izraela zostanie również włączona do kraju obcego tych kobiet, z
którymi połączą się synowie Izraela.
W rozwiniętej już wersji tej wielowątkowej narracji o Rachab , wyznającej
wiarę w Boga Izraela (Joz 2,9-11*) zawarto już późniejszą ,a zarazem dojrzalszą myśl teologiczną,iż w poczet ludu Bożego mogą być zaliczeni również obce
363
narody,tak jak Rachab i jej rodzina,stając się wzorem dla nowych członków
Izraela, należących do obcych ludów (zob. Joz 2,11-13 i Kom. ad loc. niżej)
zawarta (ww. 9-11*: DtrN2+3: por.Kom. niżej).
W TM w w. 7 występuje liczba mnoga brody, którą św. Hieronim zmienił
na liczbę pojedynczą tj. bród, opierając się na paralelnych tekstach w Sdz 3, 28 i
12, 5, w których jest mowa o jednym przejściu/brodzie przez Jordan. Św. Hieronim utożsamił go z Bethabara ,tj. z dzisiejszym Wadi el Charrat, znajdującym
się ok. 7 km od ujścia Jordanu do Morza Martwego, gdzie według tego świętego i komentatora tej Księgi Izraelici przeprawili się również na druga stronę
Jordanu ,zajmując Jerycho (zob.PL 22, 545). W pismach nowotestamentalnych
łączy się ten bród z działalnością Jana Chrzciciela i chrztem Jezusa z Nazaretu
(J 1,28; por. Mt 3,6.13) .
2,8-11: Mowa Rachab do zwiadowców
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 2,8-11
W w. 8 występują dwa charakterystyczne szczegóły, które odróżniają ten
fragment od innych wierszy tj. od najbliższego literackiego kontekstu, a mianowicie w dalszym ciągu nie wymienia redaktor DtrN2+3 imienia kobiety Rachab, jak również opuszcza nazwę mężowie na określenie zwiadowców Jozuego. Zastępuje te nazwy stosując zaimki osobowe. Był to być tylko zabieg literacki związany nie tyle ze zmianą gatunku, ale tylko redaktora tego nowego
fragmentu, który przy pomocy zaimków osobowych chciał połączyć te dwa różniące się w stylu fragmenty Joz 2,1-7 ( DtrN2 ) i 2,8-11* (DtrN3 ) w jedną dtr
narrację.
Mowa Rachab do wysłanników Jozuego została zredagowana według klasycznych reguł i schematów stosowanych przy tworzeniu tego rodzaju gatunków literackich. Występuje w tej mowie najpierw Wprowadzenie: i tak do nich
(tj. mężów) powiedziała (w. 9a), a następnie przedstawienie aktualnej sytuacji
364
(w. 9b) i odwołanie się do dwóch przykładów z dziejów synów Izraela, a mianowicie odsunięcie fal Morza Czerwonego (dosł. Sitowia) i zwycięstwo nad królami amoryckimi Sichonem i Ogiem (w. 10), co miało na celu wzbudzić najpierw u wrogów Izraela, a następnie u słuchaczy i czytelników tej Mowy Rachab napełnić ich lękiem i bojaźnią przed Jahwe, Bogiem wiernym Izraelowi, a
jego lud i wszystkich wyznających w Niego wiarę powinno skłonić do działania
w imię tegoż Boga, który jest Bogiem wysoko na niebie i nisko na ziemi. (w.
11b: zob. Kom.ad loc.niżej)
W. 8 w tej narracji należy traktować jako późniejszy łącznik poprzedniego
fragmentu tej narracji o zwiadowcach do Jerycha (ww. 1-7) z Mową Rachab
(ww. 9-11), a następnie rozszerzoną o ww. 12-14.
Według M.H. Woudstra perykopy w Joz 2,9-11 mogą łączyć się z autentycznym streszczeniem wypowiedzi, czy nawet szerszej jeszcze mowy Rachab
w Joz 2,9*-11*, przy czym jednak, jak uważa J.A. Soggin, elementy wyznania
wiary w Jahwe, zostały już zaczerpnięte przez redaktora z tradycji i z credo
Izraela. M. Noth bliżej precyzując historię redakcji tego fragmentu tekstu uważał go za kompilację fragmentów tradycji deuteronomistycznych z różnymi wyrażeniami i zwrotami ze starszych dokumentów i pism.
Nie była to tylko kompilacja, ale zamierzona redakcja dtr, w której w schemat i
w tym samym stylu,co w poprzedniej narracji włożono w usta obcej kobiety
Rachab z Jerycho słowa hymnu stosowanego na starożytnym Bliskim Wschodzie na cześć bóstw, których królowie odnieśli zwycięstwo (por. np. Rdz 14,19:
Melchizedek, król Szalemu wygłasza taki hymn na cześć Boga Abrahama;por.Ps 110,król-kapłan w Jerozolimie wg Ps 76,3).
Ten hymn pochwalny został wyrażony w Joz 2,9-11 za pomocą formuły dtr, iż
Jahwe jest Bogiem silniejszym od innych bogów, ponieważ On dał Izraelitom tę
ziemię ,tj.Kanaan i dlatego padł strach na wszystkich osadników w tej ziemi (w.
9). DtrN3 stosuje w tym fragmencie narracji takie zwroty i wyrażenia, jak padł
strach czy struchleli (hebr. nämöºgû Kol- jöšbê hä´äºrec miPPünêkem: strach
365
opanował nas z waszego powodu i wszyscy mieszkańcy tej ziemi struchleli przed
wami/dosł.: wszyscy zajmujący ziemię przed obliczem waszym: zob. niżej). Takie
zwroty i wyrażenia znalazły zastosowanie w starym hymnie na cześć Jahwe po
przejsciu przez Morze Czerwone z Wj 15,15-17. Fragment: wszyscy zajmujący
ziemię przed obliczem waszym nawiązuje prawdopodobnie do czasów niewoli
babilońskiej, w której dokonano ostatecznej redakcji tej perykopy (DtrN3). Wtedy dokonano również połączenia w tej Mowie obcej kobiety z Jerychem, czyniąc
ją nierzadnicą w tym mieście, która jednak, wyznajac wiarę w Jahwe Boga Izraela jako Pana nieba i ziemi przyczyniła się do ocalenia swego życia i zwiadowców Jozuego oraz przyczyniła się do umocnienia wiary ludu ,dając impuls do
natychmiastowego wymarszu synom Izraela w celu zajmowania ziemi (w. 11:
hebr. jhwh /´ädönäj ´élö|hêkem hû´ ´élöhîm Baššämaºjim mimmaº`al wü`alhä´äºrec miTTäºHat/ tylko Jahwe, Bóg wasz, jest Bogiem wysoko na niebie i nisko na ziemi. zob. ktizeologiczno-soteriologicznego wyznanie wiary (Credo):
Bóg uczynił/stworzył niebo i ziemię w ST, a zwłaszcza w Psałterzu, w: Wstęp
hist. -kryt. wyż.).
Nie tylko w czasach Jozuego, a zwłaszcza w czasach niewoli takie świadectwo wiary było niezwykle cenne dla ludu Izraela. Stanowiło ono również
impuls historyczny i świadectwo życia do podobnych działań, jak w czasach Jozuego, wyznaczając nie tylko redakcyjne, ale również teologiczno kerygmatyczne oblicze nie tylko w tej narracji, ale w całej Księdze Jozuego.
II.Egzegeza:
2,8-11: Mowa Rachab do zwiadowców
Płaski dach, gdzie Rachab ukryła zwiadowców Jozuego do Jerycha posłużył również jako miejsce akcji w tym dalszym fragmencie naracji, jakby w drugiej jej odsłonie. W tej odsłonie główną rolę odgrywa obca kobieta, nie należąca
do synów Izraela. Uznaje za prawdę, że to Izraelici mają prawo do tej ziemi, ponieważ dał ją pierwszemu Izraelowi Jahwe ich Bóg, wzbudzający lęk i strach
wśród ludów ,zamieszkujących tę ziemię. Występujące w w. 8 zwroty: padł
366
strach w odniesieniu do obcych zajmujących ziemię, czy zniknęli (dosł. hebr.
mug tzn.dosł. roztopili się) w stosunku do królów ,panujących na niej, nawiązują do hymnu-pieśni Mojżesza z Wj 15,15-17 i wskazują na interwencję Jahwe
nie tylko przy pierwszym Exodusie, ale również na tę, która miała miejsce, i to
nie tyle przy pomocy broni, ile nadzwyczajnej pomocy Jahwe w czasie powstawania pierwszego Izraela. Działanie Jahwe nie ma ograniczeń czasowych, ani
przestrzennych. Działa On i dziś, nawet, gdy jego lud przebywa w niewoli, czy
poza granicami ziemi Obiecanej. Nadto Bóg –Jahwe działa i przemawia nie tylko przez osoby tak wybitne, jak Mojżesz, czy Jozue, ale przez takie, od których
nikt nie spodziewałby się takich działań i świadectw tj. ze strony kobiety i to
prostytutki Rachab (Joz 2,1nn).
Na poparcie tych prawd podaje redaktor dtr dwa przykłady nadzwyczajnych interwencji Jahwe, mianowicie pierwszej w czasach Mojżesza wyschnięcie
wód Morza Sitowia przy pierwszym Exodusie (w. 10a; por. Wj 15,15-17 i komentarz wyż.) tzn. tej części Morza Czerwonego, której wysepki i nabrzeża były
pokryte zaroślami trzciny i papirusu. Dziś łączy się to miejsce brodem Migdol,
jak i z wybrzeżem Abu Hasan w zatoce Arabskiej.
Drugi przykład w w. 10b dotyczył zwycięstwa, jakie odniosły oddziały
prowadzone przez Mojżesza po wschodniej stronie Jordanu (Lb 21,21-35; Pwt
2,24-37; 3,1-17) nad amoryckimi królami Sichonem i Ogiem. Nazwa amoryci
(hebr. Mori, akk. ammuru) w w. 10b odnosi się do królów, którzy panowali na
wschód od Jordanu. W stosunku do tych królów nomadyczny Izrael po odniesionym zwycięstwie zastosował ostre sankcje wynikające z prawa cheremu
/klątwy, o czym czytamy w Lb 21,21-35. W ST klątwa (hebr. Herem = w transkrypcji fonetycznej spolszczonej pisane jako cherem :zob. BT5: Słownik, s.
1632) należała do prawa wojennego, według którego wszelki łup łącznie z
ludźmi ulegał zniszczeniu. Okrucieństwo polegające na niszczeniu wszystkich i
wszystkiego tj. królów ,wraz z ich podwładnymi ,oraz z ich majętnością w stosunku do dwóch królów amoryckich, o czym wspomina w swej Mowie Rachab
367
nawiązując do tych wydarzeń z Lb 21,21-35 było powszechną praktyką stosowaną w stosunku do podbitych ludów. Łączono i rozumiano ją jako ofiarę dla
czczonych zwycięskich bóstw. Prawo klątwy (hebr.cherem) było stosowane w
różnym czasie i w różnym zakresie. W Joz występują dwa przykłady stosowania tego prawa, a mianowicie w rozdziale 6, gdzie jest mowa o najradykalniejszej formie tego prawa tj. zniszczenia wszelkiego łupu wraz z ludźmi. Natomiast
w Joz 7 Izraelici mogą już zatrzymać sobie łup i bydło. Deuteronomiści nadali
temu prawu znaczenie wyłącznie religijne. Stosowanie tego prawa, zwłaszcza
odnośnie ludzi miało na celu odcięcie Izraelitów od wszystkiego, co obce, a
zwłaszcza od kultu obcych bóstw i przedmiotów im poświęconych (zob. Joz
23,12-14) W księdze Joz podobnie,jak i w innych księgach ST używa się często
pojęcia klątwy ahistorycznie, zwłaszcza w przedstawianiu pierwszego Izraela
jako wykonawcę Bożego sądu wobec mieszkańców Kanaanu. W tradycji dtr i
kapłańskiej przejęcie tej ziemi ukazano jako dzień Sądu Jahwe wobec mieszkańców Kanaanu, w którym pierwszy Izrael przejmując ten kraj wymierza w imieniu Boga-Jahwe karę za przestępstwa tych ludów (por. Kpł 18,24n; Pwt 9,4n;
18,12). Sędzia-Izrael ma za zadanie skrupulatnie wypełniać ciążący na nim obowiązek przywrócenia sprawiedliwości, który również dla następnych pokoleń
będzie stanowić wezwanie do wierności Bogu i zawartych zobowiązań, wynikających z zawartych przymierzy, zwłaszcza na Synaju. To, co stało się z ziemią
Kananejczyków i z tą ziemią ,jako ziemią obiecaną i daną im przez Jahwe, którą
utracili Izraelici,przebywając z dala od niej w niewoli babilońskiej to wynik
tych samych przestępstw i zła, które czynili wcześniej ich ojcowie, nie zwracając na swe obietnice i zawarte przymierza z Jahwe. Bóg bowiem nie toleruje zła
(por. Joz 24,19). Stąd i dzisiaj nowy Izrael, powracający z niewoli babilońskiej,
jak i nowe pokolenia Izraela wciąż powinni podejmować wysiłek i trud pielgrzyma w drodze podążania wiernie tymi ścieżkami i drogami, które wyznaczył
im Jahwe w Prawie Przymierza (por. Joz 23,15n; 24,20).
368
Istnieje bowiem wciąż niepewność, czy nie podzielą i dziś Izraelici losu
Kananejczyków za pierwszego Izraela, i czy Jahwe nie postąpi z nimi, tak jak
postąpił z wielu ludami za ich przestępstwa?
Jak wynika z w. 11 klątwa (hebr. cherem)stosowana przez plemiona północne synów Izraela napełniła lękiem obce ludy i królów nie tylko w Zajordanii,
ale również na terenach południowego Kanaanu, dokąd przybyli wysłannicy Jozuego. Przybycie obcych mężów z Przedjordania napełniło niepokojem nie tylko
króla Jerycha, ale i wszystkich mieszkańców, ponieważ po tych zwycięstwach,
jakie odniosły plemiona w Zajordanii wierzono, że również plemiona w Przedjordanii, wierzący w tego samego Boga -Jahwe ,odnosząc zwycięstwo mieli silniejszego Boga, który w ich imieniu walczył z wrogami pierwszego Izraela.
Stąd w redakcji dtr Rachab w swej Mowie nazywa Jahwe Bogiem silniejszym od
wszystkich bóstw wysoko na niebie i nisko na ziemi (w. 11b: por. wyż.)
Bibliografia:
M. Noth, Das Buch Josua, Tübingen 1938; 19532 (HAT I, 7), 19713 (HAT VII).
S. Gacek, Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz – Ekskursy, Tarnów 1993, s. 112-113;
J.B. Łach, Następca Mojżesza, Jozue, syn Nuna., w: Tenże: Stary Testament o swoich największych postaciach,
Rzeszów 2002, s. 85, przyp. 97,
Opr. zbiorowe zespołu Biblistów Polskich z inicjatywy Towarzystwa Św. Pawła, Pismo Święte Starego i
Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Biblia Paulistów,
(BPL)Częstochowa 2008, s. 407-408.
2,12-14: Wymuszenie na zwiadowcach przysięgi o zachowaniu przy życiu
Rachab i jej rodu. Kwestie literacko-teologiczne.
Jak w poprzednich Mowach dtr w Joz znajduje się i tu odpowiedź tych, do
których ta Mowa została skierowana, mianowicie ukrytych i ocalonych zwiadowców pierwszego Izraela (Joz 2,14). Zgodnie ze schematem stosowanym
przez redaktorów ta dtr część Mowy Rachab (ww. 12-14), nawiązując do aktualnej sytuacji ,stanowi równocześnie jej główny cel. Kobieta domaga się od ukry-
369
tych i ocalonych przez nią wysłanników Jozuego przysięgi, iż za ich ocalenie
również ona i rodzina jej ojca (w. 12 ; szerzej o tym w w. 13, gdzie podano o
ocaleniu i zachowaniu przy życiu: ojca, matki, braci, sióstr i ich bliskich) w
chwili zajęcia tej ziemi (w. 14) zostanie ocalona i pozostawiona przy życiu, mimo stosowanego przez Izraelitów prawa klątwy(hebr.cherem). Ukryci mężczyźni, zwiadowcy pierwszego Izraela i wysłannicy Jozuego zapewniają, że nie tylko przysięgają na (życie) Jahwe (w. 12a: hebr. Haj Jahwe), ale również na swoje
życie (w. 14 a), ponawiając jednak warunek, że Rachab również dotrzyma danego słowa i nie wyda ich królowi Jerycha (w. 14b).
W późniejszym rozrzeszeniu tej narracji (DtrN 3) redaktor przebywający
najprawdopodobniej w niewoli babilońskiej, spodziewając się powrotu do tej
ziemi obiecanej z czasów pierwszego Izraela tak pisał: Gdy Jahwe odda nam tę
ziemię okażemy ci życzliwość (hebr. Heºsed) i dotrzymamy słów przysięgi, tj. dosłownie: będziemy jej wierni (hebr. ´émet).
Termin Heºsed w w. 12 oznacza wszelką życzliwość zarówno w relacjach
międzyludzkich, jak i Boga w stosunku do ludzi, zwłaszcza na mocy zawartego
przymierza, czy przysięgi. W Joz 2,14 występują już dwa terminy Heºsed i
´émet tworzące w BH typowy zwrot hebrajski: Heºsed we´émet o nazwie hyndiadysis. W paralelizmie synonimicznym ten hyndiadysis występują szczególnie
często w Psałterzu, zwłaszcza przy zobowiązaniach, wynikających z zawartego
układu, przymierza i przysięgi. Przysięga, która została złożona przez wysłanników Jozuego do Jerycha na Jahwe gwarantowała Rachab i jej rodzinie niezawodność i pewność w jej wykonaniu.
Bibliografia:
J.B. Łach, Miłość i miłosierdzie w Biblii w świetle Psałterza, w: Tenże: Stary Testament o swoich największych
postaciach, Rzeszów 2002, 246-260) ;
A. Jepsen, ´émet, w: TWAT I, 341-345,
370
A. Tronina, ´El ´émet. Wierność Boga w świetle Psałterza, Lublin 1977 s. XXIV +241 (rozp. doktorska),
Tenże, Wierność Boga w świetle Psałterza, w: red. S. Łach i inni, Obraz Boga w Psałterzu, Studia Teologiczne
T. 3, Lublin 1982, 65-83.
J. Woźniak, Prehistoria przysiegi Haj Jahwe, w: Studium Scripturae anima theologiae, Prof. ks. prof. S. Grzybkowi, Kraków 1990, s. 368-373,
J.B. Łach, Teologia życia w Biblii w świetle Psałterza, w: Tenże: Stary Testament o swoich największych postaciach, Rzeszów 2002, 207.
2,15-24: Zwiadowcy bezpiecznie opuszczają Jerycho i wracają do Jozuego.
Kwestie literacko-teologiczne.
Za pomocą spójnika i, następnie (hebr. wü-) złączył ze sobą redaktor w.
15 i tę część opowiadania (ww. 16-24) z poprzednimi odsłonami narracji o wysłannikach Jozuego (2,1. 2-7. 8. 9-11. 12-14. 15-24). Miejsce akcji tej części
opowiadania-narracji zostało złączone z oknem domu kobiety (w. 15a), które
najprawdopodobniej stanowiło równocześnie mur obronny miasta Jerycha.
Umiejscowienie tej ostatniej sceny w tej narracji było logicznym nawiązaniem
do w. 7, w którym podano, że bramy miasta zamknięto po wyjściu strażników
miasta Jerycha, a którzy rozpoczęli przeszukiwanie okolic miasta Jerycha poza
murami miasta i przy przejściach Jordanu.
Jedyną drogą ucieczki dla wysłanników Jozuego mogły być otwory istniejące w murze miasta, w tym wypadku okno domu kobiety (w. 15a), której
dom, jak zaznaczył jeden z redaktorów,przylegał(on) do muru (w. 15b), albo jak
twierdził precyzyjniej inny z późniejszy Korektor i Wydawca tej narracji, być
może najpóźniejszego opracowania ,dodał, tak, że on właściwie stał w murze
(por. w. 15 c). Tę dokładną lokalizację, jak podają niektórzy dawniejsi komentatorzy (zob. S. Gacek, Księga Jozuego…dz. cyt. s. 134 i inni), mogli zaczerpnąć
redaktorzy tej narracji ze starego dokumentu z III tysiąclecia przed Chr. i zastosować do czasów Jozuego,co w świetle współczesnych badań należy łączyć
najwcześniej ze źródłami DtrQ.
371
Najwięcej trudności sprawiają badaczom tekstu ww. 17-20. Gdy jedni
komentatorzy proponowali usunąć z tekstu w. 17 (F. de Hummelauer), czy
wprowadzić korektę w jego strukturę (A.B. Ehrlich), czemu wyraźnie sprzeciwiali się inni, tłumacząc trudności tekstualne właściwościami języka i stylu (F.
I. Fernadez, D. Baldi), to inni łączą te trudności literackie z tym, że w. 17 jest
glosą (C. Steuernagel, D.H. Holzinger) lub interpolacją w. 20 (J.A. Soggin), a
cały tekst tej perykopy (ww. 17-21) ze względu na swe powtórzenia i nawiązania stanowi późniejszy midrasz do w. 14. (A. Schultz) lub stanowi inne precyzyjniejsze wyjaśnienie i uzupełnienie słów przysięgi wysłanników Jozuego w
w. 14, które mogły być zrozumiałe jednostronnie i z ograniczeniem czasowym.
Stąd w w. 17 pojawia się zaimek wskazujący rodzaju męskiego hazzè, chociaż
powinien być rodzaju żeńskiego.
Stąd znów pojawiają się w ww. 17-20 rozszerzenia w postaci dalszej refleksji ,iż wysłannicy Jozuego po wydostaniu się z Jerycha mieli wątpliwości o
ważności przysięgi, którą złożyli Rachab.
Niektórzy egzegeci (H.W. Herzberg, M.H. Woudstra) tłumaczą, iż w w.
17 jest zawarte tylko oświadczenie przysięgi, ale bez konsekwencji wynikających z jej niedotrzymania. Natomiast w w. 14 wysłannicy Jozuego gwarantują
swoim życiem dotrzymanie przysięgi. W w. 20 podano, kiedy przysięga nie będzie obowiązywać mężczyzn jako wysłanników Jozuego. Będą oni zwolnieni z
przysięgi w przypadku zdrady ze strony kobiety.
Wydaje się, że wprowadzony do tej dtr narracji motyw przysięgi stał się
przedmiotem późniejszych teologiczno-prawnych rozważań i postdtr uzupełnień.
Podobnie inny narracyjny motyw sznura (ww. 18-19. 21c), po którym
najprawdopodobniej zeszli wysłannicy Jozuego, a który miała wywiesić kobieta
stał się w dalszym wierszach tej dtr narracji, albo postdtr uzupełnień, warunkiem
nie tylko danej przysięgi przez wysłanników Jozuego, a następnie ocalenia kobiety i jej rodu. Wysłannicy Jozuego zeszli po sznurze z okna domu Rachab (w.
372
15). Był to jeden ze sposobów szybciej ucieczki, o jakiej wspominają autorzy
biblijni na innych miejscach (zob. np.1 Sm 19,12: Dz 9,25; 2 Kor 11,34).
Te narracyjne motywy, jak i kolor sznura, który najprawdopodobniej stanowił nawiązanie do opowiadania z Wj 12,3n, kiedy to Izraelici mieli skrapiać
krwią baranka paschalnego odrzwia swoich domów, aby znaleźć ocalenie od
plagi śmierci pierworodnych i uwolnienie z niewoli egipskiej, mogło wpłynąć
również
na
dalsze
etapy
rozszerzeń
redakcyjnych
i
teologiczno-
kerygmatycznych w tej narracji (Joz 2,18-19.21c). W tej teologizacji i mozaizacji narracji sznur z czerwonych nici (ww. 18.21c),najprawdopodobniej ten sam,
po którym wydostali się wysłannicy Jozuego z Jerycha, stał się znakiem rozpoznania i ochrony ,oraz zachowania przy życiu Rachab i jej rodu.
Czerwone nici dodane do sznura nie oznaczały tu znaku danego przez Rachab
do napadu na miasto Jerycho wojownikom Jozuego (Möhlenbrink, Noth), lecz
przez w/w proces teologizacji i mozaizacji w tej narracji nawiązywały do Wj
12, 3 i krwi baranka paschalnego oraz ocalenia z niewoli egipskiej ,o których to
wydarzeniach zbawczych corocznie przypominali sobie Izraelici podczas świąt
paschalnych,zabijając baranka jednorocznego bez skazy i podczas uczty wspominali cudowne wyjście z Egiptu (zob.Wj 15,1nn).
W pismach nowotestamentalnych krew baranka paschalnego i moc zbawczą Boga ,ukazaną w wyzwoleniu pierwszego Izraela i jego wyzwolenia z domu niewoli,połączono z Paschą Chrystusa, Baranka Paschalnego Nowego i
Wiecznego Przymierza, którego Krew została przelana na odpuszczenie grzechów, czyli na uwolnienie nowego Izraela od śmierci wiecznej.
Jak wynika z w. 16 Rachab radziła wysłannikom Jozuego, aby poszli nie
w stronę Jordanu, gdzie udali się strażnicy króla Jerycha, ale w góry, prawdopodobnie na północno-zachód w stronę Dżebel Quarantal, gdzie znajduje się dużo
jaskin, które mogły posłużyć do bezpiecznej kryjówki, przynajmniej na jakiś
czas, kiedy poszukujący strażnicy króla Jerycha wrócą do miasta. M. Noth dodaje, że te rady kobiety, o których jest mowa w w. 16, miała miejsce w domu przy
373
oknie, zanim wysłannicy Jozuego opuścili Jerycho. Inni uczeni wątpią (np. A.
Schultz; zob. wyż.), czy mogli prowadzić tak długi i ożywiony dialog, jak to zostało zaprezentowane ,zwłaszcza ww. 17-21? Dialog kobiety z mężczyznami to
najprawdopodobniej późniejsza refleksja teologiczna w formie midraszu, wyjaśniajaca zwłaszcza w. 14, w którym nie zbyt precyzyjnie zdaniem późniejszego
narratora wyjaśniono, czy wysłannicy po wydostaniu się z miasta będą w dalszym ciągu związani przysięgą i dlaczego żądali znaku w postaci czerwonych
nici na sznurze? (por. wyż. Oblicze literackie…Wstęp)
Rachab zgodziła się na te warunki stwierdzając, że uczyni tak, jak powiedzieli jej wysłannicyJozuego (w. 21 a).
Egzegeci (Woudstra, Stańczyk) dodają, że w rzeczywistości Rachab nie zaraz
po odejściu wysłanników Jozuego przywiązała czerwone nici do sznura, bo byłoby to niebezpieczne dla niej i dla jej rodu. Ten symbol i znak ocalenia Rachab
zawiesiła w chwili, gdy przyszli tu synowie Izraela.
Natomiast w. 16, gdzie redaktor dtr podał radę kobiety, aby wysłannicy
Jozuego udali się w góry i przeczekali poszukiwania straży Jerycha, która udała
się w przeciwną stronę, stał się zapowiedzią i motywem następnych rozszerzeń
w tej narracji w postaci ww. 22-23 wraz z podsumowaniem w w. 24, w którym
rekapituluje się cel tego wielokrotnie poszerzanego opowiadania w Joz 2, 1-23,
iż „Jahwe oddał w nasze ręce cały ten kraj i już wszyscy mieszkańcy tej ziemi
odczuwają lęk przed nami” (Joz 2,24).
W zakończeniu tej narracji (ww. 22-24) podano szczegółowo drogę, jaką
przeszli zwiadowcy do Jerycha przy powrocie do Szittim.
Po czasie ,w którym można było tego wszystkiego dokonać(w.22: dosł.
po trzech dniach;por.w.16 i Kom.ad loc. i David H.van Daalen,Symbolika
liczb;w: SWB,s.726), tzn.gdy się przekonali zwiadowcy Jozuego, że powrócił
do miasta Jerycha wysłany za nimi pościg: zawrócili, zeszli z gór i przeprawili
się przez rzekę (ww. 22-23) ,tzn. przez Jordan i przyszli do Jozuego ,dając mu
374
sprawozdanie o wypełnionej misji, którą on im zlecił, aby obejrzeli tę ziemię, a
zwłaszcza Jerycho (w. 1).
Zastosowany system trójkowy w epilogu tej narracji o zwiadowcach Jozuego w Jerycho zastosowany zarówno w terminologii, jak i w chronologii trzeciego dnia świadczyłby już o redakcji postdtr, kapłańskiej (PJoz por.niżej).
Słowa i świadectwo zwiadowców, zwłaszcza wypowiedziane w w. 24 stały się silnym impulsem i bodźcem do wymarszu nie tylko pierwszego Izraela,
ale i tych, którzy nie chcieli wracać z niewoli babilońskiej do tej ziemi obiecanej
i danej im przez Jahwe jako dar.
III. Zamysł kerygmatyczno-teologiczny:
W następnych trudnych epokach dla ludu Bożego w ST i NT Rachab, jako obca kobieta ,która pojawia się w genealogii Jezusa(Mt 1,4) i na wzór Syrofenicjanki, czyli kobiety kananejskiej w orędziu ewangelicznym (Mt 15,21-28:
nazwa druga za: BT5), czy Samarytanki (J 4,1nn) staje się przykładem silnej
wiary. Dzięki niej nie tylko wysłannicy Jozuego ,ale również ona i cały jej ród,
jako również obce narody dostępują ocalenia ,a w NT mogą dostapić zbawienia w Jezusie Chrystusie.
Kobieta Rachab wpisała się na trwale, zwłaszcza w pismach nowotestamentalnych jako wzór postępowania i jako symbol zawierzenia, które wyraża
się w konkretnych dziełach i czynnościach, wypływających z
wyznawanej
wiary(por.zwł.Joz 2,9-11). Stąd w tych pismach nowotestamentalnych wiarę
Rachab stawia się jako przykład wiary dla chrześcijan (Jk 2,20-26) ,zaraz obok
wiary Abrama/Abrahama. (Rdz 12,1nn).
W w/w tekstach w Joz 1,11;2,16.22: PJoz )jest mowa o trzech dniach,które
należy rozumieć nie tylko w znaczeniu ogólnym ,ale w sensie teologicznym jako odpowiedni czas na
Boże działanie,w którym może być ono zakończo-
ne(za:David H.van Daalen,Symbolika liczb;w: SWB,s.726).Według starożytnej
rachuby czasu,zwłaszcza przejętej przez tradycję Kapłańską(P) to dzieło zbawcze zazwyczaj kończyło się
teofanią ( Wj 19,11 Krl 12,5;2 Krl 20,5;Jon 1
375
,17;Łk 2,46;J 2,1 i inne). W pismach nowotestamentalnych dotyczy ta rachuba
czasu również zmartwychwstania Chrystusa (Mk 8,31;1 Kor 15,4: por.
SWB,s.726).
Nadto w tradycji chrześcijańskiej Rachab, gromadząca w swym domu cały
swój ród (w. 18) uważa się również za symbol Kościoła. Tak jak Rachab przez
wiarę przyczyniła się do ocalenia swojego rodu od klątwy (hebr. cherem), podobnie i Kościół prowadzi wierzących do zbawienia, uwalniając ich od potępienia (zob.szerzej: Zastosowanie przesłania teologiczno-kerygmatycznego
Księgi Jozuego w pismach nowotestamentalnych…w: Wstęphist.-kryt.,wyż.) .
Bibliografia:
W. Weipert, Die Landnahme der isralitischen Stämme,FRLANT 92,Göttingen s. 34nn.
G.M. Tucker, The Rahab Saga (Joshua 2):Some Form-Critical and Traditio-Historical Observations.The Use of
the Old Testament in the new and Other essays,Studie in Honor of W.F.Stinespring,Durham 1972,66-86.
K. Möhlenbrink, Landnahmesagen des Buches Josua, ZAW 56(1938),s.242.
W.J. Martin, Dischronologized Narrative in the Old Testament, VTS 17 (1969), 179-186;
K. M. Campell, Rahab`a Covenant. A short note on Josua II, 9-21, VT 22 (1972), 243n;
N. Glueck, Explorations in Eastern Palestine, IV, AASOR XXV-XXVIII/1945-1948/ 371-382
K.D. Sakenfeld, The Meaning of Hesed in the Hebrew Bible, Harward 1978.
S. Gacek, Zdobycie Jerycha przez Jozuego w świetle badań archeologicznych, w: Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komentarz – Ekskursy, Tarnów 1993, s. 368-375; Tenże, Komentarz s. 112-113;
J.B. Łach, Miłość i miłosierdzie w Biblii w świetle Psałterza, w: Tenże: Stary Testament o swoich największych
postaciach, Rzeszów 2002, 246-260)
J.B. Łach, Stałe osadnictwo w postaci pierwszych miast w starożytnym Bliskim Wschodzie. Okresy archeologiczne w Palestynie, w: Człowiek a kultura. Rzeszów 2004, 65-83.
Tenże, Następca Mojżesza, Jozue, syn Nuna., w: Tenże: Stary Testament o swoich największych postaciach,
Rzeszów 2002, s. 85, przyp. 97.
Opr. zbiorowe zespołu Biblistów Polskich z inicjatywy Towarzystwa Św. Pawła, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Biblia Paulistów (BPL), Częstochowa 2008, s. 407-408.
David H.van Daalen,Symbolika liczb;w: SWB,s.726
b. Przejście przez Jordan (3,1-5,1)
376
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 3,1-5,1
Drugie z kolei rozbudowane opowiadanie-narracja o przejściu przez Jordan w Joz 3,1-5,1 należy pod względem literackim do bardzo skomplikowanych.
(T. Brzegowy, Księga Jozuego, w: Tenże, Ksiegi historyczne Starego Testamentu, Byblos, wyd. III poprawione i poszerzone, Tarnów 2002, s. 72)
Dawniejsi egzegeci (np. W. Rudolph, Der Elohist…261) próbowali wyjaśniać powtórzenia i nieścisłości w tym tekście, podobnie jak innych w Joz, tłumacząc je różnorodnością tych samych tradycji i źródeł , które występują w
Pięcioksięgu JEPD.
Od czasów M. Notha (por. Wstęp hist. kryt. wyż.) łączono te różnice z
tradycją
i
źródłami
jednego
dzieła
i
redaktora
historyczno-
deuteronomistycznego (DtrG).
Nowsze badania poszły w trzech kierunkach, wyróżniając w tym jednym
dziele DtrG, w którym Joz jest księgą najpóźniejszą (zob. Wstęp hist. kryt. wyż.)
aż trzech głównych redaktorów, a mianowicie DtrH, DtrP i DtrN, przy czym w
Joz te pierwsze dwa opracowania DtrH i DtrP są tylko szczątkowe i związku z
tym mało zauważalne. Natomiast święci triumf opracowanie DtrN i to wersji zarówno pierwszej krótszej (DtrN1) i drugiej tzn. rozszerzonej (DtrN2).
Wpływ na ostateczny kształt tych narracji nomistycznych w Joz miał tzw.
proces mozaizacji i teologizacji w kierunku zachowywania i wierności prawu
Tory i Przymierza przeprowadzony przez DtrN3 już w czasach niewoli babilońskiej. Sanktuaria i sprawowany tam kult miały również wpływ na tzw. opracowanie Kapłańskie (PJoz) w Księdze Jozuego (postdtr). Pod wpływem teologów i
redaktorów PJoz prawie wszystkie narracje w Księdze Jozuego nabrały nowego
kolorytu zarówno w stylu, jak i w języku. Wprowadzone przez redaktorów i teologów PJoz z kultu i liturgii instytucje, takie jak święta, obrzędy, procesje, a
zwłaszcza instytucja arki, jako przenośnego sanktuarium pierwszego Izraela
wpłynęły ostatecznie na dzisiejszy kształt ostateczny postdtr w całej Księdze Jozuego również i w tym drugim opowiadaniu o przejściu przez Jordan (3,1-5,1).
377
W wyniku tych w/w redakcji nomistyczno-kapłańskich (DtrN-PJoz) przekroczenie przez Jordan i przejęcie w posiadania przez pierwszy Izrael ziemi
Obiecanej przyczyniło się, że zamierzona akcja wojskowa i militarna (Q, DtrQ,
DtrH1+2 *) nabrała cech religijnej procesji z arką Przymierza.
W dzisiejszym tekście Joz 3,1-5,1 o przejściu przez Jordan, które należy
do drugiego w księdze Joz opowiadania-narracji historyczno*-nomistycznokapłańskiej można wyróżnić mniejsze jednostki literackie, a mianowicie:
a. Jozue organizuje przejście pierwszego Izraela przez Jordan (3,1-5);
b. Mowy Jahwe i Jozuego (3,6.7-8.9-13);
c. Rozdzielenie wód Jordanu (3,14-17);
d. Mowy Jahwe i Jozuego po rozdzieleniu wód i przejściu przez Jordan
(4,1-8.9-19);
e. Postój w Gilgal (4,20-5,1).
3,1-5: Jozue organizuje przejście pierwszego Izraela przez Jordan:
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 3,1-5
Mimo, że D. Baldi i J.A. Soggin uważali, że ww. 2-4 ścisle łączą się z w.
1, to inni badacze tekstu uważali je za późniejsze dodatki i to pochodzące z różnych źródeł (D.H. Holzinger) lub opracowane przez jednego Dtr (M. Noth).
Nadto w w. 1 następuje zmiana liczby przy słowach wstał Jozue… wyruszyli (TM), którą LXX i Syr zmieniają na liczbę pojedynczą: wyruszył (por. wyż.
Krytyka przekładu). Oprócz tego istnieją niezgodności chronologiczne, a mianowicie, gdy w 3,1 czytamy, że pobyt nad Jordanem trwał noc, to znów w 3,2
podano, że po upływie trzech dni dowódcy wyruszyli w głąb placu obozowego.
Jak wytłumaczyć te różnice?
Przyjmując potrójną redakcję historyczno-nomistyczno-kapłańską w tym
tekście (por. wyż.) możemy stwierdzić, że w w. 1 obok informacji pochodzącej
378
ze starych dokumentów przeddtr (Q, DtrQ: *np. wyruszyli z Szittim i szli w stronę Jordanu), można znaleźć i ewentualne opracowania historyczno-dtr
(DtrH1+2) który z wyprawą nomadycznego Izraela w stronę Jordanu dołączył
osobę Jozuego. Natomiast DtrN1 dodał do tych danych historycznych, wynikajacą z założeń teologicznych, że w obozie w Szittim byli on tzn. Jozue i wszyscy
synowie Izraela. (w. 1 por. Joz 3,7 i 17). Dalsze redakcyjne opracowanie tego w.
1* nastąpiło, gdy został on połączony z późniejszym fragmentem 3,2-4. 5-6 rozpoczynającym się od frazy po trzech dniach, który to zwrot pojawia tu po raz
czwarty od początku księgi Jozuego jako tzw. opracowanie Kapłańskie ( PJoz :
zob.Joz 1,11; 2,16.22; 3,1).
Pojawienie się w Joz 3,3 terminu kapłani Lewiccy (hebr. haKKö|hánîm
halüwijjìm) zdradza czas tej redakcji, a mianowicie, iż nastąpiła ona już po reformie religijnej króla Ezechiasza i Jozjasza, kiedy to z chwilą centralizacji kultu w Jerozolimie kapłani z pozajerozolimskich sanktuariów utracili znaczenie i
stanowili grupę drugorzędną w stosunku do kapłanów, którzy sprawowali kult w
centralnym sanktuarium w świątyni jerozolimskiej. Nazywano ich kapłanamilewitami (zob. Ekskurs: V: Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego) .Wprowadzenie arki do tego opowiadanianarracji świadczy o dalszej teologizacji tych wierszy i dalszej nomistycznokapłańskiej redakcji (DtrN2+3 i PJoz).
Poszczególne wiersze zostały poprzedzone zwrotami wprowadzającymi
typu: wezwali lud mówiąc… (w. 3a); Jozue powiedział do ludu… (w. 5a), czy
następnie powiedział do kapłanów… (w. 6a). Chcąc zaś połączyć tę narrację o
przejściu przez Jordan (3,1nn), z poprzednią o wysłannikach Jozuego do Jerycha (2,1-24) wstawiono w 3,1a* łącznik w postaci wü- tj. i, następnie... Brakuje
tego łącznika w wielu przekładach polskich, również w najnowszym tj. w tzw.
Biblii Paulistów (= BPL; Częstochowa, 2008).
379
II. Egzegeza
3,1-5: Jozue organizuje przejście pierwszego Izraela przez Jordan
W w. 1 redaktorzy podali, że Jozue i synowie Izraela wyruszyli z Szittim,
czyli z tej miejscowości, w której rozbili obóz i z której wysłannicy Jozuego
udali się do Jerycha (zob. poprzednie opowiadanie: Joz 2,1-24). Wymarsz z Szittim do wód Jordanu rozpoczął się wcześnie rano, co oznaczało w języku narratora ( PJoz) nie tyle porę dnia, ile natychmiast ,albo po otrzymaniu pozytywnego
sprawozdania od zwiadowców ( Joz 2,24) lub po zapewnieniu od dowódców ludu o gotowości synów Izraela do wymarszu (3,1*).
Ten odcinek drogi, liczący dziś ok. 12 km przeszli w ciągu dnia, a w nocy
zatrzymali się nad rzeką Jordan. Według późniejszej tradycji (por. wyż.) wyruszyli stąd po trzech dniach (w. 2: : Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia
oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego PJoz ) tzn. po jakimś czasie. Zwrot po
trzech dniach nie ma celu precyzyjnego określenia czasu, ale podobnie jak poprzednio w tej tradycji (PJoz) oznaczał jakiś bliżej nieokreślony odcinek czasu,
jednak jako czas Bożego działania,który kończył się objawieniem mocy zbawczej Boga (zob. sens teologiczny tego zwrotu : Kom.ad loc.wyż.Joz 1,11;
2,16.22; 3,1). Ta kapłańska chronologiczna nota pojawia się już po raz czwarty
od początku dzisiejszej Księgi Jozuego (zob.Joz 1,11; 2,16.22; 3,2).
W tym tekście Joz 3,2,w którym wyraźnie nawiązano do Joz 1, 11 i podobnej tradycji PJoz (por. wyż.Joz 2,16.22), ponieważ w pierwszej Mowie Jozuego według tej tradycji stwierdzono, że po trzech dniach pierwszy Izrael pod wodzą Jozuego przejdzie ten Jordan (Joz 1,11).
Według narracji w Joz 2,1-22n wysłannicy Jozuego przebywali jakiś czas
u Rachab, a potem przez trzy dni ukrywali się w górach (ww.16.22)i w końcu
powrócili do Jozuego. W związku z tym wydaje się ,że niezbyt szczęśliwie i
skrótowo skomentowano w BP (s. 370 przypis do Joz 3,2), że oczekiwano rów-
380
nież powrotu zwiadowców wysłanych do Jerycha, którzy trzy dni byli w drodze (
zob. Joz 2, 16. 22).
Dowódcy obeszli również cały obóz i przekazali ludowi polecenie, aby
wyruszył (dosł. zwinął namiot) i poszedł za arką, kiedy zobaczy ją niosącą przez
kapłanów lewickich. (w. 3: odnośnie nazwy kapłani lewiccy: Ekskurs V: Arka
Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego
zob. nadto wyż.).
Teologizacja faktu przejścia przez Jordan w ww. 3b-6 ma celu ukazać, że
na czele Izraela znajduje się Arka Przymierza, symbol mocy i opieki Jahwe, a
nie potężna armia synów Izraela i to właśnie Bóg Izraela jest sprawcą tego
wszystkiego, czego doświadczą i zobacza na własne oczy Izraelici pod wodzą
Jozuego.
Stąd cała uwaga narratora skupia się w tych wierszach na Arce Przymierza, która jako że jest znakiem obecności Boga powinna być godnie przyjęta
przez lud. W związku z tym redaktor powierza niesienie Arki kapłanom, chociaż
przed reformą Ezechiasza i Jozjasza (por. wyż. i Ekskurs V: : Arka Przymierza i
Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego,niżej) mogli ja
nosić lewici (zob. Lb 3,31). W tradycji Pięcioksięgu D przypisuje się wszystkie
funkcje kapłańskie lewitom (zob. Pwt 18,6-7). Jednak w Lb 18,1-7 pojawia się
podział funkcji między lewitami i kapłanami. W czasie reformy religijnej za
czasów królów Ezechiasza i Jozjasza pojawia się nowa grupa wśród kapłanów
pozajerozolimskich tzw. kapłani Lewiccy. (por. wyż.) W dziele Kronikarza jeszcze dokładniej uwydatniono podział funkcji kapłańskich i lewickich.
Odległość dwóch tysięcy łokci (w. 4), czyli około 900 m, jaką według narratora Kapłańskiego (P) mieli zachować idący w procesji Izraelici nawiązywała
do tradycji biblijnej z Pięcioksięgu (E), według której Boga nie można oglądać
bezpośrednio tylko przez znaki zewnętrzne. Również Arkę Przymierza, jako
przenośne sanktuarium i znak święty obecności Jahwe otaczano szacunkiem,
czego wyrazem było zachowanie dystansu i oddalenia się ludu (por. 2 Sm 6,6381
8). Nomistyczno-kapłańskie pouczenie w tym wierszu dotyczy wskazania, iż
idąć za Arką, poznacie drogę, którą macie iść (w. 4b) nie tyle w znaczeniu militarno-wojskowym, jak za czasów nomadycznego Izraela, ale, jak dodano później
dla następnych pokoleń, zwłaszcza przebywających w niewoli w znaczeniu duchowo-religijno-kultycznym, iż, jak to wynikałoby ze smutnej retrospektywnej
refleksji nad historią plemion Izraela, iż one dotąd nie szły nią nigdy (w. 4c).
Nadto Izraelici, aby się przygotować do przejścia przez Jordan musieli się
oczyścić (dosł. uświęcić się czy raczej poświęcić się Jahwe: tł. w. 5: wyż. i Krytyka tekstu; por. Wj 19,10-15). Ta następna czynność miała na celu powodzenie
całej akcji militarno-religijnej.
Sfera profanum, jaką były działania militarne i wojskowe i ich pomyślność złączył narrator z sacrum ,tj. z kultem Arki Przymierza i obowiązkiem rytualno-moralnej odnowy. Czynność sakralna rytualno-moralnej odnowy (dosł.
poświęcenia się Jahwe) wyrażała się na zewnątrz w wstrzemięźliwości płciowej,
obmyciu ciała i przywdzianiu świeżych szat (zob. Joz 7,13; por. Wj 19,10nn).
Nadto w nomistycznej redakcji, głównie z czasów reformy królów Ezechiasza i Jozjasza (por. wyż.) to uświećcie się polegało na usunięciu od siebie
wszelkich przedmiotów kultu bałwochwalczego (por. Joz 7,2nn).
Po takim rytualno-moralnym przygotowaniu się i poświęceniu ludu Jahwe
(w. 5) Jozue spodziewał się jutro (w. 5b*) tj. wkrótce objawienia się cudu Jahwe
jak przy przejściu przez Morze Sitowia (dziś: M.Czerwone), czyli niezwykłego
przejścia przez Jordan (ww. 14-17).
3,6. 7-8. 9-13: Mowy Jahwe i Jozuego
Niektórzy badacze tekstu (H.W. Hertzberg i T. Brzegowy) proponują ze
względu na treść i występującą w tej części opowiadania o przejściu przez Jordan (3,6-13) sekcję Mów Jahwe i Jozuego zmianę kolejności wierszy, a mianowicie ww. 7-8 przed w. 6. Trudno bowiem sobie wyobrazić, jak pisze T. Brzegowy (dz. cyt. s. 740), aby Jozue wygłaszał mowę w czasie rozpoczętego mar382
szu. Inni egezegeci uważają (np. M.H. Woudstra, S. Gacek), że nie ma potrzeby
przenoszenia w. 6 po w. 8, ponieważ dane chronologiczne( por. w w. 5 jutro, a
w. 7 dzisiaj) jak i różnice w przedstawieniu samego marszu z Arką Przymierza(por. w Joz 3, 15 niosący Arkę doszli do Jordanu i stanęli przy brzegu rzeki,
a znów w Joz 3, 17 i Joz 4, 9 miało to miejsce na środku Jordanu) powstały
najprawdopodobniej w wyniku różnych tradycji , z których utworzono to całe
opowiadanie-narrację (por. wyż.).
Można przyjąć jednak ogólnie, że Mowy w których występuje motyw kultu należą do późniejszych kapłańskich tradycji, a w nomistycznych opracowaniach występuje się głównie przeciw idolatrii, głosząc wiarę w Boga żywego,
jakim jest jedynie Jahwe (w. 10). Nomistyczne opracowania i tendencje teologiczne należy zaliczyć do wcześniejszych (zob. Oz 6,2; Ps 42,3; 84,3). Przyjmując zatem istnienie Mów i motywów nomistycznych za wcześniejsze, a następnie
Mów i motywów kapłańskich za późniejsze, w których nawiązuje się do kultu
Arki Przymierza, procesji i świąt w czasach pierwszego Izraela, aby przypomnieć ,zwłaszcza rodakom w niewoli babilońskiej o obowiązku kultu, zwłaszcza
świętowania szabatu, bo Jahwe jest Bogiem całej ziemi (w. 13 por. Mich 4,13;
Zch 4,14; 6,5; Ps 97,5)
Pierwsza Mowa Jahwe do Jozuego w tej części rozpoczyna się od typowego wprowadzenia: Następnie powiedział Jahwe do Jozuego (w. 7a). Nawiązuje w niej narrator do Joz 1,5.17 tj. Pierwszej Mowy Jahwe do Jozuego w tej
Księdze, podejmując w w. 7 wątek dotyczący autorytetu i znaczenia Jozuego w
tej wspólnocie plemiennej nomadycznego Izraela w Przedjordanii, który powinien mieć taki sam ,jak Mojżesz w czasie Wyjścia Izraela z Egiptu i jego pobytu na pustyni. Ten dzień tzn. dzisiejsze wydarzenie przejścia przez Jordan będzie
ważnym testem dla Jozuego, bo Jahwe potwierdzi po raz drugi nie tylko przez
słowa, ale przez cud, że jak był z Mojżeszem,tak będzie również z Jozuem. Cały
Izrael tj. starsi, książęta i sędziowie i pisarze (por. Joz 23,2) i jak wynika z najbliższego kontekstu w postaci w. 8, również kapłani(PJoz ) uznają Jozuego za
383
pełnoprawnego następcę Mojżesza, który tak jak Mojżesz na początku Księgi
(Joz 1,1), tak on na końcu Księgi otrzyma taki sam zaszczytny tytuł sługi Jahwe
(zob. Joz 24,29).
Ten motyw nomistyczny i struktura Mowy DtrN zostały przerwane motywem kapłańskiego redaktora ( PJoz)o Arce Przymierza w ww. 6 i 8, w którym
Jozue zwrócił się i polecił kapłanom niosącym arkę, aby gdy doniosą ją do brzegu Jordanu zatrzymali się z nią.
W ww. 9 i 10a pojawiły się w związku z tą sytuacją nowe elementy łączące tak przerwaną strukturę Mowy DtrN przypisaną Jozuemu ,w formie następujących wprowadzeń:
Potem przemówił Jozue do synów Izraela (a): zbliżcie się i słuchajcie
mowy Jahwe, waszego Boga (b) i przemawiał dalej Jozue (c)
DtrN1 nawiązał do starej przedmojżeszowej idei Boga żywego (hebr. ´ël
Haj). Ten zwrot, który występuje tylko tutaj w w. 10b w całej literaturze dtr
oznaczał, że tylko Jahwe jest jedynym, prawdziwym, realnie istniejącym bóstwem i On jako jedynie żyjący udziela innym żyjącym istotom darów życia, w
przeciwieństwie do wymyślonych bóstw innych ludów, które są martwe (por.
Boling, Freedman Stańczyk, Gacek, Brzegowy).
W w. 10c, podobnie jak w Joz 24,11 DtrN1 wymienił siedem ludów, które
w czasach przedizraelskich zamieszkiwały Kanaan. Tę listę podano w Biblii 28
razy (np. Wj 3,8, Pwt 7,1 itd.), w tym 5 razy w Joz (w. 10c; 9,1; 11,3; 12,8;
24,11) .W Joz 9,1; 11,3; 12,8 wymienia się tylko sześć ludów bez Gergeszytów
(por. niżej). Te wymienione ludy znajdują również potwierdzenie w dokumentach pozabiblijnych zarówno w Egipcie, jak i w Babilonii.
Jako pierwsi na tej liście zostali wymienieni Kananejczycy. Egzegeci zastanawiają się, czy w tej nazwie redaktorowi chodzi o konkretny naród (Bea),
czy raczej o nazwę ogólną wielu ludów (Langrange). Na podstawie tej listy,
gdzie obok Kananejczyków wymienia się inne ludy, jak i w oparciu o inne miejsca biblijne w Joz 5,1; 10,6; 11,3; Lb 13,29; 14,25; Pwt 1,7. 19 najprawdopo384
dobniej chodzi z jednej strony o starożytną nazwę kraju, których granic nie da
się dokładnie ustalić (Rdz 10,19), jak również o ok. 30 plemion, które zamieszkiwały wybrzeże Morza Śródziemnego i dolinę Jordanu tj. dzisiejsze tereny
Izraela i Libanu.
Należeli oni do ludów semickich, które pojawiły się w Palestynie w III tysiącleciu przed Chr. Ludy te zajmowały się głównie uprawą roli, żeglarstwem i handlem. Przed przyjściem pierwszego Izraela do Kananu te różne plemiona kananejskie były skupione wokół większych miast (por. Rdz 10,15-18; 15,19-21; Wj
3,8.17; 13,5; Pwt 7,1; 20,17). Każde z nich miało swego władcę nazywanego w
Biblii królem. Rywalizowali oni często ze swymi sąsiadami. Według Sdz 1,28
Izrael potrafił narzucić niektórym miastom-królestwom kananejskim swe
zwierzchnictwo, ale nie potrafił ich wypędzić(w. 28b).
Stąd w tekście Joz 3,10 tj. w tekście nawiązującym do tych samych czasów lub
pochodzącym z tych samych źródeł (por. wyż.) używa się czasownika hôrëš,
który oznaczał dosłownie, iż Izrael wywłaszczył te ludy (inf. abs.:por. Gacek, s.
14).
Natomiast Chetyci (por. Joz 1,4) przybyli z północnej Syrii do Kanaanu
ok. XV wieku przed Chr. i osiedlili się w okolicach Hebronu, Beerszeby, Bet-El
i starożytnego miasta Jebus tj. Jerozolimy. Zasymilowali się oni z Amorytami
(dosł. etym. tej nazwy to: człowiek z Zachodu) .
W kronikach egipskich z III tysiąclecia i na tabliczkach klinowych z
XXIII w. i w okresie El Amarna (XIV w.) pojawiają liczne świadectwa tych
plemion w formie nazw Amar, Ammuru lub Martu i Amuri. Ok. III tysiąclecia
utworzyły one własne królestwo ,obejmujące znaczną część terenów Mezopotamii i Syrii. Stąd niektórzy orientaliści i etnografowie odróżniają dziś Amorytów mezopotamskich od syryjskich. Ok. 2200 - 2000 r. przed Chr. osiedlali się
oni również w górzystych terenach po obu stronach Jordanu.
Według Rdz 14, 7 Negeb należał również do Amorytów. Według klasyfikacji biblijnej Amoryci należeli do Chamitów (Rdz 10,16). W wielu tekstach bi385
blijnych za pomocą tej nazwy określa się całą ludność przedizraelskiej Palestyny
(por. Rdz 15,16; Am 2,9) lub samodzielne państwo i naród rządzony przez króla
(Lb 21,21-31; Pwt 2,26-35), albo też w ogólności tak określano wszystkich
mieszkańców Kanaanu (np. Rdz 14,7.13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1 Krl
21.26).
Autorzy biblijni oceniają wszystkich mieszkańców Kanaanu negatywnie
,łącząc te ludy z bałwochwalcami, których Jahwe usunął z ich kraju za niegodziwe czyny i obrzędy (Joz 24,15: Sdz 6,10).
Zestawiając tekst z Joz 10,5 z tą nazwą w Joz 3,10 powinno się tę nazwę
zawęzić jednak do Amorytów zamieszkujących tylko tereny północne Kanaanu.
Kolejna nazwa Jebusyci z punktu widzenia językowego łączy się z nazwą
miasta Jabesz w Gileadzie w Zajordanii jako jabusum Amorytów. Należeli oni
podobnie jak Kananejczycy, czy Amoryci do grupy etnicznej, która zamieszkiwała tereny Palestyny przed przybyciem Izraelitów do Kanaanu (np. Rdz 10,21;
Lb 13,29). Niektórzy egzegeci twierdzą, że byli oni powiązani na wskutek małżeństw mieszanych z Kananejczykami i Amorytami. Ich główną twierdzą i miastem obok Jabesz w Gileadzie była Jerozolima, którą objęli w posiadanie w
okresie Tell El Amarna (ok. 1400 r) ,usuwając z niej króla pochodzenia husyckiego Abdi-Hepa. Stąd niektóryz egzegeci (np. E.A. Speiser i inni) łączą Jebusytów z Hurytami. Jebusyci przebywający w Jerozolimie przez prawie dwa stulecia od wejścia nomadycznego Izraela do ziemi Kanaan zachowywali swoją niezależność. Jerozolima, jako twierdza i miasto Jebusytów została zdobyta dopiero
przez króla Dawida (2 Sm 5,6n; 1 Krn 11,4-7). Ludność ta w czasach króla
Dawida została zachowana i żyła obok Judejczyków, jak świadczy o tym zakup
ziemi przez tegoż króla od Arauny Jebusyty (por. 2 Sm 24,18-24). Ludność ta w
późniejszym okresie została zasymilowana przez nowych mieszkańców Jerozolimy (Za 9,7).
386
Chiwwici, którzy w XV w. pojawili się Mezopotamii byli potomkami
Chetytów i mieszkali w górach Seiru, w Sychem i tetrapolu w Gibeonie(zob.
Wstęp hist.kryt. wyż.)
Najmniej wiemy z tej listy o ludach określanych nazwami: Perryzytów i
Girgaszytów. Są oni wymienieni w genealogii potomków zamieszkujących Kanaan w Rdz 10,15. Perryzyci razem z Refaitami, z którymi byli oni spokrewnieni,należeli do najstarszej ludności zamieszkującej Kanaan (zob, Wj 3,8.17;
23,23; Joz 17,15). Przebywali oni głównie w takich miastach jak Bet-El (Rdz
13,7), Sychem i Bezag (Sdz 1,4n).
Girgaszyci tak nazywani, ponieważ byli wyznawcami humeryckiego bożka Gesz. Wymienia się ich w dokumentach ugaryckich i egipskich. Na podstawie tekstów biblijnych (Pwt 7,1 i Mk 5,1) najprawdopodobniej byli oni zmuszeni do opuszczenia terenów zajmowanych przez pierwszy Izrael i zamieszkiwali
tereny Zajordanii w okolicach wzgórza Golan tj. w dzisiejszym Kursi, czy Gadara,utożsamianym dziś również Chirbet Umm Keis lub Mukeis, miejscowościami położonymi na wschodnim brzegu jeziora Genezaret. (por. S. Gacek,
Księga Jozuego, dz. cyt., s. 141 143, BPL, Słownik, 2725-2759)
Po wspomnieniu wydarzeń z historii pierwszego Izraela w w. 10 najpierw
nomistyczny redaktor (DtrN1), a następnie kapłański (PJoz) wprowadzając teksty
o Arce Przymierza w w. 11 ukazali, że współczesny im Izrael, zachowując
przymierze zawarte z Bogiem na Synaju przez składanie czci Bogu przed Arką
w sanktuarium w Jerozolimie, tak jak to czynili w historii ich przodkowie, przechodząc przez Jordan w celu zajęcia ziemi Obiecanej dozna i ujrzy nowe cuda
Bożej obecności, które pozwolą zachować mu tę ziemię, jak również ocalić naród od niewoli, jaką spotkała królestwo Północne w 722/1 r.
Późniejszy dodatek przy Arce Przymierza w postaci zwrotu: Pan całej
ziemi w w. 11 wiązałby się z późniejszym opracowaniem, kiedy synowie Izraela
znajdowali się już w niewoli babilońskiej. Zwrot Pan całej ziemi oznaczał wówczas, że Jahwe mimo, że lud utracił ziemię, arkę i świątynię oraz wolność, w
387
dalszym ciągu jest z narodem i ze swym ludem, nie opuszcza go , nadal podtrzymuje On z nimi Przymierze i okaże im cud wolności i powrotu do tej ziemi,
wzywając ich obecnie do naśladowania pierwszego Izraela w wierności prawu
przymierza i w sprawowaniu kultu.
Wzmacnia to znaczenie zaimek hebrajski hineh (oto, zaiste) rozpoczynający w.
11, który jako wskazujący, a w Mowach dodatkowo ma charakter podsumowująco-wskazujący, jak trzeba dzisiaj postępować, czerpiąc ze wskazań z historycznych wydarzeń.Nastąpiła w tej tradycji aktualizacja teologiczna historycznego zdarzenia (niem. die aktualisierende theologische Interpretation des historischen Geschehen)
W. 12 występuje w podobnym brzmieniu w Joz 4,2 .Tutaj w tym kontekście przerywa tok myśli ,istniejący między ww. 11 a 13.
Stąd jedni uczeni usuwają go (np.Hummelauer, Fernandez), inni przesuwają go i umieszczają po Joz 4,7 (H. Wiesmann).
Podobnie postępuje W.H. Hertzberg, który proponuje przenieść ten wiersz
12 łącznie z 1 i ich umieszczenie po ww. 8 ,albo po w. 12 ,a następnie złączenie
ich obu z perykopą Joz 3,1-9. Inni jeszcze egzegeci traktują ten wiersz 12 jako
późniejszy dodatek (np. A. Schultz).
Natomiast M. Noth, uważa, że trzeba ten wiersz 12 zatrzymać, gdyż stanowi on świadectwo pierwotnej tradycji i rozwoju tekstu. Nadto uważa on, że
ten w. 12 mógł posiadać dłuższe zakończenie w postaci zdania: a Izraelici tak
uczynili.
Egzegeci A. Alfrink, D. Baldi widzą w tym wierszu 12, jakby wstępne zasygnalizowanie Mowy i polecenia Jozuego, którą przedstawi redaktor później w
całości w Joz 4,1-9. Powtórzony w Joz 4,2 Wstęp do tej Mowy miałby służyć
jako zwrot skierowany do słuchacza i czytelnika.
Według H. Woudstry w. 12 byłby znów przykładem przewidywania tego,
co nastąpi później.
388
F.M. Abel proponuje znów, aby w. 12a przetłumaczyć, jako zapowiedź
akcji tzn. do tego czasu wyszukajcie ludzi… czyli w Joz 3,12 mamy informację,
że Jozue chce znaleźć ludzi, a Joz 4,2 znów Jozue przypomina o tej sprawie.
Wydaje się, że te hipotezy i ich przyjęcie, oprócz hipotezy M. Notha,
wymagałaby dużej korekty tekstu i przestawień.
A zatem trzeba przyjąc hipotezę M. Notha o starożytności tekstu w w. 12,
aktualizując ją jednak w ten sposób, że istniejące różnice i brak łączności semantycznej biorą się z późniejszych redakcyjnych opracowań i uzupełnień literackich,które dzisiaj prawie powszechnie są przyjmowane (por. wyż.).
Na podstawie zwrotu hebrajskiego wü`aTTâ tj. a teraz, którym rozpoczyna się dziś tekst w w. 12 można stwierdzić, że byłby on łącznikiem w przejściu
do konkluzji.
A zatem w w. 12 nawiązywanoby do w. 11 i chcianoby pouczyć w nim na
kanwie dawnej historii o przejściu przez Jordan pierwszego Izraela. Skoro Jahwe był obecny w znaku Arki Przymierza i dotrzymuje przymierza, to również
jest obecny jako Pan, Wódz całej ziemi (hebr.: ´ádôn Kol-hä´äºrec w. 11) wśród
ludu niewoli. Przyczyna niewoli jednak leży nie po stronie Jahwe jako zawsze
wiernego i dotrzymującego obietnic kontrahenta przymierza,ale po stronie tego
ludu i ich przywódców. Stąd musi ten lud wywiązać się z warunków przymierza
(w. 12). Szerzej tę sprawę przedstawili najpierw redaktorzy DtrN1+2+3 w formie
Mów, a następnie redaktor kapłański (PJoz),włączając w ten tekst Mów elementy
kultu, procesji z Arką Przymierza. Redaktor Wydawca ( PS),złączył te dwie, albo trzy redakcje w jedną, już w czasie niewoli babilońskiej, nawiązując retrospektywnie do dawnego przymierza i kultu arki, której już w niewoli nie było,
widząc teraz w Jahwe ,nie tylko Boga narodowego jedynego ludu Izraela, ale
Pana i Władcę całej ziemi (´ádôn Kol-hä´äºrec por. w11).
Treść o wyborze 12 mężczyzn z pokoleń pierwszego Izraela przekraczającego Jordan w Joz 3,12 została połączona z tradycją etiologiczną z Joz 4,9 o
389
dwunastu kamieniach (4,1-9.19-24). W perykopie Joz 4,3-5.8a. 9. 15-19. 21-24
te pamiątkowe kamienie wydobyto i zabrano ze środka wód Jordanu (4,3).
Ta tradycja wpłynęła najprawdopodobniej na przedstawienie cudownego przejścia przez Jordan na wzór przejścia przez Morze Czerwone (DtrN1: proces mozaizacji w Joz ; por. Wj 14). Według drugiej tradycji i późniejszej redakcji
(DtrN2 )owe kamienie, które zabrano z Jordanu, Jozue ustawił w Gilgal (4,20).
Tę tradycję ukazano w perykopie Joz 4, 1-2. 6-7. 20. Oprócz tego w w. 13 podano, że wody Jordanu zatrzymają się, gdy nogi kapłanów-lewitów ,niosących
Arkę Pana/Wodza całej ziemi (brakuje: Przymierza, jak w w. 11) staną w wodzie
(PJoz por. w. 15).
Dialog w formie zapowiedzi i wypełnienia, jaki zastosowano w tych wierszach
w tej Mowie może być nawiązaniem do schematu, jaki stosowali prorocydeuteronomiści (DtrP1): zapowiedź (w. 13:A) – wypełnienie (w. 15:B zob. J. B.
Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt.).
Późniejsze redakcje np. DtrN3 szły w kierunku pogodzenia tych tradycji i
ich rozwoju. DtrN3 łącząć ze sobą te w/w redakcje dtr o przejściu przez Jordan
w w. 13 potraktował je jako zapowiedź, a w w. 15 jako ogólne wypełnienie.
W ten schemat znany narracji DtrP1 włączono dwa zjawiska nadzwyczajne: zatrzymania i rozdzielenia wód Jordanu w Joz 3,14-16a i cudownego przejścia przez Jordan w Joz 3,16b-17 i 4,10-11. 14-16.17-18, zestawiając te przekazy w środku z narracją etiologiczną o dwunastu kamieniach w Joz 4,1-9, a następnie z wzmianką militarno-wojskową o przejściu 40 (tysięcy) uzbrojonych z
trzech plemion Rubena, Gada i ½ pokolenia Manassesa.
A zatem dziś trzeba te narracje łączyć najpierw z zatrzymaniem i rozdzieleniem wód Jordanu (Joz 3,14-16a), a następnie z pierwszym rozszerzeniem narracji o nadzwyczajności i cudowności przejścia przez Jordan (Joz 3,16b-17). Byłyby te dwa cudowne zjawiska nawiązaniem do Mowy Jozuego ,skierowanej do
plemion zajordańskich w prologu Księgi Jozuego w Joz 1,12-18 i jej wypełnienia na stepach naprzeciw miasta Jerycha (Joz 4,12-13).
390
Inne perykopy dotyczące już przybycia do Gilgal (Joz 4,19-5,1), obrzezania (Joz 5,2-9) , święta Paschy ( Joz 5,10-12) stanowią postdtr, kapłańskie (
PJoz+S)dopowiedzenie ,wieńczące pierwsze trzy wielkie dtr opowiadania-narracje
o wejściu do ziemi Kanaan (Joz 2,1-5,12).
3,14-16a: Zatrzymanie i rozdzielenie wód Jordanu
Opis przejścia przez Jordan i zjawiska zatrzymania wód rozpoczyna się w
w. 14a od typowego zwrotu biblijnego: wajühî tj. i stało, który może nawiązywać do poprzedniej narracji 3,1-6 (por. wyż.) ,lub też nowej zapoczątkowanej w
Joz 3,14b-16a. Najprawdopodobniej w perykopie Joz 3,1-6 byłaby zapowiedź
tego przejścia przez Jordan, a w Joz 3,14b-16a jego wypełnienie (styl DtrP1+
red. DtrN1)
W w. 15 redaktor PJoz podkreślałby znów , że arka szła jako pierwsza w
tej procesji liturgicznej, nadto nogi kapłanów zanurzyły się zbytnio w wodzie
Jordanu i to już przy brzegu. W ostatniej frazie w. 15 podano, że wody Jordanu
wezbrały i taki stan pozostawał przez cały okres żniw. Były to najprawdopodobniej dni w miesiącu Nisan (marzec/kwiecień), kiedy w górach Hermon topnieje śnieg i wzbogaca w wodę dwa źródła nahar El-Leddan w Tell el Kadi i nahar Banijas, z których bierze początek Jordan. Jednak poziom wody podnosi się
w Jordanie przede wszystkim w innym okresie tj. w czasie pory deszczowej. W
okresie żniw poziom wód w Jordanie w stosunku do pory deszczowej zazwyczaj
się obniża. Podkreślenie redaktora w w. 15, iż Jordan był wypełniony wodą aż
po szczyty swoich brzegów (również) w okresie żniw należy uważać,iż podkreślił on i uznał ten fakt za zjawisko nadzwyczajne i cudowne.
Wpływ tradycji mozaistycznej związanej z opisem nadzwyczajnego i cudownego wyjścia Izraelitów z Egiptu (Wj 14-24) wpłynął na nadzwyczajność i
cudowność tego opisu, w którym obok zjawiska podniesienia wód (w. 15: PJoz)
podano w w. 16a (DtrN1), iż te wody zatrzymały się.
391
Przyczynę zatrzymania wód Jordanu próbowano wyjaśnić za pomocą
zjawisk naturalnych. W nocy z 7/8 grudnia 1267 r. po Chr., według świadectwa
historyka arabskiego Nuwairi, w wąskim korycie na wskutek osunięcia się ziemi
w okolicach Shartan utworzyła się tama i wody Jordanu zostały wstrzymane na
ok. 16 godzin. Podobnie w 11 czerwca 1927 r. po Chr. na wskutek trzęsienia
ziemi woda wylała się na pola i nie płynęła na wskutek powstałej zapory w starym korycie przez 21 godzin i 30 minut (por. A. Soggin, Joshua…, 61, S. Wypych, Wejście do ziemi Obiecanej. Księga Jozuego…, s. 39, jak również w:
BPL, s. 409).
Zjawiska podniesienia wód i ich zatrzymania w Jordanie, które mogły być
zjawiskami czysto-naturalnymi, zwłaszcza w chwilach wiosennych roztopów
śniegu w górach Hermonu (por. wyż.), to jednak w zamyśle teologicznokerygmatycznym w/w redaktorów tych przekazów (DtrN1+ PJoz) zostały ukazane one jako zjawiska cudowne, zamierzone przez Boga, aby dać świadectwo
Izraelitom, że Jahwe jest z nimi i Jozuem, podobnie jak był z ludem po wyjściu
z Egiptu i swoim sługą Mojżeszem (por. Wj 14,21).
3,16b-17: Nadzwyczajność i cudowność przejścia przez Jordan. Pierwsze
rozszerzenie narracji.
W celu zwiększenia ekspresyjności w narracji, a głównie wyeksponowania nadzwyczajności i cudowności dodano nowe elementy w oparciu o podobną
narrację, używając nawet podobnego słownictwa i zwrotów, jak w perykopie o
exodusie z Egiptu i przejściu przez Morze Sitowia/dosł.Trzcin (dziś:
M.Czerwone) w Wj 14-24. W w. 16b dodano do informacji poprzedniego redaktora DtrN1 w 16a, iż wody płynące z góry nie tylko zatrzymały się, lecz stanęły
jakby jednym wałem (w. 16b: DtrN2) W ww. 16 b-17 dodał ten redaktor DtrN2
górną i dolną granicę zatrzymania się wód. Opis granicy górnej został wyznaczony za pomocą ogólnego zwrotu w znacznej odległości od miejscowości Adam. (TM: bä´ädäm [më|´ädäm]) Miejscowość ta, która w etymologicznym zna392
czeniu oznacza ziemia koloru czerwonego, z której w tradycji J łączy się powstanie ludzi (hebr. ´adamah: Rdz 2, 4bn) ma również inne konotacje teologiczne. Redaktor dodał w tym celu jeszcze uzupełnienie, iż leżała ona w pobliżu
Shartan (hebr. hä`îr ´ášer miccad cä|rtän por. wyż.) tzn. nad Jordanem przy ujściu potoku Jabbok do Jordanu, tj. ok. 30 km na północ od Jerycha. Tutaj patriarcha Jakub według relacji Rdz 32,25-30 walczył z Bogiem i otrzymał nowe
imię Izrael, stając się protoplastą nowego ludu i narodu w okresie przedegipskim.
Występujące obok siebie nazwy jäm hä`áräbâ i jäm-hammeºlaH wskazywałaby w tym wierszu dolną część wód, które pozostały po oddzieleniu wód w
miejscowości Adam (por. wyż.). Mogły one popłynąć szczeliną Jordanu między
Morzem Martwym, a zatoką Aqaba, a następnie nowym korytem do Morza Martwego (por. hebr. jäm hä`áräbâ wyż.)
Niektórzy egzegeci identyfikują te dwie zestawione obok siebie hebrajskie jäm hä`áräbâ i jäm-hammeºlaH z Morzem Martwym, uznając je tylko za
inne nazwy biblijne jak Morze Araby lub Morze Słone (w. 6) lub też Morze Pustyni i wreszcie Morze Wschodnie (np. Ez 47,18; Jl 2,20; por. Rdz 14,3; Pwt
3,17). Nazwa Morze Słone ma związek z dużym zasoleniem wód, które 40 razy
jest większe, niż wody innych mórz np. Bałtyku. Maksymalna głębokość wód
wynosi ok. 400m, a lustro wody tego morza znajduje się w najniższym punkcie
na ziemi, tj. 408 m. p. p. m, co w sumie stanowi potężny kocioł, który jest zagłębiony w ziemię ok. 800 m., nie mając odpływu. Powierzchnia tego morza, w
rzeczywistości większego, mocno zasolonego jeziora liczy ok. 1020 km kw. Należy dziś do wód terytorialnych Izraela i Jordanii.
Ostatni fragment w w. 16: lud przeprawił się naprzeciw Jerycha ma nie
tylko znaczenie informacyjne i wojskowo-strategiczne, ale również, jak uważają
egzegeci, charakter teologiczny i religijny, co uwydatniają w większym stopniu
dalsze fragmenty tego opisu przejścia przez Jordan, spiętrzenia wód w formie
procesji liturgicznej (PJoz).
393
W w. 17 ujęto tę procesję liturgiczno-religijną w dodatkowo charakterystyczne szczegóły, iż cały Izrael szedł po suchym dnie, kapłani niosący arkę
Przymierza z Jahwe stali nieruchomo, pośrodku suchego koryta Jordanu, aż do
czasu przeprawy wszystkich ludzi.
Można zauważyć już w ww. 6-7. 17 występują różne określenia wspólnoty przechodzącej przez Jordan, a mianowicie obok nazwy cały Izrael (hebr. koljjiSrä´ël) występuje zwrot ten cały lud (hebr. Kol-haGGôj).
Pojęcie Gôj odnosiło się głównie do obcych narodów i ludów. Użycie tej
nazwy w stosunku do pierwszego Izraela ma konotacje teologiczno-moralne dla
przyszłych pokoleń, iż zarówno kapłani, jak i lud mają stać przy Jahwe i Jego
wskazaniach Przymierza oraz przy kulcie Jahwe. Oddając część innym bóstwom
nie znajdą suchego miejsca w ziemi Obiecanej i nie wrócą do niej i staną się, tak
jak wszystkie narody pogańskie (hebr. Kol-haGGôj) przed wejściem pierwszego
Izraela do Kanaanu, ludem skazanym na zagładę i wyniszczenie.
A zatem Izrael nie przestrzegając prawa przymierza, nie oddając czci Jahwe (np. przez zaniechanie świętowania szabatu w niewoli), a zwłaszcza czcząc
obcych bogów stał się w całości, tak, jak inne narody, tj. żyjącym na ich wzór
ludem (hebr. Kol-haGGôj).
4,1-9: Drugie rozszerzenie narracji. Etiologiczna saga o dwunastu pamiątkowych kamieniach w Jordanie.
W sadze etiologicznej redaktor DtrN2 odwoływał się do zastanej rzeczywistości, pisząc, że pozostaje ona aż do dnia dzisiejszego (4,9). Tą zastaną rzeczywistością, do której nawiązywał redaktor w tej narracji były stele w miejscowości Gilgal i w rzece Jordan. Niektórzy egzegeci łączą te stele z tzw. dolmenami, które miały charakter pomnikowych grobowców (por. BP, s. 372).
W ww. 2-3*. 8 tę rzeczywistość kamieni pamiątkowych w Gilgal połączono najprawdopodobniej z wyborem spośród ludu dwunastu mężczyzn (DtrN1).
Liczba dwunastu wybranych mężczyzn z każdego plemienia (Joz 4,2 por. 3,12) i
394
dwunastu kamieni pamiątkowych nie tylko nawiązywała do liczby plemion tworzących
pierwszy Izrael, ale wskazywała na potrzebę jedności narodowej
wszystkich synów Jakuba (Izraela), złączonych przymierzem synajskim z Jahwe. Niektórzy egzegeci tłumaczą, iż ta grupa dwunastu (12) mężczyzn (Joz
3,12; 4,2) miała przenieść kult sprawowany w różnych miejscach w okresie reformy religijnej królów Ezechiasza i Jozjasza do jednego miejsca w Jerozolimie.
W ww. 1. 3*4-7 połączono tę rzeczywistość pamiątkowych kamieni z
Gilgal z miejscem w Jordanie, w którym stali nieruchomo kapłani podczas
przejścia pierwszego Izraela przez Jordan (ww. 1. 3*: DtrN2 i PJoz). W tej jakby
nowej recenzji etiologicznej kamieni pamiatkowych w Gilgal, powtarza się w w.
4, jeszcze raz, to co podano w recenzji DtrN1 w Joz 4,2 (por. 3,12 zob. wyż.). W
w. 5 następuje zsumowanie tych wszystkich recenzji tekstu przez połączenie ich
z dwunastoma mężami i wydanych im poleceń przed Arką Jahwe Boga waszego, tj. w związku z kultem.
W czasach reformy religijnej królów Ezechiasza i Jozjasza, zgodnie z
prawem o jedności kultu, składanie ofiar, obchodzenie świąt należy związać z
arką Przymierza i przenieść je do jednego miejsca kultu w Jerozolimie.
W czasach niewoli babilońskiej, gdy już nie było Arki Przymierza i Świątyni, rola tych dwunastu mężów najprawdopodobniej była związana z utrzymaniem w świadomości narodowej i związków religijnych z Jahwe na wzór pierwszego Izraela, głównie przez świętowanie szabatu (por. Rdz 1,1n).
W ww. 6-7 ,ci sami redaktorzy podkreślają sens tych pamiątkowych kamieni, które jako znak obecności i opieki Jahwe z czasów pierwszego Izraela
mają być przekazywane w przyszłości następnym pokoleniom o tym, że wody
Jordanu rozdzieliły się, a te kamienie są wieczną pamiątką tych cudów
,uczynionych przez Jahwe w znaku Arki Przymierza (w. 7b). O tym obowiązku
przypominania tych wydarzeń, tak ważnych w przekazie wiary dzieciom przez
rodziców i nauczycieli, przypomina również późniejszy redaktor w paralelnym
tekście w Joz 4,21-23, kończąc ogólnym stwierdzeniem, iż celem tej rodzinnej
395
katechezy powinno być pouczenie, …aby wszystkie ludy poznały potęgę ręki Jahwe, a wy byście się zawsze bali się Jahwe, waszego Boga (w. 24). Potrzebę wyjaśniania znaków i dzieł Bożych, dzieciom i następnym pokoleniom, można znaleźć w innych miejscach w Biblii (zob. np.Wj 12,26n; 13,14n; Pwt 6,20-24).
W w. 8 dodano, że tak uczynili synowie Izraela, jak im nakazał Jozue (w.
8b: pierwsza recenzja tekstu:A). W drugiej recenzji tekstu (B)podano, że stało
się to na polecenie Jahwe skierowane do Jozuego i to tak ,jak Mojżesz nakazał
Jozuemu (w. 10).
Te dwie w/w recenzje tekstu, z których jedna z nich opierała się na rozkazie Jozuego, tj. jak im nakazał Jozue (w. 8b), a druga znów dodawała, że stało
się to na polecenie Jahwe skierowane do Jozuego i to tak ,jak Mojżesz nakazał
Jozuemu (w. 10).Te obie recenzje tekstu zostały połączone w sadze etiologicznej o pamiątkowych kamieniach jako potwierdzenie autentyczności.
Synowie Izraela ,najprawdopodobniej używa się tu tej nazwy w znaczeniu
wybranych dwunastu (12) mężów(w. 8c),którzy przenieśli te dwanaście kamieni
ze środka Jordanu do miejsca obozowania i tam je złożyli.
W w. 9 dodano, iż również obok tych pamiątkowych kamieni w Gilgal,
zostały (dosł. pozostawione i) ustawione inne kamienie w środku Jordanu. Te
stele-domeny pozostają również aż do dnia dzisiejszego tzn. do dnia powstania
tych tradycji (w. 9b).
Archeologiczne wykopaliska potwierdzają, że starożytne ludy ważne wydarzenia w swej historii upamiętniały przez ustawianie megalitycznych pamiątkowych kamieni w formie stel czy domen (zob. niżej podobny opis w Joz
24,26n).
4,10-14: Koniec przeprawy przez Jordan. Trzecie rozszerzenie. Kwestie literacko-teologiczne.
396
W ww. 10-14 można zauważyć kolejne, trzecie już rozszerzenie tradycji o
przeprawie przez Jordan. Tradycja o pozostawaniu kapłanów z arką Przymierza
w środku Jordanu stała się okazją do następnej refleksji nomistycznej DtrN3,
którą podano w ww. 10-11, o potrzebie wypełnienia wszystkich nakazów, które
otrzymał naród w historii od Jahwe przez pośrednictwo Mojżesza, a które realizuje się aktualnie przez Jozuego. W w. 10 kontrastowo ukazano w formie dramatu najpierw postawę i zachowanie kapłanów, którzy ciągle stali w Jordanie, a
następnie ludu, który przeciwieństwie do postawy i zachowania kapłanów przechodził pośpiesznie, tzn. nie chciał słuchać słów Jahwe ,skierowanych do nich
przez Mojżesza i jego następcy Jozuego.
Niektórzy egzegeci tłumaczą ten pośpiech ludu w sposób bardziej naturalny,a mianowicie tym, że lud bał się, że wody Jordanu mogą znów popłynąć.
To tłumaczenie byłoby uzasadnione, gdyby w części pierwszej , tj. w w. 10 nie
zostało to zachowanie ludu zestawione z kontrastujacą postawą kapłanów,jak i
ze wspomnieniem Mojżesza (w. 10a). A zatem celem opisu tych różnych postaw
kapłanów i ludu podczas przeprawy przez Jordan było pouczenie teologiczne o
relacji tych dwóch grup do słowa Bożego.
W w. 11 ,po tym pouczeniu teologicznym i dydaktyczno-nomistycznym
,związanym z końcem przeprawy przez Jordan w w. 10(zob.wyż.) ,podano, że
chwilowo tylko Arka Jahwe nie była na czele ludu. To podkreślenie w redakcji
teologów Kapłańskich (PJoz) tłumaczyć można
również w sensie religijno-
moralnym, tzn. tylko na krótko naród odszedł od Jahwe, ale wkrótce wróci do
Boga znowu i pozwoli mu się prowadzić.
Chcąc podkreślić jedność plemion Izraela we wschodniej cześci Przedjordanii z plemionami zajordańskimi na zachód od Jordanu, które zostały wezwane
przez Jozuego do pomocy przy zajmowaniu ziemi Kanaan (por. Joz 1,12-16) ten
sam redaktor DtrN3 dodał, jako wypełnienie obietnicy złożonej Jozuemu przez
lud, po jego Mowie w prologu Ksiegi Joz 1,12-16, iż Rubenici, Gadyci i połowa
397
plemienia Manassego, przyszli im teraz z bratnią i solidarną pomocą w zajmowaniu ziemi (kraju)po zachodniej stronie Jordanu (w. 12).
W w. 13 jest mowa o pomocy ze strony plemion Rubena, Gada i połowy
plemienia Manassego w postaci czterdziestu (40) tysięcy zbrojnych wojowników. W świetle świadectw pozabiblijnych, w których podano, że np. armia
egipska w tym czasie liczyła ok. 5000 wojowników (Gastrong), te dane biblijne
w w. 13 zostały wyolbrzymione. Najprawdopodobniej chciano za pomocą wyolbrzymionych liczb podkreślić wielkość pomocy ze strony plemion zajordańskich lub też zostały one podane w sensie teologiczno-religijnym dla podkreślenia roli tych plemion w dziele utrzymania jedności wspólnoty pierwszego
Izraela. Według F.de Hummelauera( zob. Bibl.,wyż.) te dane liczbowe podane
w tym w. 13, podobnie jak w innych tekstach biblijnych trzeba podzielić przez
100. A zatem liczba zbrojnych mężów zdolnych do walki wynosiła z wielkim
prawdopodobieństwem historycznym ok. 400 wojowników. Liczba ta mogłaby
być wyższa, gdyby wyraz hebrajski ´eºlef, który zazwyczaj tłumaczy się jako
tysiąc, przełoży się w ogólniejszym znaczeniu jako grupa, rodzina, klan.
W Sdz 5, 8 tę liczbę wojowników łączy się z całym Izraelem, a nie tylko z
plemionami zajordańskimi. Według innego egzegety włoskiego D. Baldi (Giosue,38:por.Bibl.wyż.) przyjmuje się, że tych wojowników było od ok. 1200 do
1500, a cały lud izraelski mógł liczyć wtedy od ok. 5.000 do 6.000 ludzi. Te
liczby jednak i tak są za wysokie, jeśli dotyczyły one ludu koczowniczego lub
półkoczowniczego w czasach Jozuego. Mogą zatem pochodzić z czasów późniejszych, gdy teksty tych narracji ostatecznie zredagowano.
III. Zamysł kerygmatyczno-teologiczny:
W w. 14 podano pierwszą podsumowującą notę o charakterze dydaktyczno-moralnym (por. druga w ww. 23-24), jakim miały służyć te tradycje historyczno-nomistyczno-kapłańskie zredagowane w Joz 3,1-4,13, a mianowicie ich
cel teologiczno-kerygmatyczny dotyczył głównie ukazania Jozuego jako męża
opatrznościowego i jako godnego następcę Mojżesza oraz umiejętnego wodza i
398
przywódcę religijnego, który umiał wokół siebie zjednoczyć wszystkie plemiona
synów Izraela do końca swego życia (w. 14c).
4,15-18: Mowa Jahwe do Jozuego po rozdzieleniu wód i przejściu przez
Jordan.Kwestie literacko-teologiczne:
W w. 15 rozpoczyna się końcowa Mowa Jahwe do Jozuego, w której redaktor DtrN3 nawiązał do Joz 4,1 i po drugim wprowadzeniu do tej Mowy: I
rzekł Jahwe do Jozuego (w. 15) przedstawił nowe zadanie, jakie ma wyznaczyć
Jozue kapłanom, niosącym Arkę Świadectwa (hebr. ´árôn hä`ëdût: w. 16a). Ta
nazwa Arki jako Świadectwa (hebr. ´árôn hä`ëdût) nawiązuje do tablic z przykazaniami Dekalogu, które znajdowały się we wnętrzu arki (zob. Ekskurs V:
Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego,niżej).
Nowe zadanie, jakie miał przekazać Jozue od Jahwe kapłanom dotyczyło
wyjścia z Jordanu (ww. 16b-17). Jozue w tej specyficznie zredagowanej Mowie
dtr z wątkami teologów Kapłańskich (PJoz:zob.wyż.) w ww. 15-17 występuje jako pośrednik między wydającym polecenia Jahwe, a kapłanami niosącymi Arkę
Świadectwa.
Jakby w podzielonych rolach dramatycznej inscenizacji w tych Mowach
Jahwe i Jozuego, w formie mowy niezależnej w ww. 15-17 następuje punkt centralny dramatu w w. 18. Podano w nim, że gdy kapłani niosący arkę przymierza
Jahwe wyszli z rzeki Jordan, jej wody powróciły na swoje miejsce. W tym w. 18
pojawia się inna nazwa Arki, aniżeli w w. 16a, a mianowicie Arka Przymierza
Jahwe (hebr. ´árôn Bürît-jhwh[´ädönäj]: zob. wyż. i Ekskurs V: Arka Przymierza i Namiot Zgromadzenia oraz kapłani i lewici w Księdze Jozuego), co prowadzi do wniosku, iż ta redakcja DtrN3 powstała w kontekście odnowienia przymierza ludu z Jahwe, prawdopodobnie w tym samym czasie, co ostatnie Mowy
Jozuego w Joz 24, 1nn (por. niżej).
399
III. Zamysł kerygmatyczno-teologiczny i religijno-kultyczny:
Redaktor DtrN3 i w tej części (ww. 15-18) prezentując koniec przeprawy
przez Jordan i wyjście kapłanów z rzeki chciał jeszcze raz pokazać, że zatrzymanie wód i w związku tym cudowne przejście przez Jordan pierwszego Izraela
jest dziełem Bożym i jemu Izrael będzie zawdzięczać również tę ziemię w Kanaanie i będzie w niej tak długo, jak będzie zachowywać on Prawo Przymierza i
trwać w kulcie przed Arką Świadectwa w Jerozolimie, a w niewoli babilońskiej
przez zachowywanie świąt, zwłaszcza szabatu (por. wyż.).
4,19. 20-5, 1: Postój i kamienie z Jordanu w Gilgal. Końcowa Mowa Jozuego
do Izraela.Kwestie literacko-teologiczne.
W w. 19 redaktor PJoz podał dokładną, ale tylko symboliczno-teologiczną
datę wyjścia z Jordanu i miejscowość, w której rozbili Izraelici pierwszy obóz.
Data ta została złączona w tym wierszu z dniem 10 pierwszego miesiąca tj. z Nisan (marzec/kwiecień). Miesiąc Nisan określano dawniej za pomocą nazwy
Abib. W Wj 13,4 wyznacza się na ten właśnie miesiąc Abib święto Paschy. Odpowiadał on siódmemu miesiącowi według kalendarza z Gezer, czyli inskrypcji
pochodzącej z ok. końca X stulecia przed Chr. (zob. ANET 320; EAEHL II
442, tłumaczy i omawia ją w: J. C. L. Gibson, Texbook of Syria Semitic Inscriptions. Hebrew and Moabite Inscriptions, Oxford, 1971, I: 1-4; por. S. Gądecki,
Archeologia biblijna, Gniezno 1994, t. I, 327, fot. 92)
Miejscowość zaś, w której zatrzymał się pierwszy Izrael redaktor PJoz
związał się z Gilgal. W związku z tą redakcją PJoz powstaje pytanie, co wpłynęło
na taką właśnie datację przejścia przez Jordan i rozbicia obozu pierwszego Izraela w Gilgal?
Według egzegetów data ta łączyła się z początkiem świąt wiosennych,
zwłaszcza ze świętem Paschy, obchodzonej 14 Nisan w Gilgal (zob. Joz 5,1012). Dodatek zaś w w. 19 w postaci na wschód od Jerycha (hebr. GilGäl BiqcË
400
mizraH jürîHô) stanowi dodatkowe uściślenie, iż chodzi tu o Gilgal, położone
niedaleko Jerycha. W Biblii wymienia się bowiem aż sześć miejscowowości o
tej nazwie. Gilgal w w. 19 (hebr. GilGäl) według etymologicznej analizy oznacza stos kamieni, stele, jak również koło, zwłaszcza młocarskie (zob. np. u Iz 26,
28. LXX ma: Galgaloij, a Vg Galgal, Galgala).
Tę miejscowość należy najprawdopodobniej utożsamiać z dzisiejszym
Chirbet et Netelah,tj. z miejscowością znajdującą się ok. 2 km na wschód od Jerycha lub z miejscowością arabską Chirbet el Mefdżer, również oddaloną ok. 2
km, ale na północny-wschód od starożytnego Jerycho ,w centralnej Palestynie
(por. WAB, s. 146; zob. Ekskurs VII, niżej).
W tej ostatniej miejscowości znaleziono pierwotną osadę izraelską. J.
Flawiusz wyznaczał położenie Gilgal, podając, że znajduje się ono 50 stadiów
(tj. 9247 m) na zachód od Jordanu, a 10 stadiów (1849 m.) od Jerycha.
Zaś późniejsi pisarze Euzebiusz i św. Hieronim podawali znów, że odległość ta wynosiła 3 km. (zob. S. Gacek, Księga Jozuego…dz. cyt. s. 155).
W księdze Jozuego miejscowość Gilgal stała się nie tylko pierwszym
miejscem obozowania pierwszego Izraela, ale również była ważnym punktem
strategicznym, skąd podejmowano wiele wypraw w zajmowaniu ziemi Kanaan.
Ta miejscowość przez długie wieki należała do starożytnych sanktuariów kultu
Jahwe i była znanym ośrodkiem, gdzie przebywała Arka Przymierza (zob. 1 Sm
10,8; Oz 4,15; Am 5,5: por. Ekskurs VI,niżej ).
W Gilgal prorok Elizeusz sprawił, że trujące rośliny stają się nieszkodliwe
dla zdrowia synów prorockich (2 Krl 4,38-41 i J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz.
cyt. ad loc.)
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny
Egzegeci, którzy przyjmują że ten tekst powstał w czasach reformy religijnej krółów Ezechiasza i Jozjasza stwierdzają, iż celem tej redakcji w tym czasie było pouczenie współczesnych słuchaczy, że przyjmujący reformę religijną
tych królów Judy powinni najbliższe święto Paschy obchodzić tam, gdzie znaj401
duje się Arka Przymierza tj. w Jerozolimie (zob. 2 Krl 23,23). Inne miejsca obchodzenia święta Paschy będą niewłaściwe i niezgodne z prawem o jedności
kultu (zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. ad loc. zwł. s. 556-568 i podana tu bibliografia).
Po tych nadzwyczajnych wydarzeniach i opisanych cudownych zjawiskach DtrN3, rozszerzając ponownie tekst tej narracji, dołączył jeszcze końcową
Mowę Jozuego (ww. 21-23. 24), w której po stwierdzeniu faktu ułożenia pamiątkowych kamieni w Gilgal następuje powtórzenie obowiązku z w. 6n o przekazywaniu orędzia wiary w zbawienie, które pochodzi od Jahwe następnym pokoleniom (dosł. synom: por. odnośnie orędzia zbawienia: Tytuł tej Księgi i imię
głównego jej bohatera; w: Wstęp hist.-kryt., wyż.).
Symbolika dwunastu pamiątkowych kamieni zawiera w sobie również
przesłanie, że nie tylko ze względu na wspólną monoteistyczną wiarę w Boga
Jahwe Wybawiciela, ale również na wspólne doświadczenia przymierza, głównie wyzwolenia z niewoli, oraz przejęcia ziemi Obiecanej wszystkie te dwanaście plemion pierwszego Izraela stanowią w dalszym ciągu jeden naród jako
wspólnotę tej samej wiary i tego samego kultu, oraz wspólnie obchodzonych
świąt, mimo różnic kulturowych, językowych, czy terytorialnych, nawet po tragedii i uprowadzeniach babilońskich.
W w. 24, czyli w tzw. drugim podsumowaniu (summarium) w tej Księdze
(zob. w w. 14: pierwsze podsumowanie) występują te same motywy teologiczno-kerygmatyczne wywyższenia przez Jahwe nie tyle już Jozuego (por. w. 14 a),
ile całego narodu, które były typowe już dla czasów niewoli (w. 24a).
Nadto trwoga, lęk i bojaźń dotyczy nie tyle całego Izraela i uznania przez
nich autorytetu Jozuego na wzór ludu z czasów Mojżesza (w. 14), lecz obejmie
wszystkie narody ziemi (…). Nie tylko one, lecz cały Izrael (dosł. i wy sami)
przez wszystkie dni mają żyć w bojaźni Jahwe, który jest ich Jedynym Bogiem.
W Joz 5,1 znajduje się nawiązanie do tych dwóch summariów (ww. 14.
24), w którym podkreślono, że o tych nadzwyczajnych cudach nowego ludu
402
izraelskiego usłyszeli wszyscy królowie amoryccy, którzy osiedlili się po zachodniej stronie Jordanu, jak i kananejscy, mieszkający w nadmorskiej krainie
(Joz 5,1a).
Natomiast tzw. osuszenie wód Jordanu przed synami Izraela ( Joz 5,1b:
nowy aspekt cudowności w przejściu przez Jordan) spowodowało, że zabrakło
tym ludom odwagi, aby wystąpić przeciwko Izraelowi (por. Joz 2,9-11).
Nazwy tych dwóch ludów Amoryci i Kananejczycy mają charakter bardziej ogólny i zastępują najprawdopodobniej szczegółowszą listę siedmiu ludów
z Joz 3,10 i odnoszą się do wszystkich mieszkańców Kanaanu (Kananejczycy:
zob. wyż.) i tych, którzy zajmowali tereny bliżej Jordanu (Amoryci: por. wyż.
Joz 3,10), jak i nowych tzn. i tych, którzy osiedlili się bliżej Morza Śródziemnego (Joz 5,1b).
c. Opowiadania obrzędowo-liturgiczne:Obrzezanie i pierwsza Pascha w
Kanaanie (Gilgal: 5,2-12: PJoz)
Obrzezanie i uroczysty obchód święta Paschy łączy redaktor tych narracji
również z Gilgal, tłumacząc nazwę tej miejscowości w tej nowej sadze etiologicznej przez zdjąłem z was hańbę Egiptu tzn. niewoli dzięki obrzezaniu ( Joz
5,9), w przeciwieństwie do redaktorów w poprzedniej sadze etiologicznej i
związanych z nią opowiadaniach, którzy nazwę Gilgal połączyli ze stosem pamiątkowych kamieni (Joz 4,20). Etymologię nazwy Gilgal w Joz 5,9 zaliczają
egzegeci do ludowej i popularnej, w przeciwieństwie do etymologii w Joz 4,20,
która nawiązuje do hebrajskiego czasownika galal tj. toczyć (dom. kamienie:
zob. również wyż. Kom. ad loc.)
Opowiadanie o obrzezaniu jest stylistycznie niespójne. Obok wierszy pochodzących od innego redaktora lub z innego źródła, w których uzasadnia się,
dlaczego dokonano w tym czasie i w tym miejscu obrzędu obrzezania (ww. 4-7)
403
pojawia się tu tekst zredagowany, jak w poprzednich narracjach w formie Mów
Jahwe do Jozuego o potrzebie dokonania obrzezania Izraela (zob. I Mowa: ww.
2-3; II Mowa: w. 9 w tej perykopie). W LXX ten tekst został przedstawiony nieco inaczej, jak w TH (por. Wstęp i Krytyka przekładu, wyż.)
W drugim opowiadaniu o świętowaniu Paschy (ww. 10-12) można zauważyć pewną niekonsekwencję, gdyż połączono w tej drugiej narracji święto
Paschy, które w okresie nomadycznym Izraela było jednodniowym świętem
związanym z składaniem ofiar z baranka, ze świętem Przaśników, które wtedy
było świętem obchodzonym na zakończenie żniw przez siedem dni. W tej perykopie redaktor PJoz przedstawił już rozwinięty opis święta Paschy. Jest w nim
mowa o spożywaniu niekwaszonego chleba, czyli o święcie Przaśników, które
było obchodzene jako święto żniw i dziękczynienia za zebrane plony, zaraz po
święcie Paschy. Stąd na tę redakcję w ww. 10-12 wywarł wpływ tekst 2 Krl
23,21-22 o reformie tego święta z czasów króla Jozjasza i obchodzeniu go tylko
w Jerozolimie.
W tym opowiadaniu-narracji o obrzezaniu i obchodzeniu Paschy w Gilgal
można zauważyć elementy apologii na rzecz reformy religijnej z czasów królów
Ezechiasza i Jozjasza o świętowaniu Paschy również jako święta pielgrzymkowego (hebr. chag) w Jerozolimie, łącznie ze świętem Przaśników. (2 Krl 23,2122: zob. J. B. Łach, Księgi 1-2 Królów. dz. cyt. 564-566).
5,2-9: Obrzezanie ludu, czyli dziś zrzuciłem z was hańbę z Egiptu (Joz 5,9)
Obrzęd obrzezania stosowany do dziś przez liczne plemiona afrykańskie
należał do najstarszych rytów dawnych ludów. Był on znany w starożytnym
Egipcie, jak również był rozpowszechniony wśród innych starożytnych ludów
jak Amonitów, Edomitów, Moabitów, Idumejczyków i wśród Arabów. Stosowano go głównie jako znak szczepu i inicjacji seksualnej. Dostrzegano w nim
nie tylko wartość higieniczną, czy wzmocnienie przyjemności seksualnej, lecz
404
również przygotowanie do wytrwałości, znoszenia trudności życiowych,
zwłaszcza związanych z życiem małżeńskim i rodzinnym. U Izraelitów obok
tych wartości higieniczno-zdrowotnych obrzezanie było znakiem przymierza,
czyli szczególnego związku Boga Jahwe z narodem (Rdz 17, 9-14).
W w. 2 narrator biblijny w formie Mowy Jahwe do Jozuego nakazuje mu
przygotować noże kamienne. Używanie noży kamiennych świadczy o starodawnym pochodzeniu opisu tego obrzędu (por. Wj 4,24-26). Za pomocą takiego narzędzia został obrzezany również Mojżesz (Wj 4,25). Później dokonywano obrzezania za pomocą metalowych noży.
Określenie znów (dosł. ponownie, czy po raz wtóry) w w. 2 oznacza nawiązanie do obrzezania dokonanego przez Abrahama w Rdz 17,1-27. Obrzezania dokonano w dniu dziesiątym Nisan tj. w tym czasie, kiedy według tradycji P
Izraelici wyszli z Egiptu.
Obrzezania według tej perykopy w Joz 5,2-9 dokonano na wzgórzu Aralot
tzn. napletków (w. 3). Według uzasadnienia podanego w Mowie dtr w ww. 4-7
Jozue dokonał obrzezania, ponieważ w czasie drogi przez pustynię nie dokonywano tego obrzędu, a cały lud, który wyruszył z Egiptu był obrzezany. W
związku z tym, że umarli ci, którzy 40 lat wędrowali przez pustynię. Była to kara dla nomadycznego Izraela za niewierność Jahwe (Lb 14,20-35). Zostali obrzezani i ci którzy urodzili się na pustyni, a którzy również przez swoje nieposłuszeństwo nie weszli do kraju obfitującego w mleko i miód (w. 6), czyli do
Ziemi Obiecanej ,tj. Palestyny/Kanaanu (por. Wj 3,8.17; Lb 13,27; 14,8; Jr
11,5).
Ten zwrot w sensie ogólnym oznaczał również ziemię urodzajną (Lb
14,22-23), w przeciwieństwie do piasków pustyni, pozbawionych prawie zupełnie roślinności. Obok ziemi Kanaan, do której weszli Izraelici ten zwrot odnosi
się w Biblii również, jak wynika to z Lb 16, 17 do Egiptu.
Po uzasadnieniu potrzeby obrzezania w ww. 4-7 i porównaniu ludu z czasów wędrówki z tymi, którzy zostali obrzezani na Wzgórzu Napletków (hebr.
405
´el-Gib`at hä`árälôt: ww. 2-3) następuje pouczenie religijno-dydaktyczne redaktora, że doświadczą realizacji obietnic Bożych, które są nieodwołalne, tylko ci,
którzy przez wiarę okażą swe posłuszeństwo Bogu, tworząc nową wspólnotę ludzi obrzezanych tj. nowy Izrael.
Stąd połączył redaktor DtrN3 w w. 9 to wydarzenie z nową, inną nazwą
etymologiczną Gilgal od tej w Joz 4,19 (galal tj. toczyć: por. wyż.), którą w tej
etiologii (zob. Joz 5,9: PJoz) wyprowadził nowy redaktor postdtr PJoz najprawdopodobniej od terminu galloti tj. oddalić, zdjąć, czyli nazwę miejscowości Gilgal
połączył on ze zdjęciem hańby Egiptu tzn. niewoli z Izraelitów przez znak obrzezania (Joz 5,9: PJoz).
5, 10-12: Święto Paschy
Izraelici rozpoczęli święto Paschy wieczorem 14 dnia tego miesiąca tzn.
zgodnie z przepisami, jak podano to w Wj 12,6 i w Kpł 23,5. W tym tekście nie
podano nazwy miesiąca, ani, tak jak w Joz 4,19, czyli stosując tzw. system babiloński, w którym określano nazwy miesięcy za pomocą liczebników porządkowych ,ani tak jak w Wj 13,4. W starym kalendarzu w Wj 13,4 Pascha jest wyznaczona na miesiąc Abib, który odpowiadał miesiącowi siódmemu w tzw. kalendarzu z Gezer, pochodzącemu z końca X w. przed Chr. (por. ANET 320 i
wyż.). W tekstach biblijnych wyliczenie miesiąca Abib, wcześniej jako siódmego, a następnie jako pierwszego miesiąca było związane z różnym początkiem
roku kalendarzowego. W Babilonii Nowy Rok obchodzono na wiosnę, a w Syrii
i Palestynie w jesieni. Stąd w nowym kalendarzu babilońskim pierwszy miesiąc
roku odpowiadał siódmemu miesiącowi według kalendarza z Gezer (por. wyż.) i
zamiast starożytnej nazwy Abib/Nisan nosił nazwę miesiąca pierwszego (Joz
4,19). W tym tekscie, jak wynika z kontekstu chodzi również o ten sam miesiąc
pierwszy według datacjii babilońskiej, który we wcześniejszych kalendarzach
odpowiadał nazwie Abib, a w nowych Nisan. (T. Brzegowy, Kalendarz biblijny.
406
Jego powstanie i rozwój w kontekście oddziaływań kalendarza babilońskiego i
egipskiego, w: Czas i kalendarz, red. Z.J. Kijas OFM, Kraków 2001, 35-70)
Egzegeci uważają, że najpierw w tej perykopie Joz 5,10*-12* była mowa
o święcie Żniw, ponieważ wzmianka o święcie Paschy jest krótka i lakoniczna i
związku z tym późniejsza. Stanowi ona późniejsze uzupełnienie tekstu, z czasów ,kiedy to święto obchodzono łącznie ze świętem Przaśników, czyli jedno po
drugim. W tekstach biblijnych w Wj 23,14-17; 34,18. 21-23 podano i opisano
święta Żniw/ Przaśników, nie wspominając o świecie Paschy. Natomiast w 2 Krl
23,21 jest mowa o święcie Paschy, jednak bez wzmianki o święcie Żniw i Przaśników, zwanych również świętem Chlebów niekwaszonych.
Brakuje jednak dokładnych danych na temat początków tych świąt. Gdy
początki święta Paschy łączy się z czasami nomadów i świętem pasterzy, którzy
na wiosnę przed wyruszeniem na poszukiwanie pastwisk zbierali się w swoich
rodzinach, wspólnotach pasterskich, czy klanach zabijali baranka, krwią naznaczali słupy, potem odrzwia, aby uprosić dla siebie i dla stada błogosławieństwo
i ochronę od złych sił, zwłaszcza od tzw. demona niszczyciela. Izraelici zaś to
święto nomadów połączyli z wydarzeniami paschalnymi i wyjściem z Egiptu.
Równolegle z tym świętem ,zwłaszcza po osiedleniu się Izraelitów w Kanaanie
rozwijało się święto Chlebów niekwaszonych. Jednak, jak wynika z Pwt 16,7,
jeszcze w czasach króla Jozjasza te święta obchodzono osobno. (zob. J.B. Łach,
Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. 565).
W tej perykopie Joz 5,10-12 poza krótką i lakoniczną wzmianką o święcie
Paschy w 14 dniu, tego (pierwszego) miesiąca, wieczorem. (TM: `äSär jôm laHöºdeš Bä`eºreb), którą synowie Izraela obchodzili na stepach Jerycha nie
wspomina się nic o rycie tego święta Paschy, tylko przechodzi się w tej perykopie i kładzie się większy akcent na dokładniejsze omówienie pierwszego święta
Żniw, po przejściu pierwszego Izraela przez Jordan.
W w. 11 wykorzystując przekaz tradycji o tym święcie, w czasie którego
jedli chleb z zebranych plonów (w. 11b: DtrN3) dodał redaktor (PJoz),chcąc połą407
czyć tę starszą tradycję ze świętem Paschy, iż miało to miejsce następnego dnia
tj. 15 Nisan. Do zwrotu i jedli z plonów tej ziemi (DtrN3) w późniejszej redakcji
postdtr (PJoz) dodano informację, prawdopodobnie łącznie z chronologiczną notą, iż było to po święcie Paschy (dosł. nazajutrz), kiedy składano w ofierze Bogu
chleby niekwaszone i ziarno prażone w kłosach w ten sam dzień Przaśników.
Redaktorzy najpierw przypomnieli ludowi, zwłaszcza przez zwrot ziarno prażone (DtrN3), iż istniał według starego prawa o pierwocinach (w. 11b; por. Wj
23,19a; 34, 26a, Pwt 26,1-11) obowiązek składania Jahwe w ofierze pierwszych
snopów żniwnych i chlebów niekwaszonych (w. 11a: PJoz) ,zanim przystąpi się do
spożywania chlebów z tegorocznych zbiorów.
J.A. Soggin zalicza te dwie tradycje chleba przaśnego i prażonego ziarna
do bardzo starodawnych zwyczajów.
W w. 12 w procesie teologizacji i mozaizacji tej narracji dtr podano znów
(DtrN3), że synowie Izraela nie otrzymywali już manny, ponieważ zgodnie z zapowiedzią Jahwe ten dar ustanie, gdy Izraelici wejdą do Ziemi Obiecanej (zob.
Wj 16, 1-36/P/; por. Lb 11, 4-9/J+E/: S. Łach, Natura manny biblinej, w: Księga
Wyjścia. Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz, PŚST t. I, cz. 2, Pallottinum,
Poznań 1964, 318-323).
A zatem zaraz po zakończeniu święta Izraelici mogą korzystać z plonów
tej ziemi, którą im dał Jahwe, a o której powiedziano, że opływa mlekiem i miodem (Joz 5,6; por. Wj 16,35, Lb 14,22-23).
Najprawdopodobniej podczas liturgicznych celebracji świąt paschalnych
wspominano nie tylko Paschę egipską (Wj 12,21-27/J/; Wj 12,1-20. 43-50/P/: S.
Łach, Pochodzenie Paschy biblijnejj, w: Księga Wyjścia. Wstęp-Przekład z oryginału-Komentarz, PŚST t. I, cz. 2, Pallottinum, Poznań 1964, 324326;S.Haręzga,Rozwój paschalnego prawodawstwa w świetle tradycji biblijnych
ST,RBL 3(1984),190-200) ale również pierwszą Paschę, połączoną ze świętem
Przaśników w ziemi Kanaan, kiedy to Izraelici po cudownym przejściu przez
408
Jordan następnego dnia Paschy jedli z plonu tej ziemi, przaśne chleby i prażone
ziarna w kłosach, również tego samego dnia (Joz 5,11ba: DtrN3+ PJoz).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny w Joz 5,2-15.
W niewoli babilońskiej instytucje obrzezania i świąt szabatu, a zwłaszcza
Paschy były znakiem rozpoznawczym ortodyksyjnego Izraelity. Stąd redaktorzy
najpierw w tekście Joz 5,2-15 zwracają uwagę, nawiązując do poprzednich narracji, iż nowy Izrael ,podobnie jak ten z czasów Jozuego przez obrzezanie
(DtrN3), świętujący razem z plemionami zajordańskimi Paschę ,w jednym miejscu (PJoz) przestał być goj ,tj. ludem zeświecczonym, podobnym do innych narodów, wśród których przyszło mu przebywać.
Z celebracją święta Paschy i Przaśników powinna być połączona przemiana z goj tj. ludu zeświecczonego, podobnego do innych narodów, wśród których przyszło mu przebywać, w hä`äm tj. lud/naród, który został złączony z Jahwe przez przymierze i wyjście z niewoli, którego zewnętrznym znakiem było
jego obrzezanie w Joz 5,2-9, jako zdjęcie hańby Egiptu w postaci tej niewoli, jak
i odzyskanie wolności i pokoju oraz odpoczynku… w ziemi opływającej w mleko
i miód (TM: ´eºrec zäbat Häläb ûdübäš: w. 6) .
Dar Jahwe w postaci ziemi Obiecanej kończy okres darmowego chleba,
manny i wiąże się nie tylko z odpoczynkiem i zażywaniem pokoju (Joz 1,15;
11,23; 21,44; 22,4.9: DtrN3; por. Pwt 7,22-24; 31,3-5: D), ale również z obowiązkiem pracy i uprawy roli, czyli aktywnego uczestnictwa w dziele stworzenia
(Rdz 2,15: J).
Dar tej ziemi ,ofiarowanej ludziom przez Boga łączy się również z obowiązkiem jej udoskonalania (Rdz 1,28: P).
Spożywanie chleba niekwaszonego i święto Paschy w teologicznokerygmatycznym zamyśle redaktorów tej perykopy mogło również oznaczać
nowe życie, jakie powinien prowadzić nie tylko lud pierwszego Izraela po przej-
409
ściu przez Jordan i doświadczeniach daru ziemi i jej plonów, ale również lud
Boży przebywający w niewoli (Joz 4,6-7. 21-24).
4. Opowiadania-Narracje o objęciu w posiadanie ziemi Kanaan i o wypełnieniu obietnicy Jahwe (5,13-6,27. 7,1-11,23)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 5,13-6,27, a Joz
7,1-11,23
W perykopie o zajęciu Jerycha (5,13-6,27) można wyróżnić przeddtr fazy,
do których należy zaliczyć fragmenty 6,1*-3*. 5*. 11*-12*. 14*-15*. 20* (zob.
także niżej). Te wiersze zostały przekształcone przez dtr redakcję, w której dodano najpierw 6,7-10. 16-18*. 21. 24-27 (DtrN1), a następnie w formie dalszych
opracowań TH w 6,6. 8-9. 13. 18*-19. 22-23 (DtrN2). Wprowadzały one wiele
niejasności i powtórzeń, z którymi najprawdopodobniej tłumacze aleksandryjscy
(LXX), nie mogąc sobie poradzić, opuścili je, tworząc ich zdaniem, jaśniejszą i
krótszą wersję tekstu (por. Krytyka tekstu, wyż.).
Perykopę o zjawieniu się anioła-wodza z oddziału Jahwe (5,13-15) należy
łączyć najprawdopodobniej z procesem przedstawienia Jozuego na równi z
Abrahamem (Rdz 15,12), jak również z procesem mozaizacji tekstu i tendencjami teologicznymi w kreowaniu sylwetki Jozuego na wzór Mojżesza (por. Wj
3,1-12) i wielkich proroków-pisarzy (por. Iz 6,1-8; Jr 1,4-19).
W pozabiblijnych źródłach pisanych można znaleźć w Egipcie podobny tekst, w którym ukazano teofanię bożka Amona z groźną twarzą. Objawia się
on faraonowi ze średniowiecznego państwa Egipskiego Amenemhetowi II
(1930-1889 przed Chr. )w przeddzień bitwy (J.G.Vink , The Priestly Code in the
Book of Joshua, OTS 15/1969/63-80,por. J.B. Łach,Najdawniejsze dzieje państw
i władców w krajach starożytnego Wschodu.Schemat II,[w:] Człowiek a kultura,
Rzeszów 2004,s. 94-95).
410
Dawniejsi egzegeci uważali, że tekst 5,13-15 jest uszkodzony, ponieważ
brakuje w nim instrukcji, jakich należałoby się spodziewać w tej perykopie, po
ukazaniu się anioła-wodza z oddziału Jahwe (Hummelauer, Savignac), albo za
fragment tekstu, który powinien być połączony z Joz 8,30-35 (Sellin), czy z perykopą w Sdz 2,1-5 (Gressmann).
Inni uczeni bronili komplementarności tego tekstu (np. Woudstra), łącząc
jego genezę z powstaniem i budową sanktuariów w Gilgal (Holzinger, Steuernagel) lub w Jerycho (Noth).
Umiejscowienie tej perykopy 5,13-15 przez ostatniego redaktora dtr
(DtrN3) w tym miejscu wydaje się przesądzać, że tekst ten stanowi Wstęp do
opowiadania-narracji dtr o zajęciu Jerycha (6,1-27), w której możemy wyróżnić
trzy części, a mianowicie instrukcje wojenne i przygotowania do zajęcia Jerycha
(6,1-5. 6-7), liturgiczny opis przygotowania i zajęcia Jerycha (6,8-14. 15-21)
oraz epizod o ocaleniu Rachab i jej rodu (6,22-27), będący kontynuacją Joz 2,124.
Do powstania tych części przyczyniły się w okresie przeddtr i dtr oraz postdtr zasadniczo dwie pierwotne tradycje. Pierwszą z nich T. Brzegowy (Księgi
historyczne ST., dz. cyt. 77) nazywa wojskowo-religijną i łączy się ją we współczesnej egzegezie z kręgami proroków i proroctwem typu zapowiedź - wypełnienie (DtrP1: zob. J. B. Łach, Bibl. niżej).Najprawdopodobniej stało się to w
czasach króla Achaba, kiedy to wbrew nałożonej klątwie (Joz 6,26) Chiel z BetEl odbudował Jerycho, składając w ofierze swych synów Abirama i Segiba, czyli ,jak to zaznaczono w 1 Krl 16,34 ,według zapowiedzi Jahwe, którą wyrzekł
przez Jozuego, syna Nuna (zob. Joz 6,26). Zachodzi tutaj najprawdopobniej typowa konstrukcja prorocka typu zapowiedź-wypełnienie stosowana głównie
przez DtrP1 w opus deutoronomicum (1-2 Krl – Joz: zob. J.B. Łach, Księgi 1-2
Królów ad loc., por.Wstęp historyczno-krytyczny,wyż.)
Drugą tradycję, w której podkreślono w zajęciu Jerycha dominujacą rolę
Arki Przymierza i otaczających ją kapłanów z trąbami i rogami baranimi należy
411
łączyć najprawdopodobniej z przekazami z sanktuarium amfiktionii w Szilo i
kręgami pisarzy i teologów kapłańskich (PJoz).
W tej części Joz 5,13-6,27 możemy dziś wyróżnić następujące perykopy o
umocnieniu Jozuego przez anioła wojsk Jahwe (Joz 5,13-15) i o zdobyciu Jerycha (Joz 6,1-27).
Natomiast w części Joz 7,1-11,23 te opowiadania dotyczą prawa klątwy
(hebr. cherem) i zajęcia miasta Aj (Joz 7,1-8,29), odczytania Prawa przy ołtarzu
Jahwe na górze Ebal (Joz 8,30-35), podstępu i wyłudzenia przez Gibonitów
przymierza z Izraelitami (Joz 9,1-27), pokonania kolejnych królów w ziemi Kanaan (Joz 10,1-43)i pokonania króla Jabina i jego koalicyjnych królów (Joz
11,1-15). To ostatnie opowiadanie kończy dtr podsumowaniem (Joz 11,1612,24).
W tej zatem części Joz 5,13-11,23 możemy dziś wyróżnić osiem dalszych opowiadań-narracji (a-h) o objęciu w posiadanie ziemi Kanaan i o wypełnieniu obietnicy Jahwe, a mianowicie:
a. Umocnienie Jozuego przez anioła wojsk Jahwe: Joz 5,13-15;
b. Zajęcie Jerycha: Joz 6,1-27;
c. Prawo klątwy i zajęcie miasta Aj: Joz 7,1-8,29
d. Odczytanie Prawa przy ołtarzu Jahwe na górze Ebal: Joz 8,30-35e.
e.Podstęp i wyłudzenie przez Gibonitów przymierza z Izraelitami: Joz
9,1-27;
f. Pokonanie kolejnych królów na ziemi Kanaan: Joz 10,1-43;
g. Pokonanie króla Jabina i jego koalicyjnych królów: Joz 11,1-15
h. Podsumowanie objęcia w posiadanie ziemi Kanaan: Joz 11,16-12,24.
a. Umocnienie Jozuego przez anioła wojsk Jahwe: Joz 5,13-16
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 5,13-16
Według w. 13 w TH Jozue przeżył teofanię w postaci anioła-wodza z oddziału Jahwe w Jerycho, co łączą niektórzy egzegeci z okolicą tego miasta (np.
F.M. Abel), chociaż w wizjach jest możliwe przeniesienie się do miejsca przy412
szłych zdarzeń (por. np. Iz 6). Nadto fragmenty Joz 5,13-15 i 6,1-5 uważa się za
literacką całość ,pochodzącą z tej samej tradycji, nawiązującej do przymierza
Jahwe z Abrahamem (Rdz 15,12), a zwłaszcza opisu objawienia się Jahwe
Mojżeszowi w krzaku gorejącym (Wj 3,3-6).
Jozue przed podjęciem tej ważnej decyzji zajęcia Jerycha, podobnie jak
jego poprzednik Mojżesz na górze Choreb (Wj 3,5) ,mistycznie zjednoczony z
Bogiem, radzi się Jahwe. Otrzymuje on odpowiedź w postaci nieznanego mężawojownika z mieczem w ręku, który na pytanie Jozuego, po której jest stronie
odpowiedział:Ja Jestem wodzem wojska Jahwe (hebr. ´ánî Sar-cübä|´jhwh/´ädönäj). Z
Zwrot Sar-cübä|´ występuje w znaczeniu świeckim,jako tytuł wojskowy i oznacza dowódcę, wodza wojska .Znalazł on zastosowanie ok. 24 razy w ST. Występuje również w znaczeniu religijnym ze wskazaniem na Jahwe jako Pana wojska (jhwh/´ädönäj: również np. 1 Sm 4,4 itd. por. M. Görg, Josua, 26).
Inni egzegeci (np. M.H. Woudstra) uważają, że termin śar może oznaczać
w w. 14 postać anioła, który występuje w imieniu Jahwe. Wodzami wojska, czyli tzw. zastępów Jahwe np. w Rdz 32, 3n byli nazywani aniołowie. W znaczeniu
szerszym, obok potęg duchowych i kosmicznych ,wojskiem Jahwe są oddziały
izraelskie prowadzone przez Jozuego, gdyż realizują one zamierzony przez Jahwe plan zajęcia ziemi Obiecanej. Anioł Jahwe w Wj 14,1 i 32,34n jest niewidzialnym wodzem Izraela w czasie wyjścia z Egiptu i związanym z tym faktem
potrzeby niesienia pomocy Bożej, podobnie jak w Rdz 16, 7. 9. 10 w stosunku
do Hagar.
Zaimek Ja Jestem (TM: ´ánî) w w. 14 ma charakter teoforyczny i odnosi
się również do Jahwe, w znaczeniu jego imienia własnego (por. Wj 3, 14: JESTEM, KTÓRY JESTEM: zob. S. Łach, Imię Boże Jahwe, w: Księga Wyjścia,
dz. cyt. 303-312).
Anioł-wódz z oddziału Jahwe jest wysłannikiem prawdziwego Boga, który
zajął miejsce wszystkich innych bogów czczonych na ziemi Kanaan i w Jerycho.
413
On odniesie zwycięstwo nad wszystkimi, którzy opierają swoje zwycięstwo na
obcych bóstwach i czczą bogów tej ziemi. Anioł-wódz z oddziału Jahwe zjawił
się Jozuemu z wyciągniętym mieczem tzn. gotowym do walki. Zwrot i teraz
przychodzę oznacza, że Jahwe jest gotowy do walki w imieniu ludu i On odniesie zwycięstwo. W innych teofaniach biblijnych aniołowie występują również
uzbrojeni (zob. Ps 148,2; 1 Krl 22,18-19).
Jozue uwierzył w słowa anioła-wodza z oddziału Jahwe i upadł na twarz
do ziemi przed nim (w. 14b). Ten akt proskynezy tzn. uznania Boga w danej
osobie tj. w tym wysłanniku Boga Jahwe i oddanie Mu najwyższej czci jako Bogu ze strony Jozuego został połączony z pytaniem o jego misję (w. 14c).
Jozue nazywając siebie sługą otrzymał podobne polecenie, jak Mojżesz w
krzaku gorejącym, aby zdjął sandały z nóg swoich, bo miejsce na którym stoi
jest święte (w. 15; por. Wj 3,5). Zdjęcie sandałów na znak szacunku w miejsc
ach kultu do dziś jest praktykowane na Wschodzie przy wchodzeniu do sanktuariów i meczetów.
Ta ziemia, na której stał Jozue dzięki działaniu Jahwe została i zostanie
wyłączona spod kultu pogańskich bóstw i oddana ludowi dzięki misji i pod wodzą Jozuego. On doprowadzi misję Abrahama, Mojżesza do końca, dając ludowi
ziemię Obiecaną, jako świętą tj. oczyszczoną z wszelkich obcych bóstw i kultu
innych ludów.
Stąd Jozue nie otrzymuje żadnych dodatkowych poleceń i nowych zadań,
tak jak Mojżesz (Wj 3,1-12), tylko zapewnienie o asystencji Jahwe i Jego pomocy w postaci anioła-wodza z oddziału Jahwe (ww. 14-15; por. Joz 1,8).
Podobną wizję przeżył arcykapłan Oniasz, któremu ukazał się prorok Jeremiasz ze złotym mieczem (zob. 2 Mch 15,12-16) W tradycji chrześcijańskiej u
Teodereta łączy się postać anioła-wodza z oddziału Jahwe z archaniołem Gabrielem w NT (Łk 1,19.26).
b. Zajęcie Jerycha w Joz 6,1-27:
414
6,1-5: Opis wojskowo-religijny marszu (procesji) i zapowiedź zajęcia Jerycha.
Wprawdzie poprzednie opowiadanie Joz 5,13-15 należy uznać za późniejszą literacką całość z Joz 6,1-5, to jednak już w Joz 6,2-5 w miejsce anioławodza z oddziału Jahwe pojawia się teraz sam Jahwe, który dodaje Jozuemu
odwagi w zajęciu Jerycha (w. 2) i udziela wyraźnych instrukcji wojskowych
(ww. 3. 5). Instrukcje wojskowe dotyczyły obchodzenia murów miasta i wydania okrzyku wojennego (w. 5). W tej narracji w w. 5 jest również mowa o dęciu
w rogi baranie, co może według niektórych egzegetów łączyć się z przynależnością tego wiersza do pierwotnej tradycji tekstu, ponieważ głośne okrzyki i dęcie w rogi należało dla typowych i dawnych zwyczajów przy prowadzonych bitwach i potyczkach, zwłaszcza o charakterze świętej wojny (zob. T. Brzegowy,
Księgi hist. ST., 78-79). Wzmiankę zaś o kapłanach i o siedmiu trąbach w w. 4
należy łączyć z późniejszą tradycją postdr, kapłańską (P Joz: por. wyż.).
Najprawdopodobniej już redaktorzy DtrH1+2 nawiązując do tradycji
przeddtr (Joz 6*: Q; por. wyż.) stwierdzili w 6,1a, że Jerycho było miastem obwarowanym. W TM użyto tu dwóch sformułowań imiesłowowych w formie Qal
i Pual, a mianowicie sögeºret ûmüsuGGeºret, od tego samego czasownika: sagar
tj. zamknąć, czyli było zamknięte, co szerzej wyjaśnił narrator w Joz 6,1b, pisząc, że nikt z niego nie mógł wyjść, ani do niego wejść.
Na podstawie jednak prowadzonych wykopalisk i opinii wybitnego archeologa L.H. Vincenta ,w czasach Jozuego ,potężne mury ,które otaczały Jerycho już nie istniały. Zostały one zniszczone wcześniej, bo już ok. 1400 lub pomiędzy 1250-1200 r. przed Chr. i odtąd przez ok. pięćset lat nie zostały one odbudowane, a Jerycho było mało znaczącą osadą (por. Joz 18,21; Sdz 3,13; 2 Sm
10,5).
Chcąc uniknąc tych trudności archeologiczno- historycznych o istnieniu
murów Jerycha w Joz 6,1a próbowano je wyjaśniać metaforycznie, tłumacząc,
że chodzi tu o garnizon miasta, czy o osadę. Natomiast słowa w tym tekście
415
rozpadnie się mur odnoszono do wojowników, iż stracą oni ducha. Ta jednak
interpretacja nie ma podstaw w TH.
Nadto chronologiczne dane zajęcia Jerycha przez Jozuego (ok. 1220-1200
przed Chr.), jak się najczęściej przyjmuje wśród uczonych są tylko prawdopodobne i stąd dziś trudno mówić o całkowitej zgodności dziejów Jerycha według
Księgi Jozuego i według archeologii (zob. Ekskurs I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan w czasach Jozuego w świetle badań archeologiczno-etnograficznych
i antropologii kulturowej, niżej).
Wydaje się jednak, że redaktorzy DtrH1+2, piszący ok. 700 lat później korzystając ze źródeł przeddtr (Q) nawiązali do tych czasów, kiedy Jerycho było
potężną twierdzą, otoczoną podwójnym murem, jak na to wskazują wykopaliska
(por. Ekskurs I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan w czasach Jozuego w świetle badań archeologiczno-etnograficznych i antropologii kulturowej,niżej).
Niekoniecznie musiało to dziać w czasach Jozuego. Redaktorzy DtrH1+2
wykorzystując notę przeddtr (Q) lub jej dtr interpretację (DtrQ) pouczyli, że Jerycho było (kiedyś*) obwarowane (por.Joz 6,1a*). Chcieli oni dać pouczenie historyczno-religijne, iż mimo tego, że miasto było umocnione murami, czyli zamknięte przed Izraelitami zostało zdobyte( Joz 6,1b). Nadto w celu zwiększenia
w narracji jego obronności podano, iż ono posiadało straże, które pilnowały
bram, aby nikt z niego nie wychodził, ani też do niego nie wchodził (Joz
6,1c).Mimo to zajęli go Izraelici pod wodzą Jozuego.
Późniejsi redaktorzy (DtrP1: zob. Joz 6,26; DtrN1+2: Joz 6,17-25) chcieli
jeszcze w większym stopniu uwydatnić wielkość dokonanego dzieła przez Izraelitów pod wodzą Jozuego, stosując tzw. przesadę biblijną. Ten tzw.proces heroizacji i teologizacji oraz wprowadzenia obrzędowości do tego podstawowego
opisu o zburzeniu Jerycha nastąpił później, zwłaszcza w tradycji kapłańskiej
(PJoz) przez zwrócenie w tym opisie głównie uwagi na instytucje Arki, kapłanów
i rolę liturgii (procesji). Stąd obok elementów militarnych z pierwotnej tradycji
przeddtr i redakcji DtrH1+2 w Joz 6,1*-3*. 5* pojawiają się dodatki teologiczne:
416
I powiedział Jahwe do Jozuego (6, 2a) i z tradycji kapłańskiej (PJoz)dane liczbowe (np.siedmiu kapłanów,siedem trąb itp. w Joz 6,4).Miały one na celu wyeksponować obrzędowość, zwłaszcza podkreślić znaczenie kultu ,a w czasach niewoli zwłaszcza zaakcentowano w ten sposób potrzebę świętowania szabatu
przez nawiązanie do heksaemeronu (Rdz 1,1nn: 6+1/P/)np. w Joz 6,3b czynić
tak będziecie sześć dni …
Pierwotną tradycję o dowódcy, który zazwyczaj dawał znak do walki
swoim wojownikom na baranim rogu podobnie, jak w Sdz 7,18 sędzia i dowódca wojsk Gedeon,to w Joz 6,4 ,w środowiku tradycji PJoz przekształcono tę pierwotną tradycję o dowódcy w procesję liturgiczną z Arką Przymierza, którą będzie poprzedzać siedmiu kapłanów z siedmioma trąbami. (Joz 6,4a).
Ten akt liturgiczny w dniu siódmym, czyli w szabat ma dokonać się siedmiokrotnie (w. 4b). Liczebnik siedem,zarówno w Biblii, jak i w innych krajach
starożytnego Bliskiego Wschodu był cyfrą świętą , wyrażającą doskonałość i
pełnię.Wymienia się w kosmosie siedem głównych ciał niebieskich ,a mianowicie słońce księżyć i pięć planet znanych wtedy w starożytnym świecie(zob.szerzej:SWB,726).
W tradycji kapłańskiej, w schemacie siedmiu dni (tygodnia) przedstawiono dzieło stworzenia wszechświata i człowieka, oraz uzasadniono potrzebę świętowania szabatu odpoczynkiem Bożym po dziele stworzenia, jak to uczynił Bóg
w dniu siódmym (zob. Rdz 2,3: P).
Stąd w redakcji kapłańskiej (PJoz) to opowiadanie dtr przez takie przedstawienie zajęcia Jerycha miało na celu głównie podkreślić rolę kultu i dodatkowo Arki, kapłanów, sanktuarium, liturgii, procesji i świętowania szabatu w
historii Izraela wczoraj i dziś.
6,6-7: Polecenie Jozuego skierowane do kapłanów i ludu.
Zgodnie ze strukturą prawie wszystkich 8 narracji w tej części Joz 5,1312, 24 istnieją liczne powtórzenia poprzedzone wielokrotnymi notami: np. i po417
wiedział Jahwe do Jozuego, jak w 6, 2, czy Jozue syn Nuna, zwołał kapłanów i
powiedział im… czy do ludu znów powiedział…, jak w 6,6 i 6,7.
Należy je w tej I części narracji o zajęciu Jerycha (6,1-5. 6-7) łączyć z instrukcjami wojennymi i przygotowaniami do zajęcia Jerycha, czyli ze strukturą
dtr zapowiedź-wypełnienie, stosowaną przez redaktora DtrP1 (por. wyż.). Ww. 67 powstały później, jako wprowadzenie i zapowiedź do tradycji DtrN3 (w. 7), a
w. 6 jako wprowadzenie i zapowiedź w opowiadaniu do tradycji kapłańskiej
(PJoz: por. wyż.).
6,8-14. 15-21: Liturgiczny opis przygotowania i zajęcia Jerycha
W tej części narracji o przygotowaniach i zajęciu Jerycha przeważa element z tradycji kapłańskiej (PJoz), w którym przedstawiono obchód procesyjny
wokół miasta (osady) przez sześć dni (ww. 8-14) i jego zajęcie w dniu siódmym
(ww. 15-21). Narrator kapłański zajął się w tej części głównie opisem porządku,
w jakim ma się odbywać ten obchód procesyjny miasta/osady (ww. 8-11; por.
wyż. ww. 3-5. 6-7). Nie brakuje jednak w tej narracji elementów militarnych.
Już w ww. 8-9 na znak dany przez kapłanów uformowała się procesja, w której
siedmiu kapłanów, niosąc siedem trąb z rogów branich szło przed [Arką] Jahwe
(w. 8). W w. 9 pojawia się element militarno-wojenny, iż przed kapłanami, którzy trąbili szli zbrojni (wojownicy), a inne oddziały zbrojne, najprawdopodobniej służb pomocniczych, zamykały ten pochód liturgiczno-zbrojny. Ta kombinacja dwóch tradycji militarno-zbrojnej i liturgicznej w tej narracji została później scalona w jedną jednostkę literacką. Potwierdzałoby to fakt, iż dwa charakterystyczne terminy określające marsz (procesję) `abar (šabab) zostały zastosowane w obu częściach tej narracji. I tak Jozue w w. 7 nakazuje maszerować
(TM: `ibrû /`ábör: od: `abar) i okrążać (TM: wüšib`â od: šabab) miasto. Natomiast w ww. 8 i 11 podano, że lud (kapłani) maszerował, a Arka okrążała miasto (por. T. Brzegowy, Księgi historyczne, 79).
418
Jozue na samym początku poświęcił lud, ponieważ według nauczania u
proroków wypowiedzieć wojnę oznaczało to samo, co poświęcić wojnę, a wojownicy byli nazywani poświęconymi (Iz 13,3).
W tym fragmencie narracji w Joz 6, 8-14. 15-21 (PJoz) jednak kapłani pełnią zadania pierwszoplanowe ,podobnie jak w Lb 10,8; 31,6, a mianowicie dają
znak do rozpoczęcia walk i mają trąbić w obozie.
W ww. 14-16 istnieje w tym względzie różnica, ponieważ zawiera się w
nich informacja, że raz mają dawać znak do rozpoczęcia walk kapłani, a drugi
raz Jozue.
Kapłani uczestniczący w świętej wojnie ,jako osoby poświęcone Bogu
rzucali w Jego imieniu na miasto anatemę, czyli klątwę (hebr. cherem), która
musiała osiągnąć swój skutek. (zob. Joz 6,26: DtrP1).
W ww. 17-19 Jozue nakazał zniszczenie miasta, które zostało obłożone
zgodnie z prawem świętej wojny klątwą (przekleństwem).
Ta klątwa
(hebr.cherem)polegała na spaleniu miasta i wszystkiego, co znajdowało się w
nim i poświęcenie go w ofierze Jahwe (w. 17a; por. Joz 2,10). Zgodnie z obietnicą złożoną przez zwiadowców (Joz 2,17n) spod prawa klątwy (hebr. cherem)
zostanie uwolniona i pozostanie przy życiu Rachab i jej rodzina oraz ród (w.
17b; por. niżej ww. 22-25) ,w przeciwieństwie do innych mieszkańców (mężczyzn, kobiet, dzieci, starców), a nawet zwierząt (wołów, owiec i osłów) tej osady, którzy według radykalnej wersji i tradycji w stosowaniu tego prawa klątwy
(anatemy) zostali pozbawieni życia (w. 21). Z pośród rzeczy, które podlegały
zniszczeniu wyjątek stanowić miały tylko rzeczy kosztowne (srebro, złoto,
miedź i żelazo), które zostaną w inny sposób ofiarowane Jahwe tzn. przeznaczone do Jego skarbca w domu Jahwe, czyli do sanktuarium (ww. 19. 24: zob. Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej).
W następnym fragmencie tj. w Joz 6,20-21 wraca element militarnowojskowy, w którym kontynuuje się wcześniejszą tradycję od poprzedniej prze419
rwaną przez fragment zawarty w Joz 6, 17-19. Ta wcześniejsza tradycja została
wyrażona za pomocą zwrotu: Podnieście okrzyk wojenny, albowiem Jahwe oddaje miasto w wasze ręce (w. 16b; por. 6, 5b; 6, 10c). W w. 20 następuje wypełnienie tej zapowiedzi i taktyki wojennej,znanej ze starych metod prowadzenia
świętej wojny (Sdz 7,18. 20: por. wyż.).
6,22-25. 26-27: Ocalenie Rachab i jej rodu. Przekleństwo Jerycha i błogosławieństwo dla Jozuego
Zapowiedź Jozuego w Joz 6, 17b, będąca kontynuacją narracji w Joz 2,124 i złożonej wtedy przysięgi przez zwiadowców Jozuego w stosunku do Rachab i jej rodu zostaje wypełniona, ponieważ DtrN3 chciał zaakcentować w ww.
22-25 wierność przysiędze i zobowiązaniom z niej wypływających, jako spełnienie woli Bożej. Niektórzy egzegeci (np. zob. T. Brzegowy, Bibl.wyż.) widzą
w tych wierszach fragmenty z większej narracji o Rachab, w której ze szczegółami opisano historię Rachab i jej rodu. Jednak nota i zwrot: pozostała ona
wśród Izraelitów do dnia dzisiejszego (w. 25c) wskazywałyby, iż te wszystkie
fragmenty o Rachab i jej rodzie powstały jako saga etiologiczna ,wyjaśniająca
fakt zamieszkiwania rodu (nierządnicy) Rachab wśród Izraelitów (por. Joz 4,9;
5,9 itd. por. wyż.).
Wyrocznia prorocka (DtrP1) o przekleństwie rzuconym na ruiny Jerycha
w swej pierwszej części, jako zapowiedź zawiera się w Joz 6,22, a swej drugiej
części jako wypełnienie znajduje się dopiero w 1 Krl 16,34. Według zapowiedzi
prorockiej (DtrP1 ) w Joz 6,22 Jerycho ma pozostać ruiną.
Na podstawie dokumentów historycznych, zwłaszcza archeologicznych
przyjmuje się ,że Jerycho rzeczywiście od Środkowego Brązu tj. od ok. 1550 r.,
kiedy to zostało ono zburzone i pozostawało ruiną aż do IX stulecia przed Chr.
Nie uczynili to jednak Izraelici, zwłaszcza w czasach Jozuego( zob.Wstęp
hist. krytyczny, wyż., ,a zwł. Ekskurs I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan w
420
czasach Jozuego w świetle badań archeologiczno-etnograficznych i antropologii
kulturowej oraz historii porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu,niżej).
W czasach Jozuego Jerycho było osadą ze zburzonymi murami, opuszczoną i słabo zaludnioną (zob. Ekskursie I: Osadnictwo Izraela w ziemi Kanaan
w czasach Jozuego w świetle badań archeologiczno-etnograficznych i antropologii kulturowej oraz historii porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu,niżej).
K.M. Kenyon (Archeology and O.T. Study, Oxford 1967, s. 273) uważa że
nie można łączyć zburzenia Jerycha z datą wyjścia z Egiptu Izraelitów w XIII
stuleciu tj. z grupą nomadów pod wodzą Mojżesza i Jozuego, czy nawet z inną
wcześniejszą grupą Hebrajczyków (teoria infiltracji stopniowej: Wstęp hist.
kryt., wyż.).
Archeologia nie może dać rozstrzygającej odpowiedzi na te zagadnienia.
Współcześni egzegeci i archeologowie skłaniają się raczej do tezy, iż narracja w
Joz 5,13-6,27 jest etiologiczną sagą o starych ruinach miasta Jerycha, która do
IX stulecia była tylko osadą słabo, lub wcale nie ufortyfikowaną, niemniej jednak ważną dla Jozuego i jego wojowników, ponieważ jej zajęcie otwierało drogę
do objęcia w posiadanie górzystej krainy w ziemi Kanaan (zob. np. Joz 17,18).
Zajęcie nawet tak biednej osady nie wykluczało jakiejś walki i taktyki znanej u
nomadów i półnomadów ze strony Jozuego i jego ludzi. Do tej rzeczywistości
militarno-wojskowej Jozuego i jego wojowników i najprawdopodobniej historycznych realiów nawiązuje DtrN3 w Joz 24,11, gdy w ostatniej Mowie Jozuego
tak o tym pisał: Następnie przeprawiliście się przez Jordan i przyszliście pod Jerycho. Mieszkańcy Jerycha (dosł. Panowie/królowie Jerycha: TM: Ba`álê|jürîHô) walczyli z wami (TM: wajjilläHámû) ,jak również [inne ludy], a mianowicie Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydałem ich w wasze ręce (zob. Joz 3,10; por. T. Brzegowy, Księgi
hist. s. 84).
421
W Sdz 3,13 podano krótką notę historyczną o tym, jak król moabicki
Eglon opanował Miasto Palm, co stanowiło inną nazwę miasta (osady) Jerycho.
W tym mieście posiadał on pałac, w którym został zamordowany przez sędziego
Ehuda (Sdz 3,15-30).
Jak wynika z 1 Krl 16,34 wypełnienie zapowiedzi prorockiej DtrP1 w Joz
6, 22: vaticinium ex eventu) odbudujący Miasto Palm (Jerycho) Chiel z Bet-El
w IX stuleciu najpierw złożył w ofierze dwóch synów pierworodnego, gdy przystępował do odbudowy fundamentów murów miasta, a najmłodszego, gdy stawiał znów bramy miasta. Ta fraza wyroczni prorockiej DtrP1 została wypowiedziana w formie paralelizmu klimaktycznego. Jej dokładny przekład uwzględniający tę strukturę literacką brzmi następująco:
Wzniesie go na swym pierworodnym
a na najmłodszym ustawi jego bramy.
W w. 27, podobnie, jak w Joz 1,5; 3,7; 4,14, po anatemie Jerycha w w. 26
(DtrP1: vaticinium ex eventu w 1 Krl 16,34), dodał późniejszy redaktor (DtrN3)
słowa błogosławieństwa, aby Jahwe był z Jozuem, i aby jego imię stało się znane w całym kraju. W ten sposób narrator podsumowującym stwierdzeniem w w.
27, podkreślającym rolę i autorytet Jozuego w dziele zajęcia Miasta Palm –
Jerycha zakończył pierwszą narrację o zajęciu Jerycha (5,13-6,27) w tej części
Księgi Jozuego (5,13-12,24), a czwartą z kolei od prologu tej Księgi (Joz 2,15,12).
Bibliografia:
B. Stein, Der Engel des Auszugs, Bb 20 (1939);
F.M. Abel, L`apparition du chef de l`armee de Jahweh a Josue. Jos V, 13-15; Miscell. Bibl. et Orient. R.P. Miller oblata (Stud. Anselmiana 27-28), Rome 1951, 109-113;
O.R. Sellers, Musical Instruments of Israel, BA 4 (1941), 33-47;
M.H. Woudstra, The Ark of the Covenant from Conquest to Kingship, Philadelphia 1965;
R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, t. 1-2, tłum. T. Brzegowy, Poznań (Pallottinum) 2004
B.S. Childs, Unto This Day, JBL 82 (1963), 279-292;
N. Peters, Hiels Opfer seiner Soehne beim Wiederaufbau Jerichos, ThG 1 (1909), 18-24;
H. Muszyński, Sacrificium fundationis in Jos 6, 26 et I Reg 16, 34, VD 46 (1968), 259-274.
422
M. Filipiak, Arka Przymierza i Namiot Spotkania-pierwsza światynia Starego Testamentu, Poznańskie Studia
Teologiczne 1 (1972), 211-220
J.Chmiel,Rozwój pojęcia sanktuarium, RBL 3(1984),200-208
M. Majewski, Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj 25-31. 35-40), Kraków 2008
(rozpr. doktorska PAT)
c. Prawo klątwy i zajęcie miasta Aj w Joz 7,1-8, 29
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 7,1-8,29.
Kolejne opowiadanie-narracja w Joz 7,1-8,29 dotyczy najpierw nieudanego ataku na Aj (Joz 7,1-5), które połączono ze złamaniem przez Akana prawa
klątwy (hebr. cherem: Joz 7,6-26). Najprawdopodobniej już w perykopie Joz
6,17-19, gdzie jest mowa o prawie klątwy ( hebr.cherem) znajduje się wprowadzenie do tej tradycji o dziejach Akana (DtrN1). Klęska jednak była związana
prawdopodobnie ze złą taktyką militarną zajęcia Aj. Według Joz 7,3a-c (DtrH2)
uczestniczyło w bitwie połowę ludu, bo opór ze strony mieszkańców Aj był mały (Joz 7,3d: DtrH2). Zwycięstwo przyszło, gdy w walce wziął udział cały lud
(Joz 8, 1: DtrN3). Podobnie jak w poprzedniej perykopie o zajęciu Jerycha (Joz
5,13-6,27) dominują tutaj dwie tradycje, a mianowicie militarno-wojskowa (Joz
8,1-2a. 10a. 11a. 14. 19) i religijno-kultowa, z których pierwsza powstała pod
wpływem opracowania Q, DtrQ (np. Księga Wojen Jahwe: TM: sëºper
milHámöt jhwh: Lb 21,14) i prawdopodobnie istniała już w opracowaniu
DtrH1+2, druga zaś została opracowana przez późniejszych redaktorów dtr
(DtrN1+2+3) i postdtr, w tym zwłaszcza przez teologów i pisarzy tradycji kapłańskiej (PJoz).
Według M. Görg (Josua, s.32) dtr praca redakcyjna rozpoczęła się od Joz
7,2-8 (DtrN1). Najprawdopodobniej mogło istnieć
wcześniej przeddtr Aj-
opowiadanie (Q), które można łączyć i identyfikować dziś z następującymi
wierszami Joz 7,2. 4-5 i Joz 8,11. 14. 21. 23-24. 29 (M.Görg, Josua, s.37).
Tekst zaś Joz 7,2-8 został później rozszerzony o Joz 7,1. 10-26, stając się
dominującym w tej perykopie. Natomiast do DtrN2+3 i postdtr opracowań (PJoz)
należy zaliczyć fragmenty Joz 7,9. 24-25. W w. 9 jest mowa o Kananejczykach i
423
i innych sasiądujących narodach pierwszego Izraela, którzy jeśli usłyszą o tych
pierwszych niepowodzeniach wojowników Jozuego przy zajmowaniu Aj (ww.
2. 4-5) otoczą nas zewsząd i zgładzą imię nasze z ziemi. A cóż wtedy uczynisz dla
wielkiego imienia Twego?
Ta modlitwa Jozuego zredagowana głównie przez DtrN3 (ww. 6-9) przypomina modlitwę Mojżesza (Wj 32,11; Lb 14,13-16; Pwt 9,26).Stąd powstanie
tych ww.6-9 należy łączyć z procesem mozaizacji postaci Jozuego. Natomiast
takie elementy towarzyszące modlitwie, jak rozdzieranie szat (w. 6a; por. Rdz
37,34; 44,13; Kpł 21,10), posypywanie głowy prochem (w. 6b; por. 1 Sm 4,12;
Ne 9,1; 2 Mch 10,25), upadanie na twarz (w. 6 c; por. 2 Sm 1,2; Hi 1,20) występują również przy innych modlitwach biblijnych. Skarga Jozuego wyrażona
w tzw.modlitwie goryczy (ww. 6-14) i odpowiedź na nią Jahwe (w. 15) rozszerza część I (ww. 1. 2-5) tej narracji, a zarazem stanowi kontynuację Dziejów
Akana ,przy czym prawo klątwy (hebr. cherem) w Joz 6,17-19; 7,11-15. 16-23(
DtrN2) ,najprawdopodobniej pod wpływem tradycji PJoz ulega radykalizacji w
ww. 24-26, ponieważ za przywłaszczenie łupu Akan został skazany na ukamienowanie. Wpływ tej tradycji ujawnił się również w modlitwie Jozuego w jej
uzupełnieniu, iż Jozue padł twarzą na ziemię przed Arką Jahwe (w. 6; por.
wyż.).
Jak wynika jednak z Joz 7,26, gdzie jest mowa o steli z kamieni i występuje tu typowy zwrot: aż do dnia dzisiejszego (TM: `ad hajjôm hazzè) trzeba
przyjąć w końcu, iż to opowiadanie zostało zredagowane jako saga etiologiczna,
wyjaśniającą również nazwę Doliny Akor (TM: `ëºmeq `äkôr: w. 26d; por. również Kom. wyż.)
Podobny charakter pod względem literackim posiada tekst rozdziału VIII,
w którym podano pomyślny dla pierwszego Izraela opis zdobycia Aj ,po pokonaniu przeszkody religijnej, jaką było złamanie prawa przymierza przez niezachowanie prawa klątwy (hebr. cherem) przez Akana. Redaktor dtr w formie wyroczni prorockiej przedstawia, że Jahwe zapewni Jozuemu sukces w zajęciu tej
424
osady Aj (8,1*-29*). Na podstawie tekstu Joz 7,2, w którym występują trzy
miejscowości, a mianowicie Aj, Bet-Awen i Bet-El niektórzy egzegeci (D. Baldi, Giosue, 66-68, a za nim:S. Gacek. Księga Jozuego, 176n) twierdzą, że działania militarne zostały błędnie zlokalizowane i w pierwotnym tekście chodziło o
Bet-Awen, czyli Bet-El(Joz 7,2;zob.nadto:Joz 8,17:LXX w tym w.17opuszcza
frazę: i w Bet-El.Szerzej na temat identyfikacji tych dwóch miejscowości BetAwen czyli Bet-El: zob. także:Egzegeza ad loc. niżej).Natomiast późniejsze
opowiadanie deuteronomistyczne zostało związane tylko z Aj.
Z etymologii nazwy miasta Aj wynikałoby,że to miasto Aj podobnie jak
Jerycho(zob.wyż.)było niewielką osadą lub ruiną( hebr.:hä`äj oznacza ruinę,
zgliszcza) ,co odpowiadałoby rzeczywistości, jaką prawdopodobnie zastał Jozue
i jego wojownicy,albowiem to miasto kananejskie przeżywało największy rozwój w III – II tysiąclecia przed Chr.,a później zostało zburzone i pozostawało
ruiną ,prawdopodobnie słabo zaludnioną przez nomadów osadą(por.Ekskurs
VII,niżej).
Przeddtr oraculum prorockie (Q, DtrQ): Weź ze sobą wszystkich wojowników, powstań i maszeruj przeciw Aj (Joz 8,1b) zostało ujęte w formę sagi etiologicznej (Joz 8,28.29.) i w Mowę Jahwe do Jozuego: Wtedy Jahwe powiedział
do Jozuego: „Nie lękaj się i nie trać odwagi… Zobacz, że oto daję w twoje ręce
króla Aj, jego lud, miasto i ziemię” (Joz 8,1ac; por. Joz 1,6-7. 9. 18:DtrN3), w
której, podobnie, jak w poprzednich narracjach podkreślono nie tylko rolę Jozuego i jego wojowników w zajęciu następnej osady, ale przede wszystkim
zwrócono uwagę na wypełnienie obietnicy Jahwe w nadaniu pierwszemu Izraelowi ziemi Kanaan(por. zwł. Joz 8,7 i wyż.).
Wielowarstwość redakcyjna tej narracji o zajęciu Aj ujawnia się również
w terminologii np. w Joz 8,3 przed słowem wojownicy wstawiono termin lud
(TM: kol-`am hammilHämâ), następnie w Joz 8,7.10 przy określaniu starszych
Izraela stosuje się najprawdopodobniej pod wpływem tradycji PJoz termin ziqnê
jiSrä´ël ,który przejęto najprawdopodobniej ze słownictwa kultycznego tej tra425
dycji. W innych fragmentach Księgi Jozuego używano ,stosowanego w administracji królewskiej, określenia šö†rîm(zob. np. Joz 3,2: Kom. ad loc.,wyż.).
II. Egzegeza:
7,1-5: Sprawa Akana i klęska pod Aj.
Sprawa Akana dotyczyła najpierw według Joz 7,1b naruszenia przez niego samego prawa klątwy (hebr. cherem), za którą według Joz 7, 1a ponosił
również odpowiedzialność cały Izrael ( por. Joz 7,16-26; por. 6,17-19). Narrator
połączył zatem sprawę Akana (TM.: `äkän Ben-Karmî ben-zabDî ben-zeºraH ;
etym. sprawiać kłopot, LXXB czyta to imię jakoAcar, a LXXA, Lag jako Acan )z
niepowodzeniami pierwszego Izraela przy zdobyciu Aj (ww. 2-5).
W w. 1 narrator zwrócił uwagę na cel teologiczny, jaki będzie mu przyświecał przy przedstawianiu następnych etapów opisu, związanego z zajęciem
osady Aj (hebr. hä`aj). Nazwa tej osady występuje w TM zawsze z rodzajnikiem
hä - i jej znaczenie etymologiczne łączy się ze wzgórzem ruin, stosem gruzów i
kamieni. Archeologowie łączą tę miejscowość najczęściej z dzisiejszym arabskim Chirbet et-Tell, położonym w centralnej Palestynie ok. 2 km na północnyzachód od Deir Diwan i na wschód od Beitin, czyli starożytnego Bet-El (Rdz
12,8; 28,19), a 17 km na północ od Jerozolimy.
Było to kananejskie miasto królewskie, sięgające czasów Wczesnego Brązu (ok. 3150-2850 r. przed Chr.). Znaleziska archeologiczne dotyczą głównie
Późnego Brązu (ok. 1550-2000 i później) i czasów filistyńskich, w tym ruin
świątyni (zob. WAB, s. 12; 39/5; 41/3; 53, 141; por. Ekskurs I: Osadnictwo
Izraela w ziemi Kanaan w czasach Jozuego w świetle badań archeologicznoetnograficznych i antropologii kulturowej oraz historii porównawczej starożytnego Bliskiego Wschodu,niżej).
Bet-Awen (etym. dom nicości) najprawdopodobniej trzeba łączyć z Bet-El
(WAB, s. 143; etym. dom Boga), położone 18 km na północ od Jerozolimy. W
języku proroków (por. Oz 4,15; 5,8; 10,5), ze względu na kult bałwochwalczy to
w miejsce kultu Jahwe, gdzie oddawano cześć cielcowi, zostało nazwane Bet426
Awen (dom. dom/sanktuarium nicości). W Joz 8,17 zanotowano, że mieszkańcy
Bet-El razem z mieszkańcami Aj walczyli z pierwszym Izraelem. Można przyjąć, że przekaz z Joz 7,2 o wysłaniu zwiadowców przez Jozuego do Bet-El został zdominowany przez informację, iż Aj było tą miejscowością, które przejęło
z Bet-Awen kult bałwochwalczy. Po tej informacji w Joz 8,17 nie ma już więcej
mowy o zajęciu Bet-El, tylko w tym opowiadaniu narrator koncentruje się na
relacji o zajęciu Aj.
7,6-9. 10-26: Modlitwa goryczy Jozuego i ujawnienie winnego Akana
Najprawdopodobniej DtrN2+3 na wzór innych przywódców Izraela (zob.
J.B. Łach, Kerygmatyczno-teologiczne przesłanie modlitw w 1-2 Krl; w: Księgi
1-2 Królów, dz. cyt. s. 610-628), zwłaszcza Mojżesza przedstawił Jozuego jako
męża modlitwy, który w obliczu klęski pierwszego Izraela pod Aj szuka u Jahwe wsparcia i pomocy, oraz przezwyciężenia lęku, jaki ogarnął jego wojowników w tej walce (por. Joz 7,2-5). Do modlitwy Jozuego dołączyli się i starsi
Izraela, którzy reprezentowali poszczególne rody i plemiona nomadycznego
Izraela (7,6*). Miejscem modlitwy był plac przed przenośnym sanktuarium
Izraela, w którym znajdowała się Arka Jahwe. Te instytucje religijne Izraela były znakami obecności i stałej asystencji Jahwe z ludem (Joz 7,6: PJoz). Redaktorzy tej modlitwy (DtrN2+3) w w. 6 podali również, że Jozue i starsi Izraela, podobnie,jak inne postacie ze świata biblijnego i pozabiblijnego zajęli odpowiednią postawę modlitewną, której towarzyszyły różne znaki modlitewne. W tej
modlitwie goryczy Jozue najpierw rozrywa swe szaty. Rozdarcie szat swego
ubrania u Jozuego wyrażało w tym kontekście gniew i oburzenie modlących się
do Jahwe, iż dopuścił On do klęski, jaką ponieśli wojownicy Jozuego, którzy po
zwycięstwie odniesionym w Jerycho zaufali więcej własnej sile, lekceważąc
prawo Boże, zwłaszcza prawo klątwy (hebr. cherem). W ocenie DtrN2 wojownicy Jozuego nie zaufali Bogu, ulegli żądzy posiadania, ulegając euforii, która
odebrała im realizm w ocenie swoich możliwości w walce o Aj. Jozue i starsi
ludu widzą jednak, że główną przyczyną klęski była nie tyle zła taktyka militar427
na, ale grzechy Izraela, których całą listę przedstawił DtrN3, rozszerzając tę modlitwę goryczyJozuego o dalsze ww. 11-15.
Po tym geście oburzenia i goryczy modlący się, uznając jednak grzechy
swoje i Izraela upokorzyli się przed Bogiem, stosując drugi obrzęd towarzyszący
zazwyczaj modlitwom, a mianowicie gest posypania głów prochem (w. 6). Ten
gest był najpierw symbolem uznania Jahwe za prawdziwego Boga, a następnie
szacunku wobec Niego i w końcu swej własnej marności i przemijalności ,bo
zgodnie z teologią Jahwisty człowiek jest tylko prochem (Rdz 3,19: J). Te akty
pokory, uniżenia i uznania Boga za swego Pana w w. 6 łączyły się w tej lamentacji z modlitwą prośby (ww. 7-9).
Modlitwa Jozuego ma charakter lamentacji i rozpoczyna się podobnie
,jak inne utwory tego gatunku, od wezwania: Ach, Panie mój Jahwe (w. 7a), po
której następują pytania ,nawiązujące do przeszłości , czy po to Bóg przeprowadził Izraelitów (dosł. ten lud) przez Jordan i doprowadził ich aż do tego miejsca,
aby oddać ich w ręce Amorytów (TM: Büjad hä´émörî, akad. ´ammuru).
Tą nazwą określa się najczęściej jedną z grup etnicznych, zamieszkujących ziemię Kanaanu przed przybyciem nomadycznego Izraela. Początki tego
ludu łączy się w etnografii z semickimi plemionami nomadów, którzy w III tysiącleciu przed Chr. utworzyli własne państwo na zajętych częściach Mezopotamii i Syrii.
W Biblii wyraża się tą nazwą najpierw ogólnie wszystkie ludy zamieszkujące tereny Kanaanu (np. Rdz 14,7. 13; 48,22; Pwt 3,8; 4,48; Sdz 6,1-10; 1 Krl
21,26), a następnie mieszkańców terenów górzystych, dla odróżnienia ich od ludów nizin (Lb 13,29), jak również konkretny naród, rządzony przez króla (Lb
21,21-31; Pwt 2,26-35).
W tej w/w modlitwie Jozuego Amoryci stanowią synonim bałwochwalców i ludów Kanaanu, które Bóg usunął z tej ziemi za popełniane przez nich
niegodziwości (Joz 24,15; Sdz 6,10; por. wyż.).
428
Jozue przedstawiając ciężką sytuację pierwszego Izraela po klęsce w Aj z
bólem i wyrzutem zwraca się do Boga z następnym pytaniem, czy nie lepiej byłoby dla Izraelitów, gdyby pozostali za Jordanem? (w. 7bc)
W w. 8, który rozpoczyna się, jak w. 7 podobną inwokacją: Ach, Panie
mój Jahwe (por. w. 7a) Jozue zwraca się w swej modlitwie goryczy z kolejnym
pytaniem, co ma powiedzieć ludowi Izraela po ich klęsce pod Aj , kiedy zginęło
wielu z pośród walczących Izraelitów , chociaż zapewniał ich Jahwe w Qadesz,
że to oni odniosą zwycięstwo, a nie ich wrogowie (zob. Lb 14,9).
Po tej argumentacji historycznej Jozue odwołuje się Jozue nadto w w. 9
do wierności Boga, który daje zbawienie niezależnie od czynów Izraela, głównie
dla chwały swego Imienia (por. Wj 9,16; Ps 106,6-8; Ez 20,44).
W świecie Biblii naród, który ponosił klęskę miał słabych bogów. Jahwe
jest Bogiem silnym i wielkim. Stąd po tej klęsce pod Aj Jahwe przestanie być w
ocenie innych narodów Bogiem przewyższajacym innych bogów. Stąd dla zachowania swego wielkiego Imienia, Bóg-Jahwe powinien pomóc odnieść Izraelowi zwycięstwo w walce o Aj.
Na tę lamentację Jozuego w odpowiedzi Boga w w. 10 zawiera się najpierw wezwanie Boże do działania w formie zawołania: Wstań! Dlaczego tak
leżysz twarzą do ziemi? (w. 10b), które występuje i w innych modlitwach biblijnych(zob.J.B.Łach, Kerygmatyczno-teologiczne przesłanie modlitw w 1-2
Krl;w: Tenże,Księgi 1-2 Królów,dz.cyt. s.610-629 ).
Narrator (DtrN3)ponownie rozszerzając tę modlitwę w formie Mowy Jahwe do Jozuego ,jak również do starszych Izraela ,którzy jako przedstawiciele
ludu reprezentowali w tej modlitwie całego Izraela (zob. Joz 7,6 i Kom.wyż.)
wyjaśnił teologicznie przyczyny klęski Izraela.
Według deuteronomistycznego teologa w w. 11a główną przyczyną klęski w zajeciu Aj było to, że Izrael popełnił grzech ( TM: Hä†ä´ jiSrä´ël).
Grzech Izraela uniemożliwił zbawcze działanie Boga i realizację Jego obietnicy
w postaci daru ziemi. Dary, jakie Izraelici otrzymali od Boga nie są dane na
429
zawsze i mogą być przez nich utracone. Z perspektywy niewoli i utraty ziemi
najpierw przez Izrael, a następnie przez Judę narrator DtrN3 akcentuje tę myśl
deuteronomistyczną, rozszerzając pojęcie ogólne o grzechu (hebr. Hä†ä´) o listę
różnych pojedynczych grzechów, które połączył ów narrator za pomocą wyrażenie wügam: aż, nawet (ww. 11-15).
Wśród pojedynczych grzechów, które popełnił Izrael wymienił ów redaktor takie jak: przekroczenie przymierza, które Bóg zawarł z nimi. A zatem Izrael
jako naród nie był wierny Jahwe. Niewierność ta okazała się podczas zajmowania Aj w tym, że Izraelici przywłaszczyli sobie niektóre z rzeczy przeznaczonych dla Jahwe. A zatem według DtrN2 nie przestrzegali prawa klątwy (hebr.
cherem), co według dalszej interpretacji DtrN3 było połączone z innymi przejawami zła, a mianowicie kradzieżą, kłamstwem i ukryciem przywłaszczonych
rzeczy przed wspólnotą Izraela. W ten sposób Izrael łamiąc prawo klątwy (hebr.
cherem) nie tylko złamał prawo przymierza, ale podlegał klątwie ,stając się sam
ludem przeznaczonym na zniszczenie. Według radykalnych przepisów prawa
klątwy(hebr.cherem) każdy, który je naruszył musiał ponieść śmierć, tzn. miał
być spalony ogniem on i wszystko, co do niego należy, bo,jak uzasadniał dtr
prawodawca, przekroczył przymierze Jahwe i popełnił nieprawość w Izraelu
(zob. w. 15).
W ww. 25-26 dodano, że po ujawnieniu sprawy Akana wszyscy Izraelici
ukamienowali go , a ich tzn. rodzinę Akana spalili i obrzucili kamieniami, o
czym ,według tej etiologicznej sagi, ma świadczyć stos kamieni, który istnieje aż
do dziś, czyli do czasów, w których redaktor DtrN3 pisał swoje dzieło.
Mimo ,że głównym winowajcą przez naruszenie prawa klątwy (hebr.
cherem) był Akan,to również cały Izrael złamał przymierze i zgrzeszył przez to
,że przebywał z Akanem. Zgodnie z teologicznymi poglądami tej redakcji Kapłańskiej przed ponownym aktem zajęcia Aj nie tylko trzeba wyznać swój
grzech, ale trzeba usunąć również wszelką nieczystość, w tym również rytualną,
430
jaką lud zaciągnął, przebywając z Akanem (ww. 12b-13: PJoz; por. Joz 3,5; Wj
19,10. 15; Lb 11,18; zob. 1 Sm 14,38-42; 10,20).
Według następnego rozszerzenia tego opowiadania tj.według tradycji Kapłańskiej (PJoz+S) wykrycie winnego w tej narracji etiologicznej dokonało się na
drodze rzucania losu i sądu Bożego(por. 1 Sm 10,20n;14,40-43;Jon 1,7;Dz
1,26).
W wyniku zastosowania tej instytucji rzucania losu i tzw. sądu Bożego
,po przesłuchaniu wszystkich krewnych , aż do czwartego pokolenia wydało się,
że grzech związany z przekroczeniem prawa klątwy (hebr.cherem) popełnił
Akan . Z genealogii w Joz 7,1b,którą powtórzono przy przesłuchaniach rzucania
losu i sądu Bożego w Joz 7, 16-18 dowiadujemy się, iż Akan był synem Karmiego, który był synem Zabdiego, a ten znów synem Zeracha z plemienia Judy .
Następnie Jozue ,według w.19 ,wezwał Akana do przyznania się i wyznania swego grzechu za pomocą zwrotu biblijnego, aby on oddał chwałę Bogu
Zwrot oznaczał w świecie biblijnym osobiste przyznanie się winowajcy do
grzechu(por. J 9,24).
W ww.20-23 podano,iż Akan przyznając się do grzechu, wyznał iż między łupem zobaczył piękny płaszcz z Szinearu. Jakby to wynikałoby z nazwy
Szinear ,oznaczającej najprawdopodobniej inną nazwę Babilonii (Rdz 10,10; Dn
1,2),która znów w Rdz 14,1 łączy się z nazwą władcy Amrafelem z koalicji mezopotamskiej,królem tej krainy ,narrator połączył to opowiadanie z czasami
niewoli babilońskiej.
Nadto Akan przywłaszczył sobie jako łup wojenny dwieście syklów srebra tj. ponad 2 kg oraz 50 syklów złota, czyli ponad 0, 5 kg, licząc, według tzw.
małej miary babilońskiej, a według innej tzw. miary większej ciężar byłby dwukrotnie większy (por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Krl, dz. cyt. ad loc.).
A zatem grzech Akana polegał na przywłaszczeniu sobie jako łupu wojennego rzeczy,które według prawa klątwy powinny być zniszczone,albo oddane
431
do sanktuarium(por.wyż. i Ekskurs III:Religijny sens świętej wojny i klątwy w
Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej)
Winnego Akana i jego rodzinę wyprowadzono poza obóz, wraz z tym, co
posiadał i zgodnie z prawem klątwy (hebr. cherem) ukamienowano, a następnie
spalono wraz z całą rodziną,prawdopodobnie aż do czwartego pokolenia (w.
25).Było to zgodne z zasadą odpowiedzialności zbiorowej,według której w prawodawstwie Izraela,podobnie jak u innych ościennych narodów karę ponosiła
cała rodzina(zob. Lb 16,32).W późniejszym prawodawstwie tę odpowiedzialność i karę ponosił sam winowajca(zob. Pwt 24,16;Jr 31,30;Ez 18,4;por. Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej).
Stos kamieni wzniesiony nad zwłokami Akana miał być dla każdego
Izraelity przypomnieniem haniebnego i godnego pogardy czynu, , a jego grób
powinien być miejscem pochówku przestępcy (por. Joz 8,29; 2 Sm 18,17).
Imię Akana w 1 Krn 2,7 brzmi Akar (TM: `äkôr). Podobną nazwę nosi dolina
Akor (TM: `ëºmeq `äkôr).Z Zarówno imię Akana,jak nazwę doliny Akor wyprowadza się od rdzenia hebrajskiego `–k-r ,który oznacza wprowadzić nieszczęście. W LXX łączy się razem te nazwy tj.Dolinę Nieszczęścia lub Zmartwienia (TM: ëºmeq `äkôr) i czyta się je łącznie jako jedną nazwę: Emekacwr
Vg
zaś przetłumaczyła te nazwę dolinyw postaci dwóch wyrazów łaciń-
skich:vallis Achor.
Położenie tej doliny łączą dziś uczeni najczęściej z terenami pomiędzy
Wadi et Teisun, a Wadi el-Qelt (Dalman), lub od czasów J. Flawiusza z położonym na pograniczu terytorium Judy i Beniamina obszarem nizinnym na południowy -zachód od Jerycha (por. T. Brzegowy, Problem archeologiczny, w:
Księgi hist. ST, 85-87; S. Gacek, Księga Jozuego, 184-185 i inni).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny:
432
A zatem Akan przez swój grzech naruszył porządek prawny i złamał prawo przymierza, do jakiego zobowiązał się cały naród.
Jakkolwiek grzech został popełniony przez jednostkę, to cały naród
miał w nim udział (w. 11). Stąd cały lud musiał stanąć przed sąd Jahwe w
następującym porządku: naród, plemię ród, rodzina i jednostka (ww. 1626).
Grzech Akana dokonał się, tak jak grzech pierworodny w Rdz 3,6,
w trzech etapach: ujrzałem (…) zapragnąłem (…) zabrałem (...: w. 21)
Sprawa przynależności do ludu Jahwe nie łączy się zatem z przynależnością etniczną, ale zależy od uznania Jahwe za swego Boga i Jego
prawa, jak o tym pouczono w Joz 6,25nn w ocaleniu obcej kobiety nierządnicy Rachab, nie należącej etnicznie do ludu Jahwe.
Natomiast osoba należąca do ludu Bożego tylko etnicznie, nie zachowujaca prawa Przymierza, tak jak Akan zostaje z niego wykluczona i
ukarana.
Lud nie dotrzymujący warunków Przymierza z Jahwe zostanie ukarany i zniszczony, tak jak Akan.
Izrael przez zaniechanie troski o wierne wypełnianie prawa przymierza i prawa klątwy(hebr.cherem) stanie się sam łupem wojennym dla
innych narodów i zostanie zniszczony.
Naród nie zachowujący prawa będzie również pozbawiony opieki
Jahwe i Jego pomocy: Ja nie będę z wami (zob. w. 12 i Kom. wyż.; por. u
Oz 1,9 podobna wypowiedź: Ja nie jestem waszym Bogiem!)
8,1-29: Nowa wyprawa przeciwko Aj
Po niepomyślnej dla pierwszego Izraela próbie zdobycia Aj (lub Bet-El
zob. Joz 7,1. 2-5 i 8,17:Kom. ad loc.wyż.) i po pokonaniu przeszkody religijnej,
jaką było złamanie przez Akana prawa przymierza przez niezachowanie prawa
klątwy (hebr. cherem:Joz 7,6-26) następuje (na nowo) wyprawa zbrojna przeciwko Aj.
433
Najprawdopodobniej ostatni z redaktorów Dtr (DtrN3) złączył te potyczki
wojenne o Aj (lub Bet-El) z Jozuem i jego wojownikami na potwierdzenie tego,
co zapowiedział on w prologu do Księgi Jozuego, w której Jahwe zachęcał Jozuego do odwagi, bo On jest z nim (Joz 8,1a; por. Joz 1,6-9).
W poprzedniej narracji w Joz 7,10-15 redaktor stwierdził w w. 12, że
,podobnie jak Akan ,Izraelici wielokrotnie złamali przymierze (w. 11). Wtedy to
Jahwe powiedział do Izraela: Ja nie będę z wami (Joz 7, 12: zob. Kom. ad
loc.wyż.).Podobne pouczenia i poglądy teologiczne spotyka się w orędziu proroków np.u Ozeasza w jego radykalnym stwierdzeniu:Ja nie jestem waszym Bogiem (Oz 1,9:zob.wyż.).
Zwycięstwo według tej kontrastowo zestawionej narracji jest teraz pewne, bo Jahwe daje w rękę Jozuego króla Aj, lud jego, miasto i ziemię jego (Joz
8,1b ; por. Joz 6,2).
Nadto zgodnie z prawem świętej wojny pouczono dalej w tej narracji, że
Aj wraz królem i mieszkańcami zostało obłożone klątwą (hebr. cherem), a zatem według ówczesnych wierzeń ludów biblijnego Bliskiego Wschodu, które
podziela DtrN3 zwycięstwo staje się teraz pewne,tak ,jak przy zajmowaniu miasta(osady) Jerycho.
Przy tej okazji DtrN3 przypomina, że prawo klątwy(hebr. cherem), które
zobowiązywało zwycięzców do zniszczenia wszystkich łupów wojennych,
oprócz złota i srebra oraz miedzi i żelaza, tak jak to przedstawiono w narracji
przy zajęciu Jerycho (Joz 6,19), to w odniesieniu do Aj zostało ono jeszcze w
większym stopniu złagodzone, ponieważ Izraelici mogli zachować po zdobyciu
tej osady majątek mieszkańców i bydło (Joz 8,2c; por. Joz 6,18.21: zob. nadto:
Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w świetle
pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej).
Jozue umocniony słowem Jahwe
w formie krótkiej Mowy Bożej
,zawierającej się w w. 1-2 ,w której podobnie jak w I Mowie w prologu wzy-
434
wa się go,aby nie bał się i nie tracił odwagi w zajmowaniu Aj (lub BetEl:zob.w.9).
W ww. 3-9 redaktor nadto wstawił krótką i schematyczną prezentację,
oraz analizę planu w zajęciu tej osady (lub osad: zob.w.9) w formie zapowiedzi i
wypełnienia słowa Jahwe. Najpierw podano, co mają Jozue i jego wojownicy
uczynić (w. 8b: zapowiedź), a ww. 10-14 paralelnie podano wykonanie tego planu, jako wypełnienie się Słowa, wypowiedzianego przez Jahwe.
Powstaje pytanie, czy zatem DtrN3 nie skorzystał w swej redakcji ze
schematu literackiego, stosowanego przez DtrP1 typu zapowiedź-wypełnienie?
Uwidacznił się ten schemat DtrP1, zwłaszcza w ww. 3-9.
Plan i realizacja ponownego zajęcia Aj zostaje przygotowany w ten sposób, że część wojska pod wodzą Jozuego ma przejąć tereny po stronie zachodniej osady tj. od strony morza, a druga znów część wojowników, która znajdowała się od północy miała zaatakować osadę i przez pozorowaną ucieczkę
sprowokować załogę tej osady do wyjścia z miasta. Wtedy Jozue i jego wojownicy mieli wtargnąć do osady, zabijając mieszkańców Aj, wieszając jej króla,
burząc doszczętnie osadę, czyniąc ją doszczętnie ruiną.
Jozue wykonując polecenie Jahwe wybrał trzydzieści tysięcy (hebr.
šülöšîm ´eºlef) silnych mężów (hebr. ´îš GiBBôrê haHaºjil: w. 3b), co wydaje się
trudno pogodzić z ilością dwunastu tysięcy wojowników w Aj (w. 25) i z liczbą
pięciu tysięcy tych, których Jozue wziął do zorganizowania zasadzki (w. 12).
Powstaje pytanie, po co Jozue użył takiej wielkiej liczby wojowników?
Egzegeci na ogół wyjaśniają tę trudność błędem kopisty, który zamiast trzy napisał trzydzieści tysięcy lub znaczeniem terminu hebrajskiego´eºlef ,które zazwyczaj tłumaczy się jako tysiąc, a które powinno się tłumaczyć, nie jako tysiąc,
tylko przez grupę, ród, oddział (dom. wojowników: zob. wyż.).
d. Odczytanie Prawa przy ołtarzu Jahwe na górze Ebal (Joz 8,30-35)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 8,30-35
435
Badacze tekstu tej perykopy Joz 8,30-35 zastanawiają się, dlaczego redaktorzy Księgi Jozuego w TH umieścili tę perykopę w tym miejscu, która nie pasuje, ani ze względów historycznych i topograficznych, gdyż góra Ebal jest odległa od Aj i należało wcześniej przejść przez Bet-El i Sychem, o których to
miejscowościach nie mówi się w przekazie TH?
A zatem z punktu widzenia historyczno-literackiego powinna być umieszczona ta perykopa po opisie bitwie pod Gibonem (Fernandez i inni), tak jak w
LXX, gdzie umieszcza się ją po Joz 9,2.
Inni egzegeci wstawiają ją znów po Joz 11,23 (Holzinger), a nawet zaraz
po perykopie o przejściu pierwszego Izraela przez Jordan , tj.przed Joz 5,1nn
(Schulz).
Z punktu widzenia literacko-teologicznego ta perykopa w Joz 8,30-35
najlepiej odpowiada myśli teologicznej i kompozycji literackiej tzw. ostatnich
Mów Jozuego ,zwanych Duchowym testamentem Jozuego w Joz 24,1nn (Hummelauer, Wright, Soggin).
Wydaje się, że ten fragment tekstu o zbudowaniu ołtarza na górze Ebal i
o czytaniu tu Prawa (8,30-35) trzeba łączyć pierwotnie z redakcją tekstów o
odnowieniu Przymierza w Sychem i jej redaktorami DtrN2+3 (zob. Joz 24,1nn).
Najprawdopodobniej względy teologiczno-kerygmatyczne i zamysł religijno-kultyczny zadecydowały, iż w redakcji postdtr, kapłańskiej (PJoz), w tym
miejscu umieszczono tę perykopę, chcąc zamknąc pierwszą główną część przedstawianej epopei ,wchodzącego i zajmującego ziemię(kraj) ludu Jahwe oraz zaznaczyć, że już po zajęciu tych dwóch głównych miast Jerycha i Aj (jak również
w późniejszych czasach królewskich Bet-El =Bet-Awen) i zniszczeniu w nich
kultu obcych bóstw, można powiedzieć, że wchodzący Izraelici uznali, że tylko
Jahwe jest Bogiem Izraela i tylko Jego należy czcić.
Stąd DtrN2 mówił o prawie i zobowiązaniach deuteronomistycznych
,nawiązując do Ksiegi Pwt, zwłaszcza w Joz 11,23-32; 27,1-26, przedstawił Jo-
436
zuego jako wzór dla urzędu króla i całej rządzonej przez niego monarchii (por.
2 Krl 23,1-3; zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. ad loc.)
DtrN3, podobnie jak w rozdziałach 23,1- 24, 1nn mówi o potrzebie odnowienia przymierza z Jahwe, w którym centralne miejsce powinny mieć polecenia i nakazy Jahwe oraz Księga Prawa Przymierza, o których w tekście jest
mowa trzy razy. Te polecenia i nakazy Jahwe trzeba przedstawić jako wydarzenie uniwersalne w obecności wszystkich Izraelitów, w tym kobiet, dzieci i cudzoziemców (w. 35; por. również w. 33).
Ten aspekt uniwersalny i teologiczno-kerygmatyczny usuwa na drugi plan
inne perspektywy, zwłaszcza geograficzne i historyczne. Troska o jedność i
równość ludu, w tym uprzywilejowanego miejsca cudzoziemców, kobiet i dzieci
pośród ludu w tej perykopie Joz 8,30-35 łączy ją z wieloma rozdziałami Księgi
Jozuego i jej teologiczno-kerygmatycznymi przesłaniami, a mianowicie Joz 2; 6;
9-10; 14, 6-12; 15, 18-19; 17, 4.
A zatem według tego postępowego i radykalnego przesłania DtrN3 w tej
perykopie, iż ze wspólnoty ludu Jahwe nie będą wyłączeni ani kobiety, ani
dzieci, a nawet cudzoziemcy tzn. nikt ,kto chce być wyznawcą Jedynego Boga –
Jahwe i spełnia Jego nakazy(zob. E. Sanchez Cetina, Księga Jozuego, dz. cyt. s.
443).
Występujące w tej perykopie elementy liturgiczne jako tzw.wielka liturgia, takie jak budowa ołtarza dla Jahwe i kult sprawowany na nim, Arka Przymierza i lewici są kontynuacją liturgiczno-kultycznych tradycji teologów ze
środowisk Kapłańskich, przedstawionych przez PJoz ,tak jak w poprzednich rozdziałach, (por. Joz 3,1-5,15; 6,1-8,29: zob. wyż.). Zgromadzenia liturgiczne zostały ukazane również w tej redakcji PJoz jako wyraźny i zewnętrzny znak jedności i równości całego zgromadzonego wokół Jahwe, Jego ludu (por. Joz 24,1nn).
II. Egzegeza:
8,30-35: Ołtarz na górze Ebal i odczytywanie Prawa
437
Perykopa o zbudowaniu ołtarza na górze Ebal i czytaniu Prawa (8,30-35),
którą trzeba zatem złączyć głównie z redakcją tekstów o odnowieniu Przymierza w Sychem z Joz 24,1nn tj. z opracowaniami DtrN2+3. W TH zastała umieszczona po narracji-opowiadaniu o zajęciu Aj ,stanowiąc według zamysłu teologiczno-kerygmatycznego tych w/w redaktorów DtrN2+3 rekapitulację, w której
podano wskazania religijne dla
ludu Jahwe na przyszłość. Ofiara na górze
Ebal i odczytanie Prawa były nakazane przez Mojżesza w Pwt 11,29 i 27,4n.13.
Stąd ten fragment pierwotnie powstał w Księdze Jozuego w związku z procesem
mozaizacji dziejów i postaci Jozuego (DtrN2 ),a następnie powiązania postaci
Jozuego z Prawem Przymierza(DtrN3).
Prawo Przymierza zostało tu ujęte w błogosławieństwa i przekleństwa, podobnie jak w Mowach końcowych Jozuego w tej księdze(zob.Joz 24,1nn:Kom. ad
loc.niżej).
Etymologiczne znaczenie góry Ebal jest trudne do ustalenia. Najczęściej
wyprowadza się znaczenie tej nazwy od arabskiego abal tj. drzewo pozbawione
liści. Stąd nazwa Ebal oznaczałaby na zasadzie analogii górę nagą, skalistą i
nieurodzajną.
W historii egzegezy łączono góry Ebal i Garizim z dwoma pogórkami,
które sztucznie usypano na pamiątkę przejścia Izraela przez Jordan, zgodnie z
poleceniem Mojżesza, o którym jest mowa w Pwt 27,2-8.
Sześć plemion miało stanąć na górze Ebal, jak również sześć po drugiej
stronie na górze Garizim, w pośrodku tych wzgórz, na równinie między nimi
mieli stanąć lewici przed Arką Przymierza(PJoz )i wygłosić orędzie w formie
deuteronomistycznych błogosławieństw i przekleństw.
Inna tradycja łączy te pagórki z doliną Jordanu naprzeciw Gilgal (np. rabin Eleazar, historyk Euzebiusz, św. Hieronim, Prokop z Gazy, Epifaniusz,
Conde, Hummelauer, Schulz).
438
Według znów tradycji samarytańskiej te góry znajdują się w okolicach
Sychem (zob. J. Flawiusz). Stąd Pięcioksiąg samarytański nazwę Ebal w Pwt
27, 4 zmienia na Garizim, aby uzasadnić lokalizację późniejszego sanktuarium
samarytańskiego (por. J 4, 20).
Z punktu widzenia geograficznego góra Ebal o wysokości 938 m n. p. m.,
i 360 m od płaskiej równiny czyli podnóża, gdzie mieli stać według tradycji Kapłańskiej (PJoz )Lewici (zob. wyż)., rozciąga się na odległość ok. 4 km od góry
Garizim. Wysokość tej drugiej góry jest mniejsza, bo wynosi 868 m n.p.m. Leży
ona po południowej stronie od Sychem. Dziś góra Ebal nazywa się Dżebel Istamijah. Nazwa ta pochodzi od groty Sitt Sulamijah, która znajduje się na szczycie
tej góry.
Trudności w ustaleniu lokalizacji góry Ebal w tym tekście biorą się z tego,
że po narracji o zajęciu Aj, nie ma mowy o przejęciu innych miejscowości, jak
Bet-El (?), czy Sychem (?). Te miejscowości były bowiem na drodze marszu
Izraela kierunku góry Ebal, leżącej na północ od Sychem. Prawdopodobnie ziemia położona między tymi osadami mogła być słabo zaludniona i Jozue ze
swym ludem mógł łatwo przejść te tereny bez walki, aby dotrzeć do góry Ebal.
Wydaje się, że celem zarówno redakcji dtr (DtrN2+3), jak i postdtr (PJoz) w
Księdze Jozuego nie było całkowite i kronikarskie przedstawianie zajmowania
ziemi Kanaan w czasach Jozuego, lecz retrospektywne spojrzenie historiozbawcze, aby na kanwie wybranych wątków z dziejów pierwszego Izraela w
celu przedstawienia
nauki teologiczno-kerygmatycznej, jak i kultyczno-
religijnej.
Zarówno dla redaktorów DtrN2+3 (Joz 24,1nn), jak i późniejszej redakcji postdtr
(PJoz+S) te przesłania teologiczno –kerygmatyczne jak i kultyczno-religijne były
ważniejsze od dokładnych danych historyczno-geograficznych.
Najprawdopodobniej mniejsze i istniejące np. w Księdze Wojen Jahwe (zob. Lb
21,14) brakujące historyczno-geograficzne i topograficznie opisy o zajęciu BetEl, czy Sychem mógły być usunięte, albo włączone do rozszerzonego opisu o
439
zajęciu Aj w miejsce narracji o Bet-El=Bet-Awen(zob.Joz 7,2 i 8,9.17 ; wyż.)
Już tłumacze aleksandryjscy LXX mieli trudności w wyjaśnieniu tych kwestii
.Stąd w Joz 8,17 opuścili fragment tego wiersza: i w Bet-El (zob.wyż.)
Nawiązując do polecenia Mojżesza z Pwt 27,12n (D) w/w redaktorzy Dtr
(DtrN2+3) i postdtr (PJoz) za pomocą tej narracji o ołtarzu na górze Ebal i o odczytaniu Prawa ukazali teologiczno –kerygmatyczne oraz kultyczno-religijne
przesłanie o odnowieniu przymierza
Te opisane zatem wydarzenia o zbudowaniu ołtarza i odnowieniu przymierza połączył redaktor PJoz niezbyt szczęśliwie z punktu widzenia historycznego i geograficznego w TH z narracją o zajęciu Aj, bo redaktorom Dtr
(DtrN2+3) przyświecał głównie cel teologiczno-prawny i religijno-kultyczny.
Ołtarz zbudowano zgodnie z przepisami Tory ,tzn. z nieociosanych kamieni, nietkniętych żelazem (w. 31a). Według Tory ołtarz tracił swoją sakralność na wskutek ingerencji rąk ludzkich (por. Wj 20,25; Pwt 27,5n). Na ołtarzu
zostały złożone ofiary, które przypominają podobne składane pod górą Synaj po
zawarciu Przymierza. Były to ofiary całopalne (hebr. `ölôt), które przez spalenie
całej ofiary wyrażały całkowite oddanie się ludu Jahwe (w. 31b por. Wj 38. 46;
Kpł 1,1-6). Ofiary te były składane z różnych zwierząt (np. baranka), jak i produktów rolniczych. (mąka, oliwa, wino).
Oprócz tego złożono ofiary zjednoczenia (hebr. šülämîm od rdzenia: š-l-m, które
oznacza: być nieuszkodzonym, całym, zjednoczonym), które miały na celu przywrócenie wzajemnych relacji między Bogiem ,a człowiekiem (zob. Kpł 3,1-17,
por. A. Tronina, Księga Kapłańska. Częstochowa: Święty Paweł 2006, s. 89-97 i
podana w tej pozycji najnowsza bibliografia).
W w. 32 podano, że Jozue sporządził odpis Prawa Mojżesza. Egzegeci
różnią się w opiniach odnośnie kwestii, jakie części z aktualnej Tory tj. Pięcioksięgu posiadał ten odpis Prawa Mojżesza w Joz 8,32. Łączą go najpierw od
czasów J. Flawiusza z błogosławieństwami i przekleństwami z Pwt, czy za św.
Hieronimem z całą ksiegą Pwt.
440
Późniejsi egzegeci łączyli ten odpis Prawa głównie z dekalogiem (Fernandez) i późniejszymi przepisami Tory ,obejmującymi 613 wskazań (Lange,
Driver).
W świetle odnalezionych inskrypcji na starożytnym Bliskim Wschodzie i
steli z kodeksem praw Hammurabiego był to najprawdopodobniej dekalog, lub
jakby to wynikało z kontekstu ten odpis mógł zawierać niektóre prawa dotyczące legalnego kultu ,oddawanego Jahwe.
Wśród składających ofiary i odnawiających przymierze z Jahwe wymienia się w w. 33 nie tylko kapłanów i lewitów, oraz starszyznę, naczelników, sędziów i współplemieńców, ale również cudzoziemców (hebr. Gürìzîm). Byli to
najprawdopodobniej ci, którzy w czasie życia nomadycznego lub półnomadycznego na pustyni i po osiedleniu się pierwszego Izraela w ziemi Kanaan zasymilowali się z Izraelitami, jak Rachab i jej ród (Joz 2,1nn).
W w. 35 społeczność kultyczna pierwszego Izraela została związana również z niewiastami, dziećmi i przychodniami, którzy szli razem z Izraelem. A zatem nie tylko mężczyźni, ale i inne stany,a nawet obcy tworzyli społeczność
zwaną zgromadzeniem całego Izraela (TM: Kol-qühal jiSrä´ël).
Ta społeczność zarówno pierwszego Izraela w czasach Jozuego, jak i nowego Izraela w niewoli babilońskiej i po powrocie z niej ma wystrzegać się
także bałwochwalstwa i zachowywać wszystkie przepisy Prawa. Tego rodzaju
postawa moralna połączona z legalnym kultem będzie podstawą otrzymania od
Jahwe błogosławieństwa (TM: Büräkâ), a nie przekleństwa (TM: haqqülälâ: w.
34).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny
Perykopa Joz 8,30-35 stanowi ważną rekapitulację teologicznokerygmatyczną i religijno-kultyczną w tej części Księgi Jozuego tj. w rozdziałach 2-8.
441
Nawiązuje się w niej najpierw do wypełnienia nakazu Mojżesza z Pwt
27,2-8.
Umieszczenie jej po grzechu Akana, który naruszył relację przymierza
miedzy Bogiem-Jahwe, a ludem (Joz 7,16-26) przymierze i jego odnowienie
stanowi
obok
kary,
również
podstawową
odpowiedź,
teologiczno-
kerygmatyczną narratora dtr i Jahwe na grzeszne postępowanie ludu.
Więź między ludem a Jahwe jako centralne dtr zagadnienie odnowionego
przymierza i nowego ludu Bożego (DtrN2+3) powinno być zamanifestowane
również podczas zgromadzenia liturgicznego całego Izraela, jako ludu Jahwe
(Kol-qühal jiSrä´ël: zwł. PJoz), do którego należą nie tylko mężczyźni, ale i inne
stany, tworzące społeczność czcicieli Jahwe, łącznie z cudzoziemcami (Joz
8,33), jak Rachab, występująca na początku i inaugurująca ten nowy lud Jahwe
w tej sekcji Księgi Jozuego (2,1-8,35).
Jak sądzi się ostatnio wcześniejsze wyrażenie na określenie pojęcia
zgromadzenia liturgicznego całego Izraela(hebr. Kol-´eda jiSrä´ël) zostało zastąpione tu przez późniejszy zwrot Kol-qühal jiSrä´ël ,który występuje wprawdzie w tradycji P,ale dopiero w tradycji D nabiera specyficznego sensu,jaki będzie w mu nadany dopiero w Księgach Ezd-Neh(zob. Ezd 10,12;Neh
8,2:por.Ekskurs V,niżej)
Bibliografia:
H. Roesel, Studien zur Topographie der Kriege in den Büchern Josua und Richter, ZDPV 91 (1975), 159-196;
B.J. Alfrink, Die Achan-Erzählung (Jos 7), Mise Miller 114-129;
G.W. Anderson, The Place of Shechem in the Bible, BA 20 (1957), 10-11;
A.Tronina, Namiot Spotkania(’ōhel mô‘ēd ) i zgromadzenie(mô‘ēd ),w:Księga Kapłańska.Wstęp-Przeklad z
oryginału-Komentarz.Edycja św.Pawła,Częstochowa 2006,406nn.
e. Podstęp i wyłudzenie przez Gibonitów przymierza z Izraelitami (Joz 9,127)
442
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 9,1-27.
W kolejnym, w piątym, w tej części opowiadaniu-narracji wyjaśnia się
głównie związki Izraela z Gibonitami. Dlaczego ten lud, w przeciwieństwie do
innych ludów z podanej listy narodów w Joz 9,1 (por. Joz 3,10), ocalał i nie został zniszczony na wskutek radykalnych przepisów prawa klątwy (hebr. cherem), wtedy gdy pierwszy Izrael zajmował tereny Kanaanu?
Gibonici skorzystali z łagodniejszej formy prawa klątwy (hebr.cherem) stosowanego wobec przybyszów z dalekich stron (zob. Pwt 20,1-15) i na mocy podstępnie zawartego z pierwszym Izraelem przymierza nie mogli być ,ani wyniszczeni, ani usunięci z Izraela (ww. 16-20, zob. 2 Sm 21,1n).
Redaktorzy tej narracji w Joz wyjaśniają, dlaczego z pośród ludów pozostali Gibonici przy życiu i zostali włączeni do Izraela ,wykonując np. prace służebne na rzecz sanktuarium,czy świątyni (zob. Joz 9,21. 23. 27, por. 2 Sm 21,16; 1 Krl 9,20-24; Ezd 2,43. 58. 70; Ne 7,46. 60. 73; 3,31; 1 Krn 9,2).
Te kwestie zachowania przy życiu Gibonitów i sposoby ich wyjaśniania
ukazują etapy poszczególnych redakcji w tym opowiadaniu.
Stąd M. Görg (Josua, 42) sądził, przedstawiając historię redakcji tej narracji w rozdziale IX , że miał on fazę przeddtr, którą dziś w jakiś sposób odzwierciedlają w tym rozdziale następujące wiersze: 3*-9*. 11*-17*. 22*-23*.
25*-27*. W tej wyróżnionej przeddtr fazie ów komentator wyróżnia jeszcze najstarszą wersję, do której zaliczył tylko następujące fragmenty wierszy 3*-9* i
11*-15*.
U zwolenników Heksateuchu łączy się tę najstarszą wersję tekstu z tradycją J, którą widzą jedni egzegeci w ww. 6-7, inni zaś w ww. 14-16. Natomiast
według E. Albersa (Die Quellenberichte in Josua II –XII. Beitrag zur Quellenkritik des Hexateuch, Bonn 1891) najstarszy obraz tradycji zawiera się w ww. 3.
4-7. 9a. 12-16. 22-26. Pozostałe fragmenty w tej narracji zwolennicy Heksateuchu i teorii tradycji (źródeł) JEDP łączą z wcześniejszym opracowaniem według tradycji E.
Powstaje również pytanie, czy fragmenty wyróżnione przez M. Görg`a
(Josua, 42), jako przeddtr nie należy łączyć z dtr opracowaniem tego opowiada-
443
nia, które zostało już przeredagowane przez redaktorów dtr jak DtrQ, DtrH1+2,
czy DtrP1+2? Wyraźny styl redakcji prorockiej DtrP2 noszą w tej narracji ww. 614a. 15.
Dalszy rozwój tej narracji o Gibonitach należy najprawdopodobniej łączyć już głównie z późniejszymi redaktorami Dtr, a mianowicie ww. 1-2. 10.
16b z DtrN1, a późniejsze wstawki głównie w postaci ww. 9. 24 z DtrN2.
Przedostatnia faza redakcji w tym opowiadaniu o Gibonitach w świetle
przyjętej opinii o powstaniu Ksiąg od 1-2 Krl –Joz została związana już z opracowaniem DtrN3, do których zalicza się głównie ww. 18-21.
W Kapłańskiej postdtr redakcji (PJoz) dodano głównie w. 27*, w którym
zaznaczono, że Gibonici mają wykonywać również prace służebne w sanktuarium (por. w. 23*), jak również rozszerzenie w postaci Ps znajduje się ww. 14b.
15b. 16a. 17a-21(zob.Ekskurs V: niżej).
9,1-2: Utworzenie koalicji przeciw Izraelowi
Wprowadzając w temat tej narracji o podstępie Gibonitów i zawartym
przymierzu z pierwszym Izraelem narrator rozpoczyna opowiadanie od tego
samego zwrotu, co w Joz 5,1 i 10,1: I stało się, gdy usłyszeli (w. 1a; por. 11,1).
Te trzy rozdziały 9-11 rozpoczynają się
tym charakterystycznym
zwro-
tem.Impulsem do powstania tych trzech rozdziałów była sława Jozuego i jego
ludu, jaką oni osiągnęli po pokonaniu królów miast –państw w Jerycho i w Aj.
W w. 1b wymienia się nadto te tereny, jakie zajmowały te ludy sprzymierzone
przeciwko pierwszemu Izraelowi, dzieląc kraj na zachód od Jordanu na trzy strefy, a mianowicie najpierw kraj górzysty, tj. góry plemion Judy (por. Joz 11,21;
21,11), Efraima i Neftalego (Joz 20,7) i Izraela (Joz 11,16), czyli centralną część
Kanaanu. Druga strefa obejmowała tereny niziny Filistyńskiej aż do w/w gór
(zob. Joz 10,40; 11,2.6; 12,8; 15,33). Trzecia zaś strefa znajdowała się na nizinie
wzdłuż Wielkiego Morza tj. dziś Morza Śródziemnego. Wyrażenie do Libanu
ma tutaj raczej znaczenie za Jordanem, chociaż najprawdopodobniej podano tu
444
tereny i granice wpływów z okresu największego zasięgu terytorialnego późniejszego Izraela, najprawdopodobniej z okresu monarchii króla Salomona.
W w. 1c przytacza się listę ludów znaną już z Joz 3,10, w której wylicza
się sześć ludów sprzymierzonych przeciwko pierwszemu Izraelowi i Jozuemu
(w. 2). Nie wymienia w niej tylko Gibonitów, którzy odstąpili od koalicji królów przeciwko pierwszemu Izraelowi, ponieważ w świetle interpretacji teologicznej w w. 9 byłaby ona atakiem skierowanym przeciwko Jahwe. W rzeczywistości sukcesy wojenne, jakie odnieśli Izraelici pod wodzą Jozuego wzbudziły
niepokój polityczny wśród księstw i małych królestw w Przedjordanii, które zainicjowały w związku z tym koalicję przeciw Izraelowi. Do tej koalicji 6 królestw-ludów (Chetytów, Amorytów, Kananejczyków, Perezzytów, Chiwwitów i
Jebusytów: zob. Joz 3,10 i Kom. wyż.; por. Joz 24,11) nie przystąpili tylko Gibonici (TM: gib`ôn LXX: Gabawn Vg: gabon. Tę wersję LXX i Vg przyjmuje
się w najnowszym polskim tł. BPL, ad loc.).
W Joz 9,7 nazywa się Gibonitów również Chiwwitami, a w LXX Churrytami (zob. Joz 3,10 ;por. Joz 9,1, wyż.).
Według dokumentów z Rasz Szamra już od XIV do XIII stulecia przed Chr. ten
lud osiedlił się dość licznie w Syrii i Środkowym Kanaanie , gdy upadło ich
wielkie królestwo Mittani, znajdujące się w północnej części Mezopotamii. Według etnografów ten lud nie należał do Semitów. Według źródeł biblijnych po
przybyciu do środkowego Kanaanu stanowili oni w niej typowe w tym okresie
królestwo i lud.
Nazwa hebrajska Gibon etymologicznie oznacza pagórek od czasownika
gabah, tj. być wysokim (zob. S. Gacek, Księga Jozuego, s. 198-199).
Od czasów J.B. Pritcharda i przeprowadzeniu przez niego w latach 19561957 wykopalisk prawie powszechnie utożsamia się tę nazwę z pagórkiem elDżib, który znajdował się w odległości 11 km na północny-zachód od Jerozolimy i 30 km od Gilgal, a ok. 32 km od Jerycha,przy drodze do Bet-Choron ,tj. w
centralnym Kanaanie (zob. WAB, 145). Podczas walk z koalicją antygibonic445
kom według Joz 10,1.9 po całocnym marszu z Gilgal przybył tu niespodziewanie Jozue i natarł na wojska sprzymierzonej koalicji (zob. Kom.niżej.)
Biblijny Gibon, łączono również z innymi czterema pogórkami, a mianowicie z el-Bire (na południowy-zachód od Aj), tell en-Nasbe (ok. 5 km na
północny-zachód od El-Dżib: por. wyż.), Nebi Samwill (położone na drodze z
Jerozolimy do Morza Śródziemnego i z El Dżibok (15 km na płn-zachód od Jerozolimy: zob. A. Soggin, Joshua, s. 110, por. także:S. Gacek, Księga Jozuego,
s. 198-199).
9,3-15: Podstęp Gibonitów i układ-przymierze z pierwszym Izraelem
W narracji Gibonici występują jako lud koczowniczy lub półkoczowniczy, albo mieszkający na obrzezach wielkich miast, takich jak Jerycho, Aj, czy
Bet-El (?). Był podobnie jak Izrael pozbawiony podstawowego schronienia w
postaci murów miast-państw, w których mógł przebywać bezpiecznie. Nadto
Gibonici nie mieli króla, który zapewniałby im bezpieczeństwo i obronę. Słysząc o zwycięstwach Izraelitów ,podobnie jak przywódcy wymienionych w w. 1
państw-miast, widząc sukcesy wojenne pierwszego Izraela pod wodzą Jozuego
w Kanaanie zaczęli tworzyć koalicję przeciwko niemu. Według tej narracji dtr
Gibonici wyłamali się z tej jedności koalicyjnej Kananejczyków, zawierając
przymierze z Izraelem i Jozuem.
Korzystając z prawa klątwy (hebr. cherem), które było łagodniejsze
względem przybyszy z dalekich stron ,jak to przedstawiono w tej dtr narracji
Gibonici chcieli zachować swoje życie i status, a nawet liczyli na zawarcie
układu-przymierza z pierwszym Izraelem (por. Pwt 20,1-15: zob. również: Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej).Narrator Dtr wprowadził do swej narracji motyw podstępu i oszustwa,znany z innych opisów biblijnych(np. przy wyłudzeniu błogosławieństwa dla Jakuba/Izraela w Rdz 27,1nn).Podstęp i oszustwo
Gibonitów polegało na tym, że udając się oni do Jozuego przedstawili się jako
446
nomadowie z dalekiego kraju, a nie jako mieszkańcy Kanaanu. W ten sposób
ukryli swoją przynależność do koalicji państw-miast,występujacych przeciw Jozuemu (ww. 1-2). Chcąc nadać swemu oszustwu pozory autentyczności podali
Gibonici, iż przybywają oni z dalekiego kraju i wzięli ze sobą małą ilość pokarmu i napoju. Nadto przybyli nie na koniach, tylko na osiołkach i zabrali ze
sobą puste worki na paszę dla zwierząt. Oprócz tego podano następne trzy argumenty, ich dalekiej i wyczerpującej siły wędrówki oraz pochodzenie z dalekiego kraju, a mianowicie porozdzierane i stare szaty. Aby uwierzytelnić swój
podstęp i dodatkowo wzmocnić swoje oszustwo, iż przybywają oni z dalekiego
kraju (ww. 3-4) dodał narrator Dtr zniszczone obuwie, zużyte okrycie i wysuszony w małej ilości pokarm, który już się pokruszył (por.w. 5).
W ww. 6-14a. 15 w formie dtr narracji prorockiej (DtrP2) przedstawiono
uzasadnienie przebywania wśród Izraela Gibonitów, jak i zawartego z tym ludem przymierza, potwierdzonego przysięgą przez Jozuego i zwierzchników ludu
pierwszego Izraela (ww. 6. 15). W w. 7 zostali oni nazwani przez lud Izraela jako Chiwwici, co świadczyłoby o wcześniejszym pochodzeniu tej narracji i wykorzystaniu wcześniejszych źródeł przez dtr narratora (por. wyż.). Cały proces
uwierzytelnienia Gibonitów-Chiwwitów, iż oni pochodzą z dalekiego kraju został jeszcze w tej dtr narracji dodatkowo wzmocniony przez wzmiankę o zwycięstwie ludu Izraela nad dwoma królami amoryckimi, Sichonem, królem Cheszbonu i Ogiem, królem Baszanu w Asztarot (Joz 9,9-10; por. wyż). W tym tekście nie wspomina się narracji o najświeższych zwycięstwach w Jerycho i Aj,
aby najprawdopodobniej nie zdradzić się, że żyją blisko nich i są sprzymierzeni
z ligą państw-miast kananejskich ,jako ich sąsiedzi i przedstawiciele Gibonitów.
W celu ukrycia podstępu i kłamstw Gibonitów przedstawił ich narrator dtr jako
Chiwwitów pochodzących z dalekich stron. W innym przypadku nie byłoby
możliwości na zawarcie układu-przymierza z dwoma stronami konfliktu.
Zwrot: jesteśmy twoimi sługami w w. 11 stanowi często stosowaną w
świecie biblijnym i pozabiblijnym ,zwłaszczaw pismach dyplomatycznych
447
formę grzecznościową przy różnego rodzaju aktach prawnych lub w tym wypadku, słowa te oznaczają sam fakt zawarcia umowy-przymierza (hebr. Bürît).
Przymierze,układ zbrojny według w. 14a został potwierdzony przez starszych
ludu, którzy przyjęli od nich część z zapasów żywności, jakie zostały Gibonitom. W w. 14b (PJoz) dodano, że starsi ludu nie radzili się jednak wyroczni Jahwe, jak to było w zwyczaju w Izraelu i dlatego dali się oszukać Gibonitom.
W w. 15a zawarcie umowy-przymierza potwierdza Jozue zapewniając
gibońskim nomadom pokój (hebr. šälôm), nie tyle jako alternatywę wojny, lecz
jako zapewnienie pod przysięgą ,tzn. z powołaniem się na Jahwe, Boga Izraela,
że będą zachowani przy życiu (w. 15b).
9,16-27: Wykrycie podstępu Gibonitów i nałożenie kary
Przy pomocy typowego zwrotu narracyjnego po trzech dniach (w. 16a:
PJoz; por. Joz 2,22; 3,2), oznaczającego nową sytuację w tym opowiadaniu redaktor PJoz przedstawił w ww. 16a. 17a-21, że jednak owi gibońscy nomadzi żyją blisko nich i są sąsiadami Izraela, a nawet należeli do konfederacji chiwwickiej, z której występując przez zawarcie przymierza z Izraelem spowodowali
koalicję tych miast-państw sprzymierzonych przeciwko sobie (zob.Joz 10,1nn)
Gibon,który najprawdopodobniej trzeba łączyć dziś z El Dżib, które znajduje
się nieco na północ od Tell el-Ful, tj. ok. 10 km na północny zachód od Jerozolimy(zob Ekskurs VII: Wykaz miast…,gdzie podano inne loka możliwe lokalizacje, niżej).
Według wykazu w w. 17b (DtrN2) do tej konfederacji chiwwickiej, obok
Gibonu należały miasta-państwa z tzw. Tetrapolis, położone na terenach północnych od Jerozolimy, należące później do plemienia Beniamina, a mianowicie
Kefira (TM: Küfîrâ ; etym. lwica ;dziś arab.: Chirbet kefire, odległe ok. 7 km na
zachód od Gibonu), Beerot (hebr. bü´ërôt, etym. studnia wód podskórnych, dziś
arab. Ras et-tahune, odległe ok. 7 km na północny-wschód od Gibonu) i QirjatJearim (TM: qirjat jü`ärîm etym. miasto z lasów,z drzewa, dziś ident. z El-Kirje,
448
czy z Abu Gosch, 10 km na wschód od Jerozolimy, na drodze Tell AwiwJerozolima/Abel, Soggin/ lub z El-Kubebe/Guthe/, czy też Deir el-Azhar obok
Tell Deir El-Azbar, ok. 9 km na południowy zachód od El Gab (Noth, Baldi,
Woudstra, Görg).
Z późniejszych paralelnych powtórzeń typu zapowiedź-wypełnienie (styl i
prawdopodobnie redakcyjne ujęcie: DtrP1; ww. 22. 24-26: przeredegawowane i
dostosowane do Jozuego: DtrN1) Izraelici nie zabili Gibonitów, ponieważ byli
oni związani z nimi zawartą umową przymierza. Jednak za oszustwo i podstęp
zostali ukarani Gibonici pracami służebnymi na rzecz pierwszego Izraela (w.
21), i jak wynika jeszcze z późniejszych rozszerzeń postdtr głównie kapłańskich
(PJoz+JozS) tego opowiadania etiologicznego (ww. 18-21. 23. 27) będą Gibonici w
przyszłości, jak rzekł Jozue, przygotowywać drwa i wodę dla sanktuarium mojego Boga (w. 23), jak i dla potrzeb kultu podczas zgromadzeń całego ludu i dla
ołtarza Jahwe, na każdym miejscu, które On sobie wybierze. (w. 27*, prawdopodobnie powstał ten wiersz już w niewoli).
Natomiast typowy zwrot etiologiczny: i tak czynią oni aż po dzisiejszy
dzień (w. 27*TM: `ad-hajjôm hazzè: zob. Joz 4,9; 5,9; 6,25; 7,26; 8,28.29 i
10,27: DtrN3), występujący we wszystkich narracjach w tej części Księgi Jozuego wieńczy to następne opowiadanie-narrację o Gibonitach, wyjaśniając ich
obecność pośród synów Izraela.
Do uzupełnień i dodatków postdtr, zwłaszcza Kapłańskich (PJoz+JozS), obok
w/w należy zaliczyć w w. 7 frazę, iż wówczas wyruszył Jozue z Gilgal (w. 7a),
tj. z miejsca przebywania Arki Przymierza (zob. Kom. ad loc. i Ekskurs VI,niżej)
Bibliografia:
W.F. Albright, Excavations and Results at Tell el- Fûl (Gibeah of Saul)AASOR 4 (1924), 102-111;
A. Malamat, Doctrines of Causality in Hittite and Biblical Historiography: A. Parallel, VT 5 (1955), 1-12;
M. Haran, The Gibeonites, the Nethinin and the Sons of Salomon`s servants, VT 11 (1961) 159-169;
J. Liver, The Literary History of Joshua IX, JSS 8 (1963), 227-243;
F. Ch. Fensham, The treaty between Israel and the Gibeonites, BA 27 (1964) 96-100;
J.M. Grintz, The Treaty of Joshua with the Gibeonites, JAOS 86 (1966), 13-126;
449
f. Dalsze walki Jozuego z Kananejczykami (10,1-10,43)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 10,1-43
W dalszej narracji o kampanii Jozuego przeciw Kananejczykom można
wyróżnić najpierw opowiadanie o zwycięstwie Jozuego, w okolicach Gibonu,
nad pięcioma kananejskimi królami w południowej Palestynie, które według
narratora upamiętniał stos kamieni przy wejściu do jaskini Maqqeda (10,1-27).
Po tej sadze etiologicznej następuje druga cześć opowiadania o kampanii Jozuego w południowym Kanaanie, która kończy się zdobyciem i zniszczeniem sześciu państw-miast Libna, Lakisz, Gezer, Eglon, Hebron i Debir (10,28-43: por.
Egzegeza: niżej).
Według M. Görg (Josua, 47-48) tę najstarszą część redakcji w tej pierwszej części narracji Joz 10,1-27 należy łączyć z przeddtr okresem, w którym
można wyróżnić dwa etapy, a mianowicie w najwcześniejszej redakcji rozdział
X byłby kontynuacją rozdziału IX i przedstawiałby nie tyle relacje między
pierwszym Izraelem a kananejskimi państwami-miastami, ile raczej między
pierwszym Izraelem a Gibonitami. Młodsze zaś stadium tekstu przedstawiało
znów konfrontację między kananejskimi państwami-miastami a Gibonem. A następnie pierwotnie istniejące opowiadanie o Gibonitach zostało połączone z niezależnie istniejącym etiologicznym opowiadaniem o jaskini Maqqeda (10,27) i
przekształcone progibonickie i antykananejskie opowiadanie o wojnach (por. M.
Goerg, Josua, 47-48).
Drugą część tej narracji (10,28-43) łączy się prawie w całości z redakcją i
opracowaniem dtr, przy czym do głównych i podstawowych wierszy należą naj-
450
pierw 28-32. 34-43. Reszta wierszy w tej części jest późniejszą dtr analizą i komentarzem do w/w podstawowego opracowania.
W świetle najnowszych analiz literackich tych dwóch części narracji o
walkach Jozuego z Kananejczykami należy wyróżnić tylko jako przeddtr teksty
o bitwie w dolinie Ajjalon w Joz 10,12*. 13* (Q: sëºper hajjäšär) i jej dtr redakcję w oparciu o to źródła Q: sëºper hajjäšär (wymienione w w. 13*) lubKsiegę
Wojen Jahwe (TM. sëºper milHámöt jhwh (´ädönäj), wymienione w Lb 21,14;
zob. Wstęp hist. -krytyczny, wyż.) dokonane prawdopodobnie jjjuż przezREDtrH1+2
W oparciu o te podstawowe redakcje przeddtr i DtrH1+2 narrator DtrN1
kontynuując opowiadanie o relacjach między synami Izraelem a Gibonitami z
Joz 9,1*-27*, dołączył do niego narrację o wzajemnych relacjach Gibonitów z
Kananejczykami (ww. 3-4. 17-20. 22-24. 26-27), a następnie DtrN2 przekształcił
je w progibonickie i antykananejskie opowiadania Izraela o wojnach (ww. 1-2.
5-7. 10-11. 15. 19-21. 24-26). W końcu DtrN3 widział w nich etiologiczny związek z jaskinią Maqqeda i znajdującymi się tam wielkimi kamieniami (Joz
10,27*). Do tych narracji DtrN3 dołączył dodatkowe opowiadanie na podstawie
prawdopodobnie starszego zestawienia (wykazu/listy) przytoczonych już prawdopodobnie przez DtrH1+2, czy wcześniejszych jeszcze źródeł przeddtr (Q: zob.
wyż.), odnośnie zdobytych i zniszczonych sześciu miast w południowym Kanaanie (Joz 10,28-40), wraz z podsumowaniem, które złączono z Jozuem i z jego
działalnością militarną (Joz 10,41-43).
Dziś w całym tym skomplikowanym pod względem historii redakcji i
wielowątkowym literackim opracowaniu można wyróżnić najpierw opis zwycięskiej bitwy po powstaniu koalicji pięciu królów przeciwko Jozuemu połączonej z relacją poetycką o tzw. zatrzymaniu słońca (10,1-15), następnie opowiadanie o pojmaniu i straceniu pokonanych królów, jako uwieńczenie zwycięskiej
bitwy Jozuego w dolinie Ajjalon (10,16-27). Trzecią część w tej perykopie wią-
451
że się z opisem zdobycia i zniszczenia sześciu miast w południowym Kanaanie
(10,28-40).
Natomiast w czwartej części tej perykopy w formie podsumowania
(summarium) podano dokonania Jozuego w całej południowej części Kanaanu
(10,41-43).
II.Egzegeza:
10,1-8: Powstanie koalicji pięciu królów przeciwko Gibonitom i Jozuemu.
Koalicja pięciu królów przeciw Jozuemu powstała po fakcie zawarcia
układu-przymierza Gibonitów z Izraelem. Fakt wyłamania się Gibeonitów z
układu państw- miast kananejskich wywołał oburzenie i chęć zmuszenia wiarołomnych Gibeonitów do powrotu do jedności kananejskiej. Na czele koalicji
przeciw Gibonitom stanął Adoni-cedeq (TM: ádönî-ceºdeq). Imię jego łączy się
etymologicznie ze zwrotem: mój pan jest sprawiedliwy (Ch. Gerritzen, Lexicon
der Bibel, Bechtermuenz, Eltville Am Rhein 1990, 15) które to uczeni utożsamiają z imieniem własnym lub przydomkiem (Rosenmueller), albo wyznaniem
wiary w bóstwo czczone w Jerozolimie (Lange, Burney, Lagrange; por. Melchishedek w Rdz 14,18). W LXX transkrybuje się to imię jako Adwnibezek Adoni-bezek, podobnie jak w Sdz 1,5. Stąd trwa dyskusja, czy w Sdz chodzi o tego
samego króla, o którym mówi się w Joz 10,1 (Moore, Burney, Langrange), czy o
całkiem inną postać (Fernandez, Herzberg, Gray, Boling).
Adoni-cedeq (TM: ádönî-ceºdeq) był królem Jerozolimy (hebr. meºlek
jürûšälaºim). Hebrajska nazwa występuje tu po raz pierwszy w ST w formie
kompletnej i etymologicznie łączy się ją z nazwą posiadłości Szalema założyciela tego państwa-miasta, jak również z państwem-miastem, w którym czczono
bożka Szalem, czy w końcu w znaczeniu ogólnym z państwem-miastem pokoju.
W Rdz 14,18 występuje w formie skróconej jako šalem, a w dokumentach pozabiblijnych egipskich z XIX-XVIII stulecia jako rdzeń wsmm tj. rusalimum, a w
Tell- Amarna jako urušalim. (XIV w.) Według tych ostatnich dokumentów dowiadujemy się, że w połowie XIV w. miasto to miało obcego, zależnego od
452
Egiptu króla. Ludność Jerozolimy składała się z Hurytów i Amorytów, których
wasalem z ustanowienia Egiptu był pochodzący z Hurytów np. Abdi-PutuHepai, a następnie z Amorytów np. Adoni-cedeq. Było ono przez długi czas
zjednym z najsilniejszych centrów starożytnego Kanaanu, które dopiero jako
silną twierdzę Jebusytów (Sdz 19,10) udało się zdobyć w całości królowi Dawidowi (2 Sm 5,6n).
Czy występuje tu ta nazwa Jerozolimy w znaczeniu tylko historycznym?Z
dalszych ww. w tej części narracji, w której wyłania się nie tylko odmienne i
wyolbrzymione znaczenie Gibonu, aniżeli wynikałoby to z rozdziału IX Ksiegi
Jozuego. Również redaktor DtrN3 używa nazwy Jerozolima w Joz 10,1. 3. 5 itd.
raczej z racji teologiczno-kerygmatycznych, aniżeli historycznych. Stąd w przekładzie zastosowałem podwójną nazwę historyczną: Jerozolima- i kerygmatyczno-teologiczną: Jeruzalem (TM: jürûšälaºim: por. Słowo wstępne Redakcji Naukowej NT w: Przekład ekumeniczny na III Tysiąclecie. N.T. i Psalmy. Warszawa
2001, s. XVII)
J. Blenkingsopp (cyt. za: S. Gacek, Księga Jozuego, 209) uważa, że państwo-miasto Gibon mogło pozostawać w obrębie jurysdykcji króla Jerozolimy,
tak jak Betlejem, jak o tym świadczą listy z Tell el-Amarna. Gibon było również
jednym z państw-miast królewskich o ustroju republikańskim, które dysponowało własnym wojskiem. Stąd zrozumiałym były usiłowania króla Jerozolimy o
zorganizowanie koalicji przeciwko Gibonitom, po ich zwróceniu się w stronę
Izraela, aby z większymi siłami wojskowymi zmusić Gibonitów do aktu trwania
w jedności kananejskiej.
Przejście Gibonu na stronę Jozuego osłabiłoby znacznie siły wojskowe
królów amoryckich i wpłynęłoby na inne miasta-państwa, które idąc za przykładem Gibonitów poddawałaby się Izraelitom. Organizowanie koalicji przez Adoni-cedeqa (TM: ádönî-ceºdeq) było skierowane głównie przeciwko Gibonitom,
którzy przez umowę-przymierze z Izraelitami osłabili siłę militarną w/w koali-
453
cji. Uwydatnił to dtr redaktor, dodając, że Gibon było wielkim miastem, większym od Aj, a wszyscy jego mieszkańcy byli bardzo dobrymi żołnierzami (w. 2).
Adoni-cedeq (TM: ádönî-ceºdeq), król Jerozolimy tworząc zatem koalicję
wysłał poselstwa do czterech miast-państw, a mianowicie Hebronu. (TM:
Hebrôn), Jarmutu ((TM: jjjarmût), Lakisz ((TM: läkîš) i Eglonu. ((TM: eglon:
zob. Wstęp hist.-krytyczny, wyż.)
Królami w tych miastach państwach byli Hohama (TM: hôhäm). Imię to,
występujące w BH jako jedeny raz/hapax legomena/, w LXX oddaje się przez
Ailam, a Vg Oham. Etymologia tego imienia jest nieznana.
To drugie imię Piram (TM: Pir´äm) występuje również jak poprzednie w
tym w. 3 tylko jeden raz w całej Biblii. W LXX oddano je przez: Fidwn, a w Vg
przez Pharam. Stąd znaczenie etymologiczne za tymi starożytnymi przekładami
łączy się z nazwą zwięrzęcia, a mianowicie dzikiego osła.
Następne trzecie imię Jafii (TM: jäphîª`) L w LXX oddaje się przez L
Iefqa, V a w Vg czyta się jako Japhia. Stąd znaczenie etymologiczne łączy się z
czasownikiem hebrajskim rozjaśnićX (por. 2 Sm 5, 15)
Kolejne czwarte imię Debir (TM: Dübîr) oddaje się L w LXX przezX Dabir, a a w Vg z Dabir. Jej etymologiczne znaczenie należy łączyć najprawdopodobniej ze skrótem nazwy bóstwa czczonego w stolicy tego króla, a mianowicie
w Eglon, która etymologicznie oznaczała cielę, czyli bóstwo przedstawiane w
tej formie.
Adoni-cedeq (TM: ádönî-ceºdeq), król Jerozolimy wezwał królów tych
czterech państw-miast, aby wyszli naprzeciw Gibonitów (hebr. `álû|-´ëlaj… ´etGib`ôn).
Czasownik `álah wyraża czynność wstępowania, wchodzenia na górę Hebrajskiemu `álah odpowiada w j języku ugaryckim rdzeń `ih, który ma również
znaczenie militarne tzn. przygotować wyprawę zbrojną. Król Adoni-cedeq uzasadnił w swym wezwaniu cel wyprawy przeciw Gibonitom. Był nim pakt i zawarcie umowy-przymierza z Jozuem i Izraelitami (w. 4).
454
Sprzymierzona koalicja pięciu królów rozbiła obóz naprzeciw Gibonu,
rozpoczynając oblężenie tego państwa-miasta (w. 5).
W tej sytuacji Gibonici zwracają się o pomoc do Jozuego i Izraelitów widząc zagrożenie ze strony sprzymierzonych wojsk koalicyjnych, które w w. 5a
nazywa się również ogólnie jako koalicję królów amoryckich (TM: malkê
hä´émörî).
W w. 5, krócej niż w w. 3, mówi się tylko o koalicji pięciu królów z poszczególnych miast-królestw, nie wymieniając już imion własnych tychże królów. W w. 6d narrator dodał, że podczas pobytu delegacji Gibonitów u Jozuego,
najprawdopodobniej dla zwiększenia zagrożenia ze strony koalicjantów, iż do
tej koalicji należeli wszyscy królowie amoryccy, którzy mieszkają w górach. Oni
wszyscy połączyli się przeciw Gibonitom.
Jozue bezzwłocznie ruszył z odsieczą oblężonym Gibonitom z Gilgal tj. z
miejsca przebywania Arki (PJoz), gdzie obozował on z całym wojskiem
Występujące uogólnienia w tych wierszach wszyscy królowie amoryccy…
wszystek lud zbrojny… ze wszystkimi wojownikami mają na celu pouczenie teologiczne, iż wszyscy Amoryci, którzy wystąpili do walki z Gibonitami, a przez
to i z Jozuem oraz z Izraelitami jako ludem Jahwe zostaną wyniszczeni zgodnie
z obietnicą Jahwe, o czym DtrN3 pouczył w Mowie Jahwe do Jozuego: Nie lękaj
się, bo oddam ich w twoje ręce i nikt nie ostoi się przed tobą. (w. 8, por. wyż. 1,
9 itd.)
10,9-11 Zwycięstwo Jozuego nad koalicją pięciu królów
W w. 9 rozpoczyna narrator epicką opowieść o walce Jozuego z koalicją
pięciu krółów, od informacji, że Jozue wyszedł z Gilgal, gdzie obozował, do Gibonu przez całą noc. Mówiąc dokładniej, wymagało to według opinii komentatorów tego tekstu (np. Baldi, Woudstra, Gacek) od ok. 6 do 7 godzin marszu,
ponieważ miejscowości Gilgal od Gibonu znajdują się w odległości ok. 35 km
od siebie. Droga marszu wiodła najprawdopodobniej przez wadi Abu Retnah lub
455
et-Retneh w kierunku Michmas, a następnie przez Ramę do Gilgal (J. Garstang,
A. Fernandez), albo przez wadi el-Qelt i el Fawar, a następnie do Dżeba i Rama
(np. G. Dalman).
Jozue natarł na występującą zbrojnie koalicję pięciu królów niespodziewanie, po całonocnym marszu z Gilgal (w. 9), a Jahwe znów to sprawił, że oni
przerazili się na sam widok synów Izraela (w. 10a) Zastosowany w w. 10a czasownik hebrajski haman występujący jedyny raz w Księdze Jozuego w Biblii ST
znalazł zastosowanie zwłaszcza opisach wojennych, w których Jahwe udziela
pomocy Izraelowi w walce z nieprzyjaciółmi (E. Sanchez Cetina, Księga Jozuego, art. cyt. s. 444).
Wojska koalicyjne mogły być zgromadzone w jednym miejscu, najprawdopodobniej w Jerozolimie, jak sądzi znów S. Wypych (Wejście do Ziemi Obiecanej. Księga Jozuego, dz. cyt. s. 47), chociaż w w. 10a jest tylko mowa o klęsce pod Gibonem, i o tym, że wojska Jozuego ścigały pokonanych żołnierzy w
kierunku Bet-Choron aż do Azeqi i Maqqedy (w. 10b).
Pierwsza miejscowość Bet-Choron leży po zachodniej stronie od Gibonu i
etymologicznie łączy się ją z sanktuarium bożka Choron (TM: bêt-Hôrön LXX:
Wrwnin, Vg: Bethoron). Przejście z Gibonu w kierunku Bet Choron związane
jest z trzech kilometrowym wzgórzem od Górnego do Dolnego Bet-Choron i
nazywa się Bet-Ur. To wzniesienie utrzymuje się przeciętnie na wysokości ok.
660 m. p. p. m., a następnie wznosi się w wyższy plaskowyż o wysokości 776
m., a końcu nagle opada tworząc przełęcz, na której znajduje się wzgórze BetUr z osadami Bet-Choron Górne (617 m. p. m.) i Bet-Choron Dolne (300 m. niżej), kończące się doliną Ajjalon. Te miejscowości Bet-Choron Dolne, jak i Bet
Choron Górne znajdowały się na znanym szlaku prowadzącym z Jerozolimy do
Joppy.
Natomiast druga wymieniona w tym w. 10 miejscowość Azeqa oznacza
według etymologii szczelinę, przełęcz (TM: `ázëqâ, LXX: Azhka Vg: Azec) Łączy się ją dziś z tell Zakarijah, miejscowością położoną 2 km na północny za456
chód od Soko (Abel) lub z bardziej oddaloną na północ w kierunku Bet Choron
(North).
Prace wykopaliskowe prowadzone w latah 1896-1900 przez F. J. Blissa i
R. A. Macalistera doprowadziły tu do odkrycia resztek muru z różnych okresów
oraz najprawdopodobniej wieży i akropolu z czasów króla Roboama (S. Gacek,
Księga Jozuego, dz. cyt. 214).
Trzecią miejscowość w tym w. 10 Maqqeda według etymologii oznacza
grotę, miejsce dla pasterza (TM: maqqëdâ, LXX: Makhda, Vg Maceda). Nazwa
tej miejscowości występuje tylko w Joz. Identyfikuje się ją m. in. z el Mugar 21
km na zachód od doliny Ajjalon (Garstang, Coneder, Kichener). Inne lokalizacje
to: Deir ed Dibban , położone na południe od tell Zakarijah, Summeil, znajdujące się obok tell el Safijah (de Velde).Utożsamia się ją również z arabskim
Chirbet el-Heisum, oddaloną ok.2, 5 km na północny-wschód od tell Zacharija.
A. Albright łączył też tę miejscowość z tell el –Safijah, która znajdowała
12 km na północny zachód od Eleuteropolis, którą F.M. Abel wyjaśniał, iż ta
nazwa Eleuteropolis u historyka Euzebiusza oznacza kierunek na północ, tzn. w
stronę Beit el Dżemal, czyli położoną w okolicach Chirbet el-Keisum. Znajduje
się tu mnóstwo grot, w których mogli znaleźć schronienie pokonani wojownicy
wojsk koalicyjnych.
W w. 11a ,łącząć z Jahwe odniesione zwycięstwo, redaktor DtrN3 dodatkowo podał, iż gdy żołnierze wojsk koalicyjnych uciekali przed wojskiem Jozuego w tamtą stronę aż do Azeqi rzucił Jahwe wielkie kamienia z nieba. Historycznie na podstawie źródeł (Q, DtrQ, DtrH 1+2: zob. Wstęp hist. kryt. wyż.) w
tekście pierwotnym przypisywano zwycięstwo Jozuemu i jego żołnierzom, którzy użyli w walce ,masowo występujących w tych górskich terenach, kamieni.
Proces teologizacji tej narracji epickiej w pierwszej wersji przebiegał po
dodaniu imienia Jahwe w w. 11a w kierunku interwencji Jahwe z niebios, co
wyjaśniali ,jedni egezegeci ,działaniem Jahwe w postaci drobnych kawałków
meteorytów, które w czasie burzy mogły spadać z deszczem (zob.Camet, Vonk)
457
lub inni biorąc pod uwagę notę w w. 11b, gdzie pojawia się uzupełnienie w
postaci dodatkowego zwrotu: kamienie gradu , iż stało się to wszystko pod
wpływem bardzo dużego gradu,nawet o ciężarze 1 kg. ( zob.Hummelauer, Fernandez, Baldi, Stańczyk, Woudstra i inni.).
Co sądzić o tych opiniach?
Wydaje się, że proces teologizacji i połączenia zwycięstwa z Jahwe i
udzielonej pomocy w postaci kamieni z gradu w w. 11b nastąpił wtedy, gdy
DtrN2+3 włączyli do opisu poetycki utwór o zatrzymaniu słońca z Księgi Jaszar
/Szir (ww. 12-14. 15: zob. Ekskurs IV: Wpływ heliocentrycznej teorii budowy
wszechświata M. Kopernika (1473-1543) i nauki Galileusza/Galileo Galilei
(1564-1642) na interpretacje perykopy w Joz 10, 12-15, niżej.)
10,12-14.15: Poetycki opis o zwycięstwie i zatrzymaniu słońca
Egzegeci mówiąc o formie literackiej tej perykopy zastanawiali się najpierw, czy mamy tu do czynienia tylko z prozą, czy tylko z poezją, czy z połączeniem poezji z prozą? Po badaniach i rozwoju nauk astronomicznych (zob.
Ekskurs IV: Wpływ heliocentrycznej teorii budowy wszechświata M. Kopernika
(1473-1543) i nauki Galileusza/Galileo Galilei (1564-1642) na interpretacje perykopy w Joz 10,12-15, niżej.) zaczęto przyjmować tylko coraz częściej wariant
drugi i trzeci.
W tym drugim wariancje byłby w Joz 10,12-14.15 dokładny i oryginalny
cytat z księgi Jaszar /Szir (Sprawiedliwego/Pieśni: Q), a w trzecim połączenie
tego dokładnego i oryginalnego cytatu z Księgi Jaszar/Szir, prawdopodobnie z
mniejszej jednostki literackiej z tego utworu, a mianowicie Pieśni o słońcu, które w tym wariancie trzecim mogły być zaczerpnięte już z dtr źródła (DtrQ,
DtrN1) i dostosowane przez redaktorów Dtr (DtrN2+3) do opisywanego zwycięstwa Jozuego nad koalicją pięciu królów występujących przeciwko Gibonitom.
Redaktorzy tej rozszerzonej perykopy do obrazów: wielkie kamienia z
nieba, kamienie z gradu (w. 11*: DtrH1+2) wprowadzili w celu uwydatnienia
458
szczególnej pomocy i interwencji Jahwe w walce przeciw wrogom Gibonitów
jeszcze nowe elementy literackie w postaci kosmicznych potęg (DtrN2), eksponując element cudowności o zatrzymania słońca i księżyca (DtrN3) jeszcze szerzej interpretując starożytną Pieśń o słońcu z Księgi Jaszar/Szir (szerzej na ten
temat zob. Wstęp historyczno-krytyczny, wyż., jak również: Ekskurs IV: Wpływ
heliocentrycznej teorii budowy wszechświata M. Kopernika (1473-1543) i nauki
Galileusza/Galileo Galilei (1564-1642) na interpretacje perykopy w Joz 10,1215, niżej.)
W poezji biblijnej często stosowano tzw. przenośnie kosmiczne, zwłaszcza w eposach o wojnach. Np. w Sdz 5,20 czytamy, że gwiazdy z nieba walczyły
na swoich drogach przeciwko Siserze. W systemie geocentrycznym problem
tzw. zatrzymania słońca w wyjaśnieniach naturalistycznych nie sprawiał większej trudności, natomiast po odkryciach Kopernika (1473-1543) i Galileusza
(1564-1642), czyli w systemie heliocentrycznym było to z punktu widzenia nauk astronomicznych nie tylko nie do przyjęcia, ale błędne w świetle nowych odkryć astronomicznych. Jako argumentacji przeciwko nowej nauce o układzie heliocentrycznym wszechświata użyto tego właśnie tekstu biblijnego o zatrzymaniu słońca, który został w dokumencie w 1633 r w sprawie Galileusza zinterpretowany w sposób literalny.
Po dziele Mikołaja Kopernika (1473-1543) O obrotach sfer niebieskich
(De revolutionibus orbium coelestium, 1543), w którym udokumentowano naukowo układ heliocentryczny budowy wszechświata ,w tłumaczeniu również tekstu w Joz 10,12-14 zaczęto odchodzić od jego literalnej interpretacji. Zamiast
dosłownej interpretacji w Joz 10,12-14 o zatrzymania słońca i rotacji ziemi poszli egzegeci w kierunku interpretacji, odwołujących się w tzw. cudzie słońca do
jego zaciemnienia i ponownego rozjaśnienia na wskutek zjawisk atmosferycznych np. burzy lub astronomicznych tj. zaćmienia słońca, które zostało odebrane
przez walczących jako zatrzymanie, milczenie słońca (zob. Hab 3,11; Ps 18,816; Syr 46,4; por. Hbr 3,11).
459
Obok interpretacji naturalistycznej i literalnej w wyjaśnianiu tego tekstu
zaczęły pojawiać się tłumaczenia odwołujące się do tekstów greckich i rzymskich. Np. Agamemnon w Iliadzie Homera wypowiada modlitwę podobną do
prośby Jozuego 10,12n: O Zeusie niech słońce nie zachodzi, aż zniszczę Troję
(cz. II, 412).
Podobnie Junona chcąc ocalić Greków prześladowanych przez Trojańczyków przyśpieszyła zachód słońca do Oceanu, aby Achajczycy mogli szybciej
odpocząć od prześladowań (cz. XVIII, 239). Minerwa zaś przedłuża noc, aby
Ulisses i Penelopa mieli więcej czasu na swe uczucia (cz. XXIII, 243n).
Stąd twierdzono coraz częściej wśród egzegetów, że tekst Joz 10,12-14
trzeba wyjaśniać według zasad poezji, co potwierdzili ze strony Kościoła katolickiego sekretarz Papieskiej Komisji Biblijnej A. Miller i jej członek A. Metzinger przyjmując, iż w Joz 10,7-11 mamy prozaiczną relację tej sprawy, a w
Joz 10,12-14 jej wersję poetycką.
Możemy zatem powiedzieć, że w obu perykopach zarówno epickiej, jak i
poetyckiej chodzi o odniesienie zwycięstwa nad sprzymierzonymi wojskami
Amorytów z pomocą Jahwe. Jozue zatem prosił Boga-Jahwe o pomoc i ta zbawienna pomoc w walce z wrogami została mu udzielona najpierw w postaci burzy gradowej, która rozproszyła nieprzyjaciela, w części już pokonanego zbrojnie, podstępem i zaskoczeniem ,oraz kamieniami zrzucanymi z gór przez Jozuego i jego żołnierzy. Te wydarzenia interpretowane najprawdopodobniej w dziełach DtrH1+2 najpierw jako grad kamieni (zob. BPL ad loc.), a następnie w w/w
opracowaniach z Jahwe i dtr rozszerzeniach tekstu, czyli w tzw. procesie teologizacji, połączono z kamieniami z nieba, które wyjaśniano jako kamienie gradu
(por. Joz 10,11b), a w historii egzegezy również jako rzadkie zjawiska kosmiczne w postaci spadających meteorytytów. W tej interpretacji literalnej jako
burzy gradowej, czy raczej jako gradu kamieni, która dokończyła dzieła zwycięstwa, chmury się rozstąpiły i słońce zaczęło ponownie świecić, co mogło być
odebrane przez walczących, jako nadejście powtórnego dnia. A zatem wyraże460
nia poetyckie stań słońce... i ty księżycu w Joz 10,12 przejęte ze starej pieśni z
Księgi Jaszar /Szir do bitwy z wrogami Gibonitów i odniesionego na nimi zwycięstwa w dolinie Ajjalonu przez Jozuego i jego wojowników oznaczało ponowne ukazanie się słońca (por.S. Wypych, Wejście do ziemi obiecanej. (Księga Jozuego) dz. cyt., s. 47n; Inne hipotezy :zob. S. Gacek, Perykopa Joz 10,12-15 w
opinii egzegetów. w:Tenże, Księga Jozuego, dz. cyt. s. 375-386 i podana tu obszerna, zwłaszcza dawniejsza bibliografia do tych kwestii, tamże, s. 218-219)
T. Brzegowy (Księga Jozuego, s. 90), opierając się na obszernej bibliografii na ten temat, sprowadza za :A. Stellini (Giosue/NVB 6, Roma: Edizione
Paoline 1968, s. 76nn) te problemy historyczno-literacko-teologiczne do dwóch
kategorii hipotez wyjaśniających ww. 12-14, a mianowicie najpierw wymienia
hipotezy traktujące ww. 12-14 jako dalszy ciąg narracji, w której obok wydarzenia cudu gradu pojawiłby się cud zatrzymania słońca (literalnie i naturalistycznie: zob. wyż.)
W drugiej kategorii hipotez wyjaśniających ww. 12-14, które dominują u
współczesnych egzegetów zgodnie z przesłaniem encykliki Piusa XII: Divino
afflante Spiritu, w której nie zaleca się szukać rozwiązań nadzwyczajnych i
pseudonaukowych, skoro można je wyjaśnić z uwzględnieniem w Biblii różnych
rodzajów literackich.
A zatem ww. 12-14 mają charakter poezji-pieśni, która została włączona z
innego źródła między w. 11 i w. 15 tj. w zakończenie narracji epickiej o bitwie
(por. wyż.).
Księgę Jaszar, tłumaczoną jako Księga Sprawiedliwego lub Pieśni (zob.
Wstęp historyczno-krytyczny, wyż.) uwzględnia się w dziele DtrH-P-N (1-2 KrlJoz) wyraźnie w 2 Sm 1,18 i najprawdopodobniej również w modlitwie dedykacyjnej Salomona w 1 Krl 8,13. Stanowiła ona być może zbiór pieśni narodowych
lub poetycką refleksję do historii Izraela, która powstała we wczesnych czasach
królewskich (M. Görg, Josua, s. 50). Najprawdopodobniej wykorzystał to źródło
(Q) DtrH, który w prezentowaniu dziejów królów ,stosując schemat dtr odwo461
ływał się do różnych źródeł (np. przy dziejach Salomona do sëºper Dibrê šülömò
tj. Ksiegi dziejów Salomona; zob. szerzej: J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt.
79nn.)
Kolejni redaktorzy tej perykopy (por. wyż.) kształtowali jej ostateczne oblicze literackie i sens teologiczny (zob. Powstanie i kompozycja Księgi Jozuego
w świetle najnowszych badań i poglądów współczesnych egzegetów, w: Wstęp
hist.-kryt. wyż).
10,16-27: Tragiczny los pięciu królów w jaskini Maqqedy
Jak wynika z w. 15 Jozue i cały Izrael wrócił do Gilgal, co stoi w opozycji do miejsca akcji w następnej perykopie o rozprawie Jozuego z pięcioma królami, którzy się ukryli w jaskini Maqqedy (TM: maqqëdâ ; LXX: Makhdan). W.
15 brzmi podobnie jak w. 43. Stąd M. Noth sądził, że ww. 16-17 stanowią nową,
niezależną od poprzedniej jednostkę narracyjną o charakterze etiologicznym
(por. w. 27b), a królowie ukryci w jaskini, koło Maqqedy nie byli tymi samymi
władcami, o których jest mowa w poprzedniej narracji. Byliby to zatem całkiem
inni królowie, którzy nie byli związani z koalicją antygibonicką.
J.A. Soggin, przyjmując tę opinię M. Notha, podkreślił, że podstawową
jednak tradycją tekstu była ta o pięciu królach z koalicji antygibonickiej, która
została w tym opowiadaniu powiązana z innymi podobnymi przekazami, w których usiłowano przedstawić, że Izraelici w podobny sposób prowadzili walkę i
zajmowali ziemię, jak inne ludy. Ilustracjami tych sposobów walki były narracje
o objęciu w posiadanie ziemi Kanaan i o wypełnieniu obietnicy Jahwe w tej całej części Księgi Jozuego ,tj. Joz 5,13-11,23 (por. wyż.) .
Według Joz 15,41 jaskinia Maqqedy mogła znajdować się w pobliżu Lakisz i stąd dzisiaj bywa utożsamiana z miejscowością z tel ed-Duwejr, która jest
położona ok. 40 km na południowy zachód od Jerozolimy i 24 km na zachód od
Hebronu (TM: Hebrôºnâ; zob. niżej: w. 36). Pierwsze pisemne źródła o tej miejscowości Maqqeda (TM: maqqëdâ ; LXX: Makhdan )pochodzą z XIV w. przed
462
Chr. W czasach pierwszego Izraela zostało ta miejscowość przydzielona plemieniu Judy i stanowiła drugie,co do wielkości po Jerozolimie miasto. Jaskinię
Maqqedy umiejscawia się również w pobliżu miasta Eglon, czyli łączy się go z
dzisiejszym tell el- Hesi, które znajduje się ok. 15 km na południowy zachód od
Lakisz. Należało ono również później do plemienia Judy (por. wyż.). Opowieść
o rozprawie z pięcioma królami wieńczy zwycięstwo Jozuego i jego wojska. Jozue nakazuje zamknąć wejście do jaskini kamieniami i postawić straże. Wojsko
Jozuego ma zadania priorytowe, zgodnie z prawem klątwy (hebr. cherem), aby
ścigać pokonanych i pozbawić ich życia. Wielu jednak wojownikom udało się
dotrzeć do swoich miast warownych i tam znaleźć schronienie. W końcu zajęto
się uwięzionymi pięcioma królami, których w w. 23 wymienia redaktor imiennie, podobnie jak w ww. 3 i 5.
Po wyprowadzeniu uwięzionych królów Jozue polecił przywódcom, którzy z nim walczyli (TM: qücînê ´anšê hammilHämâ) postawić swoje stopy na
szyjach tych pięciu pokonanych władców koalicji antygibonickiej ,w celu wizualnego zaznaczenia zwycięstwa (w. 24). Ten gest postawienia stopy na szyi lub
barkach pokonanego był w również znakiem poniżenia i unicestwienia wroga
(zob. Ps 110,1; 1 Krl 5,17; por. Rdz 1,28; Ps 8,7). W całym świecie starożytnego
Bliskiego Wschodu na rzeźbach egipskich, asyryjskich i babilońskich przedstawiano w ten sposób zwycięzców, jako trzymających stopy na szyi lub na barkach pokonanego wroga na znak zwycięskiej glorii (ANEP 393).
Tej zwycięskiej chwały Jozuego i jego wojowników towarzyszyło zgromadzenie
wszystkich mężów Izraela (TM: Kol-´îš jiSrä´ël: w. 24b: DtrN3) do których Jozue skierował swe słowa w. 25: Nie lękajcie się i nie upadajcie na duchu…Tymi
samymi słowami w Prologu Księgi Jozuego Jahwe umacniał w w swych Mowach lud i jego przywódcę Jozuego (zob. Joz 1,6. 7. 9. 18: DtrN3). Wypowiedzi te należały do podstawowej terminologii przy zawieraniu przymierza ludu z
Jahwe (zob. Wj 34,14),jak i przy jego odnowie, i jako takie stanowią również
463
główne przesłanie w Księgi Jozuego (zob. Joz 1,6. 7. 8. 9. 18; por. zwł. Joz
24,1nn:DtrN3).
Według narratora, zgodnie z prawem klątwy (hebr.cherem) w radykalnej
jego wersji, pozabijano wszystkich królów, a ich ciała zawieszono na drzewach
(w. 26a: Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w
świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw,niżej). Według Prawa w Pwt
21,23 mogli oni wisieć tylko do zachodu słońca, o czym w w. 26b pouczył dokładnie redaktor DtrN3, zachęcając równocześnie do radykalizmu i wierności w
zachowywaniu Prawa Przymierza (zob. ww. 26b-27a). Następnie powołując się
na kamienny monument, który przetrwał do czasów redaktora przypomina on z
dziejów Jozuego epizod, który ma zachęcić następne pokolenia Izraelitów nie
tylko do radykalnego przestrzegania Tory, ale również do wiary w zwycięstwo
nad wrogami i posiadanie tej ziemi za cenę wierności Jahwe.
10,28-39: Zwycięstwa na południu Kanaanu: Zdobycie sześciu miast
Podobnie jak w poprzednich narracjach stosując schemat: opis wyprawy
przeciw miastu-zdobycia go –wypełnienia prawa cheremu/klątwy (zob. Joz
2,8nn) przedstawili redaktorzy dtr i postdtr zdobycie sześciu miast na południu
Kanaanu. Trzy spośród nich walczyły w koalicji antygibonickiej, a mianowicie
Chebron, Lakisz i Eglon (zob. Kom. wyż.). Natomiast według danych historycznych Jerozolima i Jarmut nie zostały zdobyte wtedy w czasach Jozuego, dopiero
w czasach króla Dawida (zob. 2 Sm 5,6-9). Redaktor DtrN3 nazwę król Jerozolimy-Jeruzalem w w. 23, podobnie jak w Joz 10,1. 3. 5 raczej z racji teologiczno-kerygmatycznych, aniżeli historycznych. (W przekładzie zostosowałem podwójną nazwę historyczno-kerygmatyczno-teologiczną: Jerozolima-Jeruzalem
(por. wyż.).
Według redakcji postdtr PJoz tego samego dnia zostały zdobyte Maqqeda
(w. 28; zob. Kom. Joz 10,10 wyż.) i Libna (ww. 29-30).
464
Miasto Libna (TM: libnâ) etymologicznie oznacza białe miasto, które
LXX transkrybuje w podwójnej wersji jako Lebna i Lumna, a Vg podaje tylko w
pierwszej wersji tj. Lebna.
Dzisiaj utożsamia się to miasto według jednych uczonych (Albright, Elliger, Noth, Abel) z Tell Bornat, ok. 9 km od Lakisz, a według innych (Simons,
Garstang, Baldi) z Tell El-Safi, położone na zachód od Azeqi (por. niżej).
W drugi dzień (postdtr oprac.: PJoz) zdobył Jozue i Izrael Lakisz (TM:
läkâ ; ww. 31-32). Według noty historycznej (DtrH/?/) dla udzielenia wsparcia koalicyjnego miastu Lakisz przybył Horam, król Gezer z odsieczą do Lakisz
(w. 33a). Miasto to było położone ok. 35 km na zachód od Jerozolimy. Sprzymierzone wojsko i jego król podzieliło los miasta Lakisz i jego króla (w. 33b).
Następnymi miastami zdobytymi przez Jozuego i jego wojowników były
Eglon, Chebron i Debir (TM: `eglöºnâ; Hebrôºnâ; Dübìºrâ: ww. 34-38; zob. Joz
10,3 i Kom. wyż.).
Ostatnie z wymienionych sześciu miast zdobytych przez Jozuego Debir
(TM: Dübìºrâ) oznacza najprawdopodobniej słowo/?/ zostało transkrybowane
jako egipskie bt-tpr; w LXX oddane w podwójnej wersji jako Dabir i dabin, a w
Vg czyta się jako Debera.
Egzegeci lokalizują i łączą tę miejscowość najpierw z Tell Beit Mirsin,
położoną od ok. 17-20 km na południowy-zachód od Hebronu (Albright), następnie z Chirbet Terramah, ok. 9 km od Hebronu (Noth), jak również z Chirbet
Zanuta, na południowy-wschód od ed-Daharijeh (Elliger) czy Daharujeh, 20 km
na południowy zachód od Hebronu (Abel). Inne lokalizacje to: Chirbet Rabud,
13 km od Hebronu (Halling), czy El zahirijah, 5 km na południowy zachód od
Chirbet Rabud (Conde, Kitchener, Sanchez)
Schematyczny opis zdobycia sześciu miast w południowym Kanaanie i
przedstawienie kampanii Jozuego jako błyskawicznego zwycięstwa nie pokrywa
się z historycznymi faktami, choćby przedstawionymi w Joz 15,13-17, czy w
Sdz 1,10.15, według których ekspansja pierwszego Izraela dokonywała się po465
woli i stopniowo. Polegała on nie tyle na wycinaniu w pień ludności Kanaanu,
ile raczej na jej powolnym podporządkowaniu i wchodzeniu z nią w różne układy gospodarczo-polityczno-rodzinne.
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny
W procesie teologizacji i idealizacji uwypuklono myśl historio-zbawczą,
iż ziemia Kanaan należy się słusznie Izraelowi jako dar i obietnica Jahwe.
Dzięki miłości zbawczej i wierności Boga podobnie jak pierwszy Izrael w czasach Jozuego (ok. 1230 -1200 r. przed Chr.) i dziś Izrael VI stulecia przed Chr.,
kiedy zredagowano tę część Księgi Jozuego ma prawo do ziemi i nie musi tułać
się po ziemi obcej.
Ten jednak dar ziemi ze strony Jahwe wymagał odpowiedzi ze strony
Izraela w postaci wierności prawu Przymierza, zwłaszcza unikaniu bałwochwalstwa i zaniechaniu przejmowania zwyczajów żyjących obok, czy razem z Izraelem ludów (DtrN1+2+3).
Nadto dla tych redaktorów dtr nie tyle sukcesy militarne Jozuego i
pierwszego Izraela były godne podkreślenia i istotne w zdobywaniu ziemi, ile
raczej pomoc Jahwe (por. zwł. Ps 121,2: Oblicze teologiczno-kerygmatyczne
Księgi Jozuego: w: Wstęp hist. kryt., cz. III.)
Plemiona Izraela, w których żyli i tworzyli redaktorzy tej części Księgi
Jozuego często zapominali o tej Bożej pomocy i tylko sobie przypisywali sukcesy polityczno-gospodarczo-socjalne w kraju.
10,40-43: Podsumowanie i opis granic zdobytych miast południowego Kanaanu
Po schematycznie przedstawionej narracji o zajęciu sześciu miast w południowym Kanaanie następuje podsumowanie (summarium), w którym przedstawiono dokonania w przejmowaniu południowego Kanaanu. Ten zajęty w
466
różnym czasie cały kraj na południu (w. 40) został ujęty w cztery rejony (TM:
hähär wühanneºgeb //wühaššüpëlâ //wühä´ášëdôt //wü´ët Kol-malkêhem), a
mianowicie hähär wühanneºgeb, czyli najpierw wzgórza Negeb, tj. suchy step na
południu o bliżej nieokreślonych granicach. Nastepnie nizinę nad Morzem Śródziemnym zwaną Szefela (TM: šüpëlâ), którą częściowo zajmowali Filistyni.
Trzeci z kolei rejon to górskie zbocza (TM: hä´ášëdôt) dosłownie teren opadający, tzn. brzeg morza, lub potoku (Abel) lub stoki gór Judy, opadające w kierunku Morza Śródziemnego na zachodzie, jak i prawdopodobnie na wschodzie
Jordanu i Morza Martwego (Fernandez, Baldi, Stańczyk).
Czwarty rejon stanowiły ziemię wszystkich tych królów (TM: Kolmalkêhem), tzn. królów sześciu miast wymienionych w ww. 16-27 (por. Kom.
wyż.). Jozue zatem pokonał wszystkich królów na tych terenach (w. 40a).
Zgodnie z prawem klątwy (hebr. cherem), które ma w tym w. 40a również
podobnie jak u ościennych ludów charakter radykalny, nikt z tych królów nie
uszedł z życiem. Nadto zgodnie z tym prawem przypisano to polecenie Bogu
narodowemu, tj. Jahwe, który Jest Bogiem Izraela (w. 40b: zob. Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy w Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i
biblijnych świadectw, niżej)
W w. 41 podano nadto bliższe granice zajętych ziem przez Jozuego na południu kraju, które sięgały od Kadesz-Barnea (TM: qädëš Barnëª`: LXX: Kadhj
Barnh, Vg: Cadesbarne), które według etymologii oznacza miejsce (ew. sanktuarium) Kłótni. Inna nazwa tej miejscowości to: En-Miszpat utożsamiana dziś z
arabską miejscowościa Ain El-Kueirat (WAB, 147), jak i z oazą o tej samej nazwie transkrybowaną jako Kedeis/ Quedeis (por. S. Łach, Ubach, Savignac), leżącą ok. 100 km na południowy zachód od Morza Martwego. Był to najdalej
wysunięty teren na południe kraju.
Na zachodzie tę granicę stanowiła miejscowość Gaza (TM: `azzâ LXX,
Ga, zhj, Vg: Gaza). Miasto to należało do związku pięciu państw-miast filistyńskich (Sdz) tzw. pentapolu, który odgrywał w późniejszym okresie wielką rolę
467
w handlu. Biblijne miasto Gaza identyfikuje się dziś z Tell al- Adżdżul, położone 6 km na południe od współczesnej Gazy, prawie nad samym Morzem Śródziemnym, 70 km na południe od Jaffy.
Trzeci region graniczny w w. 41 to ziemia Goszen, która nie dotyczy terenów w delcie Nilu, znanych z Rdz 45,10, lecz obejmuje obszar między górami
Judy, a Negebem na południe od Daharijeh (Noth, Aharoni, Woudstra), lub teren nad Jordanem (Keil, Delitzsch), lub też na południowym –wschodzie Kanaanu (Simons), w okolicach miasta Goszen (por. Joz 15,51), które łączono z miastem Debir (Macho, Boling). Najprawdopodobniej były to tereny, których granic
nie da się dokładnie określić (Fernandez).
III. Zamysł teologiczno-teologiczny oraz kultyczno-religijny w Joz 10,40-43
Redaktorowi (DtrN3) tego podsumowania(summarium) chodziło o podkreślenie wielkości zwycięstwa nie tyle Jozuego i wojowników, ale samego Jahwe. Stąd w tych wierszach powtarza się stale termin hebrajski kol tj. cały,
wszystek np. cały kraj (dosł. ziemię; TM: Kol-hä´äºrec ww. 40. 41).
W w. 42 mówi się nawet o wszystkich królach (TM: Kol-hammüläkîm) I
podkreślając nadto nadzwyczajność i wyjatkową pomoc Jahwe przez ten dodatek, iż uczynił to Jozue w czasie jednej wyprawy, albowiem Jahwe Bóg Izraela
walczył za niego.
Podobnie jak w w. 15, również w w. 43 znajduje się informacja o powrocie Jozuego wraz całym Izraelem do obozu w Gilgal, którą niektórzy egzegeci
tłumaczą nie tylko literalnie i topograficznie, ale teologicznie i w sensie duchowym, jako przesłanie religijne i teologiczne, iż wszyscy mają czcić tylko Jahwe,
czyli powinni odejść od bałwochwalstwa i wrócić do Gilgal w znaczeniu religijnym tj. powrócić do prawdziwego kultu Jahwe, jak to miało miejsce w czasach
Jozuego w tym sanktuarium w Gilgal, w którym znajdowała się Arka Przymierza (PJoz).
468
Bibliografia:
F.M. Abel, La question Gabaonite et l`onomasticon, w: RB 43 (1934), 355;
M. Noth, Die fünf Könige in Höhle von Makkeda, w: PJB 38 (1937) 26-36.
J. Dus, Gibeon: Eine Kultstätte des SMS und die Stadt des benjaministischen Schicksals, w: VT 10 (1960) 353374;
J. Blenkinsopp, Are there trace of the Gibeonite covenant In Deuteronom?, w: CBQ 28 (1966), 207-219;
H. Haag, Gibeon, BL 2, 587;
R. Sanchez, Gabaon, Enc. della Bibb, t. 3 (1970), 531;
W.G. Dever, H.D. Lace, R.G. Bullard, D.C. Cole, J.D. Seger, Vorberichte über die Grabungen von 1964-1973,
w: IEJ 15 (1965) 252n; 16 (1966) 277n; 17 (1967) 274n; 19 (1969) 241N; 20 (1970) 117. 226n; 22 (1972) 158161. 240-242; 2391973) 247-251; 24 (1974) 134n;
A. Diez Macho, Gosen, w: Enc della Bibb. t. 3, 1335-1340.
S. Gacek, Perykopa Joz 10,12-15 w opinii egzegetów, w: Księga Jozuego, s.375-386 i podana tu obszerna,
zwłaszcza dawniejsza bibliografia, tamże, s. 218-219,
T. Brzegowy, Księga Jozuego.,w: Tenże, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 20023, 43-92.
s. 90 nn;
A. Stellini, Giosue/NVB 6, Roma: Edizione Paoline 1968, s. 76nn;
S.Wypych.,WejściedoZiemiObiecanej(KsięgaJozuego).,w:Księgi historyczne Starego Testamentu.
Dziejopisarstwo izraelskie.Wprowadzenie w myśl i wezwanie Ksiąg biblijnych 2.,red.J.Frankowski i współred.
S.Wypych,Wyd.UKSW,Warszawa 2006,s.19-75.zwł. 47n.
g. Zwycięstwa na północy Kanaanu (11,1-23)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 11,1-23
W kolejnym opowiadaniu-narracji akcja przenosi się na północ ziemi
Obiecanej. Nie uwzględnia się w niej terenów wokół wzgórz Efraima i równiny
Ezdrelon. Pod wpływem zwycięstw i dokonań pierwszego Izraela Jabin, król
Chasoru organizuje koalicję przeciwko Jozuemu na wzór miast-państw na południu Palestyny. Opowiadanie-narracja w swym układzie i treści przypomina poprzednie, a zwłaszcza tę, w której przedstawiono zajęcie ziemi Kanaan na południu Palestyny.
Przyjmują niektórzy egezegeci, że większość współczesnego tekstu ma
pochodzenie przeddtr i związki ze starszym tekstem z Sdz 4-5, w którym jest
mowa o tym samym wydarzeniu, z tym jednak, że w Sdz 4,2nn jest dodatkowo
469
mowa o Siserze, jako wodzu wojsk, a w Joz tylko o Jabinie. Wydaje się jednak,
że chodzi tu o dwie bitwy najpierw pod Chasor, a potem przy wodach Merom,
lub w odwrotnej kolejności. Warstwę podstawową i historyczną stanowiły najprawdopodobniej dwa szczegóły, a mianowicie zniszczenie Chasor i walka
pierwszego Izraela z ludnością miast-państw Madonu, Szimronu i Akszafu. I tutaj ludność półkoczowniczego Izraela osiedliła się zajmując tereny w pobliżu
wód Merom, co spowodowało konflikt zbrojny z tymi trzema miastamipaństwami. Z tych przeddtr tradycji, do jakich zalicza się u zwolenników Hexateuchu w tym opowiadaniu kompilację źródła J+E, jak i późniejszych dodatków
w postaci ww. 21-23 oraz uzupełnień powstało pierwsze dtr opracowanie DtrQ
czy DtrH (zob. wyż. Wstęp historyczno-krytyczny). Zasadniczy wpływ, obok
Sdz 4-5 (por. wyż. zob. S. Wypych, 49; S. Gacek, 229), miały na to opowiadanie
deuteronomistyczne opracowania DtrP, DtrN, a zwłaszcza najbliższe sąsiedztwo
z tekstem Joz 10, 1nn. Wtedy to analogicznie ułożono to opowiadanie przedstawiając zawarcie koalicji północnych miast-państw na wzór koalicji południowej
(10, 1nn) i związano zajęcie tych miast-państw północnego Kanaanu ze zniszczeniem głównego miasta-państwa Chasoru, dodając to zgodnie ze stosowanym
prawem klątwy (hebr. cherem), przypisując te dwa zwycięstwa Jozuemu, akcentując dodatkowo potęgę wojska koalicyjnego (11, 4), aby uwydatnić w opracowaniach DtrP i N we fragmentach z Jahwe teologiczny aspekt, iż sprawił to
wszystko Jahwe (11,6).
Jednak najbliższą dtr wersję tej narracji trzeba najprawdopodobniej łączyć
z historycznym wydarzeniem zniszczenia Galilei przez asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III w 733 r. (M. Goerg, Josua 55, por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów). Młodsze prace dtr, zwłaszcza DtrN1 szły w kierunku wypełnienia prawa
cheremu (ww. 11-12), przy czym w w. 14, czyli już w opracowaniu DtrN2 następuje złagodzenie tego prawa. Nadto najmłodszym opracowaniu DtrN3 w w. 3
dodano większy zasięg koalicji, jaką zawarł Jabin, król Chasoru przeciwko Jozuemu.
470
W tak uformowanym opowiadaniu-narracji możemy wyróżnić aktualnie
następujące fragmenty dotyczące tworzenia koalicji na północy Palestyny przeciwko Jozuemu (ww. 1-3), bitwy przy potoku Merom (ww. 4-9), jak również zajęcia twierdzy Chasor i innych miast galilejskich (ww. 10-15) oraz granic zajętych obszarów (ww. 16-23).
II.Egzegeza:
11,1-3: Jabin, król Chasoru tworzy koalicję na północy Kanaanu przeciwko
Jozuemu
Podobnie jak w Joz 9,1 i 10,1 w 11,1 przedstawiono utworzenie koalicji
używając takiego samego zwrotu hebrajskiego: wajühî Kišmöª tj. i stało, gdy
usłyszał/dowiedział się/ Jabin, król Chasoru…. W przeciwieństwie do innych
w/w tekstów w w. 1a brakuje dopełnienia w postaci, o czym dowiedział się Jabin, król Chasoru? Z najbliższego kontekstu wynikałoby, że bezpośrednią przyczyną utworzenia koalicji było zwycięstwo Jozuego w okolicach Gibonu (zob.
Joz 10,1nn i Kom. wyż.).
Imię Jabin, król Chasoru (hebr. Jäbîn me|lek-Häcôr) może być nie tyle
imieniem własnym, ile raczej nazwą dynastyczną, przyjmowaną przez wszystkich królów w Chasor, podobnie jak w Sdz 4,2-24. Według etymologii oznacza
ono: x jest mędrcem. Siedzibą tych królów było Chasor (Häcôr), które według
etymologii oznacza ogrodzony plac, twierdzę. W tekstach egipskich z Tell elAmarna wymienia się je w formie spółgłoskowej jako Hdwr, jak i jako Chasura.
Dziś utożsamia się je z Tell el Keda (h) i z Tell Waggas, które są oddalone ok.
18 km na północ od jeziora Galilejskiego. Prowadzone tu prace wykopaliskowe
w latach 1927-1928 (J. Garstang) i 1955-58 (Y. Yadin) pozwoliły w Tell elKeda (h) wyróżnić dwadzieścia różnych warstw, z których najstarszą z nich łączy się z okresem Wczesnego Brązu I (ok. 3150-2850). Starożytne Chasor było
w czasach kananejskich ufortyfikowanym miastem, które składało się z dwóch
części, a mianowicie ze wzgórza, obejmującego ok. 30 akrów ziemi i większe471
go, bo liczącego ok. 175 akrów prostokątnego obszaru, ogrodzonego murem od
północy. W warstwie archeologicznej XIII datowanej na XIII stulecie przed Chr.
znaleziono ślady zniszczeń i podpaleń, które złączono z czasami Jozuego, chociaż zdobycie i zniszczenie tej twierdzy mogło być spowodowane przez inne ludy i w innym czasie.
Na kanwie tej warstwy historycznej w/w redaktorzy dtr stworzyli opowiadanie-narrację, dodając do walk Izraelitów, naj-prawdopodobniej plemienia Neftalego, które osiedliło się w okolicach wód Merom, z mniejszymi osadami Madonu, Szimronu i Akszafu (w. 1b) również zdobyte przez inne ludy miasto Chasor (11, 10nn). DtrN1połączył te dwie narracje w jedno opowiadanie o koalicji
królów na północy Palestyny/Kanaanu przeciwko Jozuemu, wprowadzając postacie Jabina i koalicyjnych królów, jak również przypisując Jozuemu zwycięstwo nad nimi.
Późniejsi redaktorzy dtr, zwłaszcza DtrN2+3 wprowadzili w te fragmenty
inne dodatkowe szczegóły o Jahwe i Jego zachęty w postaci Mów (11, 6nn) oraz
o Mojżeszu i Jozuem, wyliczając i te terytoria i miasta, które zajmowano później. Nadto przez wzmianki o prawie klątwy (hebr. cherem) zwrócono uwagę na
potrzebę wierności wobec wszelkiego prawa, aby zachować tę ziemię i ten kraj
na własność.
W w. 1b podano, że współkolicjantami króla Jabina w walce z wrogami
jego królestwa byli Jobab, król Madonu, król Szimronu i król Akszafu. Do nich
król Jabin, zatroskany o swoje królestwo wysłał posłów (hebr. wajjišlaH), prosząc tych władców o wsparcie przeciwko Jozuemu po jego osiągnięciach na południu Palestyny i przewidywanej przez niego ekspansji na północ Kanaanu.
Wśród tych trzech koalicjantów Jabina tylko pierwszy został nazwany jako Jobab (hebr. Jôbäb) tzn. według etymologii tego określenia szybki. Był on
królem w Madon (TM: meºlek mädôn) tzn. według etymologii tej nazwy była to
miejscowość sporu, kłótni. W LXX czyta tę nazwę jako Marran co wskazywałoby na związek tej miejscowości, a nawet jej tożsamość z Merom w Joz 11,5.
472
Te miejscowości Madon/Merom najprawdopodobniej trzeba łączyć z dzisiejszym Tell Karnei Hittin (i/n. Karn Hattin), położonymi ok. 8-9 km na zachód od
jeziora Galilejskiego. Najprawdopodobniej Jobab, król Madon królował na całym tym terenie przyległym do jeziora Galilejskiego, zwanego też Tyberiadzkim.
Na podstawie przeprowadzonych wykopalisk i znalezionej tutaj ceramiki i
resztek muru z okresu Środkowego Brązu I (ok. 2200-200 a Chr.: za: WAB, 9))
można stwierdzić tu istnienie osady i miasta, w której mógł rezydować liczący
się w tym terenie władca i król.
Obok króla Jobaba wymienia się wśród koalicjantów Jabina dwóch królów bezimiennie, a mianowicie królów Szimronu i Akszafu (hebr. meºlek šimrôn
wü´el-meºlek ´akšäp)
Pierwszy z nich królował w Szimron tj. w mieście, które według etymologii oznacza straż, ochronę. Stąd mogło stanowić twierdzę, fort obronny ze strażą
w środku miasta. Występuje nazwa tej miejscowości, miasta-królestwa w pismach egipskich w formie spółgłoskowej šm<n i w Tell Eel- AmarnaAjjako
šamhuna, j jak również w pismach akkadyjskich jjako samu änu. WW Joz 19,15
występuje jako miasto należące do terytorium plemienia Zabulona. W
Miejscowość, miasto-królestwo Szimron identyfikują dzisiaj egzegeci z
Chirbet Semunijah, leżące w odległości 12 km na zachód od Nazaret (Simons,
Abel), lub z Simron Meron (Arrabal) albo z Tell Berweh u stóp góry położonej
nad drogą prowadzącą w kierunku Safed (Kraeling).
Drugi z bezimiennych królów w w. 1 to władca Akszafu (TM: meºlek
´akšäp), którego królestwo według etymologii oznacza magię, czar, urok, najprawdopodobniej ze względu na piękno przyrody lub rozwój gospodarczy kraju.
Nazwa tej miejscowości, miasta-królestwa występuje w pismach egipskich i z
Tell el Amarus jako egipska Aksapa i podobna w akkadyjskim języku: Akszapa,
a w liście faraona Tothmes IV (1425-1417 r. przed Chr.: za WAB, 9) wymienia
się ją w formie spółgłoskowej jako lksp. W Biblii podaje się tę miejscowość
473
jeszcze w związku z terytorium należącym do plemienia Asera (zob. Joz 19, 25).
Utożsamiają je niektórzy egzegeci (Garstang, Algriht, Alt) głównie z dzisiejszym Tell Keisan, oddalonym 7 km na południowy zachód od Akry i ok. 19 km
na północny zachód od Szimronu. (por. wyż.).
Niektórzy badacze (Maisler, Simons) łączą ją również z arabską miejscowością Chirbet el Harbaj (hebr. Tell Regew) położoną w północnej Palestynie
(zob. WAB, 142).
W w. 2 dodano do tych trzech koalicjantów króla Chasoru Jabina i innych
królów (TM: wü|´el-hammüläkîm), których złączono nie z miastami, jak w w. 1,
lecz z regionami na północy, południu i zachodzie. Królowie na północy zamieszkiwali teren górzysty, a na południu (TM: neºgeb) Kinneret (hebr.
Kì|nárôt) w Arabah (TM: `áräbâ). NN Określenie hebrajskie neºgeb można łączyć z terenami na południe od miasta Kinneret, które utożsamia się dzisiaj z
Tell el Oreimah.
Przeprowadzone tu wykopaliska w r. 1939 (P. Koeppel) i odkryte tu
przedmioty i resztki murów doprowadziły do opinii, iż w latach od 1800 -800
przed Chr. to wzgórze pozostawało pod wpływem Egiptu. Jak wynikałoby z
najbliższego kontekstu w w. 2 określenie neºgeb można łączyć również z równiną, którą nazywano Arabah, rozciągajacą się znów na zachód od jeziora Kinneret. Etymologia tej nazwy jest niepewna. Na ogół łączy się ją z dźwiękiem cytry,
ze światłem albo nazwą bogini. Tłumaczy się ją w LXX przez nazwę Kenerwq.,
a w Vg przez Genereth, co znów odpowiada spolszczonej nazwie Genezaret.
A zatem w w. 2 chodzi również o tereny na południe od jeziora Galilejskiego, czyli równinę Genezaret i dolinę Jordanu. Te tereny zostały przydzielone później pokoleniom Gada (zob. Joz 13, 27 i Kom. niżej.)
Tereny Szefeli (hebr. šüpëlâ) należy łączyć z zachodnią nadbrzeżną niziną
Morza Śródziemnego zwaną też w Biblii Saron. Rozciągała się ona według jednych egzegetów od Karmelu do Jafy i wzdłuż wybrzeża na zachód, czyli obszar
między górami w Judei, a wybrzeżem na zachód w kierunku Morza Śródziem474
nego (Woudstra). Inni uczeni łączą je z okolicami dzisiejszej Hajfy albo z doliną
Ezdrelon (Gelin).
Dołącza redaktor w w. 2 do tego terytorium koalicyjnego jeszcze po stronie zachodniej wzgórze koło Dor, czyli w Nafot Dor (TM: näpôt Dôr). Termin
wzgórze (hebr. nafot) w w. 2 należy łączyć z górą Karmel, od której cała okolica
aż do Dor uzyskała nazwę górzystej. Albowiem koło tej miejscowości Dor nie
ma wzgórza, tylko teren lekko wznosi się w górę. Stad z nazwą miasta połączono również przyległe tereny górzyste. Najprawdopodobniej należy łączyć to
miasto również z nadmorskim portem Fenicji, położonym na wybrzeżu Morza
Śródziemnego na południe od góry Karmel, które utożsamia się dzisiaj z Chirbet
el-Burg (czyt. Burdż), oddalone od Hajfy ok. 25 km. J. Garstang w latach 192324 prowadził wykopaliska na tym wzgórzu stwierdzając, że było ono osadą zamieszkiwaną już w okresie Późnego Brązu I (ok. 1550-1400 r.przed Chr.: za:
WAB, 9)
Zgodnie z tendencją wyolbrzymienia sił koalicji Jabina redaktorzy dtr stosują w
tym tekście rozszerzenia, chcąc przedstawić obszar koalicji z punktu widzenia
nie tylko politycznego jako wielki, ale i geograficznego jako najbardziej rozległy teren ich królestw.
W w. 3 podano listę ludów, wchodzących w skład koalicjantów Jabina (zob. Joz
3,10; 9,1; 24,11 i Kom. ad loc.). Na podstawie podobnej listy w Joz 9,1 wymienia się najpierw Kananejczyków (zob. Joz 9,1 i Kom wyż.). W w. 3 podano dodatkowo, że chodzi o tych ze wschodu i z zachodu tj. z terenów Arabah i wybrzeża Morza Śródziemnego oraz doliny Ezdrelon. Według R.G. Bolinga te tereny górzyste były już w posiadaniu niektórych plemion pierwszego Izraela
(por. wyż. w. 2 i Kom. wyż.).
W w. 3 oprócz Kananejczyków ze wschodu i z zachodu wymieniono trzy dalsze
ludy, a mianowicie Amorytów, Chetytów i Perryzytów. Nie podano jednak żadnych granic ich królestw.
475
Przy dwóch następnych narodach, a mianowicie Jebusytach i Chiwwitach, podano przy pierwszej nazwie, że chodzi o tych z rejonów górskich, ponieważ
utożsamiano Jebusytów głównie z twierdzą Jebus (Sdz 19,10; 1 Krn 11,4) tj.
późniejszą siedzibą, zdobytą dopiero przez króla Dawida (zob. 2 Sm 5,6n; 1
Krn 11,4-7), czyli późniejszą historyczną Jerozolimą ( jak również w znaczeniu
teologiczno-kerygmatycznym: Jeruzalem ,jako centrum religijno-kultyczne:zob.
Joz 10,1. 3. 5 itd. i Kom. wyż.). Prawdopodobnie inne szczepy zajmowały tereny
i miasta poza Jerozolimą w terenach górskich.
Przy drugiej nazwie tj. Chiwwitach dodano znów, że chodzi o mieszkańców spod Hermonu w kraju Mishpa.
Nazwę Hermon (TM: Hermôn) trzeba łączyć z masywem górski o trzech
szczytach, z których najwyższy szczyt nosi tę właśnie nazwę ,osiągając wysokość 2743 m. p. p. m. Ta rozpiętość granic została zrealizowana dopiero w czasach monarchii królów Dawida i Salomona. Za pomocą tej nazwy określano
później ogólnie zasięg północnej granicy i terytorium całego Izraela.
Od podnóża gór Hermon rozpościerała się dolina,zwana Mishpa, na której
zamieszkiwali Chiwwici (TM: Hiwwî, zob. Joz 9,1 i Kom. wyż.). Dzisiaj ziemię
Mishpa (hebr. micPâ), obok terenów u podnóża gór Hermon i takich miejscowości na północy jak Qal At es Subeibeh nad Banijas (Buhl, Garstang) ,czy Hasbeijah (Lemaire, Baldi) na północy w pobliżu gór Hermon identyfikuje się z
Merg El-Qunna ´aba lub Merg Talfjatah w górnej części potoku(wadi)et Teim
na południowy zachód od Hasbeija (Abel). Nadto łączą ją inni egzegeci z Nebi
Safa w dolinie zwanej Merj el –Quna bah ( np.Simons).
W Joz 15,38 zalicza się Mishpa do miast należących do plemienia Judy,
czyli łączy się go z południem Palestyny. Na innych miejscach w Biblii stosuje
się tę nazwę również do różnych miejscowości i terenów poza terenami u stóp
gór Hermon (por. np. Rdz 31,49, Sdz 20,1nn; 1 Sm 22,3).
11,4-9: Zwycięstwo przy wodach Merom
476
Po zaprezentowaniu w ww. 1-3 koalicji Jabina, króla Chasoru i jej członków ,oraz wielkości terytorialnej, jak i narodowościowej narrator dtr w w. 4
zajmuje się siłą militarną tej koalicji. Używa on do jej zobrazowania ogólnego
zwrotu, znanego w starożytnym świecie biblijnym i pozabiblijnym,stwierdzająć
że oddziały militarne koalicjantów były tak liczne jak piasek na morskim brzegu.
Zwrot ten ,oznaczający wielką ilość, znalazł zastosowanie na steli Thotmesa II
(ok. 1512-1504 r.przed Chr.; za: WAB, 9), który odkryto w Dżebel Barkar.
Za pomocą tego zwrotu biblijnego w w. 4 podano,że oddziały militarne
koalicjantów dysponowały wielką ilością koni i wozów bojowych. Albowiem
według świadectw pozabiblijnych już od ok. XV stulecia przed Chr. wozy bojowe były używane w walkach na Bliskim Wschodzie. Posiadali je Egipcjanie,
Chetyci i inne armie starożytnego Bliskiego Wschodu. W Sdz 4,13 jest mowa o
użyciu 900 rydwanów bojowych, którymi posługiwał się Sisera. W 1 Krl 5,6 pojawia się wzmianka, według której armia Salomona dysponowała 4 tysiącami
wozów bojowych (por. 1 Krl 10,26). W tekstach pozabiblijnych stwierdza się,
że król Achab w bitwie pod Karkar wystawił 2000 wozów bojowych (zob. TGI,
por. J. B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. 248nn.). Według Joz 17,16 Kananejczycy ze środkowego Kanaanu i Bet-Szean dysponowali już wozami bojowymi
z żelaza. Izraelici w czasach Jozuego nie dysponowali tego rodzaju wyposażeniem bojowym.
Królowie wymienieni w w. 1 wyruszyli i rozbili obóz przy wodach Merom (w. 5). Na ogół przyjmuje się, że w w.5 chodzi o tą samą nazwę i miejscowość, co w w. 1, a mianowicie o Madon (zob. Kom. wyż.).
W formie Mowy Jahwe do Jozuego (ww. 6-9) przedstawił narrator dtr
zwycięstwo Jozuego nad koalicją Jabina, króla Chasor nad wodami Merom. Ta
Mowa Jahwe do Jozuego rozpoczyna się od znanego w Księdze Jozuego zapewnienia: Nie bój się … (hebr. ´al-Tîrä´ zob. Joz 1,9; 8,1; 10,8.25 i Kom. wyż.)
Jak sądzą egzegeci (Soggin, Woudstra) ten typowy zwrot został zaczerpnięty, z
477
terminologii wojennej i stosuje się go w narracjach o świętej wojnie. W mowach
bojowych zachęcano wojowników i ich dowódców do walki i zapewniono ich o
pewnym zwycięstwie, mimo przeważających sił koalicyjnych Jabina (ww. 4-5).
Izraelici jednak w tej walce odniosą zwycięstwo, ponieważ Jozue i jego wojownicy mają ich koniom poprzecinać pęciny, a ich wozy bojowe zniszczyć ogniem
(w. 6b). Ranga tego zapewnienia w ustach narratora (DtrN3: w. 6 a; por. Joz 8,1
i Kom. wyż.) ma dodatkowe walory, ponieważ poprzedza je, jak we wszystkich
Mowach, że powiedział to Jahwe do NN., w tym wypadku do Jozuego (hebr.
wajjöº´mer jhwh/´ädönäj/ ´el-jühôšùª`).
Zwrot chronologiczny w w. 6 jutro o tej porze może oznaczać w sensie
dosłownym, iż obóz wojskowy Jozuego był niedaleko wojsk koalicyjnych Jabina, lub raczej w sensie ogólnym i teologicznym, iż stanie się wkrótce z inicjatywy Jahwe.
Jozuemu i jego wojownikom nie wolno bać się przeważającej siły wroga, ponieważ zgodnie z regułami świętej wojny narodowe bóstwo powinno prowadzić
swój lud do zwycięstwa (zob. Ekskurs III: Religijny sens świętej wojny i klątwy
w Księdze Jozuego w świetle pozabiblijnych i biblijnych świadectw, niżej.)
Nadto według teologa- narratora (DtrN3) i praw dtr Jozue i synowie Izraela mają pokładać nadzieję nie tyle w sile oręża i wojowników, ale w Jahwe, ich
Bogu narodowym (zob. np. Pwt 17,16).
Nie znaczyło to wcale, aby Jozue i jego wojownicy nie wykorzystywali
możliwych i dostępnych im metod walki. Narrator w tej Mowie Jahwe do Jozuego, opierając sięN na dostępnych mu źródłach, najprawdopodobniej (DtrQ
czy DtrH1+2) podał, iż Izraelici stosowali metodę walki partyzanckiej, napadając
znienacka na nieprzyjaciela, który zdążał w kierunku wód Merom jako miejsca
spotkania sił koalicyjnych. Działanie przez zaskoczenie, podcięcie pęcin koniom, spalenie wozów bojowych to główne metody walki stosowane nie tylko
przez Jozuego i jego wojowników, ale wszystkie ludy koczownicze lub półkoczownicze, które nie mogły wystawić regularnej armii (zob. ww. 6b-7).
478
Jozue i jego wojownicy wykorzystali najprawdopodobniej odpoczynek
nocny, albo rozluźnienie w obozie nieprzyjaciela, a zwłaszcza uniemożliwiając
im walkę przez spalenie wozów bojowych i ucieczkę na koniach, którym podcięto pęciny, pobili zaskoczonych wojowników koalicji Jabina, zanim prawdopodobnie zdążyli się połączyć ze sobą. Tylko niektórym udało się uciec (w. 8a).
We fragmencie w. 8 podano notę geograficzną w postaci nazwy miejscowości, do których ich ścigano, a mianowicie aż do Wielkiego Sydonu (TM: .
cîdôn raBBâ), aż do Miśrefot (TM: . miSrüpôt) i doliny Mishpa na wschodzie.
(TM: micPè mizräºHâ).
Dziś nazwę Wielkiego Sydonu (TM: cîdôn raBBâ) utożsamia się starożytnym miastem, którego początki sięgają okresu Paleolitu Dolnego (ok. 1
500 000-90 000 r.przed Chr.) .
Znajdowało się ono na wąskiej równinie pomiędzy górami Libanu, a Morzem
Śródziemnym (por. Wykopaliska prowadzone przez A. Poidebarda i J. Lauffraya w latach 1946-50).
W czasach Homera (IX-VIII w. przed Chr.) wymienia się tę miejscowość wśród
najznamienitszych miast Fenicji. O wielkości i hegemonii tego miasta może
świadczyć m. in. taki fakt, iż wszystkich Fenicjan nazywano Sydończykami
(zob. np. 1 Krl 5,20; 16,31). W Biblii łączy się jej mieszkańców potomkami
pierworodnego syna Kanaana (Rdz 10,15) i w dalszym znaczeniu z ich potomkami w czasach Jozuego. Stąd pojawia się przy nazwie tego portowego miasta
dodatek wielki (hebr. raBBâ). Terytorium tego miasta zostało przydzielone plemieniu Aszera (Joz 19,28 i Kom. ad loc.). Dziś utożsamia się je z Sajdą, miejscowością położoną 40 km na południe od Bejrutu.
A zatem część rozproszonych wojowników koalicji Jabina uszła w kierunku Wielkiego Sydonu, a druga część uciekła w kierunku Miśrefot-Maim (TM:
miSrüpôt maºjim). Według etymologii pierwszy człon tej nazwy Miśrefot oznacza gorące źródła i identyfikują je uczeni albo z Ain Mesherifeh, na południe
od tzw. Drabiny Tyru (Woudstra) lub z Chirbet el-Muśreifah, znajdującej się
479
znów w odległości ok. 18 km na północ od Acco, gdzie znajdują się gorące źródła (Garstang, Guerin, Abel, Simons).
Niektórzy egzegeci drugą część nazwy tej miejscowości poprawiają na
jammah i tłumaczą na zachód (od morza), co byłoby adekwatne do następnego
kierunku ucieczki do doliny Mishpa na wschodzie (hebr. Biq`at micPè mizräºHâ), o której jest mowa w w. 3 (zob. Kom. wyż.)
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny w Joz 11,1-9
Zgodnie z prawem klątwy (hebr. cherem) i to w wersji radykalnej DtrN3
dodał, że Jozue pobił ich całkowicie, tak że nikt nie pozostał przy życiu. Ten radykalizm w stosowaniu prawa klątwy (hebr. cherem) w stosunku do ludzi, według pouczenia w w. 9, był zgodny z poleceniem Jahwe, jakie Bóg przekazał
Mojżeszowi(proces mozaizacji).Podobne polecenie, jak to wynikałoby z w. 6,
przekazał Jahwe do Jozuego , aby koniom podciąć pęciny, a wozy bojowe wroga
spalić (por. Kom. wyż.).
Te dodatkowe pouczenia DtrN3 w tej Mowie Jahwe do Jozuego miały na
celu wskazać, jaki radykalizm ma wykazać dzisiaj lud w stosowaniu prawa, aby
okazać wierność Jahwe,zgodnie tradycją przekazaną Mojżeszowi,jak również
jego następcy Jozuemu.
11,10-15: Zajęcie Chasor i innych miast północnego Kanaanu.
Chasor (zob. Joz 11,1 i Kom. wyż.) w tej narracji Joz 11,10-15 zostało
nazwane stolicą wszystkich królestw tzn. obok drobnych miast-królestw spełniało podobną rolę na Północy Kanaanu, jak twierdza Jebusytów w Jerozolimie na
Południu, czy Sychem w centrum tego regionu, a w dolinie Ezdrelonu Megiddo,
czy Bet-Szean.
Historyczność tego tekstu potwierdzałaby wykopaliska, według których
zniszczenie Chasor nastąpiło pod koniec XIII stulecia przed Chr., ale nie można
480
stwierdzić ,poza tym tekstem Joz 11,10 i w świetle innych tekstów biblijnych,
zwłaszcza Sdz 4-5, Ps 83,10, czy rzeczywiście w czasach Jozuego udało się
pierwszemu Izraelowi przejąć to miasto? (por. Joz 11,1 i Kom. wyż.) .
Narracja o Chasor, jako stolicy wszystkich królestw pochodzi już z czasów
późniejszych, gdy Chasor i inne wymienione miasta w tej narracji w północnym
Kanaanie były zamieszkałe przez Izraelitów.
Opowiadanie o Chasor i miastach na północy Kanaanu (Joz 11,10-15) jest
w stylu i w formie paralelne do Joz 10,28-38, w którym wcześni iej przedstawiono opanowanie miast na południu Kanaanu.
Najprawdopodobniej już DtrN2p odkreślił w tej narracji, że Izraelici również w stosunku do Chasor i wszystkich mniejszych miast-królestw północnej
części Kanaanu zastosowali po ich opanowaniu prawo klątwy (hebr. cherem).
Gdy w w. 10 jest mowa, iż Jozue zdobył Chasor, a króla jego zabił mieczem, to
w w. 11 DtrN3 dodał, iż Izraelici zabili wszystko, co w tym mieście było żywe
ostrzem miecza. W stosowaniu prawa klątwy (hebr.cherem) w Izraelu i w krajach ościennych starożytnego Bliskiego Wschodu nie było jednolitej praktyki i
różnie go stosowano w różnych okresach historii.
Stąd w w. 13 zestawiono świadectwa, iż Izrael nie spalił tych miast, które były
zbudowane na wzgórzach (DtrH1+2), z wyjątkiem Chasor spalonego przez Jozuego (DtrN1+2), a w w. 14 wyjaśnia znów DtrN3, chcąc zharmonizować ze sobą r te
różne tradycje i redakcje DtrH1+2 z DtrN1+2, iż tylko ludzi zabili mieczem, a cały
łup tych miast, także bydło wzięli jako zdobycz (zob. Joz 11,1 i Kom. wyż.)
Dodatek DtrN3 w formie: jak nakazał Mojżesz, sługa Jahwe w w. 12b jak
i cały w. 15 powstał w wyniku procesu mozaizacji tego tekstu, poprzez który
chciano w tej narracji o zajęciu Chasor ,obok Jozuego ,podkreślić rolę Mojżesza, który w historii pierwszego Izraela zasłużył na zaszczytny tytuł sługi Jahwe
(zob. Joz 1,1 i Kom. wyż.).
11,16-23: Wypełnienie obietnicy: Lista zajętych terenów w ziemi Kanaan
481
Mimo tego, że w wcześniejszej II części Księgi Jozuego (Joz 13,1; 15,63;
16,10) podano, iż nie udało się Jozuemu dokonać w całości zdobycia ziemi Kanaan, to późniejszy redaktor w w. 16a podał, iż Jozue zajął całą tę ziemię. Ten
brak konsekwencji wyjaśniają egzegeci tym, że późniejszemu redaktorowi chodziło o wypełnienie obietnic danych Patriarchom pierwszemu Izraelowi odnośnie całego Kanaanu, które w części wypełnił Jozue ( np.M.H. Woudstra). J.A.
Soggin sądził , że w w. 16 wymienia się te tereny z południa Kanaanu ( zob.Joz
8,14; 10,40-41; 15,33),ponieważ nawiązano do nich tylko ogólnie na początku
tej narracji w Joz 11, 1 (zob. Kom. wyż.). M. Noth stwierdził znów, iż ww. 1620a stanowią podsumowanie i powtórzenie wyników podboju zredagowane na
podstawie dawnej tradycji, ale już w tym czasie, gdy cała ziemia Kanaan należała już do Izraelitów. Przyjmując tę hipotezę M. Notha trzeba dodać, iż w części I Księgi Jozuego, tj. Joz 2,1-12, 24 przedstawiono już późniejsze dokonania
Izraelitów w czasach monarchii i przypisywano je w całości Jozuemu.
Stąd w w. 16b ,w tak zredagowanej liście zajętych terenów w ziemi Kanaan ,z wcześniejszych i późniejszych fragmentów tradycji,wymienia się siedem nazw geograficznych i regionów, z których aż pięć zostały podane w innych fragmentach Księgi Jozuego, a mianowicie góry, cały Negeb, całą ziemię
Goszen (zob. Joz 10,40-41 i Kom. wyż.) i Szefela (Joz 15,33 i Kom. wyż.) oraz
Arabę (zob. Joz 8,14 i Kom.). Oprócz tego wymienia się dodatkowo w tej liście
nazw geograficznych i regionów w w. 16c wzgórza izraelskie i równiny. Według
opinii egzegetów pierwszy region ,tj.wzgórza izraelskie należy łączyć albo z
centralnym płaskowyżem w centrum późniejszego królestwa Izraela (Soggin,
Woudstra), lub z Górą Efraima (Baldi), jak również z Górami Judzkimi (Keil,
Delitzsch). Natomiast drugą nazwę,tj. równiny identyfikuje się z obszarem płaskiego terenu ,czyli równiny rozciągającej się między Szefelą (por. wyż.) a górami Judy (Simons, Woudstra)
482
W w. 17 rozszerza się te obszary zdobyte przez Jozuego po pokonaniu
królów panujących od góry Chalak, wznoszącej się ku Seirowi aż do Baal-Gad,
położonego w dolinie Libanu, u podnóża gór Hermonu.
Granicą zatem ziem opanowanych przez Jozuego były tereny od góry
ChalaqM (TM: hähär he|Häläq), które według etymologii oznaczają łyse, ogołocone, pozbawione roślinności wzgórze.
Łączy się je dzisiaj z wzgórzem Dżebel Chalak, położonym w południowej Palestynie ,w pobliżu granicy z Edomem. Określając jej położenie narrator
wyjaśniał, że był to teren wznoszący się ku Śeirowi tj. ku południowowschodnim górzystym terenom Kanaanu, które ze względu na występującą tu
roślinność zostały nazwane Śeirem (TM: Së`îr), tzn. według etymologii obrosły,
włosisty(dom. teren). Należały one do Edomu. Stąd nazwa Së`îr w Biblii funkcjonowała również ,jako synonim Edomu.
Baal-Gad (TM: Baº`al Gäd), to miejscowość,która według etymologii
oznacza szcześliwe miejsce, najprawdopodobniej sanktuarium ,ze znanym kultem bożka Baala.
W w. 17 podano, że Baal-Gad znajdowało się na żyznej dolinie Libanu
(zob. Joz 1,4 i Kom. wyż.) u podnóża gór Hermon (zob. Joz 11,3 i Kom. wyż.),
czyli najprawdopodobniej redaktor DtrN3 tą nazwą określa skrajny punkt granicy na północy Kanaanu, analogicznie do Chalak na południu, pouczając jednocześnie, iż cały lud izraelski na wzór Jozuego i pierwszego Izraela powinien na
tej ziemi, odciąć się od obcego kultu i obcych władców, a służyć jedynie Jahwe.
W czasach królewskich te granice odpowiadały i były określane przez
zwrot bardziej popularny: od Dan do Beer Szeby(zob. 1 Krl 5,5 ;por.J.B.Łach, 12 Królów,dz.cyt. ad loc.).
W ww. 18-19 znajduje się nota historyczna oparta na źródłach przeddtr
(Q) lub DtrH1+2, według której zajmowanie ziemi Kanaan było przeprowadzane
powoli i z trudem, co byłoby bliższe faktom historycznym (por. część II wcześniejsza Księgi Jozuego: np. 13,1; 23,4).
483
Wyrażenie w w. 18 przez wiele dni, czy przez długi czas (TM: jämîm
raBBîm) j jest określeniem ogólnym. Na podstawie danych chronologicznych z
Pięcioksięgu możemy podać, iż zajmowanie Kanaanu nie dokonało się podczas
jednej wyprawy, jakby to wynikało z Joz 10,42 i to w całości, jak znów podano
w ww. 16-17.
Jakby to wynikało z danych chronologicznych podanych w Pięcioksięgu i
Księdze Jozuego zajmowanie Kanaanu trwało ponad 5 lat, albowiem Kaleb miał
40 lat, gdy szedł z misją wywiadowcy do ziemi Kanaan (Lb 13,6), wędrówka po
pustyni trwała 40 lat (Pwt 8,2), a według Joz 14,10 Jozue miał już 85 lat, gdy
zaczął dzielić zdobytą ziemię.A zatem od przejścia Jordanu do pierwszego podziału upłynęło ponad 5 lat.
M. Noth uważa, że te podbite tereny w relacjach późniejszych redaktorów
w ww. 16-17 są wyolbrzymione, jak w Joz 1,4, co znów jest zrozumiałe dla J.
A. Soggin, gdyż przedstawiają one obszar podbitych terenów z czasów królestwa Dawidowego i Salomonowego, albo też według M.H. Woudstra użyta tu
terminologia jest hojna i występujące w tych fragmentach zwroty i opisy są pomyślane jako program i przesłanie religijno-polityczne dla przyszłych plemion
Izraela, iż nieposłuszeństwo prawu Przymierza i tradycji religijnej pierwszego
Izraela doprowadzi ich do utraty z takim trudem zdobytej ziemi, albowiem według DtrH1+2+DtrN1+2 w w. 19a+b nie było miasta, które by zawarło pokój z
Izraelitami (a), z wyjątkiem Chiwwitów, mieszkających w Gibonie (b/zob. Joz
11,3nn i Kom. wyż.) DtrN3 dodał stosując nadto zasadę kompletności, iż wszystkie (miasta, tereny) zdobyli (Izraelici) podczas wojny (w. 19c).
W w. 20 w celu uwydatnienia wielkości zwycięstwa nad mieszkańcami
ziemi Kanaan i w sposób typowy w Biblii ST przedstawiono prawdę o szczególnej opiece Boga nad Izraelem. Stosując zasadę przesady i kontrastu ukazano
w tym wierszu z jednej strony ogrom udzielonej pomocy ze strony Jahwe wobec
Izraela, a z drugiej zgodnie z prawem klątwy (hebr. cherem) wrogowie Izraela
nie tylko, że nie doznali żadnej opieki, ale nawet dodatkowo wzmógł Jahwe ich
484
opór i wrogość wobec Izraela, aby ich klęskę i zniszczenie ukazać jako całkowite i ostateczne (por. Wj 4,21). Stąd DtrN3 dodaje w tym wierszu, iż zastosowano wobec wrogów Izraela prawo klątwy (hebr. cherem) w radykalnej formie,
niszcząc wszystko doszczętnie.Przypisując to wszystko Jahwe, jako Bogu narodowemu Izraela DtrN3 uzasadniał to ówczesnymi poglądami teologiczno deuteronomistycznymi: Jahwe to spowodował, że ich serca stały się twarde w
uporze, by prowadzić wojnę z Izraelitami. I stąd dotknęła ich klątwa bez miłosierdzia, aby zostali całkowicie zniszczeni, jak Jahwe nakazał Mojżeszowi (w.
20; por. Pwt 20,16).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny w Joz 11,10-23
Dla przyszłych pokoleń Izraela ten triumfalny pochód i zwycięstwa
pierwszego Izraela miały z jednej strony pobudzić lud do wiary i wierności prawu Przymierza, a z drugiej strony przestrzec ich przed ewentualnymi odstępstwami od Jahwe i bałwochwalczym kultem podbitych i sąsiadujących ludów.
Jako dalszy przykład podał DtrN3 narrację o wytępieniu Anakitów (ww.
21-22). Nazwa Anakici (hebr. hä|`ánäqîm), która według etymologii oznacza ludzi o długiej szyi. U Izraelitów byli uważani za ludzi gigantów, którzy podobnie
jak Rafaimici posiadali cechy boskie i ludzkie (Lb 13,33). Ich pochodzenie wyprowadza się w Biblii od Anaka i łączy się ich z terenami południowego Kanaanu, z okolicami Hebronu (Lb 13,22.28). Wymienia się ich w tekstach egipskich
jako ludy spokrewnione z Filistynami, które przywędrowały do Kanaanu z wybrzeży Morza Egejskiego. W Biblii przedstawia się ich jako niepokonanych i
budzących lęk gigantów (Pwt 9,2). Nie uległ tej opinii Kaleb, który według Joz
15,14 i Sdz 1,20 odniósł zwycięstwo nad nimi wypędzając ich z Hebronu.
W Joz 11,21 jest mowa ,obok Anakitów z Hebronu (zob. Joz 10,3 i Kom.
wyż.) ,również o Anakitach z terenów górskich, Debiru (zob. Joz 10,38), z Anab,
ze wszystkich gór judzkich i ze wszystkich gór izraelskich.
485
Egzegeci zastanawiają się, kiedy mogła mieć miejsce walka Jozuego z
Anakitami, czy w czasie podboju południowego Kanaanu ,czy raczej po zakończeniu wyprawy na północ tych ziem? Niektórzy egzegeci (Fernandez, Gelin,
Woudstra) uważają, że Jozue mógł podejmować wiele wypraw przeciwko Anakitom, które w Joz 11,21 połączono ze sobą, pisząc o tych wyprawach łącznie
lub też, co wydaje się najbardziej prawdopodobne według tych badaczy tekstu,
iż uczynił to Kaleb (zob. Joz 15,14; Sdz 1,20) a w podsumowujących ww. 21-22
o zwycięstwach Jozuego w północnym Kanaanie przypisano to Jozuemu.
Obok tych wymienionych miast i terenów we wcześniejszej II części w
Joz 15, 13nn i w późniejszej Joz 10,3.38 podano bliżej nieznaną w Biblii miejscowość Anab (hebr. `ánäb), która według etymologii oznacza miejsce winogron, czyli winnicę. Nazwa tej miejscowości występuje źródłach egipskich w
formie spółgłoskowej jako qrt`nb.
Egzegeci identyfikują tę miejscowość albo z Chirbet Anab el Kebir, miejscowością oddaloną 4 km w kierunku południowo-zachodnim od el-Zahirijeh (Euzebiusz, Baldi, Woudstra), lub z En Anab w regionie Gaulanitide w Judzie (Albright, Macho), jak również z arabskim Chirbet Anab el Sagira, znajdujacej się
w centralnej Palestynie (Press, zob. WAB 142) lub najprawdopodobniej z dzisiejszym Tell Rekesz, znajdującym się ok. 24 km na południowy-zachód od Hebronu (BPL, 426).
Zwrot ze wszystkich gór judzkich i ze wszystkich gór izraelskich na końcu
w. 21 najprawdopodobniej stanowi nawiązanie do początkowego określenia w
tym wierszu Anakici z gór i oznacza, że z całego obszaru górzystego w całym
państwie tj. z Judy i Izraela zostali usunięci Anakici.
DtrN1+2 zastosowali nadto element religijny w tej narracji podobnie jak w
poprzednich, mówiąc o wyniszczeniu Anakitów, stwierdzając, iż Jozue rzucił na
nich klątwę (w. 21).
W w. 22 doprecyzowano tę informację o wyniszczeniu Anakitów w tej
ziemi synów Izraela (hebr. ´eºrec Bünê jiSrä´ël), a mianowicie, że pozostali oni
486
jedynie w Gazie (zob. Joz 10,41 i Kom. wyż.), w Gat i Aszdodzie. Miasta te należały do związku pięciu miast ,czyli tzw. pentapolu filistyńskiego. Oprócz
trzech wymienionych w tym w. 22 należały do tego związku jeszcze Azot i
Ekron. Znane były z prowadzonego w nich handlu.
Pierwsza w tym w.22 miejscowość Gaza (hebr. `azzâ), której etymologia
jest nieznaną ,identyfikuje się z Tell al Adżdżul ,znajdujacą się 6 km na południe od współczesnego miasta o tej samej nazwie.
Wykopaliska przeprowadzone w Tell al Adżdżul przez W. M. Flindersa
Patrie w latach 1922-1950 stwierdziły, że ten teren był już miejscem osady w
epoce Środkowego Brązu (I: ok.2200-2000 r.przed Chr.:za :WAB,9)
Drugie z wymienionych miast filistyńskich, w którym znajdowali się
Anakici to Gat (hebr. gat), które znów według etymologii oznacza prasę do wytłaczania winnych gron,identyfikują egzegeci z Tell el-Safi, oddalone 8 km od
Ekronu (Elliger, Weinert, Ricciotti), lub z Tell Seid el Areini, znajdujące 10 km
od Beit Dżibrin (Albright, Beger), jak również z Arak el Mensijah (Baldi,
Proksch, Kassis, i Tell el-Nagilah, położone 12 km od w/w Arak el Mensijah
(Mazar) , czy też z Tell Sari`ah (Wright).
Trzecie z kolei miast, w którym znajdowali się jeszcze Anakici ,to według
redaktora tej narracji-listy,nosiło nazwę Aszdod (hebr. ´ašDôd), które w źródłach
egipskich wymienia się w formie spółgłoskowej jako ISDN, a w innych językach wymienia się w następujących formach: asyryjskim jako Asdudu, babilońskim jako Asdadu i kananejskim jako Atdadu.
Przeprowadzone wykopaliska w latach 1962-65 pod kierunkiem Bothana
doprowadziły do następujących hipotez archeologicznych, iż w okresie Środkowego Brązu (I:ok. 2200-2000 i później przed Chr. ; za: WAB, 9) miasto to
znajdowało się na Tel Mor, przy ujściu potoku Nahr Sukrer, oddalonego 7 km
od współczesnego Aszdod.
487
Natomiast w okresie Żelaza II (ok. 1000-900 i później przed Chr.: za:
WAB, 9) rozbudowa tej osady poszła w kierunku Minett Edd lub Minet El Qal`a
tj. ok. 5 km od współczesnego Aszdod.
Z tej noty w w. 22 wynikałoby przesłanie dla Izraelitów, iż niebezpieczeństwo w postaci ekspansji politycznej i religijnych wpływów bałwochwalczych w dalszym ciągu pozostało poza granicami Izraela.
W w. 23 podano ,w duchu teologii mozaistycznej, najpierw ogólne podsumowanie o zajęciu całej ziemi przez Jozuego, zgodnie z tym, co zapowiedział
Jahwe Mojżeszowi (w. 23a por. w. 15) W drugiej części tego wiersza nawiązano
do tradycji w Pwt 3,21; 31,3-6 i II części wcześniejszej Księgi Jozuego (13-22),
stwierdzając, iż Jozue oddał tę ziemię w posiadanie jako dziedzictwo (hebr.
naHálâ) Izraelowi i rozdzielając ją odpowiednio do podziału na plemiona (w.
23b)
Na wskutek tych dwóch wielkich dzieł, które Jozue wykonał zgodnie z
poleceniem Mojżesza, a ci znowu obydwaj święci mężowie zdziałali to wszystko z inspiracji Jahwe przyszedł wtedy i zapanował pokój od wojny w tej ziemi.
(w. 23c). Najprawdopodobniej w wierszu tym nawiązano do czasów króla Salomona, kiedy Juda i Izrael zażywali pokoju ze wszystkich stron dokoła. (1 Krl
5,4 : zob.J.B.Łach,Księgi 1-2 Królów,dz.cyt.ad loc.).
Bibliografia:
O. Eissfeldt, Die Eroberung Palaestinas durch Altisrael, WO II, 5-6 (1955), 168nn (przedruk Alt II, 380nn);
Tenże, Israel und seine Geschichte, w: Alt III, 162nn;
Y. Yadin, Hazor and the Battle of Joshua, BAR 2 (1976), 3-6;
S.J. de Vries, Temporal Terms as Structual Elements in the Holy –War Tradition, VT 25 (1975), 81nn;
G.J. Wenham, The Deuteronomic Theology of the Book of Joshua, JBL 90 (1971), 145nn.
D.W. Thomas i inni; Archaelogy and Old Testament Study, 302nn;
M.V. Arrabel, Śe´ir, Enc. della Bibb. t. 6, 320nn;
A. diez Macho, ` Anab, Enc della Bibb. t. 1, 412nn;
H.E. Kassis, Gath and the Structure of the” Philistine” Society, JBL 84 (1965) 259-271;
G.E. Wright, Fresh Evidence for the Phistine Story, BA 29 (1966) 70-86;
M. Dothan, Ashdod, The Second and Third Seasons of Excavations1963, 1965; t. II i III, London 1971.
488
h. Podsumowanie objęcia w posiadanie całej ziemi Kanaan. Wykaz
zdobytych terenów i pokonanych królów (Joz 12,1-24).
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji Joz 12,1-24.
Wykazy zdobytych terenów i pokonanych królów w Joz 12,1-24 wykazują wielkie podobieństwo do starożytnych spisów gloryfikujących władców np.
faraona Ramzesa II (1304-1237 r. przed Chr.; za: WAB, 9) za zwycięstwo nad
wojskami Chetytów w 1286 r. przed Chr., czy o jego sukcesach odniesionych w
Kanaanie, o których poinformowano na słynnej steli jego następcy faraona Merneptaha (1236-1223 r przed Chr.; za: WAB, 9). W opisach zwycięstw starożytnych władców stosowano przesadę i opuszczano te fakty, które mogłyby w negatywnym świetle przedstawić ich wizerunek. Stąd napisane w tym stylu przesadnym i gloryfikującym opisy nie zawsze odpowiadały w pełni faktom historycznym. Gdy chodzi o przytoczony opis zwycięstwa Ramzesa II nad wojskami
Chetytów umieszczony na obelisku nie był pełni zgodny z faktami historycznymi, ponieważ faraon nie zwyciężył w pełni, ale był zmuszony zawrzeć pokój z
królem Chetytów, Hattuszilisem III w r. 1283 przed Chr., pieczętując go małżeństwem z jego córką. Podobnie opis zwycięstwa w Kanaanie, według której
ten faraon pokonał całkowicie Izraelitów nie odpowiadał w pełni prawdzie historycznej (zob. Ekskurs II, System federacji polityczno-społecznej i religijnej
pierwszego Izraela w Księdze Jozuego, niżej)
Analogicznie do starożytnych opisów zwycięstw, które umieszczano na
obeliskach wykazy pokonanych królów przez Jozuego, zwłaszcza w Joz 12,9-24
utrzymane są w podobnym stylu. W informacjach o zwycięstwach Jozuego, gloryfikujących tego przywódcę na wzór starożytnych władców wyliczono nie
zawsze w pełni odpowiadające faktom historycznym wydarzenia: Np. zdobycie
Jerozolimy, Gezer, Tanak, Megiddo i Dor (ww. 10. 12. 21. 23), które jeszcze
przez wiele stuleci po epoce Jozuego pozostawały niezależne i dopiero w cza489
sach królów Dawida i Salomona zostały uzależnione od Izraela (Sdz 1,27-36; 2
Sm 5,6; 1 Krl 4,11).
A zatem redaktor DtrN1 do wykazu i podsumowania zdobytych terenów
w Joz 11,16-23 dołączył listę (wykaz)królów i zdobytych miast oraz terenów
Joz 12,7-24, które związał z imieniem Jozuego, chociaż niektóre miasta z tej listy w Joz 12,12b. 21. 23 zostały uzależnione od Izraela później i mają związek z
okresem świetności Izraela w czasach monarchii
króla Salomona (1 Krl
4,11nn). Do tej listy 31 królów i ich miast oraz terenów (ww. 9-24) dołączył zestawiając inne tereny i ich królów po zachodniej stronie Jordanu (ww. 7-8).
Nadto w oparciu tradycję mozaistyczną (Lb 21,21-35; Pwt 2,24-3, 17) zestawił DtrN2 listę pokonanych królów i zdobytych terenów na wschód od Jordanu ,łącząc ją znów z imieniem Mojżesza, który przekazał tę ziemię plemieniom
Rubenitów, Gadytów i połowie plemienia Manassesa (ww. 1-6). DtrN3 obydwie
te listy (Joz 12,1-6.7-24) zestawił chronologicznie, rozpocząjąc je od tego samego zwrotu: A oto królowie tej ziemi… (TM: wü´ëºllè malkê hä´äºrec: ww. 1. 7),
który wyznacza dwie części w tej perykopie Joz 12,1-6. 7-24.
II.Egzegeza:
12,1-6: Lista zdobytych terenów i pokonanych królów na wschód od Jordanu.
Zwrot hebrajski wü´ëºllè ,tj. a oto rozpoczyna się tzw. waw copulativum,który według egzegetów spełnia tu funkcję łącznika (´ëºllè) tej listy zdobytych terenów i pokonanych królów na wschód od Jordanu z poprzednimi perykopami, a mianowicie z Joz 10,28-39 i Joz 11,10-12 (Baldi), a zwłaszcza Joz
11,16-17 (Woudstra).
W połączeniu z ´ëºllè (oto) spełnia ten zwrot nową funkcję, a mianowicie
zapowiada formę literacką, zwaną listem, wykazem czy spisem. Dalsze wyrazy
w w. 1 to: malkê hä´äºrec (królowie tej ziemi/tego kraju), które bliżej precyzują
charakter tej listy.
490
Listy mają charakter podsumowania i nawiązania do tych ziem i królów,
które zostały już przedstawione w poprzednich fragmentach Księgi Jozuego
(por. wyż.). Stąd redaktor używa określenia ziemia/kraj (´eºrec) z rodzajnikiem
hä- tj. ta ziemia/ten kraj. Nadto rodzajnik nadaje temu słowu sens teologiczny,
że nie chodzi tylko o zwykłą zdobytą przez Izraelitów ziemię, ale tę którą obiecał i dał im jako dziedzictwo (hebr.naHala) Jahwe, ich Bóg.
Wykaz królów i ich ziem w tym fragmencie Joz 12,1-6 dotyczy terenów
położonych na wschód od Jordanu. Te tereny rozpoczynały się od potoku Arnon
(hebr. naºHal ´arnôn). Nazwę Arnon według etymologii można łączyć z czasownikiem czynić hałas, szumieć, albo z rzeczownikiem sosna. Potok Arnon
zwany dziś Wadi el Mogib, wpadając na południu do Morza Martwego stanowił
część naturalnej granicy Izraela z Moabem. Na północy tę granicę dla Izraela
stanowiły góry Hermon (zob. Joz 11,3 i Kom. wyż.).
W w. 1 wymienia się jeszcze od strony wschodniej dolinę Jordanu położoną najprawdopodobniej w tektonicznym Rowie Jordanu ,po której płynie Jordan i wpada do Morza Martwego,tworząc u ujścia największą depresję na świecie (ok. 406 m. p. p. m), w której znajduje się bezodpływowe jezioro o powierzchni ok. 1000 km2 i głębokości do 399 m, zwane Morzem Martwym.
(por.Podr. Enc. Powsz. PWN, red. A. Krupa, Warszawa 2002, 499).
Po nocie w w. 1, którą można nazwać jako geograficzną ,podano w w. 2a
notę o charakterze politycznym dotyczącą Sichona, króla Amorytów, który królował w Cheszbonie (zob. Joz 9,10 i Kom. wyż.)
Ta nota powstała najprawdopodobniej pod wpływem Lb 21,25n, gdzie m.
in. podano, że Izrael osiedlił w tym mieście. Uczynił to w sposób pokojowy. W
dalszej nocie o charakterze politycznym redaktor w w. 2b bliżej precyzuje terytorium Sichona, które rozciągało się od Aroeru, aż do rzeki Jabbok.
Nazwa Aroer (TM: `árô`ër), które według etymologii oznacza krzak jałowca utożsamia się dzisiaj z Chirbet Arara, położone 20 km na wschód o Morza Martwego. W celu odróżnienia tej miejscowości Aroer od dwóch innych
491
miast, o których mówi się w Joz 13,25 i Joz 15,22 podano wyjaśnienie w w. 2c,
iż Aroer leży nad w/w potokiem Arnon (w. 1), w jego środkowym biegu. Potok
Jabbok był w owym czasie polityczną granicą z Ammonitami (dosł. z synami
Ammona: TM: Bünê `ammôn). Nazwa hebrajska `ammôn według etymologii
oznacza ludowy, czy mój lud. Łączono tę nazwę z aramejskim ludem, który według Rdz 19, 30-38 wywodził się od Lota, bratanka Abrahama. W Biblii przedstawiono liczne walki Izraelitów z Ammonitami, o których mówi się np. w Sdz
10, 7-9. Według Sdz 11 zwycięską walkę stoczył dopiero sędzia Jefte. Pokonał
ich również król Saul pod Jabesz w Gileadzie (1 Sm11) oraz król Dawid w bitwie pod Rabba (2 Sm 11,14-21).
Zamieszkiwali oni tereny na wschód i północ od Morza Martwego i nad
wschodnim dopływem Jordanu, Jabbokiem.
Ten potok od strony wschodniej Jordanu dzielił ten obszar na dwie części, a mianowicie Gilead północny należący do władcy Oga, i południowy należący znów do władcy Sichona. Dzisiaj należy w całości do królestwa Jordanii.
W w. 3 część południowa doliny Jordanu, zwana Araba została dokładniej
określona przy pomocy jej położenia przy wschodnich brzegach jeziora Kinneret (zob. Joz 11,2 i Kom. wyż.) ,która rozciagała się aż po Morze Słone, nazywane stąd inaczej Araba (zob. Joz 3,16 i Kom. wyż.).
Dalej granica króla Sichona biegła w kierunku Bet-Jeszimot (hebr. Bêt
hajüšìmôt) i bardziej na południe, aż do podnóża gór Pisga. (hebr. PisGâ) .
Pierwszą miejscowość Bet-Jeszimot, która według etymologii oznacza pusty dom identyfikują egzegeci z Chirbet Suweimah, oddaloną 10 km na południowy wschód od Jerycha (Baldi) lub z Tell el Azeimeh, oddalone znów 5 km
na wschód od Chirbet Suweimah (Glueck, Boling), czyli z miejscowościami położonymi na równinie Moabu, naprzeciw Jerycha, po drugiej stronie Jordanu.
Według Joz 13,20 należała ta miejscowość do plemienia Rubenitów.
492
Druga miejscowość to Pisga (TM: PisGâ), która według etymologii oznacza rozłupywać utożsamia się dziś ze najwyższym szczytem Ras el –Sijagah, w
górach Abarim.
W w. 4-5 opisano znów tereny należące do Oga, króla Baszanu (hebr. `ôg
meºlek haBBäšän). Obejmowały one najpierw Baszan ,tj. według etymologii
urodzajną nizinęW, która w rzeczywistości jest powulkanicznym żyżnym płaskowzgórzem,rozciągającym się między Hermonem (zob. Joz 10,3 i Kom. wyż.)
na północy, a rzeką Jarmuk na południu.
W w. 5 bliżej scharakteryzowano teren, nad którym królował Og, król Baszanu, a mianowicie,iż do niego należały ,obok całego Baszanu (por. w. 4), obszary, które rozciągały się od góry Hermon na północy (hebr. Bühar Hermôn:
zob. Joz 11,3. 17 i Kom. wyż.) aż po Salkę (hebr. salkâ), którą to miejscowość
identyfikuje się z dzisiejszym Salkhad w Dżebel Druze, położoną na wschód od
Jordanu. Teren Oga, króla Baszanu sięgał w tym kierunku aż do granicy z Geszurytami i Maakatytami. Nazwę Geszuryci łączy się z ludem pochodzenia aramejskiego, który zamieszkiwał tereny na południe od gór Hermon, między jeziorem Galilejskim, a Baszanem na granicy z Aroeb. Maakatyci zaś pochodzili
najprawdopodobniej z aramejskiego kraju Maakab ,czy Aram Maakah i byli
związani z klanem pochodzenia kalebickiego (Abel, Mazar). Tworzyli oni również jak Geszuryci małe królestwo(księstwo) u stóp gór Hermonu, między krajem Baszanu Oga, a jeziorem Galilejskim.
Tereny Oga według w. 5 obejmowały jeszcze połowę Gileadu (zob. Joz
12,2 i Kom. wyż.), tj. tzw. Górny Gilead ,zwany później Aglum. Była to górzysta kraina rozciągająca się od potoków Jarmuk na północy po Arnon na południu. W ostatnim stychu tej geograficzno-politycznej noty w w. 5 redaktor dodał, iż terytorium króla Oga sięgało aż do granicy z Sichonem, królem Cheszbonu, czyli określając to geograficznie aż do potoku Jabbok (zob. Joz 12,2 i Kom.
wyż.). Potok Jabbok stanowiący wschodni dopływ Jordanu dzieli Gilead na północny, który należał do króla Oga, i południowy-stanowiący terytorium króla
493
Sichona. Stolicą króla Sichona był Cheszbon, miejscowość oddalona ok. 25 km
od północno-wschodniego krańca Morza Martwego (por. Joz 9,10 i Kom. wyż.).
W prezentacji królestwa Oga(ww.4- 5) , jako króla Baszanu,jak i jego terenów należących do jego królestwa w w. 4 dodano, iż był on jednym z ostatnich
Refaitów lub z reszty Refaitów (hebr. mijjeºter härüpä´îm).
O Refaitach dowiadujemy się tylko na podstawie Rdz 14,5; 15,20n, Pwt
2,11. 30; 3,11. 13, a mianowicie, iż zamieszkiwali oni tereny od gór Hermonu aż
do Ammonu w Zajordanii, jak również przebywali w Galaad i zostali stamtąd
wygnani i wyniszczeni przez Amorytów. Znani byli jako znachorzy leczący
głównie niepłodność.
Niektórzy egzegeci tłumaczą zwrot hebrajski mijjeºter härüpä´îm jako został zaliczony do Refaitów, ze względu na swój olbrzymi wzrost. Albowiem
znaleziony sarkofag Oga miał rozmiary 4x2 m (Born, Baier, Swauger), a być
może ze względu na to,że uważano go za istotę nadziemską (Baentsch). Kontekst najbliższy w w. 4, w którym podano,iż król Og miał dwie stolice w Asztarot i Edrei skłaniałby do prostszego tłumaczenia tego zwrotu, a mianowicie, że
Og był nie tylko królem Baszanu, ale również dla reszty (ostatnich) Refaitów. A
zatem Og królował w zarówno Asztarot (hebr. `ašTärôt), jak i w Edrei (hebr.
´edreº`î).
Trudno ustalić, która z tych dwóch miejscowości należała do Refaitów.
Najprawdopodobniej zarówno w Asztarot, jak i Edrei zarządał on terytorium, w
którym jako mniejszość (reszta) zamieszkiwała ludność z pośród Refaitów.
Pierwszą stolicą króla Oga była Asztarot, której etymologia jest nienana.
Występuje ona tylko w listach egipskich jako Astartum. Najprawdopodobniej
należy ją identyfikować dziś z Tell Asari (Simons), lub raczej z Tell Astarah,
miejscowością położoną ok. 6 km na południowy –wschód od Sil. Tę ostatnią
lokalizację według opinii F.M. Abla potwierdzałaby wykopaliska i znaleziona
ceramika z okresu Brązu i Żelaza (od ok.3150-587 r. przed Chr.;za:WAB,s.9)
494
Drugą rezydencją króla Oga była Edrei, której nazwa występuje w liście
Tuthmesa III (1504-1450* r. przed Chr.; za: WAB, s.8) w formie pisma spółgłoskowego jako itr. Dzisiaj łączy się ją z Tell Der`a, położonym niedaleko granicy
między Syrią a Jordanią.
W w. 6 nadto DtrN2 pod wpływem teologów mozaistycznych
,podsumowując ,dodał, że Mojżesz ,nazwany dwa razy sługą Jahwe (hebr.
`e|bed-jhwh (´ädönäj) i synowie Izraela pobili królów Sichona i Oga, a tereny
ich królestw zostały dane pierwszemu Izraelowi już przez Mojżesza, jako ich
dziedzictwo , mianowicie plemionom Rubena, Gada i połowie plemienia Manassesa.
Istotnym dla redaktora DtrN2 tego fragmentu tekstu Joz 12,1-6 było
przedstawienie, że Jahwe już wtedy obiecał przez Mojżesza dać im te tereny (w.
6), a pokonanie królów Sichona i Oga, oraz zajęcie ich terenów było wspólnym
dziełem pierwszego Izraela (dosł. synów Izraela )niezależnie od tego, kto i kiedy ich pokonał (ww. 1-5).
12,7-24: Lista zdobytych terenów i pokonanych królów na zachód od
Jordanu
Listę zdobytych terenów i pokonanych królów na zachód od Jordanu poprzedza w w. 7 podobne wprowadzenie, jak w w. 1, z tą jednak różnicą, że będzie tu chodzić o wykaz królów pokonanych w Kanaanie i określenie geograficzne tych zajętych terenów przez Jozuego i Izraelitów od Baal-Gad, leżącego
w dolinie Libanu do góry Chalak wznoszącej się ku Seirowi (zob. Joz 11,17 i
Kom. wyż.).
A zatem, jak Mojżesz uczynił to z królami i terenami w Zajordanii (zob.
Joz 12,1-6 i Kom. wyż.), podobnie uczyni Jozue na zachód od Jordanu z królami
i terenami na zachód od Jordanu, przydzielając je reszcie plemion pierwszego
Izraela, o czym po tej ogólnej wzmiance w ostatnim stychu w. 7 zajęto się
szczegółowo we wcześniejszej II części Księgi Jozuego (rozdz. 13-21).
495
Stąd w. 7 w obecnym kształcie został zredagowany nie tylko jako wprowadzenie do tego fragmentu tekstu Joz 12,8-24, ale w ostatnim stychu w. 7 jako
zapowiedź , już istniejącej wcześniej w II części Księgi Jozuego (rozdz. 13-21),
złączonej późniejszą I częścią tej Księgi (rozd. 2-11: por. wyż. i Wstęp hist. kryt.)
W w. 8 po ogólnej nocie geograficznej granic z północy na południe w
Kanaanie w w. 7 redaktor podał szczegółowo najpierw w podobnej nocie geograficznej, w jakich okręgach Jozue i synowie Izraela dokonali przejęcia ziem
Kanaanu na zachód od Jordanu (w. 8a), a następnie w tzw. nocie politycznej
wymienił do jakich ludów należały te ziemie (w. 8b).
Według noty geograficznej w w. 8a Jozue i synowie Izraela dokonali przejęcia
ziemi Kanaan w sześciu regionach, a mianowicie w górach (zob. Joz 11,2 i
Kom. wyż.), w Szefeli (zob. Joz 10,40; 11,16 i Kom. wyż.), w Arabie (zob. Joz
11,16 i Kom. wyż.), na zboczach górskich (zob. Joz 10,40 i Kom. wyż.).
Dwa ostatnie regiony w w. 8 to: na pustyni i w Negebie. Pierwszy z nich na pustyni należy identyfikować najprawdopodobniej z pustynią judzką (Fernandez),
czy częścią pustynną ziemi Goszen, która może być z nią identyczna, ponieważ
redaktor nie wymienił jej w tym w. 8, jak to ma miejsce w podobnym wykazie
regionów w Joz 11,16 (zob. Kom. wyż.). Drugi z ostatnich regionów to kraj w
Negebie, o którym jest mowa nie tylko w wykazie Joz 11, 16, ale również w Joz
10,40 (zob. Kom. wyż.).
W drugiej części w. 8 redaktor wymienia ludy zamieszkujące te okręgi
Kanaanu na zachód od Jordanu. Byli to Chetyci, Amoryci, Kananejczycy, Peryzzyci, Chiwwici i Jebusyci, o których była mowa już w Joz 3,10; 9,1; 11,3. (zob.
Kom. wyż.)
Od ww. 9-24 rozpoczyna się lista 31 królów i ich miast-królestw, które
zajął Jozue. Forma literacka tej listy odbiega od dotychczasowych podobnych
wykazów w Księdze Jozuego, ponieważ przy każdym królu podano liczebnik jeden (hebr. ´eHäd). Najprawdopodobniej została ona zredagowana na wzór po496
dobnych wykazów o odniesionych zwycięstwach w świecie pozabiblijnym, jako
lista gloryfikująca władcę i dostosowana do Jozuego (zob. wyż.).
W ww. 9-17 gloryfikuje się Jozuego za pokonanie królów w południowym Kanaanie, a ww. 18-24 wylicza się znów królów i ich miasta-królestwa w
północnym Kanaanie. Miasta-królestwa zostały zgrupowane według okręgów
geograficznych, poczynając od południa aż do północy Kanaanu, zgodnie z tym,
jak przedstawiono zajmowanie Kanaanu w późniejszej części I Księgi Jozuego
(rozdz. 2-11).
Dodano do tej listy i te miasta-królestwa i te które zostały zdobyte później
(zob. Sdz 1,27-36; 1 Krl 4,11), jak np. Jerozolimę, Gezer, Tanak, Megiddo i Dor
(ww. 10. 12. 21. 23). W czasach Jozuego pozostawały niezależnymi miastamikrólestwami. Zwycięstwo Jozuego nad tymi miastami-królestwami i ich władcami zostało przypisane jemu w celu heroizacji tej postaci Jozuego, jako przywódcy pierwszego Izraela, chociaż Izraelici odnieśli zwycięstwa nad tymi miastami-królestwami w późniejszym okresie. Najprawdopodobniej te uzupełnienia
i wstawki miast-królestw zdobytych w okresie monarchii wprowadził do tego
wykazu późno-dtr redaktorzy (DtrN2+3), chociaż pierwotny tekst tej listy może
być związany z DtrH1+2, a nawet może pochodzić ze źródeł przeddtr (Q: por.
wyż.).
A zatem Jozue zajął najpierw miasta-królestwa, o których była mowa w I
części Księgi Jozuego ,tj.późniejszej(rozdz. 2-11).
W w. 9 wymienia się zatem królów Jerycha (TM: jürîHô: zob. Joz 2,1nn;
6,1nn i Kom. wyż.) i Aj (TM: `aj) z notą geograficzną´ášer-miccad Bê|t-´ël, iż
ono położone jest koło Bet-El (zob. Joz 7,2nn i Kom. wyż.).
Przy każdym z tych w/w królów pojawia się typowy w tej liście liczebnik
jeden (hebr. ´eHäd: zob. wyż.)
W w. 10 podano dwóch dalszych królów i ich państwa, a mianowicie Jerozolimy (hebr. jürûšälaºim: zob. Joz 10,1 i Kom. wyż.) i Chebronu(TM:
Hebrôn: Joz 10,3 i Kom. wyż.)
497
W w. 11 wylicza się znów dwóch następnych władców i ich miastapaństwa, a mianowicie Jarmut (TM: jarmut) i Lakisz (TM: läkîš: zob. Joz 10, 3 i
Kom. wyż.)
W w. 12 pojawiają następni władcy Eglonu (TM: `eglôn: zob. Joz 10,3 i
Kom. wyż.) i Gezer (TM: Geºzer: zob. Joz 10,33 i Kom. wyż.).
W w. 13 zjawiają się władcy znanego Debiru (TM: Dübìr: zob. Joz 10,38
i Kom. wyż.) i nieznanego Gederu (TM: Geºder), który według etymologii znaczy mur. Niektórzy egzegeci to nieznane miasto-państwo identyfikują z kananejskim centrum królewskim, zmieniając jednak daleth na resz i czytając nazwę
tej miejscowości jako Gerer/Gerar.Nazwa tej miejscowości jako osady była znana już prawdopodobnie w epoce chalkolitu (ok. 5000/4800-3150 r.przed Chr. za:
WAB, s.9), chociaż inni historiografowie wątpią, czy Geder/Gerer/Gerar było
kananejskim centrum królewskim (np. Y. Aharoni). Utożsamia się je również
dzisiaj z Migdal Eder, położone niedaleko Betlejem (Euzebiusz), czy z Seid Ali
el Dżidie w pobliżu Larum, a zwłaszcza z arabskim Tell Abu Hureyra i hebrajskim Tel Haror w południowej Palestynie (zob.WAB, s.145).
Następna nieznana miejscowość w tym wykazie w w. 14 to Chorma (TM:
Hormâ ´), której nazwę według etymologii łączy się z klątwą,tj. z hebrajskim
terminem: cherem (?).
Gdy jedni egzegeci (Szczepański, Fernandez, Buhl, Lagrange) identyfikują tę
miejscowość z Sbeitah, oddaloną ok. 45 km w linii prostej na południowy zachód od Beer-Szeby,to znów inni (np. Abel)łączą ją z Tell el Sab´ lub z Tell el
Milh, które są bliżej położone od Beer-Szeby, bo ok. 5 km. na wschód, czy nawet z Chirbet Horah i Tell El Seri´ah, oddalone 20 km na północny zachód od
tej samej Beer-Szeby. W Joz 15, 30 wymienia się Chormę jako miasto należące
do plemienia Judy.
Według Maislera i Ahoroni`ego najlepiej odpowiadają znaleziskom archeologicznym i historyczno-geograficznym miejsca Tell Mesas lub Tell el
Milh (por. wyż.)
498
Druga miejscowość w w. 14 to Arad (TM: `áräd). Według etymologii
oznacza dzikiego osła. Podobnie jak poprzednia Chorma jest trudna do lokalizacji. Arad łączy dziś z Tell Arad, które oddalone jest 27 km na południe od Hebronu (Baldi, Bartke). Przeprowadzone na tym wzgórzu wykopaliska pod kierunkiem Y. Ahoroniego i R. Amirana w latach 1962-1966 pozwoliły odkryć
osadę zamieszkiwaną od chalkolitu (ok. 5000/4800-3150 r. przed Chr.; za:
WAB, s.9) do okresu arabskiego. Oprócz tego natrafiono na ślady kananejskiego
sanktuarium, w którym sprawowano kult od X-VII stulecia przed Chr. Od ok.
700-600 r przed Chr. w tym mieście była czynna najwcześniejsza, dotychczas
odkryta świątynia izraelska, w której czczono Jahwe. (zob. WAB, 53: por. Ekskurs VI: Sanktuaria…niżej).
W w. 15 kolejni królowie to z Libny (libnâ: zob. Joz 10,29 i Kom. wyż.) i
z Adullam (hebr. meºlek `ádulläm).
Ta druga miejscowość według etymologii oznacza schronienie, twierdzę
Miejscowość ta była kananejskim miastem królewskim, a czasach monarchii
zdobyta przez Izraelitów służyła jako forteca królowi Roboamowi (zob. WAB,
141). Utożsamia się to królewskie miasto z dzisiejszym Chirbet/Tell esz Szeich
Madchur, oddalonym 15 km na północny wschód od Beit Dżibrini i ok. 26 km
na południowy-zachód od Jerozolimy (Baldi, Larraye, Boling, por. BPL, 427).
W w. 16 wymienia się na tej liście królów z Maqqedy (hebr. maqqëdâ:
zob. Joz 10,28 i Kom. wyż.) i z Bet-El (hebr. Bê|t-´ël: zob. Joz 7,2 i Kom. wyż.)
W w. 17 spotykamy następnych dwóch władców z Tappuach i Cheferu.
(TM:TaPPûªH ; Hëºper).
Pierwsza miejscowość w tym w.17 TaPPûªH według etymologii oznacza
jabłko. Identyfikuje się ją z dzisiejszym Tell Szeik Abu Zarad, oddalonym ok.
15 km na południowy wschód od Nablus (Abel, Baldi, Boling).
Druga miejscowość w tym w. 17 Hëºper, której etymologia i lokalizacja
są nieznane i trudne do umiejscowienia. Egzegeci łączą lokalizację Cheferu z el
Tajibah, tj. miejscowością oddaloną 25 km na północny zachód od Nablus
499
(Maisler), lub z Tell Ibsar (Alt), położoną na północ od Sychem (Boling), jak
również umiejscawiają ją egzegeci w nadbrzeźnym pasie niziny Saron położonej między Nahr Iskanderunah i el-Zerqa (np.Sanchez).
W w. 18 mamy do czynieniami z następnymi królami pokonanymi przez
synów Izraela, a mianowicie z władcami Afek i Szaronu.
Pierwsze w tym w. 18 miasto-państwo Afek (hebr. ´ápëq) według etymologii oznacza źródło wody. Utożsamia się je z dzisiejszym Tell Ras el-Ain, położonym u źródeł potoku Nahr el Audia na równinie Szaronu (TM: šärôn: por. niżej i w BPL ,s.427), jak również z Tell el Muhmar, oddalonym wzgórzem ok. 4
km na północny zachód od Ras el-Ain i niedaleko na wschód od Tell Avivu
(Soggin, Baldi, Bardtke, Gacek) .
Drugą nazwę Szaron (hebr. šärôn), której etymologia jest nieznana łączy
się ją nie tyle z miastem, ponieważ nie zlokalizowano o tej nazwie miejscowości, ile raczej należy ją utożsamiać z przybrzeźną równiną od góry Karmel po
potok Jarkon, tj. między Jafą a górą Karmel.
W w. 19 wymienia się królów Madonu (TM: mädôn: zob. Joz 11,1 i Kom.
wyż.) i Chasoru (TM: Häcôr: zob. Joz 11,1 i Kom. wyż.).
W w. 20 pojawiają się królowie miast-państw Szimronu-Meronu (TM:
šimrôn mür´ôn) i Akszafu (TM: ´akšäp: zob. Joz 11, 1 i Kom. wyż.).
W w. 21 podano następną parę władców z Tanaku i Megiddo.
Nazwa Tanak (TM: Ta`nak),której etymologiczne znaczenie jest nieznane, w źródłach egipskich w liście Thotmes III (1504-1450* r.przed Ch; za:
WAB, s.9) określa się ją w piśmie spółgłoskowym jako t´nk. Utożsamia się dzisiaj z Tell Ti´innik, które to wzgórze oddalone jest ok. 6, 5 km na północny zachód od Megiddo i ok. 11 km w tym samym kierunku na północny zachód od
Dżenin.
Na tym wzgórzu przeprowadzono dwie serie prac archeologicznych w latach 1902-1904 pod kierunkiem E. Sellina i w 1963-1968 pod kierunkiem P. W.
Lappa. Nie stwierdzono tu jednak żadnych znalezisk z czasów Jozuego. Z cza500
sów Debory mamy potwierdzenie handlu zbożem na tabliczce glinianej z pismem alfabetu klinowego (zob. J.B. Łach, Człowiek, a kultura, dz. cyt. s. 86n).
Nazwa królestwa Megiddo (TM: mügiDDô), której etymologiczne znaczenie jest nieznane występuje w źródłach egipskich jako mkt ,tj.Magidda. W
czasach starożytnego Egiptu była ta miejscowość strategicznym miastem położonym na równinie Jezreel. Izraelici zdobyli ją dopiero w czasach monarchii (1
Krl 4,12; 9,15; por. Sdz 1,27; zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt., 172).
Utożsamia się tę twierdzę i królestwo z dzisiejszy Tell el-Mutesellim, tj. wzgórzem oddalonym ok. 33 km na południowy wschód od Hajfy.
Przeprowadzono tu aż trzy serie prac archeologicznych, a mianowicie pod
kierunkiem G. Schumacher`a w latach 1903-1905, jak również pod kierunkiem
C.S. Fischer`a, L.O. Guy i G. Loud w latach 1925-1929 i trzecią pod kierunkiem
Y. Yadin`a w latach 1966-1967. Początki osady datuje się na epokę chalkolityczną (ok.5000/4800-3150 r. przed Chr.;za:WAB,s.9), a miasto łączy się z
epoką Wczesnego Brązu (I A-C:od ok.3150-2850 r. przed Chr.;za:WAB,s.9)
Znaleziono tu teksty pisane pismem klinowym. Ujawniły się tu wpływy z Ugarit, ponieważ znaleziono również teksty ugaryckie, oraz ceramikę mykeńską, co
znów świadczyłoby o handlu z Mykenami i Cyprem. Po ekspansji egipskiej Megiddo stało się ufortyfikowanym królewskim miastem kananejskim (zob. WAB,
31. 148).
Z czasami Jozuego są związane najprawdopodobniej warstwy archeologiczne VII lub VI stulecia przed Chr., w których dokonano najprawdopodobniej
rozbudowy tego miasta-królestwa o dalsze tereny tego wzgórza. (zob. S. Gacek,
Księga Jozuego, dz. cyt. s.246-247).
Zdobyte w czasach monarchii stało się okręgiem w królestwie Salomona, w
którym administrował V prefekt Baana, syn Achiluda (1 Krl 4,12, zob. J.B.
Łach, Ksiegi 1-2 Królów, dz. cyt. 171n).
W w. 22 podano dalszych dwóch królów z Qadesz i Jokneam.
501
Pierwsza nazwa Qadesz (TM:qeºdeš) według etymologii oznacza święty.
Być może znajdowało się tam miejsce kultu lub sanktuarium. Utożsamia się z
dzisiejszym wzgórzem/Tell Abu Qudeis, które znajduje się między w/w miejscowościami Megiddo i Taanak.
Druga miejscowość Joqneam((TM: Mjoqnó`äm), której etymologiczne
znaczenie jest nieznane ,występuje w źródłach egipskich w piśmie spółgłoskowym w formie ngnm. Dziś utożsamia się to miast-królestwo z współczesnym
hebrajskim Tel Jokneam i z arabskim Tell Keimum, które oddalone są ok. 11
km na północny zachód od Megiddo i położone w północnym Kanaanie u stóp
góry Karmel (hebr. laKKarmel), przy potoku/Wadi Milh, w miejscu, gdzie rozpoczyna się dolina Ezdrelon. Stąd w starożytnych przekładach i Vg oddano tę
nazwę w wersji greckiej LXX jako basileu,j Iekonam tou/ Cermel, a wersji łacińskiej Vg Jachanan również z dodatkiem Carmeli (por. wyż. Krytyka przekładu)
W w. 23 powrócono w tej liście królów do władców i królestw wymienionych w Księdze Jozuego, a mianowicie wyliczono najpierw króla Doru
(meºlek Dôr. Dziś: Chirbet el-Burdż) wraz notą topograficzną na równinie Dor
(hebr. lünäpat Dôr), czyli na wybrzeżu Morza Śródziemnego (zob. Joz 11,2 i
Kom. wyż.). Następnie wymienia się króla Gojim również z podobnym dodatkiem lügilGäl, które można rozumieć jako należącego do Gilgal (BPL, 427), lub
król ludów w Galilei/w Galiki, czyli króla doliny Jeziora Galilejskiego (Hummelauer). Inni egzegeci ten dodatek łączą z nazwą miejscowości Gilgulijeh, oddalonej 5 km na północ od Ras El-Ain (Albright) lub z dzisiejszym Tell Amr,
znajdującym się w pobliżu el Haratijeh (Alt, Baldi, Soggin, Woudstra), co wydaje się mało prawdopodobne, ponieważ w TM jest występuje zwrot lügilGäl,
który należy rozumieć dosłownie z- lub należący do Gilgal (por. hebr. lü-). O
miejscowości Gilgal: zob. Joz 4,19; 10,15 i Kom. wyż. ;por. Ekskursy VI i
VII,niżej)
502
W w. 24 wymienia się jeszcze króla Tirsy (TM: meºlek Tircâ), która to
miejscowość według etymologii oznacza miły, przyjemny. Utożsamia się ją z
dzisiejszym Tell el- Fara, tj. wzgórzem oddalonym ok. 11 km na północny
wschód od Nablus (Albright) lub z Dżemma`in, miejscowością oddaloną 12 km
na południowy zachód od Nablus (Elliger) i z Bet Barah (Abel), jak również
Ofrah Abi´ezer, tj. miejscowościami w ziemi Gedeona w Sdz 6,11.24 (Dalman,
Alt).
W drugiej częściw. 24 znajduje się podsumowanie Kol-müläkîm šülöšîm
wü´eHäd, iż wszystkich królów wymienionych w tej liście i przypisanych dzieł
Jozuemu oraz synom Izraela było według TM trzydziestu jeden (31), a według
LXX dwudziestu dziewięciu (29: zob. wyż. Krytyka przekładu).
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny w Joz 12,1-6.7-24:
W tych dwóch paralelnie zestawionych fragmentach ukazano przy pomocy tych samych czasowników najpierw czyny Mojżesza(ww.1-6),a następnie Jozuego(ww.7-24),w których zamysł teologiczno-kerygmatyczny dotyczy głównie tematu przywództwa(zob. Oblicze teologiczno-kerygmatyczne w Księdze Jozuego ,w: Wstęp hist.-kryt.,wyż.).Te zestawienie w tym rozdziale miało na celu
ukazanie rzeczywistego podobieństwa Jozuego do postaci Mojżesza.
Zarówno Mojżesza ,jak i Jozuego łączy ta sama funkcja i jednakowo pełniona służba Boża.Obydwaj ,razem za naśladującymi ich dzielność i
wierność Bogu Izraelitami, odnoszą zwycięstwa nad nieprzyjacielskimi królami.
Lista pokonanych królów miała na celu zobrazowanie tej sytuacji,kiedy
to Izraelici wzięli w obronę siebie i ludy zepchnięte na margines życia tj. nomadów i półnomadów,aby oddać im ziemię,w której pod rozkazami BogaJahwe będą mogli stać się społeczeństwem równych sobie ludzi.
Ówczesne potęgi imperialne stanowiły przeszkodę w wypełnieniu tego
historycznego zadania zajęcia ziemi Kanaan przez lud pierwszego Izraela,jako
lud przymierza z Jahwe.
503
Jozue podobnie,jak Mojżesz stanie się przywódcą tego ludu,przydzielając
mu zdobytą i zajętą
przez pierwszego Izraela ziemię Kanaan,jako obiecaną
przez Jahwe i jego sługę Mojżesza (zob. Joz 13-22).
Bibliografia:
E. König, Geschichte der alttestamentlichen Religion, Gütersloh 1924;
J.R. Bartlett, Sihon and Og, Kings of the Amorites, VT 20 (1970), 260nn;
T. de J. Martinez, Basan, Enc. della Bibb. t. I, 1106n;
W. Szczepański, Geographia historica Palestinae antiquae, Romae 1926;
R. Sanchez, Hefer, Enc. della Bibb t. 4, 100;
R. de Vaux, The Excavations at Tell el-Tar`ah and the Site of Tirzah, PEQ 88 (1956), 125-140;
Tenże, Tirzah. Archeology and Old Testament Study, Oxford 1967;
Y. Yadin, New Light on Solomon`s Megiddo, BA 23 (1960), 62-68;
Część B: Podział zajętej ziemi między poszczególne plemiona i rody (13,122,34)
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 13,1-22,34
W strukturze literackiej części B Księgi Jozuego (13,1-22,34) podobnie
jak w części A (1,1-12,24) można wyróżnić podobne gatunki literackie. Są to w
części B: dwie Mowy Jahwe w Joz 13,1-7 i 20,1-6 i Mowy: Kaleba w Joz 14,615, Jozuego w 22,1-6 (dwie, w części A tylko jedna) i opowiadania-narracje paralelne do w/w Mów Kaleba (Joz 14,6-15) w Joz 15,13-20 i Jozuego (Joz 22,16) w Joz 22,7-34 i jedno summarium w Joz 21,43-45.
Gdy w części A najwięcej tekstów zawiera opowiadania-narracje ( w Joz
3,1-5,12:trzy,a Joz 5,13-12,24:osiem) to znów w części B najwięcej tekstów
stanowią typowe dla tej części wykazy i listy a mianowicie w Joz 13,8-19, 51 i
Joz 20,7-9 oraz Joz 21,1-42.Zastosowano je już w części A, a mianowicie w Joz
12,1*-24* (zob. wyż.).
Przy pomocy w/w gatunków, zwłaszcza typowych w tej części wykazów i
list, nużących niejednokrotnie współczesnego czytelnika Biblii, redaktorzy w tej
504
części przedstawili i opisali, a przede wszystkim głównie wyliczyli tereny i miasta, ich granice, które przydzielono poszczególnym plemionom i rodom pierwszego Izraela, jako wypełnienie obietnicy pokoju i odpoczynku w tej ziemi. (Joz
1,15; 11,23; 21,44; 22,4.9; por. Pwt 7,22-24; 31,3-5; w NT: Hbr 4,9).
Redaktorzy w tej części Jozuego korzystali z różnych źródeł i form literackich biblijnych i pozabiblijnych (np. mogli skorzystać z egipskich form literackich w postaci inskrypcji gloryfikujących faraonów: zob. Joz 12,1*-24* w
części A : Kom. wyż.).
Współczesnie uważa się tę część B(Joz 13,1-22,34) za najwcześniejszą w
Księdze Jozuego, ponieważ przedstawiano w niej zajęcie Kanaanu bardziej realistyczne i jako bliższe faktom historycznym, nie w postaci triumfalnego i jednego aktu, jak w I części Księgi Jozuego, lecz jako proces, który dokonywał się
stopniowo i długo. Np. w Joz 13,1b stwierdza się, że pozostał jeszcze bardzo duży obszar do zdobycia (por. wyż. Wstęp hist. krytyczny).
Mimo to w Mowie Jahwe (13,1-6. 7) otrzymał Jozue polecenie podziału
kraju pomiędzy dziewięć plemion i połowę plemienia Manassesa (w. 7). Na
podstawie Lb 32,1-42 zgodnie tradycją mozaistyczną przypomniano, że Mojżesz
przydzielił już wcześniej ziemię po wschodniej stronie Jordanu plemionom Rubena, Gada i połowie plemienia Manassesa (Joz 13,8-13.15-32) Przytoczono tu
również w tym rozdziale XIII Księgi Jozuego wyjaśnienie odnośnie lewitów,
którym nie przydzielono ziemi (Joz 13,14.33:PJoz+S), tylko miasta lewickie (Joz
21,1-42: PS).
W Joz 14,1-5 podano następnie podsumowujące i wyjaśniające fragmenty,
które według zwolenników Heksateuchu należy uważać za opracowanie, które
pochodzi z tradycji Kapłańskiej/ P, a Joz 14,6-15 znów za pochodzące z tradycji
Elohistycznej/E.
Podział ziemi został przedstawiony w dwóch etapach. Najpierw z rąk Jozuego otrzymali ziemię wyjątkowo Kaleb (Joz 14,6-15), a następnie Juda (Joz
15,1-63), synowie Józefa (Efraim i połowa plemienia Manassesa: Joz 16,1505
17,18). Ten podział został przeprowadzony w sanktuarium Gilgal(PJoz). Dalsze
siedem plemion Beniamina, Symeona, Zabulona, Issachara, Asera, Neftalego i
Dana otrzymało przydział ziemi i miast znów w Szilo (Joz 18,1-19,51: 7 perykop: PJoz+S).
Według hipotezy deuteronomistycznej opracowali ten tekst najpierw najprawdopodobniej redaktorzy DtrQ i DtrH na podstawie dostępnych im dokumentów pochodzących z Gilgal i z Szilo (Q). Przy opracowaniu Księgi Jozuego
jako najpóźniejszej z opracowanych z opus Deuteronomium (1-2 Krl*, 1-2 Sm*,
Sdz*, Joz*) brali już udział głównie redaktorzy DtrN. Ta część B ,która powstała najwcześniej w dzisiejszej Księdze Jozuego została zredagowana jeszcze
przez szkołę teologów DtrN1. W okresie połączenia jej z opracowywaną częścią
A Księgi Jozuego włączono teksty podkreślające rolę Mojżesza w zdobyciu i
podziale ziemi Kanaan (DtrN2). Rownolegle z późno-dtr opracowaniem (DtrN3),
lub w okresie podtr powstawania tradycji i redakcji kapłańskiej w Joz (PJoz+S)
wprowadzano teksty o lewitach (Joz 13,14.33) i o miastach lewickich (Joz 21,142:por.wyż. i Ekskurs V,niżej).
Inne szczegółowe kwestie literackie do poszczególnych fragmentów perykop w tej części B: Joz 13,1-22,34 zamieszczono niżej.
1.Wczesniejszy podział ziemi po wschodniej stronie Jordanu w
Joz 13,1-13,32
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 13,1. 2-5. 6-7:
Mowa Jahwe do Jozuego o jego dalszej misji w Ziemi Obiecanej.
Ww. 2-6(DtrN2), zanim zostały włączone przez późno-dtr redaktora
(DtrN3) do dtr Mowy Jahwe do Jozuego stanowiły wcześniej pierwszą część Joz
13,
DtrN3 konstruując dtr Mowę poprzedził ten fragment DtrN2 tj.ww. 2-6
wstępem (w. 1) i zakończeniem (w. 7) o wyznaczeniu nowego zadania (misji),
jaką będzie miał do spełnienia adresat tej Mowy, czyli Jozue.
506
M. Noth przeciwnie uważał ww. 2-6 za późniejszy dodatek i komentarz
do w. 1.
Dawniejsi egzegeci a zwłaszcza zwolennicy Hexateuchu widzieli związek
tych wierszy z tradycjami JE w Joz 1,7nn (Holzinger), względnie tylko z E w
ww. 1. 7a (Proksch) i z D w ww. 1. 6b. 7 (Dilmann) czy tylko w ww. 1ab. 7
(Steuernagel).
M. H. Woudstra widział w tych wierszach nie tylko literacki związek, ale ideowy w. 1 z Pwt 31,1-8. Podobnie, jak Mojżesz nie mógł wejść do ziemi Kanaan,
ale Jahwe mu ją pokazał z wysokości góry Nebo (zob. Pwt 31,1-8), tak i Jozue
nie potrafił zdobyć całego kraju. Stąd Jahwe w tej Mowie ukazał mu, co ma
jeszcze zdobyć i nakazał mu ją już w całości podzielić między resztę plemion
pierwszego Izraela, które jeszcze od Mojżesza nie otrzymały ziemi (ww. 1. 7;
por. Joz 13,8-14,5).
II.Egzegeza:
13,1. 2-5. 6-7:Mowa Jahwe do Jozuego o jego dalszej misji w Ziemi Obiecanej.
W w. 1 stanowi w tej skonstruowanej przez DtrN3 dtr Mowie Jahwe do
Jozuego wstęp, w którym nawiązano, jak we wszystkich Mowach tego typu najpierw do przeszłości (w. 1, por. Joz 1,1nn i Kom. wyż.) .W tak skonstrowanym
wstępie na podstawie w/w źródeł (zob. wyż.) można wyróżnić trzy części, a
mianowicie wprowadzenie, w którym stwierdzono fakt egzystencjalny, iż Jozue
był już w bardzo podeszłym wieku (w. 1a), a następnie stałą formułę Mów: powiedział do niego Jahwe (w. 1b), oraz wypowiedź Jahwe (w. 1c), nawiązująca
do faktu egzystencjalnego podeszłego wieku Jozuego (zestarzałeś się i posunąłeś
się w latach) oraz stwierdzająca drugi fakt, iż pozostał jeszcze bardzo duży obszar kraju do zdobycia.
Na podstawie danych z innych Ksiąg biblijnych, zwłaszcza z Pięcioksię
gu,w których to Księgach podano, iż Jozue w chwili wysłania zwiadowców
507
przez Mojżesza mógł mieć ok. 40 lat, a następnie dodając do tego okres pobytu
w Kadesz Barnea ok. 38 lat, oraz czas dotychczasowego zdobywania ziemi Kanaan ok. 7 lat ,to w oparciu o wiek Kaleba z Joz 14,10, który był rówieśnikiem
Jozuego można przyjąc, iż Jozue mógł mieć w tym czasie już ok. 85 lat.
Drugi fakt, iż Jozue nie zdobył całej ziemi Kanaan, jak to przedstawiano
w I części Księgi Jozuego (rozdz. 2-12) świadczy nie tylko o wcześniejszym
powstaniu tej II części Księgi Jozuego (rozdz. 13-22), ale również o tym, że
zajmowanie ziemi Kanaan ,jako obiecanej przez Jahwe odbywało się powoli, nie
podczas jednej wyprawy, jak w Joz 10,42, ale był to proces długotrwały (w. 1c;
por. Joz 11,18; 23,4; Sdz 1,27 itp.), trwający aż do czasów monarchii Dawidowej,jak i największych osiągnięć terytorialno-politycznych w czasach królowania króla Salomona (1-2 Sm, 1 Krl 1-11), z których to czasów redaktorzy Dtr
podawali zasięg granic, obszarów i ilość miast należących do pierwszego Izraela
w czasach Jozuego.
W wykazie ziem, które pozostały jeszcze do zdobycia w ww. 2-5 tej Mowy Jahwe do Jozuego (por. wyż.) wymienia się najpierw wszystkie okręgi Filistynów (hebr. Kol-Gülîlôt haPPülišTîm). Pochodzili oni najprawdopodobniej z
Krety lub z Kapodocji i należeli do tzw. Ludów Morza (zob. Wstęp hist.
kryt.,wyż.).
Na przełomie XIII/XII w. przed Chr. osiedlili się oni na obszarach nadmorskich
Morza Śródziemnego, zagrażając nawet Egiptowi. Ramzes III (1190-1152/?/)
pokonał ich na lądzie i ok. 1180 r. przed Chr. w bitwie morskiej przy ujściu Nilu. Po tej klęsce Filistyni jako Ludy Morza lub ich część byli zmuszeni zając
głównie tereny od Jaffy do potoku/ Wadi Gazzah na przestrzeni ok. 100 km długości, a 60 km szerokości na południu tego obszaru i 20 km na północy kraju.
Faraon Ramzes III zajęty wewnętrznymi walkami z kapłanami Ammona przerwał walkę z tymi ludami ,odsuwając ich znacznie od swoich granic. Odtąd stanowili oni ciągłe zagrożenie dla plemion Izraela, zwłaszcza w epoce Sędziów.
508
W w. 3b wymienia się już pentapol, czyli związek pięciu miast filistyńskich Gazy, Aszdodu, Aszkelonu, Gat i Ekronu, co świadczyłoby, że wymienia
ich redaktor w tych czasach, kiedy Filistyni byli już dobrze zorganizowanym
państwem. Zostali oni dopiero pokonani przez króla Dawida (por. wyż. Joz
11,22,gdzie połączono te ludy z Anakitami podając tylko trzy miasta Gazę,Gat i
Aszdod z pentapolu filistyńskiego:zob.Kom.wyż.).
W w. 2 redaktor dtr wymienił jeszcze z Geszurytów (hebr. wükolhaGGüšûrî), , którą to nazwę należy łączyć z mieszkańcami małego królestwa(księstwa) położonego w południowej części Golanu, na wschód od Jeziora
Tyberiadzkiego (zob. Joz 12,5 i Kom. wyż.). Inni egzegeci łączą te ludy Geszurytów z miastem Gezer i z jego okolicami (Boling), albo nawet z terenami miasta-państwa Szur, położonego koło Beerszeby ( Köhler,Baumgartner, Woudstra).
W czasach Jozuego Izraelici nie zdołali podbić tego królestwa (w. 2; por.
Joz 13,11.13). Geszurytów, podobnie jak w/w Filistynów i inne ludy Girzytów i
Amalekitów pokonał dopiero król Dawid (zob. 1 Sm 27,8).
W w. 3a w tzw. nocie geograficzno-etnograficznej podano zasięg panowania tych w/w ludów Filistynów i Geszurytów. Sięgała ona od Szichor (hebr.
šîHôr: etym. staw), czyli od wschodniej odnogi Nilu ,tj. potoku/wadi el Aris
(zob. Iz 23,3) aż do granic Ekronu (hebr. `eqrônî), tj. jednego ze znaczniejszych
miast filistyńskich ,należących do w/w pentapolu filistyńskiego (por. wyż.). Nazwa Ekronu według etymologii łączy się z czasownikiem być nieurodzajnym i
od czasów Euzebiusza łączono to miasto-państwo z obszarem od Aszdod do
Jabnek.
Współczesni egzegeci utożsamiają je z dzisiejszym Akir, oddalonym 8 km od
Jabnek (Robinson, Noth) lub z Qatrah, oddalone znów 5 km na południowy zachód od Akir (Albright), lub z Chirbet el Muganna, 20 km od Aszdod, gdzie odkryto osady z okresu Żelaza (IA:ok. 1200-1150 r. przed Chr. i później:
za:WAB,s.9)
509
Pod koniec w. 3 wymienia się jeszcze Awwitów (hebr. `awwîm), czyli ludy pierwotne, przedizraelskie zamieszkujące nizinę nadmorską Morza Śródziemnego, którzy znów osiedlili się w Gazie i jej okolicach.
E.A. Speiser uważa ich za grupę etniczną związaną z Hyksosami. Według Pwt
2,23 zostali oni wyparci z tych terenów przez Filistynów.
W taki sam sposób powinny być potraktowane wszystkie ludy obce przez
Izraelitów w przyszłości, głównie ze względu na ich kult bałwochwalczy, od
którego na wzór pierwszego Izraela z I części Księgi Jozuego (Joz 3,10; 9,1;
11,3) nowy lud Izraela powinien odejść całkowicie i bezkompromisowo.
Według jednak M. Minquez redaktorowi tej Mowy w w. 3 chodzi raczej
tylko o pouczenie, że Awwici wspólnie przebywali z Filistynami jako pierwotni
mieszkańcy tych ziem.
W w. 4 wymienia się w tej liście geograficzno- etnograficznej (ww. 2-5)
jeszcza cały kraj Kananejczyków od Ary, należącej do Sydończyków aż do Afeki
i granicy z Amorytami, czyli jakby wynikało to z tej noty geograficznej (w. 4b)
najprawdopodobniej chodziło redaktorowi o tereny Fenicjan (Maisler, Baldi,
Woudstra), których ziemie jednak o takiej rozpiętości granic nigdy w historii
Izraela nie będą wchodziły w skład terytorium Izraela, choćby tak jak na jakiś
czas weszły tereny Filistynów (zob. wyż.).
Wcale to jednak nie przeszkadza redaktorowi o umieszczenie ich w tym wykazie etnograficzno-geograficznym (ww. 2-5), być może jako wyraz dążeń środowiska DtrN1+2 do zajęcia tych terenów, w którym żył i pisał redaktor tej części
(por. BPL, 428). Te tereny rozpoczynały się od Ary (hebr. `ärâ), ktorą się identyfikuje z Tell Arah nad potokiem/Wadi Arah, wzgórzem położonym w odległości ok. 13 km na zachód od Megiddo (Abel). Ta miejscowość była geograficznie
i politycznie w odziaływaniu Sydonu. Starożytny Sydon, jak i jego mieszkańcy
Sydończycy (hebr. cîdönîm) zajmowali teren położony na wąskiej równinie pomiędzy górami Libanu a Morzem Śródziemnym. Sydon spełniał funkcję starożytnego portu handlowego. W świecie pozabiblijnym wspomina go Homer
510
(IX/VIII w. przed Chr.), pisząc o nim jako o najznamienitszym mieście Fenicji,
a Biblii nazywa się go Wielkim Sydonem (Joz 11, 8 i Kom. wyż.). Jego znaczenie gospodarczo-polityczne w stosunku do innych miast Fenicji wyrażało się w
tym, że i innych mieszkańców z pozostałych miast Fenicji nazywano Sydończykami (np. 1 Krl 5,20; 16,31).
Z czasem to znaczenie Sydonu zeszło na drugi plan w stosunku do Tyru,
drugiego, co ważności miasta w tym rejonie. W czasach perskich ponownie odzyskało ono swe znaczenie.
Według Biblii Sydończycy pochodzili od Kanaana (Rdz 10,15). W pismach nowotestamentalnych wymienia się tę miejscowość łącznie z Tyrem, w
których Jezus z Nazaretu głosił ewangelię i uwolnił od złego ducha córkę Syrofenicjanki (Mk 7,24-30), a św. Paweł przebywał w Sydonie podczas swej podróży z Cezarei do Rzymu (Dz 27,3).
Druga miejscowość graniczna kraju Kananejczyków na północy (Fenicjan) to Afek (hebr. ´ápëºqâ), który utożsamia się dzisiaj ze wzgórzem/ Tell Kurdanah, leżącym u źródeł potoku Nahr Naaman (Alt), jak również z Afka, miejscowością oddaloną 23 km na północ od Bejrutu. Inni egzegeci łączą tę miejscowość z Tell el-Muhmar (Bardke, por. Joz 12, 18) ,albo z Ras el Ain (Simons).
Zwrot przy końcu w. 4: i granicy z Amorytami (hebr. `ad Gübûl hä´émörî)
należy łączyć w tej nocie geograficzno-etnograficznej z rzeką Nahr el Kebir, na
północy Kanaanu, ponieważ geograficznie tak najdalej na północ sięgała ziemia
Kanaan.
W w. 5 podano, że jeszcze pozostał do zdobycia kraj/ziemia Gebalitów
(wühä´äºrec haGGiblî) i cały Liban. (wükol-hallübänôn). NNazwa Gebalici, której etymologiczne znaczenie jest nieznane występuje w źródłach egipskich w
formie spółgłoskowej jako kpny i akkadyjskich jako gublu. LXX oddaje jako
Gabli Fulistiim a Vg czyta jako Gubili bez dodatku filistyńska. Najprawdopodobniej chodzi o lud, który wziął swą nazwę od miasta Gegal, które utożsamia
511
się z dzisiejszym Dżejbail, oddalonym ok. 32 km na północ od Bejrutu. W czasach greckich określano to miasto jako Byblos. Gebalici zamieszkiwali zatem
w/w miasto-państwo Byblos i jego okolice (Soggin, Boling). Baldi natomiast
uważał za w/w notą geograficzną w tym w. 5b, że kraj Gebalitów obejmował
obszar nadbrzeżny rozciągający się na północ od Sydonu i do rzeki/Nahr el Kebir, jak i cały Liban (zob. Joz 1, 4 i Kom. wyż.), który według tekstu ,idąc w kierunku wschodnim obejmował tereny od Baal –Gad u stóp góry Hermon (Joz
11,3 i Kom. wyż.), aż do wejścia (hebr. lübô´-/Lebo-) Chamat (hebr. Hámät).
Współczesni egzegeci i tłumacze nie oddają hebrajskiej nazwy Lebo - przez
wejście, tylko włączają ją do nazwy miasta w postaci Lebo-Chamat (TM: lübô´
Hámät). Identyfikuje się tę nazwę najczęściej z dzisiejszą miejscowością Ain
Libwa (i. n. Lebo, Labana, Lebwa, Lebua/arabska: zob. WAB, s.148), oddalonej
23 km na północ od Ba`albek, a na wschód ok. 55 km od w/w Dżejbajl (Kasteren, Ubach, Maisler).
Inni egzegeci łączą tę miejscowość z Medżer Ajjun, które znajduje się między
Nahr el Litani a Nahr el Hasbani na początku doliny Bega (Eissfeldt), jak i z
okolicą ,koło Ribleh (Elliger), a nawet z równiną Homs, na której znajduje się
miasto Chamat ,przy jednym ze źródeł rzeki Oronte (Abel). Może oznaczać
również kierunek wpływów i obszar, w którym znajdowali się Gebalici.
Dawniejsi egzegeci w. 6 łączyli ze niezrozumiałą wstawką (Steuernagel,
Noth), lub podsumowaniem ww. 2-5 (Woudstra).
W wyróżnionej dtr Mowie Jahwe do Jozuego stanowi on stały element, który
występuje we wszystkich biblijnych Mowach tego typu w postaci zapewnienia
ze strony mówiącego Jahwe, że w tym dziele zajmowania tych terenów będzie z
Jozuem i On sam wypędzi przed Izraelitami wszystkich mieszkańców tych ziem
(w. 6a; por. Joz 1,5 i Kom. wyż.).
Teologiczny pogląd, pojawiający się często w instytucji świętej wojny
,zwłaszcza w późniejszej części Księgi Jozuego (1-11), jak również w tej dtr
512
Mowie w w. 6a łączył się z przekonaniem religijno-politycznym o tym, że wodzem Izraelitów jest Bóg-Jahwe i On prowadzi zwycięskie bitwy.
W tym duchu w. 6b pojawia się przeredagowana lista w stosunku do rozszerzonej maksymalnie przez późniejszego redaktora/rów (DtrN2+3). Według
wcześniejszej listy Jahwe wypędzi przed Izraelitami wszystkich mieszkańców z
trzech obszarów, a mianowicie z terenów górskich, od Libanu do Misrefot-Maim
(zob. Joz 11,8 i Kom. wyż.), i wszystkich Sydończyków (por. w. 4). W tym trójpodziale tej wcześniejszej listy (w. 6b) redaktor dtr miał na myśli wszystkie ziemie całego Kanaanu, przekazane przez Jahwe, które zgodnie z nakazem Jahwe
w tej dtr Mowie ma Jozue za zadanie przydzielić na własność Izraelowi (w. 6c).
To zadanie powtarza redaktor dtr w w. 7 ,bliżej precyzując, że chodzi tu o podział kraju i oddanie ziemi na własność ,jako dziedzictwa i daru Jahwe (hebr.
naHálâ) między 9 i ½ plemion, które jeszcze nie otrzymały ziemi od Mojżesza.
To dokładnie sprecyzowane zadanie, jakie otrzymał Jozue nie tylko kończy
Mowę Jahwe do Jozuego (Joz 13,1. 2-5. 6-7), ale równocześnie stanowi wprowadzenie do wykazu o wcześniejszym podziale ziemi Obiecanej, dokonanym
przez Mojżesza ,po wschodniej stronie Jordanu ,pomiędzy połowę plemienia
Manassesa i dwóch plemion Rubenitów i Gadytów (Joz 13, 8nn).
I. Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 13,8-33: Ogólny
plan podzielenia ziemi pomiędzy połowę plemienia Manassesa i dwa plemiona Rubenitów i Gadytów i ogólny wykaz etnograficzno-geograficzny ziem w
Zajordanii. Lewici
W. 8 stanowi pod względem literackim kontynuację w. 7. Rozszerza jednak jego treść i zapowiada oparty najprawdopodobniej o tradycje pokoleń zajordańskich wcześniejsze ,najprawdopodobnie zredagowane przez DtrN2+3 (
por. wyż.) wykazy ziemi między plemiona Rubena (ww. 15-23), Gada (ww. 2428) i połowę plemienia Manassesa (ww. 29-31). Poprzedza je ogólny wykaz etnograficzno-geograficzny ziem w Zajordanii, mający na celu podkreślenie jed513
ności wszystkich plemion całego Izraela (ww. 9-13) nawiązujący do podobnego
wykazu z Joz 12,2-6 i Pwt 3,8-17.
W ww. 14 i 33 podkreślono szczególne miejsce, jakie wśród plemion całego Izraela przyznano Lewitom(PJoz+S ). Nie przyznano im żadnej ziemi, oprócz
kilku miast wraz z okolicami, ponieważ głównym źródłem utrzymania Lewitów
miał być kult i dziesięciny od wszystkich plemion Izraela. Mieli za zadanie reprezentować cały lud Izraela przed Jahwe (por. Joz 14,4; 21,1-42 i Oblicze literackie i Kom. niżej)
Całość tak zredagowanej perykopy kończy redaktor DtrN3 podsumowaniem w postaci w. 32.
W wykazach (Joz 13,8-33) o wcześniejszym podziale ziemi Obiecanej
dokonanym przez Mojżesza po wschodniej stronie Jordanu możemy wyróżnić
najpierw ogólny plan podzielenia ziemi pomiędzy połowę plemienia Manassesa
i dwa plemiona Rubenitów i Gadytów i ogólny wykaz etnograficznogeograficznego ziem w Zajordanii (ww. 8. 9-13), następnie szczegółowe wykazy
miast i granice terenów należących do tych plemion, poczynając od plemienia
Rubena (ww. 15-23) i Gada (ww. 24-28), a kończąć na połowie plemienia Manassesa (ww. 29-32). W ww. 14 i 33 zajęto się rodem kapłańskim Lewitów i ich
miejscem wśród wszystkich 12 plemion((PJoz+S ).
II.Egzegeza:
13,8.9-13.14: Ogólny plan podzielenia ziemi pomiędzy połowę plemienia Manassesa i dwa plemiona Rubenitów i Gadytów i ogólny wykaz etnograficznogeograficzny ziem w Zajordanii. Lewici
We wprowadzeniu w postaci w. 8 do ogólnego wykazu etnograficznogeograficznego ziem w Zajordanii (ww. 9-13) nawiązano do tradycji mozaistycznych (zob. Lb 32,1-42), według których Mojżesz noszący zaszczytny tytuł
sługi Jahwe (zob. Joz 1,1 i Kom. wyż.) wyznaczył i dał trzem plemionom Izraela
514
tj. połowie plemienia Manassesa i dwom plemionom Rubena i Gada terytoria i
miasta po wschodniej stronie Jordanu.
Ten wykaz ogólny etnograficzno-geograficzny ziem w Zajordanii rozpoczyna się od miasta Aroer (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.), które według określenia
geograficznego redaktora leży na brzegu potoku Arnon, i od miasta, które jest w
środku doliny (zob. Joz 12,1-2 i Kom. wyż.).
Następny zwrot w w. 9b: cały płaskowyż od Medeby do Dibonu określa
geograficznie dalsze terytoria przydzielonych ziem, które według Lb 32,34;
33,45n tylko przez krótki czas należały do plemienia Gada. Płaskowyż Medeby
znajdował się między w/w potokiem Arnon na południu, a Cheszbon na północy
(zob. Joz 9,10 i Kom. wyż.).
A zatem głównymi miastami na tym płaskowyżu były wymienione w Joz
9,10 Cheszbon (por. również niżej w w. 10) i na północy Medeba, która według
etymologii oznacza brak wód, jak i wody wspaniałe i przyjemne, czyli najprawdopodniej oazę. Miasto to było oddalone ok. 11 km na południe od Cheszbon
(por. wyż.).
Na południu płaskowyżu znajdowało się znów miasto Dibon, którego
etymologia jest nieznana. Nazwa tego miasta występuje w egipskich źródłach w
formie spółgłoskowej jako tpn, które dzisiaj łączy z Chirbet Diban, oddalonym 5
km na północ od potoku Arnon.
Zarówno w Medebie, jak i w Dibon były prowadzone prace archeologiczne. W Medebie prowadzili je najpierw włoski misjonarz G. Manfredi w r.
1888 r., a następnie naukowcy francuscy (M.J. Lagrange, M. Sejourne, J. Germer-Durand i H. Lammens) w latach 1890-1897 i Niemiecki ewangelicki Instytut naukowy w Ziemi Świętej (=Deutsches evangelisches Institut für Altertumswissenschaft des Heiligen Landes) w latach 1966-1967. Stwierdzono na
podstawie znajdującego się grobu, że początki tej osady sięgają okresu późnego
Brązu (I: ok.1550-1400 r.przed Chr. i później:za:WAB,s.9).
515
W 1868 r. Ch. Clermont-Ganneau odkrył w Dibon słynną stelę króla Meszy z IX wieku przed Chr. (por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. ad loc.)
Natomiast prowadzone prace archeologiczne w tej miejscowości Dibon w
1960 r. przez Amerykańską Szkołę Poszukiwań Orientalnych(=American School
of Oriental Research) stwierdziły istnienie miasta, które było twierdzą obronną
w okresie Wczesnego Brązu (I AC:ok.3150-2850 przed Chr. zob.WAB,s.9)
W w. 10 wymienia się w tzw. nocie etnograficznej wszystkie miasta i tereny aż do granicy Ammonitów, które niegdyś należały do amoryckiego króla
Sichona. Stolicą jego królestwa był Cheszbon (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.). Na
podstawie Lb 32,3 możemy ten ogólny wykaz etnograficzno-geograficzny w
ww. 9-10 uzupełnić dokładnymi nazwami miast, które należały do królestwa Sichona, a mianowicie Atarot, Dibon (por. w. 9), Jazer, Nimra, Cheszbon (por. Joz
12,2 i Kom.wyż.), Meon (i/n. Beon/?/), Nebo, Eleale i Sezam. Nadto w świetle
Lb 32,34-38 wymienia się dodatkowo pięć(5) innych miast należących do królestwa Sichona, a mianowicie Aroer (por. Joz 12,2 i Kom.wyż), Atrot-Sofan (hapax legomena tylko w Lb 32,35, prawd. chodzi o Saron: por.S. Łach, Księga
Liczb,dz.cyt.ad loc.), Jogbocha, Bet-Charan i Kiriataim (zob. nizej w. 19).
W w. 11 dodano do tego wykazu etnograficzno-geograficznego w ww. 910 ponadto Gilead (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.), królestwo Geszurytów i Maakatytów, cały łańcuch gór Hermon, cały Baszan aż do Salka (zob. Joz 12,5 i Kom.
wyż.). Miejscowość Salka stanowiłaby w tej nocie etnograficzno-geograficznej
w w. 11 miasto należące do królestwa Sichona, a nie jakby to wynikało z Joz
12,5 do królestwa Oga. W w. 12 zwrot: a w Baszanie całe królestwo Oga wyjaśniałby tę pozorną sprzeczność, ponieważ stwierdza się w niej, że król Og królował też w części Baszanu (zob. Joz 12,4 i Kom. wyż.).
W ostatnim stychu w. 12 (c), stanowiącym jakby podsumowanie całego
ogólnego wykazu etnograficzno-geograficznego w ww. 9-12ab, iż te wszystkie
ziemie królów Sichona i Oga zdobył Mojżesz i wydziedziczył ich z tych tere-
516
nów. Zgodnie z obietnicą stały się one dziedzictwem plemion Rubena, Gada i
połowy plemienia Manassesa.
Inny z późniejszych redaktorów dtr w w. 13 podał dodatkowo, iż Izraelitom nie udało się w pełni wydziedziczyć Geszurytów i Maakatytów i stąd oni
mieszkają dalej wśród Izraelitów aż do dziś tj. czasu redakcji tej noty. Tego rodzaju sytuacja według redaktora tej noty może być nie tylko niebezpieczna politycznie, ale religijnie, ponieważ asymilacja z tymi ludami grozi niebezpieczeństwem apostazji ludu od Jahwe, co doprowadzi lud Jahwe do podwójnego nieszczęścia,a mianowicie nieprzestrzegania Prawa i związanego z tym w końcu
wydziedziczenia z tej danej przez Jahwe ziemi.
13,14: Lewici
Dodatkowa nota w w. 14, odpowiada na pytanie, dlaczego Mojżesz nie
dał żadnej ziemi Lewitom jako dziedzictwa (hebr. naHálâ) L, ponieważ jego
dziedzictwem (hebr. naHálâ) są ofiary spalane dla Jahwe, Boga Izraela. tzn. troska o kult i religijność wszystkich plemion całego Izraela (zob. w. 33; por. Lb
18,20; Pwt 18,1n). Przydzielono im tylko miasta lewickie wraz z okolicznymi
pastwiskami zarówno w Zajordanii, jak i w całej ziemi Obiecanej wśród wszystkich dwunastu plemion (zob. Joz 14,4; 21,1-42 i Kom. i Ekskurs V; niżej.).
13,15-23: Dziedzictwo Rubenitów w Zajordanii
W ww. 15-23 podano dziedzictwo, jakie otrzymało plemię (dosł. synowie) Rubena (hebr. bünê|- rü´ûbën). Imię Ruben najstarszego syna Lii według
Rdz 29,32 nawiązuje do okoliczności poczęcia i porodu Lii w zastępstwie niepłodnej Racheli, żony pierwszorzędnej Jakuba(Izraela), kiedy to powiedziała, że
Jahwe wejrzał na jej upokorzenie (hebr. ra´ ah bü´ani). System dwunastu plemion(i. n. pokoleń) Izraela czyli tzw. amfiktionii lub konfederacji izraelskiej
tradyjnie łączy się z dwunastoma synami Jakuba, zwanego również Izraelem,
którzy przed śmiercią swego ojca Jakuba zostali pobłogosławieni i każdy z nich
517
otrzymał zapowiedź swego losu (Rdz 49,1nn). Ruben występuje w tej liście jako
pierwszy i pierworodny syn Jakuba(Izraela :Rdz 49,3). Obok tej listy podobne
wykazy synów Jakuba(Izraela) pojawiają się wielokrotnie w Pięcioksięgu, a
mianowicie w Rdz 29,31-30,24 (J+E); 35,22b-26 (P), gdzie dzieci są wyliczane
według matek i Lb 26,5nn, Pwt 27,12nn; 33,6nn.
Struktura plemienna w Izraelu opierała się w okresie nomadycznym i półnomadycznym na rodzinie. Kilka rodzin tworzyło klan(ród), grupa klanów plemię(pokolenie) lub szczep. Odwoływali się oni do wspólnego przodka (np. 1 Sm
10,21). Przynależność do danej grupy społecznej, która wynikała najczęściej z
więzów krwi pociągała za sobą również konieczność akceptacji tej samej tradycji religijnej, która w wypadku plemion Jakuba(Izraela) łączyła się z wyznawaniem wiary w Jahwe, Jedynego Boga przodków Izraela (np. Rdz 26,24). Władza
spoczywała w rękach starszych, głów rodzin każdego klanu (np. Lb 36,1).
Uczeni zastanawiają się, czy koncepcja dwunastu plemion która od czasów M. Notha zwana amfiktionią staroizraelską (Das System der zwölf Stämme
Israels, Stuttgart 1930, 1966 /przedruk) stanowi rzeczywistość historyczną, czy
ideę teologiczno-deuteronomistyczno-kapłańską w tej Księdze Jozuego nawiązujacą do w/w tradycji w Pięcioksięgu o synach Jakuba, zwanego Izraelem?
Należy zaznaczyć, że system dwunastu prefektów i okręgów administracyjnych w królestwie Salomona w 1 Krl 4,7-19 nie nawiązuje do tego systemu
12 plemion ,znanych w Joz i Sdz. Czyżby stanowił on oryginalną myśl i koncepcję późno-deuteronomistyczną (DtrN 3 ) niezbyt wyeksponowaną we wcześniejszych dziełach DtrH, DtrP1+2 , DtrN1+2 od 1-2 Krl* – 1-2 Sm*? (zob. Ekskurs II: System federacji polityczno-społecznej i religijnej pierwszego Izraela w
Księdze Jozuego,niżej).
W w. 15a zwraca się uwagę, że Mojżesz wyznaczył część dla plemienia
Rubena, najstarszego syna Jakuba(Izraela :por. wyż.), któremu w tym tekście
jako pierwszemu wyznacza się dziedzictwo. W w. 8 to plemię wymienia się na
drugim miejscu po połowie plemienia Manassesa (por. wyż.)
518
Wielkość wyznaczonej części według w. 15b było związane z ilością rodów, jakie posiadało dane plemię. Na podstawie tekstów z Księgi Liczb dowiadujemy się, że plemię Rubena liczyło w pierwszym spisie 46 500 mężczyzn
zdolnych do walki (Lb 1,21), a w drugim (Lb 26, 7) trochę mniej ,tj. 43 730.
Po tym typowym wprowadzeniu do ziem wyznaczonych plemieniu Rubena w w. 15 następuje szczegółowa lista miast i regionów wyznaczonych jako
dziedzictwo temu plemieniu w ww. 16-23.
Najpierw w w. 16 redaktor dtr powtarza niemal dosłownie to, co napisał
w wykazie ogólnym o terytorium w Zajordanii dla trzech plemion w w. 9 (zob.
Kom. wyż.). Opuszczając Dibon w w. 16 (zob. w. 9) redaktor włącza go do listy
miast w w. 17b ,po podaniu na początku w. 17a Cheszbonu (zob. w. 10; por. Joz
9,10) .Stosując system trójkowy obok opuszczonego w w. 16 Dibonu dodaje on
jeszcze miejscowości Bamot-Baal, Bet-Baal-Meon, które jakby to wynikało z
etymologii tych nazw były najprawdopodobniej miejscami i sanktuariami kultu
bożka Baala.
Bamot-Baal oznacza dosłownie wzniesienie i jako trudne do zlokalizowania bywa najczęściej identyfikowane z Chirbet Quweigijeh, które znajduje się ok. 4
km w kierunku połnocno -zachodnim od Medeby( ww. 9. 16 i Kom.wyż.) .
Natomiast Bet-Baal-Meon, które jest określane krótko ,jako Baal Meon, czy jako arabskie Main, znajdowało się w Zajordanii i należało do Moabu.
W w. 18 w podobny sposób wymienia się trzy miejscowości,a mianowicie
Jahsa, Kedemot i Mefaat. Pierwsza z nich Jahsa, wedlug etymologii oznacza
miejsce otwarte. Identyfikują uczeni to miejsce z Chirbet Libb, oddalone o 10
km na polnoc od Dibon lub z el Medeijineh (Bartlett) czy z Galul, 6 km na
wschod od Medeby (Abel), albo z Umm el Walid, ok. 12 km na południowy –
wschód od w/w Medeby (Simons).
Drugą nazwę Kedetom, którego etymologia jest nieznana łączą znów
uczeni z Qasr el Zaferan, oddalone ok. 8 mil na połnocny- wschód od Dibon lub
z Tell el Remeil (Aharoni).
519
Trzecia nazwa Mefaat według etymologii oznacza piękność i bywa identyfikowane z Tell Gawah, wzgórzem oddalonym ok.10 km na południe od Ammanu (Glueck) lub z Chirbet Nef ah, znajdujące się 3 km na połnoc od Tell Gawah (Abel, Somons).
W w. 19 wymienia się nastepne trzy miejscowości, które leżą na górze
ponad doliną a mianowicie Qiriataim, Śibma, Sheret Haszszarat (hebr.
qirjätaºjim wüSibmâ wüceºret haššaºHar) .
Pierwsza z nich Qiriataim (hebr. qirjätaºjim) oznacza według etymologii
dwa, albo bliźniacze miasta. Identyfikowane z Chirbet el Qarjetein (i/n. Karjjat
el-Mechaijjet: zob. WAB, 147) na południe od Kerak (Abel) lub z Chirbet el
Qureijat, ok. 10 km na połnocny zachód od Diban. Początki tej osady sięgają
epoki Żelaza (IA:ok.1200 -1150 r. przed Chr.:za:WAB ,s.9)
Drugą miejscowość Śibma (hebr. Sibmâ) utożsamia się dzisiaj z Chirbet
Qum el Kibs (M. Görg, s. 68).
Trzecia miejscowość w w.19,tj. Seret Haszszarat (hebr. ceºret haššaºHar)
według etymologii oznacza blask, splendor jutrzenki .Identyfikuje się ją z egipskim Sir Sahar i arabskim Zarat w pobliżu dopływu potoku/Wadi Zerga Ma`in
i ujścia do Morza Martwego (Abel). Zwrot w w. 19 na górze ponad doliną
oznacza dolinę Jordanu.
W w. 20 wymienia się jeszcze dalsze miejscowości takie,jak Bet-Peor
(hebr. bêt Pü`ôr), zbocza Pisga (hebr. ´ašDôt haPPisGâ) i Bet-Jeszimot (hebr. bêt
hajüšìmôt).
Pierwsza miejscowość w tym w.20 Bet-Peor, podobnie jak poprzednie miejscowości jest trudne do zlokalizowania. Euzebiusz łączy tę miejscowość z górą Peor ,tj. z dzisiejszym Chirbet `ujun Musa (M. Görg).
Natomiast drugą ,tj. zbocza Pisga (hebr. ´ašDôt haPPisGâ) od J.Wellhausena
łączy się z górą położoną w paśmie gór Abarim, na wschód od Morza Martwego ,niedaleko góry Nebo, czy raczej z jej zboczami (zob. Joz 12,3 i Kom. wyż.;
por. Lb 21,20; 23,14; Pwt 3,27; 4,49).
R.C.Conder łączy tę nazwę hebrajską ´ašDôt haPPisGâznów z doliną Mureigat,
u stóp tej góry, gdzie prawdopodobnie znajdowało się miejsce bałwochwalczego
kultu, podobnie jak w Bamot-Baal, czy Bet-Baal-Meon (zob. w. 17,wyż.)
520
Trzecia miejscowość w tym w. 20 to Bet-Jeszimot, którą wymienia się
również w wykazie w Joz 12,3. (zob. Kom.wyż.).
W w. 21a wymienia i wszystkie miasta na tym płaskowyżu (w. 16: hebr.
wüköl `ärê hammîšör), które najprawdopodobniej nie zostały wymienione w
ww. 17b-20, czyli położone między rzeką Arnon, a Jezer (por. ww. 16-17a).
Spójnik hebrajskijwü-/i (,) w przekładzie BPL oddaje się przez ,czyli traktując
w. 21a niesłusznie jako podsumowanie w/w wymienionych 14 miast w ww. 1620.
W w. 21b podano w wykazie etnograficznym najprawdopodobniej za w. 10, iż
do ziem i miast wyznaczonych plemieniu Rubena należało i całe królestwo Sichona, króla Amorytów, który królował w Cheszbonie (hebr. wüko|l-mamlükût
sîHôn meºlek hä´émörî ´ášer mälak BüHešBôn), co stoi w sprzeczności z wykazem etnograficznym ziem i miast wyznaczonych plemieniu Gada w w. 27, gdzie
reszta królestwa Sichona, króla Cheszbonu została wyznaczona również temu
plemieniu.
Egzegeci różnie tłumaczą tę sprzeczność. Jedni usuwają z tekstu w w. 21b
wyraz hebrajski ko|l ,tj. całe (np. C. Steuernagel), albo rozumieją ten wyraz jako zwrot ogólny, który nie wyklucza wyjątków w postaci faktu, iż część z królestwa Sichona mogła należeć również do Gadytów, jak w w. 27 (np. J. Bonfrerius). Inni znów tłumaczą, że przyimek całe w w. 21b odnosi się do miast, a nie
do przyległych terenów ,tj. ziemi, pastwisk itp.
Rubenici mogli zatem zatrzymać sobie miasta z królestwa Sichona, natomiast
przyległe tereny i pastwiska mogły należeć już do Gadytów (C.F. Keil, M.H.
Woudstry, Gacek). Uwzględniając jednak, iż te wykazy powstały na podstawie
różnych źródeł, spisów i danych historyczno-topograficznych i odzwierciedlają
sytuację polityczno-etnograficzną z różnych okresów historii należy uznać hipotezę A. Fernandeza za najbardziej prawdopodobną, iż te różniące się między sobą wykazy etnograficzne w ww. 21b i 27 pochodzą z różnych okresów historii i
redakcji.
521
W. 21b pochodzi z czasów, gdy plemiona zajordańskie miały otrzymać
ziemię (zob. Lb 32,5), a w. 27 uwzględnia już czasy późniejsze po otrzymaniu
ziemi, a nawet wtedy, gdy plemiona zajordańskie zostały wyparte z tych ziem i
zajmowanych przez nich terenów przez Moabitów i Ammonitów.
Dodatek historyczny w w. 21c, iż miało to miejsce zanim Mojżesz pokonał
jego i książąt Madianu, wśród których wymienia redaktor za Lb 31,8 najpierw
Ewiego. Był on jednym z pięciu książąt Madianu w królestwie Sichona. Jako
lennicy króla Sichona płacili podatki na rzecz królestwa i króla. Jego imię według etymologii znaczy miłość.
Drugi książę Madianu nosił imię Rekem. Etymologia tego imienia jest nieznana.
Trzeci książę to Sur, którego imię według etymologii oznacza skałę. Czwarty
znów nosił imię Chur, które wymienia się w źródłach ugaryckich jako hry i
oznacza według etymologii chłopca.
Piąty i zarazem ostatni z książąt lennych Sichona to Reba, którego imię według
etymologii oznacza mieszkańca (tej ziemi), tubylca.
Trudno określić, w jakiej części kraju Madianitów znajdowały się ich ziemie.
Zajmowali oni w Zajordanii najprawdopodobniej ziemie w okolicach Wadi Kefrein, potoku będącego wschodnim dopływem Jordanu.
Zostali oni pokonani i zabici na rozkaz Mojżesza, ponieważ razem z
Moabitami przywiedli koczowniczych Izraelitów do apostazji (zob. Lb 31,8).
W. 21 ,według M. Notha ,stanowił dodatek i został włączony do tego wykazu jako ślad późniejszej tradycji.
Natomiast inni egzegeci (J.M. Miller, G.M. Tucker) widzą w tym wierszu
kompozycję złożoną z dwóch wątków tradycji.
W w. 22 wymienia się również Balaama, syna Beora, wróżbitę, który padł od
miecza wraz z innymi, i jak podano w Lb 31,8 było to w czasie wojny Izraela z
Madianitami. Przyczyną jego śmierci według Lb 23,1n było to, że sprawował
kult obcych bóstw i dlatego, że nakłaniał kobiety madianickie, aby prostytucją
sakralną doprowadziły Izraelitów do apostazji i składania ofiar dla ich bóstwa w
522
Baal-Peor, co przyczyniło się do wyginięcia 24 tysięcy Izraelitów (Lb 31,16).
Według innej, pozytywnej tradycji w Lb 22-24 Balaam, syn Beora był poganinem, który został przedstawiony jako charyzmatyczny prorok. Został on obdarzony przez Boga Izraela darem jasnowidzenia, aby zapowiedzieć świetlaną
przyszłość tego narodu.
W w. 22 przytacza się zatem tylko tę negatywną tradycję z Lb 31,8.16,
która podobnie jak śmierć bałwochwalczych Izraelitów i ich religijnego wróżbity Balaama, syna Beora powinny być ostrzeżeniem dla następnych pokoleń
Izraela przed bałwochwalstwem i prostytucją sakralną ,prowadzącą do apostazji
narodu od Jahwe.
Po tej wzmiance historyczno-dydaktycznej typu historia est magistra vitae w w. 22 redaktor dtr podał znów w w. 23a w formie pierwszego ogólnego
podsumowania, iż granicą posiadłości synów Rubena był Jordan. Według opinii
wielu egzegetów tę granicę synów Rubena należy przesunąć dalej aż do Morza
Martwego (König, Rosenmüller, Steuernagel, Gelin, Woudstra, S. Łach)
Całość tego wykazu geograficzno-etnograficznego kończy się w w. 23b
drugim ogólnym podsumowaniem :takie jest dziedzictwo synów Rubena odpowiednio do ich rodów, wraz z miastami i przyległymi osadami (hebr. ugübûl zö´t
naHálat Bünê|-rü´ûbën lümišPüHötäm he`ärîm wüHacrêhen), które stanowi typowe zakończenie, jak w kolejnym wykazie ziemi dla plemienia Gada (zob. w.
28, por. w. 32)
W związku z wykazem ziem i miast wyznaczonych plemieniu Rubena w
ww. 16-23 ,porównując je z innymi tekstami w Joz 15,6; 18,17 wskazującymi na
to, że plemieniu Rubena wyznaczono dziedzictwo po wschodniej stronie Jordanu i to w szerokim zakresie, natomiast w nocie w Sdz 5,15n, stwierdza się znów,
że w Zajordanii znajdowało się tylko jedno plemię Gada egzegeci postawili
problem, skąd i kiedy znalazło się plemię Rubena po wschodniej stronie Jordanu?
523
Jedni egzegeci (np. R. de Vaux) sądzili, że całe plemię Rubena, albo jego część
przybyła do Kanaanu wcześniej od Jozuego i tu na drodze pokojowego zasiedlenia zajęli oni tereny w Zajordanii, ale w poszukiwaniu nowych pastwisk byli
oni półkoczowniczym plemieniem. Być może tylko część plemienia wędrowała
z Mojżeszem , zajmując i inne tereny, jak twierdził M. Noth, opierając się głównie na nocie z Lb 32,1n, a druga część mogła pozostać w Zajordanii.
Według tego uczonego wykazy w Joz 13,16-23 (Ruben) i Joz 13,24-28
(Gad) stanowią późniejszą kompozycję jeszcze w większym stopniu gloryfikującą Mojżesza i jego zasługi w dziele podziału ziemi Obiecanej przez Jahwe synom Izraela.
Stąd w perykopach Joz 13,16-23. 24-28 wyróżnił on inne grupy tekstów
obok list miejscowości jak stałe miejsca graniczne i linie łączące te miejscowości i podsumowujące streszczenia i zakończenia (zob. wyż.).
Natomiast inni (np. J. A. Soggin, M. H. Woudstra) uważali, że najpierw te
plemiona zajordańskie osiedliły się w Kanaanie, a potem na wskutek różnych
konfliktów (por. np. Rdz 35,21) i w poszukiwaniu nowych pastwisk część wyemigrowała do Zajordanii, z czasem wyparta z zajmowanych przez siebie terenów przez Moabitów i Ammonitów (por. wyż.), a druga część tracąc na znaczeniu pozostała w Kanaanie, zasymilowała się z plemionami Judy i Beniamina. W
XI stuleciu przed Chr. plemię Rubena i wyznaczone dziedzictwo Rubenitów
przejęli już prawie w całości Moabici. Podobnie postępowali Ammonici, którzy
również w tym czasie napadali na synów Izraela w Zajordanii. Ich ekspansję i
napady zahamował na czas swego życia sędzia Jefte, pochodzący z Gileadu,
wyzwalając swoich rodaków od ich ucisku (Sdz 11, 1nn; por. Podział Palestyny
pomiędzy dwanaście plemion, [w: ]Atlas Biblijny, Warszawa 1990, s. 99)
13,24-28: Dziedzictwo Gadytów w Zajordanii
Plemię Gadytów według wykazów genealogicznych synów Jakuba(Izraela) w Biblii (por. wyż.) łączy się tradycyjnie z najstarszym synem Zilpy,
524
służącej Lii o imieniu Gad (zob. np. w Rdz 35,26). Imię to łączy się z nazwą bóstwa semickiego, u którego wypraszano fortunę i szczęście. Miejscowości mające w swej nazwie dodatek – Gad, jak Baal-Gad, czy Migdal-Gad (Joz 12,7;
15,37) najprawdopodobniej były miejscami kultu tego bożka również w Izraelu
(zob. S. Łach, Księga Rodzaju…, dz. cyt., s. 432). Kult tego bożka trwał w Izraelu w epoce proroka Izajasza I i przetrwał najprawdopodobniej do czasów niewoli babilońskiej, ponieważ ,jak podano w Księdze Izajasza I (Iz5,11) Izraelici
oddawali temu bóstwu kult przez składanie ofiar (por. J.-M. Lagrange, Etude sur
les religions semitiques, 508n.).
Wykaz etnograficzno-geograficzny ziem przydzielonych Gadowi i jego
potomkom w Joz 13,24-28 ma podobną strukturę literacką, jak poprzedni dotyczący plemienia Rubena (ww. 15-23). Rozpoczyna ten wykaz wprowadzenie w
w. 24: Mojżesz wyznaczył również dziedzictwo dla plemienia Gada odpowiednio
do jego rodów (hebr. wajjiTTën möšè lüma††Ë-gäd libnê-gäd lümišPüHötäm
jjiTTën möšè lüma††Ë-gäd libnê-gäd lümišPüHötäm)
Według Ksiegi Liczb plemię Gada liczyło w pierwszym spisie 45 650
mężczyzn do lat dwudziestu, zdolnych do walki (Lb1,25), a w drugim spisie
mniej, bo 40 500 (Lb 26,15-18).
W w. 25 rozpoczyna się wykaz etnograficzno- geograficzny od podania terytorium, jakie otrzymali Gadyci jako dziedzictwo od Mojżesza, a mianowicie
rejony Jazer (por. Joz 13,10 i wszystkie miasta Gileadu (hebr. wükol-`ärê haGGil`äd: w. 25 a; zob. Joz 12,2; 13,11) tj. połowę kraju Ammonitów aż do Aroeru
leżącego naprzeciw Rabby (hebr. waHácî ´eºrec Bünê `ammôn `ad-`árô`ër ´ášer
`al-Pünê raBBâ: w. 25b). Zwrot wszystkie miasta Gileadu dotyczył najprawdopodobniej południowej jego części (Woudstra), albo miast położonych w rejonie
Jazer (Simons, Boling), ponieważ w drugiej części w w. 25 podano uściślenie,
że chodzi o połowę ziemi i miast w królestwie Amonitów (zob. wyż.), a mianowicie o zachodnią część tego królestwa położoną między Arnonem, a Jabbokiem. Według Pwt (12, 19) druga część królestwa nie została nigdy zajęta przez
525
Izraelitów. Granica zatem biegła aż po Aroer (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.), które,
jak wyjaśnia redaktor dtr w ostatniej frazie w. 25, znajduje się naprzeciw Rabby
(`al-Pünê raBBâ). Według egzegetów zwrot hebrajski `al-Pünê można tłumaczyć w tym wykazie etnograficzno-geograficznym w w. 25 na wschód od…
(Aharoni, Steuernagel) lub na zachód od… (Simons). Wydaje się że trzeba ten
zwrot w tym wierszu rozumieć jako naprzeciw, przed (Noth). Nazwa hebrajska
raBBâ, która według etymologii oznacza wielka odnosi się najprawdopodobniej
do innej nazwy stolicy Ammonitów. Utożsamia się ją z Dżebel el Qal`a, leżącą
nad rzeką Jabbok. Współcześnie jest ona stolicą królestwa Jordanii i nazywa się
ją Amman.
Przeprowadzone tu prace archeologiczne najpierw w latach 1927-1929
pod kierunkiem G. Guidi i R. Bartoccini, a następnie w r. 1966 przez Towarzystwo włoskie (Departament Giordano delle Antiochta) przy udziale British
School of Archeology pozwoliły tym uczonym stwierdzić, iż początki tej osady
sięgają
okresu
Paleolitu
(Dolny:od
ok.
1 500 000-90 000
r.
przed
Chr.;za:WAB,s.9), która w późniejszym okresie była wielokrotnie niszczona.
W w. 26 w tym wykazie etnograficzno-geograficznym wylicza się najpierw miasta od Cheszbonu (zob. Joz 9,10 i Kom. wyż.) do Ramat Mishpa i Betonim (hebr. HešBôn `ad-rämat hammicPè ûbü†önîm)
Pierwsza nazwa w tej frazie w w. 26 miejscowości Ramat Mispa (hebr….
i/n. Mispa, Mispa-Gilead), która według etymologii oznacza wielką troskę, pieczę, uwagę, najprawdopodobniej nawiązuje do czasów najbardziej radykalnej
reformy religijnej w historii Judy przeprowadzonej w czasach króla Jozjasza
(WAB, s. 86 zob. 2 Krl 22-23; por. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt.ad
loc.).
Wtedy to obok chęci rozszerzenia terytorialnego dziedzictwa Nir Dawida
(zob. 1 Krl 11,36 i Ekskurs, w: J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt.ad loc) i
zjednoczenia podzielonego królestwa w dziedzinie politycznej, usiłowano w
dziedzinie religijnej ograniczyć kult do centralnego sanktuarium w królestwie tj.
526
do świątyni w Jerozolimie, likwidując sanktuaria prowincjonalne. Jozjaszowi i
jego reformatorom religijnym udało się zlikwidować m. in. takie sanktuaria
prowicjonalne jak Dan na północy i Beer-Szebę na południu, jak również Arad,
Libnę, Geba, koło Jerozolimy Nebo, Bet-El, oraz Ramot Gilead i Ramat-Mishpa
w Gileadzie (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.por. Mapa 1: pt. Królestwo Jozjasza; w:
WAB, 86).
Tę ostatnią miejscowość Ramat-Mishpa wymienił redaktor dtr w tym wykazie etnograficzno-geograficznym w w. 26, najprawdopodobniej i ze względów
teologicznych, nawiązując do reformy religijnej króla Jozjasza i widząc związek
tej reformy religijnej za Jozjasza z tradycjami zarówno Izraela nomadycznego za
Mojżesza, jak z tradycjami Izraela półnomadycznego za Jozuego, którego redaktorzy dtr w Księdze Jozuego przedstawiali niejednokrotnie Jozuego,czerpiąc
wzór z króla Jozjasza, jako jednej z najidealniejszych postaci w ST (zob. wyż.
Wstęp hist. kryt.).
Dzisiaj Ramat-Mispa łączą egzegeci z arabską miejscowością Chirbet
Dżelad, położoną w północnej Transjordanii (Aharoni, de Vaux, por. WAB,
149) lub z Tell Galch tj. Ramot w Gileadzie, czy Mishpa w Galaadzie (Woudstra,Simons).
Druga nazwa w tej frazie w. 26 (b) to Betonim, które według etymologii
oznacza drzewa i owoce i utożsamia się z Chirbet Batna, tj. z arabskiej miejscowością położoną ok. 6 km na południowy zachód od el-Sant w centralnej Palestynie (WAB, 143).
W końcowej frazie w w. 26 podano następne miejscowości wyznaczające
granice dziedzictwa plemienia Gadytów, a mianowicie od Machanaim do regionu Lo-Debar (c)
Nazwa Machanaim według etymologii oznacza dwa pola i identyfikuje
się ją z dzisiejszym Tell el Emrameh, położonym nad brzegiem potoku Jabbok
(Ubach) lub z Tell Hejjal, oddalonym wzgórzem ok. 4 km od tego samego potoku Jabbok (Noth), jak również Tell ed-Dahad el Garbi , znajdującą się miejsco527
wością w centralnej Transjordanii, która zostało zdobyta przez Egipcjan w czasie wyprawy Sziszaka 924 r. przed Chr. i wymienione na liście zdobytych miast
na ścianie świątyni Amona w Karnaku (zob.WAB, s. 62-63. 148).
Natomiast druga granica została podana w postaci regionu Lo-Debar (i/n.
Lidebir), którego znów nazwa według etymologii oznacza być bez posiłku. Łączy się ją z potokiem/Wadi el Arab i z w/w Tell ed-Dahad lub najprawdopodobniej z miejscowością arabską Umm el-Dabar, położoną w północnej Transjordanii (Noth, por. WAB, 148).
W w. 27 wymienia się następne miejscowości, które poprzedza nota hebrajska ûbä`ëºmeq ,tj. a w dolinie. Są to następujące miejscowości Bet-Haram,
Bet-Nimra, Sukkot, Safon (hebr. Bêt häräm ûbêt nimrâ wüsuKKôt wücäpôn)
Pierwszą nazwę Bet-Haram (i/p: Bet-Haran) utożsamia się z Tell Iktanu w
centralnej Transjordanii. Wchodziła ta miejscowość najprawdopodobniej w
skład dwunastego okręgu administracyjnego w królestwie Salomona (zob. w.
10; por. 1 Krl 4,19, zob. WAB 143).
Druga miejscowość z tej listy Bet Nimra (i/n Nimra), która według etymologii oznacza dom czystej wody/źródło utożsamia się z Tell Bleibil w centralnej
Transjordanii (WAB, 143) lub z Tell el Mustah, niedaleko potoku/Wadi Nmrin
(Gacek).
Trzecia miejscowość w wykazie geograficznej listy w w. 27 to Sukkot,
którego nazwa według etymologii oznacza chatę. Łączy się ją z Tell Deir Allah
(WAB, 150), wzgórzem oddalonym ok. 4 km na północ od potoku Jabbok w dolinie Jordanu lub z Tell el Ahsas (Gacek). W tekstach biblijnych wymienia się ją
jako miejsce walk sędziego Gedeona. Zostało zdobyte przez Egipcjan
,najprawdopodobniej przez faraona Sziszaka w 924 r. przed Chr. W okresie monarchii izraelskiej od IX- VIII stulecia Sukkot i jej okolice były przyczyną konfliktów aramejsko-izraelskich (por. 2 Krl 10,32-33).
Na podstawie przeprowadzonych prac archeologiczne przez Holendrów
pod kierownictwem H.J. Franken`a w latach 1960-1964 na wzgórzu/Tell Deir
528
Allah stwierdzono, że nie było tam jeszcze miasta w okresie Środkowego Brązu
(I:ok.2200-2000 r.przed Chr.: za:WAB,s.9) tylko znajdowała się osada zamieszkiwana przez nomadów pracujących przy pozyskiwaniu metali. Stałe osadnictwo datuje się tutaj na epokę Żelaza (IA: ok.1200-1150 r. przed Chr. zob.
WAB, s.9.16. 62. 150).
Czwarte i ostatnie w tym wierszu miasto to Safon, którego nazwa występuje w egipskich źródłach jako paduna, a w Tell el-Amarna jako sapuna, według etymologii oznacza północ. Łączy się z je z Tell el-Saidijah, blisko ujścia
dopływu do Jordanu potoku/Wadi Kafringi lub z Tell El Qos/?/ ,tj. z dzisiejszym
Sartan (Glueck), które podobnie jak w/w Machanaim, Safon, Sukkot zostały
zdobyte przez Egipcjan w czasie wyprawy faraona Sziszaka w 924 r. przed Chr.
(por. wyż.). We wschodniej Syrii oznacza ta nazwa górę, jak również tą nazwą
określano tutaj kult lokalnego bóstwa (por. WAB, 68. 150)
W części etnograficzno-politycznej wykazu w tym w. 27 dodano jeszcze
informację, iż te miasta stanowiły resztę królestwa Sichona, króla Cheszbonu
(zob. w. 21 i Kom. wyż. por. nadto Joz 12,2-3). Granicę tego królestwa stanowił
od zachodu Jordan aż do krańców wód Kinneret (hebr. jäm-Kinneºret), tj. do jeziora Galilejskiego ,zwanego również w Biblii Tyberiadzkim (zob. Joz 11,2 i
Kom. wyż.) ,tzn. za Jordanem po stronie wschodniej (ostatnia fraza geograficzna
w w. 27).
Całość dziedzictwa wyznaczonego przez Mojżesza plemieniu Gadytów
kończy redaktor dtr schematycznym zakończeniem podobnie, jak przy wykazie
poprzednim plemienia Rubenitów (w. 28; por. w. 23b).
13,29-32.33: Dziedzictwo połowy plemienia Manassesa w Zajordanii.
Lewici.
Według słów błogosławieństwa, które wypowiedział Jakub(Izrael) do
swoich dwunastu synów w Rdz 49,1nn najwięcej uwagi poświęcił Józefowi
(etym. Jahwe dodał…zob. Rdz 30,24), zapowiadając wielkość i potęgę swego
529
pierwszego rzeczywistego syna zrodzonego z Racheli (zob. Rdz 30,22-24)
głównie i z tej racji, że z jego synami będą związane podwójne plemiona Manassesa i Efraima (por. Rdz 30,22; Joz 14,4). Manasses (hebr. münaššè) był najstarszym synem Józefa. Według przekazu biblijnego w Lb 1,35 to plemię Manassesa liczyło w pierwszym spisie 32 200 mężczyzn zdolnych do walki, a w
drugim spisie wiecej, bo 52 700 wojowników (Lb 26,34). Z Księgi Jozuego
13,29 dowiadujemy od dtr redaktora, iż Mojżesz połowie z nich wyznaczył dziedzictwo odpowiednio do ich rodów (hebr. wajjiTTën möšè laHácî šëºbe†
münaššè wajühî laHácî ma††Ë bünê|-münaššè lümišPüHôtäm).
Dtr redaktor zastosował w tym fragmencie o plemieniu Manassesa podobny schemat, jak przy poprzednich wykazach ziem wyznaczonych plemionom
Rubenitów i Gadytów w postaci wprowadzenia w w. 29 (por. wyż. ww. 15. 24)
Dalsze ww. 30-32 stanowią wykaz etnograficzno-geograficzny o wyznaczeniu tego dziedzictwa połowie plemienia Manassesa (hebr. ma††Ë bünê|münaššè).
W w. 30 wymienia Dtr te ziemie począwszy od Machanaim (zob. Joz
13,26 i Kom. wyż.), a następnie podaje, iż obejmowały one cały Baszan, czyli
ziemię rozciągającą się na wschód Jordanu (zob. Joz 12,4 i Kom. wyż. por. Joz
9,10), która według noty etnograficzno –politycznej Dtr w tym wierszu stanowiła niegdyś całe królestwo Oga, króla Baszanu (zob. Joz 12,5 i Kom. wyż.). Ta
znów ziemia rozciągała się w kierunku północnym od potoku Jarmuk do gór
Hermonu (zob. Joz 11,3 i Kom. wyż.). Natomiast wschodnia granica ze względu
na tereny pustynne nie została dokładnie ustalona. Terytorium połowy plemienia
Manassesa według dtr noty etnograficzno-politycznej w tym w. 30 było związane z osiedlami Jaira, które były położone w Baszanie, łącznie sześćdziesiąt osad
(hebr. wükol-Hawwöt. jä´îr ´ášer BaBBäšän šiššîm `îr). Według przekazów biblijnych w Pięcioksięgu (Lb 32,41 i Pwt 3,14) Jair był synem Manassesa i zajmował naczelne miejsce w plemieniu Manassesa. Zajął on osadę lub osady najprawdopodobniej ludności zamieszkującej w namiotach (por. Lb 32,41), liczącą
530
według 1 Krn 2,22 dwadzieścia trzy (namioty), które były położone również na
terenie Baszanu (por. w. 30b). Według Lb 32,39 osady te były położone w Gileadzie. Być może stosuje się tu tę nazwę Gilead jako pojęcie rozszerzone, ponieważ Baszan wchodził w skład Gileadu. Jair bowiem osiedlił się w północnej
części Gileadu miedzy Jabbokiem, a Jarmukiem (por. Pwt 3,15).
Według 1 Krl 2,21n Jair został włączony do plemienia Manassesa przez zawarcie małżeństwa przez jego dziadka Hersona z córką Makira (por. w. 31). A zatem Jair miał tytuł prawny do zajęcia również terenów przyznanych w w. 31, a
mianowicie do połowy Gileadu (zob. Joz 12,2 i Kom. wyż.), Asztarot (zob. Joz
9,10 i Kom. wyż.), Edrei (zob. Joz 12,4 i Kom. wyż.), jak i do miast (osad), które według noty etnograficzno-politycznej w w. 31b znajdowały się w królestwie
Oga w Baszanie. Te tereny przypadły w udziale potomkom Makira, syna Manassesa, a dokładnie połowie synów Manassesa, odpowiednio do ich rodów (w.
31c). Do potomków Makira zalicza się według Lb 26,29 Gilead, według Lb
32,34 Nobah, a według 1 Krn 2,22 Seguba, którego ojcem był Jair.
Brakuje, jak przy poprzednich wykazach etnograficzno-geograficznych
(por. wyż. ww. 23b. 28) w w. 32 ogólnego podsumowania wyłącznie dla połowy
plemienia Manassesa. Podał redaktor dtr tylko ogólne podsumowanie dla
wszystkich trzech plemion zajordańskich, podkreślając ponownie w duchu tradycji mozaistycznej, iż takiego podziału dokonał Mojżesz na równinach Moabu
na wschód od Jerycha (hebr. ´ëºllè ´ášer-niHal möšè Bü`a|rbôt mô´äb më`ëºber
lüyarDën yürîHô mizräºHâ).
Zwrot na równinach Moabu na wschód od Jerycha nawiązuje do formuły
z Lb 34,15. Tu prawdopodobnie dtr chciał przypomnieć nie tylko położenie
geograficzne ziem wyznaczonych przez Mojżesza, ale również pouczyć, iż podobnie jak tam ,gdzie on przebywa, czyli na zachód od Jordanu powinno się zachowywać wszystkie rozporządzenia dane przez Boga Mojżeszowi ,zarówno te
dotyczące przydzielonej ziemi, jak i w sprawach religijnych.
531
Według egzegetów większość terenów wymienionych w tych dtr wykazach etnograficzno-geograficznych została rozszerzona i potraktowana idealnie
oraz teologicznie w nawiązaniu do tradycji mozaistycznych. Stąd w wielu wypadkach te tereny i miasta nigdy nie zostały zajęte przez Izraelitów i zamieszkałe przez te plemiona. Plemiona zajordańskie pozostawały na tych ziemiach tylko
jako koczownicze i półkoczownicze ludy. Według Księgi Jozuego wspomagali
resztę plemion Izraela w zasiedlaniu ziemi po zachodniej stronie Jordanu. Potem
wrócili do przydzielonych im przez Mojżesza ziem na wschód od Jordanu (zob.
Joz 1,12nn i Kom. wyż.).
Zostali oni wyparci z niektórych zajmowanych przez siebie ziem. W XI stuleciu Rubenici zostali okupowani już przez Moab i stąd zaczęli powoli jako plemię izraelskie tracić swe znaczenie polityczno-religijne. Wspólnie z królestwem
Moabu tworzyli historię. Natomiast rody połowy plemienia Manassesa, podobnie jak i Gada wraz z powstaniem królestwa aramejskiego w Damaszku w IX i
VIII wieku przed Chr. od północy stale musiały walczyć w licznych sporach
izraelsko-aramejskich o te przydzielone przez Mojżesza tereny. Od południowego-wschodu znów naciskali na Manassesa Ammonici. Dalsze losy tych plemion
zajordańskich są mało znane. Na terytorium Gada, które było związane głównie
z zalesionymi regionami Gileadu, tak że nazwy Gad i Gilead stały się niemal
synonimami, król Jeroboam w Penuel ustanowił swą stolicę (1 Krl 12,25).
W 734 r. przed Chr. w następstwie szeregu najazdów Tiglat-Pilesera III
(744-727 r. przed Chr.;za:WAB,s.9) mężczyźni zarówno z plemienia Gada, jak i
Manassesa zostali wzięci do niewoli (1 Krn 5,18-26). Innych deportowano po
upadku Samarii i królestwa Północnego Izraela w 722 r. przed Chr. (por. Podział Palestyny pomiędzy dwanaście plemion, w: Atlas Biblijny, dz. cyt. s. 99100).
13,33: Lewici
532
W w. 33, podobnie jak w w. 14 przypomniał redaktor, iż szczególny status wśród plemion izraelskich przyznano Lewitom. Nie przydzielono im ziemi,
ponieważ otrzymali oni zaszczytną funkcję reprezentowania wszystkich Izraelitów przed Bogiem. Według tych dwóch wierszy (14. 33) głównymi źródłami
utrzymania tych rodów i plemienia kapłańskiego miały być służba Boża i składanie ofiar w sanktuariach oraz przypadająca im część oraz dziesięciny od pozostałych plemion Izraela (zob. Kpł 6,1-7,38). Po reformie króla Jozjasza miały
odbywać się one głównie w świątyni jerozolimskiej. W dalszych tekstach Joz
14,4 podano, że Lewici nie dostali w kraju swojej części, oprócz miast do zamieszkania z przyległymi do nich pastwiskami dla bydła i trzody, które to miasta
leżące w poszczególnych ziemiach 12 plemion pierwszego Izraela wymienia się
w Joz 21,1-42 (zob. Kom. ad loc.i Ekskurs V, niżej.).
Bibliografia:
A. Mallon, Le site de Beth Nimrah, RB 38 (1929), 96nn;
K. Elliger, Die Nordgrenze des reiches David, PJB 32 (1936), 34nn;
O. Eissfeldt, Die ältesten Bezeugungen von Baalbek als Kultstätte, FuF 12 (1936), 51nn;
M. Noth, Studien zu den historisch-geographischen Dokumenten des Josuabuches, III. Eine galiläische Ortsliste,
ZDPV 58 (1935), 245n;
B. Maisler, Untersuchungen zur alten Geschichte und Ethnographie Syriens und Palaestinas, w: BASOR 102
(1946/7), 66;
F.M. Abel, La pretendue caverne des Sidoniens et localization de la ville de Ara, RB 58 (1951), 47-53;
L.H. Vincent, Jerusalem de L`Ancien Testament. Recherches d`archeologie et d`histoire, Paris 1954, 175-192;
R. de Vaux, Notes d`histoire et de topographie Transjordaniennes, Vivre et Penser 1 (= RB 50 (1941), 16-47;
J.R. Bartlett, Sihon and Og, Kings of the Amorites, VT 20 (1970), 259nn;
Y. Aharoni, Qedemot, Enc.dellBibb, t. 5, 1050n
T.Brzegowy ,Nielewickie kapłaństwo Królestwa Izraela,RBL 5(1977),227-237
2. Dokonania Jozuego w Gilgal w Joz 14,1-17,18.
I.Oblicze literackie, redaktorzy i historia redakcji w Joz 14,1-15,63; 16,117,18
533
Od Joz 14,1-5 rozpoczyna się fragment, który pierwotnie stanowił kontynuację Mowy Jahwe do Jozuego w Joz 13,1-7 ,jako podsumowujący przegląd
dokonań Jahwe w Ziemi Obiecanej. Fragment Joz 13,8-33 został wstawiony
później ze względów teologicznych, aby przedstawić Mojżesza w duchu teologii
mozaistycznej,jako przykład nie tylko wzorowego przywódcy jednoczącego naród wokół Jahwe i Jego obietnicy ziemi Kanaan, ale również jako tego, który
powinien stanowić dla Jozuego wzór w sprawiedliwym podziale otrzymanej od
Jahwe ziemi Kanaan. Temat obcych narodów w części A, późniejszej Księgi Jozuego (rozdz. 2-12) zostaje przedstawiony odmiennie, aniżeli w części B, wcześniejszej tej Księgi (rozdz. 13-21).
Gdy w Joz 2-12 istnieje tendencja teologiczna do przedstawiania historii
zajmowania ziemi Kanaan przez usunięcie obcych narodów, wręcz ich eksterminację przez instytucje świętej wojny i prawo klątwy(hebr.cherem), to w Joz
13-21 spisy i wykazy etnograficzno-geograficzne idealnych granic pierwszego
Izraela ukazane są często jako etnografia i geografia teologiczna (por.E. Sanchez Cetina, Księga Jozuego,s.446).Podobnie wezwanie podziel ten kraj na
wzór Mojżesza (Joz 13,8-33) skierowane w Mowie do Jozuego przez Jahwe inaugurujące tę część (zob. Joz 13,7 i Kom. wyż.) przedstawia się równocześnie
jako ostrzeżenie, że Izrael może utracić ten kraj, jeśli będzie postępował niesprawiedliwie. Smutny przykład o winnicy Nabota w 1 Krl 21 za czasów monarchii ukazał redaktorom dtr tej części, że lud miał do czynienia ze złymi
przywódcami-królami, którzy nie dzielili ziemi sprawiedliwie i równo. Nowe,
powygnaniowe pokolenia Izraela potrzebują przywódców i wodzów na wzór Jozuego, który zgodnie i na wzór Mojżesza ,tj. według tradycji mozaistycznej uczciwie i sprawiedliwie podzieli ten kraj,jak to uczynił Mojżesz między dwa i pół
plemion z pośrod wszystkich plemion pierwszego Izraela (zob. Joz 13,1-7. 833 i Kom. wyż.). W tych deuteronomistycznych redakcjach podkreślających rolę
postaci Jozuego (DtrN1 )nie tylko w zajmowaniu ziemi Kanaanu ( zob.Część A),
ale również w jej podziale między pozostałe dziewięć i pół plemion pierwszego
534
Izraela ( zob.Część B), wprowadzono polecenia ,jakie skierował Jahwe wcześniej do Mojżesza (DtrN2) ,jak i
przeprowadzono dalszy proces teologizacji
,głównie przez Mowę Jahwe do Jozuego w Joz 20,1-6 (DtrN3) któremu polecił
Jahwe przez Mojżesza wziąć nie tylko dwa i pół losu (w. 3), ale również dziewięć i pół losu (w. 2: zob. instytucja losu: PJoz+S ,niżej).
Do tych opracowań dtr podkreślających główną i naczelną rolę Jahwe,
jak również pierwszą i wyjątkową rolę Mojżesza, jak i jego następcy Jozuego
włączono tradycje kapłańskie (PJoz+S).
Uwidaczniają się te redakcje kapłańskie już w Joz 14,1*, gdzie obok Jozuego, syna Nuna pojawia się na pierwszym miejscu Eleazar kapłan, potem Jozue i przełożeni poszczególnych rodów. Te i inne dodatkowe opracowania
PJoz+S,zwłaszcza połączenie podziału ziemi z sanktuariami (Joz 14,2.6:Gilgal;
Joz
18,1:Szilo:zob.
Kom.
i
Ekskurs
VI,niżej
)i
z
instytucją-
su(Joz14,2;15,1;16,1;17,1;18,11;19,1.10.17.24.32.40.51;21,4.5.6.8.10.20.40) są
wyraźnym echem wygnania i redakcji w kołach kapłańskich (por. Lb 32,28;
34,17).
Zwolennicy Hexateuchu sądzili, że ww. 1*-5* pochodzą prawie w całości
ze źródła(tradycji)P, przy czym niektóre fragmenty, tj. w ww. 2b*-5* są opracowane na podstawie innych źródeł(tradycji) występujących w Pięcioksięgu.
Natomiast ww. 6-15 u zwolenników Hexateuchu łączono ze źródłem(tradycją)E.
(Dilmann, Steuernagel, Holzinger, Procksch).
W świetle współczesnych badań szkoły deuteronomistycznej
Joz 14,1 i
19,51 tworzą ramy literackie ,tzw. inclusio jednostki narracyjnej zawartej w
rozdziałach od Joz 14, 1* do Joz 19, 51*, w której przedstawiono podział ziemi na zachód od Jordanu,ujmując go w precyzyjne spisy i wykazy.
Główni redaktorzy dtr (DtrN1+2+3) związali ten podział ziemi dla pierwszego Izraela w czasach Jozuego w schemat dwunastu plemion ,wywodząc go
nie z dwunastu okręgów administracyjnych, tak jak w monarchii Salomona (1
535
Krl 4,12nn.), lecz z tradycji mojżeszowej Pięcioksięgu o dwunastu synach Jakuba(Izraela :por. wyż.) .
Najprawdopodobniej DtrN1 przypisał ten podział ziemi na zachód od
Jordanu najpierw Jozuemu. DtrN2 w duchu dalszych procesów mozaizacji i teologizacji tych spisów i wykazów o podziale ziemi Obiecanej poprzedził je fragmentami o udziale Mojżesza w tym dziele ,tj. w obdarowaniu i podziale ziemi
między dwa i pół plemion zajordańskich na wschód od Jordanu, pozostawiając
Jozuemu do podziału ziemię między dziewięć i pół plemion na zachód od Jordanu.
Stąd niektórzy egzegeci łączą ww. 1. 5 z Joz 15,1nn, a ww. 6-15, jako noszące ślady Pwt 1,19-40 i Lb 13-14 z tekstami, które pierwotnie występowały
przed Joz 11,23b.
Deuteronomiści (DtrN1+2+3) stosują w tej części B Księgi Jozuego typowe
i charakterystyczne zwroty rzeczownikowe: ta ziemia , ten kraj, rejon, obszar,
teren, dziedzictwo
i zwroty czasownikowe: dać,obdarować, przeznaczyć w
dziedzictwie, podzielić (Joz 13,3. 4. 10. 11. 23. 26. 27; 14,1. 4. 11. 12. 21. 47;
15, 2. 3. 8. 10; 17,8. 10; 18, 5. 19; 19, 12. 22. 46).
Nie tylko zajęcie ziemi Kanaan było przedsięwzięciem religijnym i liturgicznym (zob. Joz 2-12,zwł. Joz 6,1nn i Kom. wyż.), ale również jej podział ma
taki sam charakter.
Stąd do tych w/w redakcji dtr (DtrN1+2+3) dołącza się z kręgów kapłańskich nie tylko fragmenty o postaci Eleazara, kapłana i przełożonych rodów,
którzy obok Jozuego brali udział w podziale kraju jako dziedzictwa obiecanego i
danego przez Jahwe Izraelowi, ale wprowadza się instytucję losu (hebr. gôral).
W Joz 14,2 pojawia się to słowo po raz pierwszy w literaturze deuteronomistycznej. W Księdze Jozuego został użyty ten wyraz 28 razy (tj. obok 14,2 jeszcze w 14,4; 15,1; 16,1; 17,1; 18,11; 19,1. 10. 17. 24. 32. 40. 51; 21,4. 5. 6. 8. 10.
20. 40; podzielić (dom. losem) tylko w Joz 13,6 i 23,4). Te wszystkie podziały
według redakcji kapłańskiej (PJoz+JozS) dokonały się w Gilgal (zob. Joz 14,6nn).
536
Losy dla pozostałych plemion, w tym dla Beniamina zostały rzucone w Szilo
(18,1-10. 11-28; 19,1-51). W wyniku tych redakcji dtr-kpł powstał kompleks perykop, w których najpierw po ogólnym wykazie i podsumowującym przeglądzie
dokonań w Ziemi Obiecanej (Joz 14,1-5) i wyjątkowym przyznaniu dziedzictwa,
jakie otrzymał Kaleb, cudzoziemiec (Joz 14,6-15; 15,13-20), par. do Joz 2,1)
przedstawiono przydziały ziemi i miast jako obiecane dziedzictwo na zachód od
Jordanu. Przyznano je najpierw plemieniu Judy (Joz 15,1-12.21-63), a następnie
plemionom synów Józefa (Joz 16,1-17,18: szczegółowe kwestie literackie i egzegetyczne: niżej).
II.Egzegeza:
14,1-5: Ogólny wykaz i przegląd dokonań w Ziemi Obiecanej
W ww. 1-5 zawiera się podsumowujący przegląd dokonań w Ziemi Obiecanej, który równocześnie jest wstępem do następnej części, znajdującej się
między Joz 14,1* i 19,51*. Treść i forma tej tzw. inclusio jest taka sama. Te dwa
wiersze tworzą tzw.ramy literackie jednostki narracyjnej ,zawartej w rozdziałach od Joz 14,1 do Joz 19,51, w której przedmiotem jest podział ziemi na zachód od Jordanu. Tę jednostkę literacką rozpoczyna perykopa Joz 15,1-12. 2063, która poświęcona jest głównie dziedzictwu przyznanemu plemieniu Judy.
Przerywa tę perykopę epizod o Kalebie, który rozpoczyna się w Joz 14,6-15, a
kończy się w Joz 15,13-19.
A zatem w granicach wyznaczonych dziedzictwu Judy miały swój udział
również rody należące do innych ludów, w tym przypadku Kaleba ,którego narrator złączył w Joz 14,6 z Kenizzytami. Brakuje jednak tej wzmianki o przynależności Kaleba do Kenizzytów w Joz 15,13, jak również przy plemieniu Symeona, które stanowiło również część plemienia Judy (zob. Joz 19,9).
W tak zredagowanym wielowątkowym dtr-kpł wstępie podsumowującym i
otwierającym przegląd dokonań w Ziemi Obiecanej (ww. 1-5: por. wyż.) w w. 1
rozpoczyna się od typowego zwrotu: a oto, otwierającego wszystkie listy i wykazy (zob. Joz 12,1 i Kom. wyż.). W w. 1a zwrot ten rozpoczyna tylko w sposób
537
ogólny wykaz informujący i podsumowujący, to co synowie Izraela otrzymali na
dziedziczną posiadłość (hebr. näHál: zob. wyż., zwł. Wstęp hist.-kryt.,wyż.) w
kraju Kanaan. W w. 1b wśród przydzielających ziemię(kraj) pojawia się na
pierwszym miejscu Eleazar, kapłan, syn Aarona, obok Jozuego i naczelników
rodów plemion izraelskich.
Wzmianka o Eleazarze, kapłanie świadczy z jednej strony o wzroście znaczenia
kapłanów w społeczności powygnaniowej Izraela, wynikającej z tej redakcji kapłańskiej (por. wyż.), a z drugiej strony wprowadziła ona dojrzalsze, teologiczne
spojrzenie na podział ziemi w Księdze Jozuego, a mianowicie nie tylko jako fakt
polityczno-społeczny, ale jako wypełnienie woli Boga.
Według tej redakcji
kapłańskiej (por.wyż.)podział dokonywał się w Gilgal
(zob. Joz 14,6), które było nie tylko obozem wojskowym, ale również pierwszym miejscem kultu w Ziemi Obiecanej, gdzie znajdowała się Arka Przymierza
(zob. Joz 4,19 i Kom. wyż.).
Wprowadzenie kapłana Eleazara, jak i instytucji rzucania losów (ww. 1b-4) do
podziału kraju(ziemi) Kanaan oznaczało, iż decyzję o tym, komu przypadnie jaka część kraju podejmie Jahwe (por. Wj 28,30; Kpł 8,8).
Na drugim miejscu wymienia się w tym w. 1b Jozuego, a na trzecim naczelników rodów plemion izraelskich, których, jak wynika z Lb 34,18-28 było
dziesięciu. Wprowadzenie obok Jozuego nowych przywódców odpowiedzialnych za podział kraju było uzasadnione. Podział zatem kraju będzie sprawiedliwszy i pozbawiony błędów, ponieważ więcej ludzi będzie odpowiedzialnych
za ten akt. Dodatkowo ten akt sprawiedliwego podziału ziemi wzmacniał fakt
przydzielenia tej ziemi według instytucji rzucania losów.Oznaczał on,że również
Bóg wyrażał swoją wolę i stawał się gwarantem tego podziału.
A zatem podział ziemi był dziełem Jahwe (ww. 1c. 2-4 i por. wyż.), jak
zaświadczył o tym wprost Dtr przez dodatkowy zwrot: tak, jak polecił Jahwe
(hebr. Ka´ášer ciwwâ Jhwh/´ädönäj: ww. 2. 5; por. Lb 34, 16-29). Na podstawie
Lb 27, 21 sądzą egzegeci, że dokonywano losowania przy użyciu dwóch losów
538
Urim i Tummim. Były to dwie kostki lub laseczki, które służyły do zasięgania
rad u Jahwe (Kpł 8, 8). Przy losowaniu kapłan pytał o rozstrzygnięcie i otrzymywał odpowiedź pozytywną, albo negatywną: tak lub nie.
W w. 3 poprzez partykułę Kî|- (albowiem, ponieważ) podkreślono związek literacki i treściowy z w. 2, w którym zwrócono uwagę, że nie tylko przedstawiciele ludu ze swymi przywódcami Eleazarem, kapłanem i Jozuem, synem
Nuna (w. 1) wypełnili nakaz Jahwe przekazany przez Mojżesza, ale również
podporządkowały się woli Jahwe wszystkie plemiona zarówno po zachodniej
(w. 2), jak i po wschodniej stronie Jordanu (w. 3a), łącznie z Lewitami, dla których nie wyznaczono dziedzictwa, oprócz miast do zamieszkania z przyległymi
do nich pastwiskami dla bydła i trzody (ww. 3b. 4b), ponieważ to plemię jako
kapłańskie ma sprawować i dbać o kult Jahwe we wszystkich miejscach pobytu,
wszystkich plemion w Kanaanie, jak i poza nim (por. Joz 13,14. 33 i Kom.
wyż.).
Izraelici natomiast niezależnie, gdzie przebywają mają wypełniać prawo
Mojżeszowe, jako wolę Jahwe (por. wyż. ww. 2-3).
Również nota wyjaśniająca w w. 4, iż potomkowie Józefa stanowili dwa
plemiona: Manassesa i Efraima ma charakter nie tylko informacyjny, ale również doktrynalno-teologiczny ,podkreślający, iż mimo tego, że późniejszym
okresie historii monarchii plemię Efraima przyczyniło się do rozbicia konfederacji 12 plemion na dwa królestwa Judy i Izraela( zob. 1 Krl,12,16nn i
J.B.Łach,Księgi 1-2 Królów,dz.cyt.ad.loc.) ,to mimo to powinny dążyć do jedności i wspólnoty, zwłaszcza kultu, ponieważ wywodzą się od wspólnego
przodka Józefa, umiłowanego syna Jakuba(Izraela :Rdz 37,3nn).
W w. 5 jeszcze raz podkreślono konkludując ten ogólny wykaz i przegląd
dokonań w Ziemi Obiecanej w/w ww. 1-4, iż Izraelici uczynili to, co Jahwe nakazał Mojżeszowi, dodając jako wprowadzenie do następnych perykop dotyczących szczegółowego podziału kraju na zachód od Jordanu frazę, tj. i podzielili
ten kraj(dosł. tę ziemię :hebr. waj|jaHlüqû ´et-hä´äºrec).
539
14,6-15: Kalebici i ich dziedzictwo w Hebronie
W wykaz dziedzictwa przyznanego Judzie w Joz 15,1-12 zostały włączone
dwuczęściowe epizody-narracje związane z Kalebem, Kenizzytą ,tj. w Joz 14,615 i 15,13-19, które kończą się wykazem miast należących do plemienia Judy
(Joz 15,20-62).
W w. 6 rozpoczynającej Mowę Kaleba do Jozuego (ww. 7-15) podano
najpierw, iż synowie Judy przyszli do Jozuego w Gilgal (por. wyż.), a następnie,
że Kaleb, syn Jefunnego przemówił do niego. Etniczne pochodzenie Kaleba jest
sprawą trudną do ustalenia. Według w. 6a był on Kenizzytą. Kenizzyci należeli
do pierwotnej, nieizraelskiej ludności w ziemi Kanaan (por. Rdz 15,19). Zamieszkiwali oni południową część Kanaanu, najprawdopodobniej zanim zostali
włączeni do Edomu, z którego ludami i szczepami byli spokrewnieni przez
związki małżeńskie. W podobne związki wchodzili oni najprawdopodobniej i z
innymi szczepami jak Kenitami, Jebusytami (Noth), a następnie z plemionami
Judy (Steimann, Abel). Kennizzyci/Kenici najprawdopodobniej dołączyli już do
Izraelitów wędrujących z Egiptu, sami nie będąc w Egipcie.
W Mowie Kaleba w w. 6b nawiązano, jak zwykle w tym gatunku literackim, do przeszłości tj. najpierw do słowa, które powiedział Jahwe do Mojżesza
dotyczące jego osoby (Lb 14,24).
Według innych biblijnych przekazów w Lb 13,6 Kaleb należał do wybitnych postaci wśród koczowniczego Izraela i reprezentował plemię Judy w misji
wywiadowczej do Kanaanu, zleconej przez Mojżesza dwunastu wybranym
przedstawicielom plemion pierwszego Izraela na pustyni w Qadesz Barnea. (w.
6b; zob. Joz 10,41 i Kom. wyż.) Z pośród tego grona tylko Kaleb i Jozue przynieśli prawdziwe wieści o miastach Kanaanu (Lb 14,24). Do tych wydarzeń biblijnych nawiązano w tej dwuczłonowej narracji o Kalebitach i otrzymaniu
przez nich dziedzictwa w Hebronie (Joz 14,6-15; 15,13-19; por. Sdz 1,12-15; 1
540
Sm 30,14). Stąd wydaje się być wątpliwą teza J.A.G. Larraye utożsamiająca Kaleba, syna Jefunnego (w. 6) z Kalebem z Hebronu, należącym do plemienia Judy
(1 Krn 2,18. 24. 42. 50), gdyż w tych epizodach o Kalebie w Joz 14,6-15, jak i
15,13-19 nawiązuje się do wydarzeń historycznych w Qadesz-Barnea (w. 6),
chcąc w zamyśle teologicznym i redakcyjnym nawiązać do podobnej narracji o
Rachab, cudzoziemce w Joz 2,1nn, która również jako obca została włączona do
dziedzictwa Judy i pozostała wraz z rodziną w tej ziemi.
W dalszej już rozszerzonej wersji Mowy (ww. 7-12) Kaleb, syn Jefunnego
podejmuje wątki osobiste ,mówiąc, że w swej misji zwiadowczej okazał się
człowiekiem dojrzałym nie tylko ze względu na wiek, bo liczył wtedy według
w. 7 czterdzieści lat, ale również ze względu na swój obiektywizm i szczerość, z
jaką przekazał swoją relację o mieszkańcach Kanaanu. Kaleb w swej Mowie
przypomniał Jozuemu ów dzień, kiedy przysiągł mu Jahwe, że ci, którzy sprzeciwili się woli Bożej nie wejdą do Ziemi Obiecanej (por. Lb 14,3; Pwt 1,26n).
Natomiast Jozue i Kaleb, jako wierni Jahwe (w. 8b) nie tylko wejdą do Ziemi
Obiecanej (Pwt 1,36), ale otrzymają według słów tej wersji obietnicy w w. 9 to,
iż ziemia, po której kroczyły twoje nogi, tzn. Kaleba, będzie należeć do ciebie i
twojego potomstwa na zawsze. Fraza ta w tym w. 9 stanowi zatem dodatek aktualizujący narratora do tego, co powiedziano ogólnie w Lb 14,24 i Pwt 1,36.
W w. 10 podano w argumentacji z przeszłości, przechodząc do czasu teraźniejszego nadto i to, że Jahwe jest wierny w swych przysięgach i obietnicach,
ponieważ spełnia je nawet po 40 latach, tj. gdy Kaleb liczy już 85 lat życia. Według w. 11 mimo tego wieku Kaleb jest mocny, jak wtedy, gdy Mojżesz go posyłał. Jaką siłę miałem wtedy, taką mam i dziś, by ruszać na wojnę i z niej powracać.
W w. 12a następuje finał Mowy Kaleba, czyli uzasadnienie jej wygłoszenia, a mianowicie teraz więc daj mi tę górzystą krainę, czyli jak wynika to z w.
13 był to Hebron, o którym w tamtych dniach mówiono, że mieszkają tam Anakici, a ich miasta są wielkie i warowne (w. 12b: zob. nadto Joz 10,3 i Kom.
541
wyż.). Kaleb jednak zobowiązuje się i wyznaje, że jeśli Jahwe będzie z nim, to
wypędzi Anakitów, jak to Jahwe zapowiedział. (w. 12c). W Sdz 1,10 podano, że
Anakici zostali pokonani przez Judę. Natomiast według Joz 11,21n uczynił to
Jozue, co świadczyłoby, że w późniejszej części Księgi Jozuego (rozdz.2-12)
tylko ogólnie streszczono niektóre fakty, nie dbając o ich dokładność historyczną. Zwracono uwagę na aktualizację teologiczną historycznego zdarzenia, czyli
że zadaniem każdego dobrego przywódcy wiernego prawu Mojżeszowemu, tzn.
Jahwe ,było usunięcie i zniszczenie kultu obcych bóstw, jako wypełnienie zobowiązań za odniesione zwycięstwo w zdobytym mieście. M.H. Woudstra próbuje w sposób historyczny wyjaśnić tę różnicę w innych tekstach biblijnych (Joz
14,12: Kaleb; Sdz 1,10: Juda) ,twierdząc, że nawet, gdy ktoś inny zdobywał jakieś miasto w Kanaanie, to przypisywano to zwycięstwo Jozuemu, jak w Joz
11,21n.
W związku z tym w w. 14 zawiera się wypływające z tej w/w tradycji moralne uzasadnienie, dlaczego dziś Hebron należy do Kaleba jako dziedziczna
posiadłość, gdyż był on całkowicie wierny Jahwe, Bogu Izraela.
W w. 15 podano dalsze wcześniejsze tradycje o tej miejscowości, a mianowicie, że pierwotna nazwa Hebronu brzmiała Qirjat-Arba ,tzn. według etymologii miasto czterech, co mogło oznaczać ilość jego dzielnic lub ilość rodów
(plemion) zamieszkujących w tym mieście (zob. Rdz 23,2; Sdz 1,10). Natomiast
późniejszy z dtr redaktorów, nawiązujący do teologicznej interpretacji historycznego zdarzenia tłumaczy etiologicznie nazwę Arba ,łącząc ją z najwyższym
człowiekiem wśród Anakitów, dawnych mieszkańców Hebronu. Arba był zatem
najsilniejszym z wśród czterech potomków Anaka, do których należeli również
tacy książęta jak Szeszaja, Achimana i Talmaja (zob. Joz 15,14 i Kom. niżej.)
III.Zamysł teologiczno-kerygmatyczny
Całość Mowy Kaleba kończy się notą historyczno-teologiczną, iż odtąd
kraj odpoczął od wojny, czyli nastał upragniony czas odpoczynku i pokoju, bo
Kaleb pokonał Arbę przy pomocy Jahwe. Stąd Jahwe jest najsilniejszym Bo542
giem, bo pokonał najsilniejszego z nieprzyjaciół, zagrażających ziemiom Izraela.
Nadto drugie przesłanie teologiczne wypływające z tego etiologicznego
wyjaśnienia nazwy miasta Hebronu jako Qirjat-Arba łączy się z całością zamierzenia religijnego w tej Mowie Kaleba (Joz 14,6-15), iż człowiek/naród zachowa
ziemię i pokona nawet najsilniejszego wroga, a następnie odpocznie od wojny,
jeśli będzie całkowicie wierny Bogu, tak jak Kaleb (ww. 8. 9. 14) .
15,1-12: Dziedzictwo plemienia Judy
Dziedzictwo przyznane potomkom Judy (TM: Bünê jühûdâ ), którego
według listy synów Jakuba(Izraela) w Rdz 35, 22b-26 zrodziła Lea, jako czwartego po Rubenie, Symeonie, Lewim, mając jeszcze po nim dwóch synów Issachara i Zabulona ,należało do najważniejszych zarówno w epoce pierwszego
Izraela, jak i w późniejszych czasach monarchii. Według wypowiedzi Jakuba w
Rdz 49, 8-12 imię Juda (hebr. jühûdâ) łączy się z czasownikiem hebrajskim jodoka i z pierwszymi słowami hadâ,tj. wychwalać, wielbić który pochodzi od
pierwszych słów z błogosławieństwa Jakuba(Izraela) w Rdz 49,8a: Judo, będą
cię wychwalać bracia twoi… (por. Rdz 29,35). Judę i jego plemię porównano w
tym tekście w Rdz 49,9 do lwa, króla zwierząt ,tzn. ze względu na ich odwagę i
waleczność. Potomkom Judy udało się nie tylko być na równi z rodami Kaleba,
Kenara i Otniela wymienionymi w Joz 14,6-15; 15,13-19, ale nawet ich podporządkować i odgrywać dominujacą rolę w przejmowaniu ziemi (kraju)na południu Kanaanu. Znaczenie polityczne i militarne
plemienia
Judy wzrosło
zwłaszcza wtedy, gdy w Hebronie ogłoszono z tego pokolenia , Dawida królem.
Do tej nominacji Dawida nawiązuje zapowiedź Jakuba(Izraela) o królewskiej
godności Judy w Rdz 49,10.
Dawid pokonując Edomitów, Ammonitów i Aramejczyków oraz Filistynówzdobywając Jerozolimę przez pokonanie Jebusytów (2 Sm 5,2) zjednoczył
wokół tej nowej stolicy wszystkie plemiona dawnego Izraela i Judy. Opis granic
543
i dziedzictwa przyznanego plemieniu Judy w Joz 15,1-12 najprawdopodobniej
pochodzi z tych czasów monarchii królów Dawida i Salomona.
Wykazom miast w tej części Joz 13-21, przeciwieństwie do Joz 2-12 nie
towarzyszą już tzw. noty polityczne, tj. imiona królujących w nich władców.
Unika się w tej części tematów walki o ziemię i systematycznie ,począwszy od
Joz 12,1nn używa się terminu hebrajskiego Gübûl , który oznacza albo obszar,
terytorium, lub granicę, a nawet brzeg. Ten termin wystąpił już w wykazach i
listach w Joz 12,1-8.9-24 ,a szczególnie często znalazł zastosowanie w rozdziałach Joz 13 i 15-19.
W Joz 15,1-12 przedstawiono granice największego terytorialnie plemienia Judy rozpoczynając od południa (ww. 2-4), wschodu (w. 5a) i północy (ww.
5b-7, a kończąc na zachodzie (ww. 8-12a). Granice zawsze wznosiły się(hebr.
`álâ), tylko raz pojawia się w tym tekście czasownik hebrajski järad, oznaczający zstępowanie, obniżanie, znizanie się granic (w. 10). W wykazie miast (Joz 15,
21-63) przyjęto schemat zgodny z ruchem obrotowym wskazań zegara .Stąd
wymieniając miejscowości regionami (TM: Gübûl por. wyż) podano je najpierw w południowym regionie, na równinach, na ziemi Filistynow, w górach i
na pustyni (zob. Kom. niżej).
W Joz 15,1a podkreślono, jak we wstępie ogólnym (zob. Joz 14,1-6 i Kom.
wyż.), że terytorium kraju, które przypadło poszczególnym rodom plemienia Judy nastąpiło w wyniku losowania (hebr.Gôräl).WW W ten sposób podkreślono,że pokolenie Judy otrzymało ziemię obiecaną zgodnie z wolą Jahwe i z Jego
rozporządzenia (por. Lb 26,52-56; 33,54). Podobnie jak inne plemiona na
wschód od Jordanu plemię Judy otrzymało ziemię z uwzględnieniem wielkości i
ilości rodów tego plemienia. Według świadectw i tradycji zawartych w Pięcioksięgu plemię to jako wywodzące się od Judy było uprzywilejowanym, jak ich
protoplasta (Rdz 49,8-10 i zob. wyż.) i najliczniejszym, bo w pierwszym spisie
liczyło 74 600 mężczyzn zdolnych do walki (Lb 1,27), a w drugim więcej, bo
76 500 (Lb 26,22).
544
Obszar przyznany temu plemieniu według tego wykazu etnograficznogeograficznego w w. 1b na południu sięgał aż do granic Edomu, obejmując na
południu pustynię Sin po jej najdalszy kraniec. Edomici, według Biblii potomkowie Edoma-Ezawa, brata patriarchy Jakuba przybyli najprawdopodobniej z
Pustyni Syro-arabskiej na przełomie XIV i XIII stulecia przed Chr. Zajęli oni
najpierw górzystą krainę rozciągajacą się od Morza Martwego aż po zatokę
Akaba, a następnie zamieszkiwali po obu stronach doliny Araba na południe od
potoku Zared (Lb 21,12). W tekstach biblijnych łączy się Edom z ziemią Seir w
Rdz 32,4 i Sdz 5,4. W czasach monarchii za królów Dawida i Salomona bogate
w złoża rudy przyczyniły się do dużego znaczenia Edomitów w ówczesnym
handlu i gospodarczym rozwoju regionów i portów nad Morzem Czerwonym,
jak Elat i Esjon-Geber. Królowi Dawidowi, a później Salomonowi udało się
podporządkować politycznie i gospodarczo te porty, jak i Edomitów (2 Sm 8,1315; 1 Krl 9,26: zob. J.B. Łach, Księgi 1-2 Królów, dz. cyt. 238nn). W połowie
jednak IX w. przed Chr. odzyskali Edomici swoją suwerenność politycznogospodarczą, aby znowu ją utracić w krótkich okresach na rzecz Izraela. Ostatecznie o losie Edomitów przesądził król babiloński Nabonid w 552 r., który po
zdobyciu Edomu doszczętnie zniszczył to królestwo (BPL, 2736).
Według opisu geograficznego w tym wykazie w w. 1b terytorium plemienia Judy obejmowało na południu pustynię Sin po jej najdalszy kraniec tj. jak
dalej w w. 2 określa dtr redaktor z wielkim talentem kartograficznym, iż granica
południowa Judy zaczynała się od końca Morza Słonego tj. Morza Martwego
(zob. Joz 12,3 i Kom. wyż. por. Lb 34,3). Dalsze określenie geograficzne w
ostatniej frazie w. 2 w formie zwrotu hebrajskiego: min-halläšön haPPönè
neºgBâ, co można przetłumaczyć przy półwyspie (dosł. języku z soli), zwróconym ku południowi należy najprawdopodobniej łączyć z mielizną na południowych krańcach Morza Słonego,dziś Martwego (por. wyż.)
W w. 3a kontynuuje redaktor opis granicy południowej, która biegła od końca
Morza Słonego ,czyli dziś Martwego do Wzgórza Skorpionów (TM: `aqraB-
545
Bîm), które łączy się dziś z jednych trzech przełęczy, czy przejść górskich, a
mianowicie Naqd es Safa. Prowadziło ono przez miejscowość Sin (TM:
wü`äºbar cìºnâ ). Według etymologii cały zwrot hebrajski wü`äºbar cìºnâ wydęła się w Shina. Egezegeci łączą tę nazwę z oazą na wschód od Qadesz (Woudstra) albo z tą częścią pustyni Sin, która obejmowała tereny miedzy Qadesz a
Wzgórzami Skorpionów, jak również z miejscowością o nazwie Ard es Sini
(Fernandez, Baldi, Musli). Z tego miejsca Shina (TM: cìºnâ )południowa granica plemienia Judy wznosiła się do góry aż do Qadesz-Barnea (zob. Joz 10,41 i
Kom. wyż.). Nastepnie granica dziedzictwa Judy według w. 3b biegła przez następne trzy miejscowości, a mianowicie Chesron, aż do Addara i stamtąd do
Qarqaa. ( TM: Hecrôn , ´aDDäºrâ, haqqarqäº`â).
Cheshron według etymologii oznacza otaczać, ogrodzić. Stąd według
R.G.Bolinga mogła być zagroda owczarską, a nie miastem. Dziś utożsamiają ją
egzegeci z źródłem/ Ain Qedeis (Aharoni) lub z Tell el-Qedeirat, wzgórzem położonym na północny zachód od tego źródła Qedeis (np.Sanchez).
Następna nazwaj ´aDDäºrâ jj występujacajz końcówką –ah wskazywałby
na nazwę kierunku lub miejsca pochodzenia. Stąd niektórzy egzegeci łączą tę
miejscowość z Chesron z Addara. Natomiast określenie je oddzielające w TM
wü`älâ i wznosiła się (w. 3) byłby błędem kopisty (Baldi) lub dodatkiem, który
powinien być opuszczony (Boling). Wydaje się, że te miejscowości należały do
małych zagród pasterskich, czy miejsc postojowych nomadów i mogły znajdować się blisko obok siebie.
Według narratora granica tego wzgórza Chesron-Addara biegła z powrotem do Qarqaa. Nazwa tego miejsca Qarqaa według etymologii oznacza małe
wzniesienie i jest trudne do zlokalizowania (Boling). Najczęściej łączą je inni
egzegeci z ujściem potoku/Wadi el Ain do rzeki Umm Hasim (Abel, Simons,
Baldi) lub też ze źródłem/Ain Qeseimeh (Aharoni).
W w. 4 granice dziedzictwa plemienia Judy poprowadził narrator przez
ziemię Asmona (TM: `acmôºnâ ) wzdłuż potoku Egipskiego (TM: wüyäcä´
naºHal micrajºim) aż do ujścia go w Morze (TM: töc´ôt haGGübûl jäºmmâ).
Nopisywanie tej granicy kończy narrator dodając typowy zwrot w formie podsumowania: To jest wasza południowa granica (TM: zè-jihjè läkem Gübûl
neºgeb: Joz 15, 4). Nazwa Asmona (TM: . `acmôºnâ) występuje na liście faraona
Szeszonka (Sziszak I: 954-924a Chr.: za: BT: Tabela chronologiczna) w formie
546
pisma spółgłoskowego jako Sm. Według etymologii oznacza mocne silne (dom.
źródło lub osadę, fort). Dziś identyfikuje się to miejsce z osadą Hasmonah (Simons), ze źródłem i miejscowością arabską Ain El-Qeseimah (Macho), jak również z Ain Muweilih (Aharoni).
Dalej granica południowa dziedzictwa plemienia Judy prowadziła wzdłuż
Potoku Egipskiego, zwanego Wadi el-Arish (zob. Joz 13, 3 i Kom. wyż.; por.
Rdz 15,18).
Granica ta od południa dziedzictwa plemienia Judy dochodziła do Morza
Wielkiego, zwanego dziś Śródziemnym.
Ostatni fragment w w. 4 To jest wasza południowa granica (TM: zè-jihjè
läkem Gübûl neºgeb ; por. wyż.) przez powtórzenie typowego zwrotu z Lb 34,6
nie tylko podsumowuje nakreślona granice południową dziedzictwa plemienia
Judy, ale również poucza o wierności Boga i wypełnieniu przez Niego danych
obietnic plemieniu Judy, jak również wszystkich wiernym Bogu synom Izraela
(zob.wyż. Przedmowa i Wstęp hist.-kryt. oraz Ekskurs VII)
W w. 5a występuje znów geografia i topografia zbawienia w postaci wykazu miejscowości i ich topograficznego opisu wschodniej granicy dziedzictwa
plemienia Judy. Rozpoczynała się ona od zachodniego brzegu Morza Słonego,
tj. dziś Martwego (zob. wyż.) a kończyła się ta granica u ujścia Jordanu do tegoż Morza.
W w. 5b podał narrator znów północną granicę dziedzictwa plemienia Judy, która biegła od półwyspu Morza (TM: millüšôn hajjäm) W ostatniej frazie
w. 2 występuje podobny zwrot hebrajski: min-halläšön (zob. wyż.) Egzegeci łączą ten zwrot hebrajski w w.5b millüšôn hajjäm, który dosłownie oznacza język
Morza z wyższym brzegiem Morza Martwego w kierunku Bet-Chogla (Woudstra zob. w. 6)lub z podmytym i osuniętym brzegiem (Simons).
Wydaje się, że chodzi tu podobnie, jak w w. 2 o mieliznę (z soli), czyli
półwysep, który utworzył się od strony północnej przy ujściu Jordanu do Morza
Słonego,tj. dziś Martwego.
547
W w. 6 podano, że granica od tej mielizny(półwyspu) Morza wznosiła się
do Bet-Chogla(TM: Bêt Hoglâ).Nazwa tego miejsca oznacza według etymologii
dom (miejsce) kuropatwy skalnej. Miasto to lub osada znajdująca się między
granicami dziedzictw Judy i Beniamina leżała prawdopodobnie na południowywschód od Jerycha (w. 6 zob. Joz 18,19. 21).
Egzegeci identyfikują tę miejscowość dziś albo z Goren ha-Atad (Euzebiusz),
lub z Ain Chagla, które są oddalone ok. 6,5 km w kierunku południowowschodnim od Jordanu.
Dalej granica została poprowadzona po stronie północnej Bet-Araba,
(TM:bêt hä`áräbâ),które według etymologii oznacza dom Araba,tj. dosłownie
miejsce pustynne. Termin Araba był często używany w ST na określenie doliny
Jordanu (zob. Joz 8,14; 11,2 i Kom. wyż. ;por. Pwt 1,7; 3,17). Morze Martwe,
które kończyło tę dolinę ,przechodzącą w pustynię i teren odludzia, ze względu
na duże zasolenie wody i klimat tam panujący nazywano również Morzem Araba.
Dziś nazwy Araba używa się na określenie ok. 160 km pasa pustynnej depresji, rozciągającej się od południowego krańca Morza Martwego do zatoki
Akaba.
W paralelnym tekście ,tj. w wykazie miast w Joz 15,61 podano, że miasto
Bet-Araba należało do plemienia Judy, chociaż w podobnym wykazie miast w
Joz 18,22 połączono tę miejscowość z plemieniem Beniamina.
Stąd zaznaczono w w. 6, że granica przebiegała po stronie północnej tej
miejscowości, czyli tak, aby ta miejscowość tak, jak w paralelnym wykazie w
Joz 15,61 należała również do plemienia Judy, co nie przeszkadzało redaktorowi umieścić ją jeszcze raz w wykazie Joz 18,22 łącząc ją z plemieniem Beniamina (zob. niżej).
W ostatniej frazie w. 6 podano jako punkt graniczny docelowy bliżej nieznane miejsce określone jako Kamień Bohana, syna Rubena. Egzegeci w wyjaśnianiu tego tekstu są podzieleni w swych opiniach. Jedni uważają, że chodzi tu
548
nie o miejscowość, ale kamień ustawiony przez Rubenitów, którzy pierwotnie
zamieszkiwali te tereny (Born), lub inni twierdzą, że pierwotnie ten tekst zawierał nazwę miejscowości, ale później tylko kamień jako pamiątkę (stelę) Rubenitów, którzy opuścili te tereny z bliżej niewyjaśnionych przyczyn i osiedlili się po
wschodniej stronie Jordanu. Stąd zastąpiono osadę Bohana,syna Rubena tą nazwą etiologiczną Kamień Bohana,syna Rubena (Boling: por. Joz 13,8nn).
Natomiast inny z egzegetów A.Gelin( zob. Bibl.) nawiązuje w swej opinii
do tekstu Joz 22,10, w którym podano o konflikcie, jaki powstał podczas budowy ołtarza przez plemiona zajordańskie. Wydaje się, że Kamień Bohana, syna
Rubena mógł być nie tylko wykorzystany przy budowie tego miejsca kultu, lecz
również świadectwem i znakiem pojednania i jedności oraz łączności religijnej
wszystkich dwunastu plemion izraelskich ,zarówno po wschodniej (Rubenici),
jak i zachodniej stronie Jordanu (Juda).
W w. 7 spotykamy się z dwoma problemami literacko-egzegetycznymi, a
mianowicie, czy w w. 7a nie nawiązuje się do wykazu miast w Joz 18,15.17 i
czy miasto Debir, które w tym wierszu pomija LXX stanowi inną miejscowość,
niż w Joz 10,38 i 15,15.49. Egzegeci, którzy widzą w tej miejscowości inną od
występującej w/w tekstach Joz 10,38; 15,15. 49 łączą ją z Torgat el Debir, położoną na północny-wschód od Jerozolimy (Abel, Simons, Woudstra) ,czy w jego
pobliżu (Fernandez).
Według następnej frazy w w. 7b ta miejscowość znajdowałaby się powyżej Doliny Akor (zob. Joz 7,24 i Kom. wyż.).
Problem literacko-egzegetyczny sprawia również fraza w w. 7c, w której
podano, że granica dziedzictwa Judy zwracała się na północ w stronę Gilgal
(zob. Joz 4,19 i Kom. wyż.), gdyż ogólne wskazania topograficzne w tym wykazie geograficznym w w. 7 zmierzają na południe. Stąd Gilgal w tej frazie w. 7
niektórzy egzegeci identyfikują z miejscowością Ham Hatrur (Federlin), oddaloną ok. 1 km w kierunku wschodnim od Debir (por. wyż.).
549
Inni łączą ją z Han es Dahel w południowej części potoku/Wadi el Qelt (Baldi),
czy ze wspomnianym w Ne 12,29 Bet-Gilgal (Sanchez), z Tal`at ed Damm
(Fernandez) i z ruinami budowli zbudowanej z wielkich okrągłych kamieni, które zachowały się w odległości ok. 400 m. w kierunku na południe od Arag el
Deir, czyli ok. 2 km od Han es Sahel (Boling).
Według następnej frazy w w. 7 to inne Gilgal znajdowało się obok wzgórza Adummim, które według etymologii oznacza wzniesienie czerwone .
A zatem chodzi w tym w. 7 najprawdopodobniej o inne Gilgal, aniżeli w
Joz 4,19, które było położone na wschód od Jerycha, gdzie lud pierwszego Izraela po raz pierwszy rozbił obóz. Wzmianka w w. 7, iż to inne Gilgal było położone naprzeciw ,czy obok wzgórza Adummim może prowadzić do opinii, iż redaktorowi nie chodziło o inne Gilgal w znaczeniu geograficznym i politycznym,
ale raczej o nadanie temu samemu miejscu znaczenia teologiczno-religijnego,
aby lud tego plemienia nie szedł na północ ,tj. do innego Gilgal przez przyjęcie
kultu bałwochwalczego.
Dzisiaj uczeni łączą to wzgórze Adummim z w/w miejscowością Tal`a t
el-Damm, która znajduje się w połowie drogi między Jerozolimą ,a Jerychem.
Stąd w pismach nowotestamentalnych tę miejscowość łączy się z prawdopodobnym miejscem akcji przypowieści o miłosiernym Samarytaninie w Łk 10,3037.
W finalnej frazie w. 7 podano, że granica północna dziedzictwa plemienia
Judy z Gilgal prowadziła wzdłuż wód En-Szemesz(TM: ´el-mê-`ên šeºmeš).
Nazwa hebrajska `ên šeºmeš według etymologii oznacza dosłownie źródło
słońca i tak ją przetłumaczono w LXX jako phgh/j h`li, ou i Vg jako fons solis.
Dzisiaj utożsamia się ją ze źródłem /Ain el Hod, które znajduje się u stóp
el-Eizarijah.
Dalej granicę północną Judy wyznaczało drugie źródło, położone w centrum doliny Cedron, a mianowicie En Rogel, które według etymologii oznacza
źródło pieśniarza. Dziś nazywa się go również źródłem Hioba.
550
W w. 8 nakreślono dalszy przebieg tej granicy północnej Judy, zwracając
uwagę, że ona dalej znów wznosiła się (wü`älâ) ,przechodząc przez dolinę BenHinnom, która dosłownie, według etymologii oznacza dolinę syna Hinnoma.
Egzegeci łączą tę dolinę z terenem ,przez który przepływa strumień/Wadi elRababach na zachód od Jerozolimy (Vincent) lub z doliną potoku/Wadi Beit
Hanina (Miller).
W Biblii ST łączono ją z miejscem bałwochwalczych kultów, zwłaszcza bożka
Baala, którego kult łączono nawet ze składaniem ofiar z dzieci (Kpł 20,1-5; 2
Krl 23,10; Jr 7,31). Stąd grecka nazwa tej doliny, która brzmi gehenna, stała się
w NT synonimem miejsca wiecznego potępienia (piekła).
Następnie granica dziedzictwa plemienia Judy przebiegała przez południowy stok Jebusytów, który utożsamia się ,albo z północnym wzgórzem Ofel i
miejscowością Szafat (Miller), lub z miejscem ed-Dahurah również znajdującym się od południa na tym wzgórzu Ofel (Mazar).
Dodatek identyfikujący ten stok Jebusytów z Jerozolimą ma charakter nie tyle
glosy (Miller), ile raczej refleksji teologicznej redaktora DtrN3 nad tą nazwą Jebus (TM: jübûs), jako miastem, w którym jednak dalej znajdują się obcy Jebusyci. Stanowili oni zagrożenie i niebezpieczeństwo dla monoteizmu i jahwizmu
Judejczyków. Chociaż zdobył to miasto król Dawid (2 Sm 5,6-9), o czym dobrze wiedział już najprawdopodobniej piszący w czasach królewskich redaktor
DtrN1 i uczynił z niego stolicę polityczną i religijną zjednoczonej monarchii,
której rozpiętość terytorialna należała do największych, podobnie jak w królestwie odziedziczonym po Dawidzie przez Salomona, to jednak w w. 63 najprawdopodobniej redaktor DtrN2 snuł taką smutną refleksję: potomkowie Judy
nie zdołali jednak wypędzić Jebusytów mieszkających w Jerozolimie, dlatego
mieszkają oni w Jerozolimie z Izraelitami do dnia dzisiejszego. Według jego
koncepcji teologicznej najprawdopodobniej wynikającej z reformy religijnej zapoczątkowanej przez idealnego króla Jozjasza i prawa o jedności kultu Jahwe
tylko w Jerozolimie, miasto to, które miało stać stolicą jedynego kultu Jahwe ni551
gdy nie zrealizowało w całej swej rozciągłości radykalnych założeń religijnych
reformy jozjańskiej. Stąd Jerozolima wyznaczona wcześniej plemieniu Judy
przez Jozuego (w. 8) zdobyta przez króla Dawida (por. wyż.), w której król Salomon zbudował światynię, czyniąć z niej Miasto Święte na wskutek braku wykonania tejże radykalnej reformy jozjańskiej i ciągłej skłonności Judejczyków
do bałwochwalstwa podzieliła los obcych Jebusytów.
Judejczycy stracili Miasto Święte, a jego mieszkańcy zostali uprowadzeni do
niewoli babilońskiej w 587/6 r. przed Chr., podobnie jak stało się to wcześniej w
722/1 r. w stosunku do mieszkańców pozostałych plemion należących do królestwa Północnego,tj. Izraela Utracili oni ziemię daną im w imieniu Jahwe przez
Mojżesza i Jozuego gdy zostali oni znów wcześniej uprowadzeni przez Asyryjczyków do niewoli asyryjskiej.
Radykalizm w przestrzeganiu Prawa Mojżeszowego (Tory) i wierność Jedynemu Bogu Jahwe według redaktora DtrN2 to nadzieja nie tylko na odzyskanie tej
(utraconej) ziemi, jak i na jej utrzymanie i poszerzenie granic.
Granice dziedzictwa Judy zostały tak poprowadzone najprawdopodobniej
przez DtrN3, aby Jerozolima znajdowała się na terenie plemienia Beniamina,
ponieważ granica północna dziedzictwa Judy przebiegała obok miasta. Według
jednych egzegetów ma to świadczyć o starożytności tego tekstu i jego pochodzeniu z okresu sprzed czasów Dawida (Boling). Natomiast H. Vincent twierdzi,
że opis granicy w w. 8 został zmodyfikowany przez procesy archaizacji i teologizacji. Proces archaizacji polegałby na dostosowaniu współczesnych redaktorowi dtr nazw i rejonów do epoki Jozuego. Według tego egzegety pierwotnie
granica wznosiła się przez En Rogel (w. 7) w kierunku północnym i biegła doliną Hinnom, tzw. Tyropeonem (w. 8). Stąd prowadziła na wzgórze ed Dahurah
nazwane w w. 8 południowym stokiem Jebusytów. Z tego miejsca prowadziła
znów na szczyt góry, czyli dziś Ras en Nadir lub Ras et Tabid/?/, wznosząc się
ponad doliną Hinnom na zachodzie i kończyła się przy północnym krańcu doliny
Rafaim (w. 8), tj. dziś na obszarze cmentarza Mamillah.
552
Nazwa Rafaim według etymologii oznacza olbrzymia, wielka. Po usunięciu się z tych terenów ludności kananejskiej nazwy tych dolin zostały zmienione: Ben-Hinnom zaczęła nosić nazwę Wadi er-Rababeh (por. wyż.), a dolinę Rafaim określano za pomocą nazwy el-Beqa. Rozciaga się ona na południowy –
zachód od Jerozolimy, gdzie znajduje się potok/Wadi el Ward, który według
etymologii oznacza potok Róż i stąd cała doliną nosi nazwę Doliny Róż (Boling).
Wyłączenie Jerozolimy/Jeruzalem (zob. Joz 10,1. 3. 5 i Kom. wyż.) z granic dziedzictwa Judy może mieć również charakter teologiczno-kerygmatyczny.
Jerozolima jako miejsce wyłączone z granic dziedzictwa Judy może oznaczać
tendencje redaktorów działających w niewoli babilońskiej,aby miała ona charakter wyłącznie religijny,a nie polityczny(por.sprawa budowy murów wokół
Jerozolimy w czasach Ezdrasza i Nehemiasza). Jako Święte Miasto ma mieć
charakter uniwersalny służyć oddawaniu czci i składaniu ofiar dla Jahwe, Jedynego Boga przez wszystkie plemiona całego Izraela, a nie tylko Judy.
Zbliża się zatem DtrN3 w swej wizji teologiczno-kerygmatycznej do przesłania proroków –pisarzy, zwłaszcza Micheasza (4,1-3) i Izajasza (2,1-4) o zdążaniu wielu ludów w pielgrzymce na Górę Jahwe (…), gdyż z Syjonu wyjdzie
Prawo i Słowo Jahwe z Jeruzalem (Iz 2,3bn).
W w. 9 przedstawiono granicę ze szczytu góry (w. 9a), czyli dziś od Ras
en Nadir lub Ras et Tabid/?/, wznoszącej się ponad doliną Hinnom na zachodzie
i od końca przy północnym krańcu doliny Rafaim (zob. Joz 15, 8 i Kom. wyż.),
która prowadziła w kierunku źródła Wód Naftoach które należy najprawdopodobniej łączyć ze źródłem Mernaptah. Dziś utożsamia się je z źródłem Ain Lifta
i arabską wioską Lifta ,położoną poniżej źródła nad Wadi Beit Haninah.
Od tego źródła Wód Naftoach granica dziedzictwa Judy prowadziła ku
miastom góry Efron.
Egzegeci różnie sądzą najpierw na temat samego terminu miasta, uważając je
za dittografię terminu las, bór (Alfrink, Baldi) lub tłumaczą go ogólnie jako
miejsce ,jak również opuszczają je za przekładem greckim-LXX (Abel). Nazwę
553
góry Efron łączą egzegeci ogólnie z terenem górzystym lub z jedną konkretną
górą Chirbet el Dżebel ,czy Batn es-Saideh (Baldi) i z Beit Śurig (Dalmann), na
której w okresie późniejszym powstały miasta(osady), noszące dziś w/w nazwy:
Chirbet el Dżebel, Batn es-Saideh, Beit Śurig i prawdopodobnie osada zwana
dziś Seid Abd el Aziz. Redaktor tego wykazu ,archaizując tekst ,dostosowując go
do czasów Jozuego wymienił tylko ogólnie, że chodzi tu o miasta(osady) góry
Efron.
W ostatniej frazie w. 9 poprowadził redaktor granicę dziedzictwa Judy w
kierunku Baala, czyli Qirjat-Jearim (zob. Joz 9,17 i Kom. wyż.)
W w. 10a podano, iż ta granica dziedzictwa Judy skręcała ku zachodowi,
dokładnie ku górze Seir (zob. Joz 11,17 i Kom. wyż.). Od tej góry Seir przegiebała przez zbocze północne góry Jearim, czyli Kesalon (TM: küsälôn, ) Nazwa
ta według etymologii oznacza górę lasu i utożsamia się dziś z miejscowością
Kesela ,która znajduje się ok. 15 km na zachód od Jerozolimy.
Egzegeta R. G. Boling uścisla te dane topograficzno-geograficzne twierdząc, że nazwa Jearim odnosi się do północnego grzbietu góry, a Kesalon do
południowego, gdzie znajduje się również miejscowość o tej właśnie nazwie Kesela (por. wyż.)
Prawdopodobnie nastąpił tu proces teologizacji, ponieważ granice kieruje
redaktor DtrN3 nie drogą najprostsza do Jearim/Kesalon, tylko włączając jeszcze
górę Seir, aby ukazać, jak najwięcej obszarow, tj. gór jako miejsc kultu, należących do Jahwe, a nie do obcych bożków.
W ostatniej frazie w. 10 po raz pierwszy w tym wykazie podano, ze granica zniża się (TM: järad por. wyż.) do Bet-Szemesz, a nastepnie przechodzi przez
Timnę.
Nazwa Bet-Szemesz według etymologii oznacza dom słońca. Utożsamia
się ją dziś z Tell el-Tumeilah, wzgórzem położonym na południowy-zachód od
Hartub.
554
Na podstawie prac archeologicznych prowadzonych w latach 1911-1912
można stwierdzić, że to wzgórze(tell )było już zamieszkałe od okresu Wczesnego Brązu I A-C (ok. 3150-2850 a. Chr., za: WAB,s. 9). Znaleziono tu również
ślady narzędzi rolniczych i huty, świadczące o pozyskiwaniu metali z rud żelaza. Osada ta była niszczona wielokrotnie aż do ostatniego zniszczenia, które
miało miejsce ok. XII stulecia przed Chr.
Druga miejscowość to Timna, która wedlug etymologii oznacza część,
porcję, mały obszar. Utożsamia się ją dziś z Chirbet Timnah, miejscowością
oddaloną ok. 4 km na południowy zachód od źródła/Ain Sems, niedaleko od północnego stoku góry Ekron (w. 11; zob. Joz 13,3 i Kom. wyż.).
Granica według w. 11 skręcała do Szikronu. Nazwa ta oznacza wedlug
etymologii: pijaństwo.
Egzegeci utożsamiają ją z Zirnuqah lub z Chirbet El-Agguri, które są
oddalone ok.4 km na połnocny-wschód od Jibnah (Abel), albo z Tell es Sellaqeh, na połnócny zachód od Agir (Hauser). Łączy się je również z Tell el Ful
na północ od Soreg (Aharoni).
Następnie granica przebiegała przez górę Baala i dochodziła do Jabneel
,zmierzając przy Morzu.
Pierwsza nazwa góra Baala (TM: Ba`álâ)wiąże się z nazwa bożka Baala
(por. Vg tumaczy tę nazwę przez mons Baala tj. Góra Baala).
Drugą nazwę w tym wierszu Jabneel, której etymologia jest nieznana
utożsamia się dziś z wioską Jibnah. Znajduje się ona ok. 31 km na południe od
Jaffy (Baldi).
W ten sposób granica północna osiągnęła swój kres dochodząc do rzeki/Nahr Rubin, a następnie do Morza ,tj. Morza Wielkiego, zwanego dziś Śródziemnym.
A zatem zachodnia granica plemienia Judy miało tworzyć wybrzeże Morza Śródziemnego, chociaż nigdy te tereny nie były własnością dawnego Izraela.
555
W w. 12a powtórzono w podsumowaniu, że zachodnią granicę stanowilo Wielkie Morze. W w. 12b do w/w wykazu granic dziedzictwa Judy dodano, że taka
jest granica wokół ziem potomków Judy, odpowiednio do ich rodów (por. Joz
13,23b i Kom. wyż.)
III. Zamysł teologiczno-kerygmatyczny i religijno-kultyczny w wykazach
miast i granic Judy.
Tak zarysowane granice plemienia Judy i należących do niej rodów
przekraczają w wielu tekstach historyczną rzeczywistość. Mają charakter idealnych granic, wynikających z założeń teologicznych, iż cała ziemia Obiecana
przez Jahwe miała należeć do Izraela, ale uzależnione to było od wierności ludu
względem Boga Izraela.
Według tej koncepcji teologicznej ani w czasach Jozuego, ani tym bardziej w czasach późniejszych zjednoczonego królestwa, aż po czasy niewoli,
czyli ostatecznej redakcji tych list, wykazów i narracji lud nie okazywał totalnej
wierności wobec Boga, stąd zawsze jakaś część ziemi Obiecanej, miast i osad
pozostawała w rękach innych grup etnicznych.
A zatem rzeczywistość historyczna z punktu widzenia religijnego prowadziła do wniosku, iż pozostaje pewna przestrzeń dla większej wierności wobec
Boga, od której zarówno w przeszłości w czasach Jozuego, jak i czasach późniejszych aż do niewoli i w przyszłości była i jest nieodzownym warunkiem,
aby w całości objąć w posiadanie Ziemię Obiecaną i daną przez Jahwe jako
miejsce odpoczynku i pokoju. (zob. Joz 1,15; 11,23; 13,1nn i Kom. wyż. por. Joz
21,44; 22,4.9 i Kom. niżej, a w innych Księgach ST: Pwt 7,22-24; 31,3-5 i w
NT: Hbr 4,9).
Drugi człon narracji o dziedzictwie Kalebitow w Joz 15,13-19(I człon w Joz
14,6-15:zob.wyż.)
556
15,13-19: Dziedzictwo Kalebitow w Hebronie
W tej paralelnej narracji Joz 15,13-19 do Joz 14,6-15 o Kalebitach ukazano w pierwszej części (ww. 13-14), w jaki sposób Kaleb wypędził trzech synów
Anaka i zajął Hebron ,oraz w drugiej części (ww. 15-19), jak przez Otniela,
swego brata zdobył Debir, zwane dawniej Qiriat-Sefer(TM: qirjat-sëºper ). Z tej
adnotacji historycznej redaktora w w. 15b o dawnej nazwie Debir (zob. Joz
10,38 i Kom. wyż.) można wnosić, że ta narracja charakter wyjaśniający i w
związku z tym powstała później po narracji paralelnej w Joz 14,6-15.
W pierwszej części w Joz 15,13a w genealogii Kaleba nie mówi się już o
tym, że był on Kenizzytą (Joz 14,6 i Kom. wyż.), tylko podano, jak w Joz 14,6,
iż był synem Jefunnego. Świadczyłoby to być może o innym zamierzeniu teologicznym narracji o Kalebitach w Joz 14,6-15, niż w Joz 15,13-19, w której najprawdopodobniej chodziło o wyjaśnienie, dlaczego potomkowie Kaleba mieszkają w Hebronie i zajmują część dziedzictwa Judy (por. wyż.). Nadto proces integracji Kalebitów z plemieniem Judy w czasach późniejszego redaktora w tej
drugiej paralelnej i późniejszej czasowo narracji był znacznie większy i nie odwoływano się już więcej do tego, że Kaleb był Kenizzytą (Joz 14,6 i wyż.).
Kaleb otrzymał część pośród synów Judy nie tylko z przesłanek religijnych, iż wiernie wypełniał wolę Jahwe, jak to chce się uzasadnić się w I narracji
o Kalebitach w Joz 14,6nn, ale również z przesłanek historycznogenealogicznych, jak znów chce się to podać w II narracji o Kalebitach w Joz
15,13nn.
W Joz 15,13b podano, że Kaleb otrzymał część pośród synów Judy, ponieważ taką obietnicę otrzymał według słów Jahwe, wypowiedzianych do Jozuego (por. Lb 14,24). W przeciwieństwie do Joz 14,9 i Sdz 1,20 to rozporządzenie
Jahwe było dane nie Jozuemu, tylko Mojżeszowi. Być może tę różnicę można
557
wyjaśnić następująco,a mianowicie, iż Kaleb otrzymał tę obietnicę Jahwe za pośrednictwem Mojżesza, a wypełnił ją dopiero Jozue.
Przesłanki historyczne przemawiające za Kalebem według Joz 15,13c-15
oprócz genealogicznych wynikałyby głównie z tego, że Qiriat – Arba, czyli Hebron które należało do ojca Anaka (zob. Joz 14,15 i Kom. wyż.) zostało zdobyte
przez Kaleba.
W w. 14 podano, że Kaleb wypędzil z Hebronu trzech synów Anaka (hebr.
Bünê hä`ánäq), a mianowicie Szeszaja, Achimana i Tolmaja, których również
najprawdopodobniej późniejszy redaktor nazywa potomkami Anaka (hebr. jülîdê
hä`ánäq).
Egzegeci różnią się w interpretacji tej noty historycznej (DtrH/?/), gdy
jedni uważają, że należy ten zwrot: synowie Anaka rozumieć w sensie dosłownym (Woudstra), to inni łączą go z grupami narodowościowymi, a mianowicie z
Hurrytami, Chetytami i Aramejczykami (Noth, Wright).
Wydaje się, że redaktor tej narracji (DtrN1) opartej najprawdopodobniej
na źródłach przeddtr (Q) i tradycji DtrH1+2 /?) chciał przekazać nie tyle dokładne
dane historyczne, ale raczej przesłanie teologiczne, iż synowie Anaka (hebr.
Bünê hä`ánäq) nazywani również przez młodszego redaktora w tym wierszu 14
potomkami Anaka (TM: jülîdê hä`ánäq), którzy zamieszkiwali Hebron byli skazani przez Jahwe na wypędzenie, podobnie jak wszystkie ludy obce, znajdujące
się w ziemi Obiecanej (zob.Cz.A :Joz 2-12, por.. zwł. Joz 3,10 i Kom. wyż.).
Dzieło to jednak zostało przypisane Kalebowi i jego potomkom, ponieważ ich
przodek był wierny Bogu.
Podobnie przedstawił redaktor dtr zdobycie drugiego miasta, a mianowicie Debir (zob. Joz 10,38 i Kom. wyż.), które wcześniej nazywało się QiriatSefer. (w. 15). Ta pierwotna nazwa Qiriat-Sefer jak to wynikałoby z etymologii
tej nazwy mogła być związana z istniejącym w tym mieście zbiorem książek,
czyli z znajdujacą się tu biblioteką lub archiwum ( zob.M.H.Woudstra,Bibl.
558
,wyż.;por.J.B. Łach, Pismo i biblioteki starożytnego Bliskiego Wschodu, w:
Człowiek a kultura, Rzeszów 2004, s. 68-72,).
Z w. 16 w tej narracji wynikałoby,że Kaleb nie walczył sam o Debir/Qiriat-Sefer, lecz wyznaczył nagrodę w postaci oddania swej córki za żonę
temu, kto je zdobędzie i zajmie je. Córka nosiła imię Aksa, które według etymologii oznacza bransoletkę lub drogocenny metal. Do walki o to miasto zgłosił się
Otniel, syn Qenaza, który był równocześnie bratem Kaleba (w. 17a).
Imię Otniel (TM: `otnî´ël) jest imieniem teoforycznym (z-el) i według etymologii oznacza lew Boga, czyli nawiązywałoby się w nim do błogosławieństwa Jakuba(Izraela) z Rdz 49,9 o plemieniu Judy (zob. Joz 15,1n i Kom. wyż.). Według tej genealogii Otniel był synem Qenaza (TM: Ben-qünaz: w. 17a).
W tej genealogii w w. 17a nawiązuje się ponownie do podobnej w I narracji o
Kalebie, w której podano, iż był on Kennizzytą (zob. Joz 14,6 i Kom. wyż.). Otniel zdobył Debir, najprawdopodobniej walcząc w pojedynku z najsilniejszym
wojownikiem z oddziału miasta Debir (por. 1 Sm 17,1nn) i oddał go Kalebowi
jako zapłatę ,tzn. mohar za żonę, córkę Kaleba, Aksę (w. 17b).
Dalszą genealogię Otniela (TM: ´áHî kälëb) w w. 17a można rozumieć podwójnie, a mianowicie, że Qenaz był bratem Kaleba ,tj. stryjem dla Otniela,albo Otniel był bratem Kaleba, a Qenaz ich wspólnym ojcem. Drugą wersję pokrewieństwa potwierdza się w Sdz 1,13; 3,9. Na takie związki małżeńskie w linii prostej
pokrewieństwa nie zezwalało jednak prawo Mojżeszowe (Kpł 18,12n; 20,19).
Problem wyjaśniałby tekst Joz 14,6.14 według którego Kaleb był synem Jefunnego, Kennizzytą ,czyli potomkiem, a nie synem Qenaza i kuzynem, czyli dalszym krewnym, a nie bratem Kaleba, ponieważ tak szeroko można rozumieć
termin hebrajski ´áH. Redaktorowi w tej drugiej narracji chodziło nie tylko o
przekazanie pouczenia o przynależności Otniela do Kalebitów i do plemienia
Judy, ale również o wierność tego rodu w wypełnianiu prawa Mojżeszowego(DtrN1) . Dalsze pouczenia mogli wprowadzić już późniejsi redaktorzy odnośnie uczestnictwa w dziedzictwie plemienia Judy(DtrN2), jak i w sprawach za559
wierania małżeństw w obrębie tego samego plemienia, czyli unikania tzw. małżeństw mieszanych ,tj. z obcymi ludami i plemionami(DtrN3). Wprawdzie w Biblii niekiedy te związki tolerowano, jak na przykład małżeństwo Mojżesza z
Kuszytką (zob. Wj 11,1; Lb 12,1). Natomiast w późniejszym Prawie (por. np.
Pwt 21,10-14) tolerowano tego rodzaju związki odnośnie wojowników i mężczyzn z niższych warstw społecznych i to wyłącznie z kobietami wziętymi do
niewoli na wojnie. Redaktorzy Nomiści (Prawnicy ,zwł. DtrN3) w księgach 1-2
Krl – Joz ostro piętnowali ten zwyczaj, zwłaszcza wśród królów i władców Izraela i Judy. Za jedną z przyczyn podziału i upadku królestwa Salomona DtrN 3
widział w małżeństwach króla Salomona z obcymi kobietami (zob. 1 Krl 11,5-8)
podobnie jak i bałwochwalstwo, i złe postępowanie króla Achaba wypływało
jego zdaniem ,z małżeństwa z Izebel, córką Etbaala, króla Sydonu (1 Krl 16,3132).
Wielką batalię przeprowadzili pisarze Ezdrasz i Nehemiasz, żądajac od
Żydów po niewoli oddalenia cudzoziemskich żon i zabraniając im wstępowania
w przyszłości w takie związki (zob. Neh 13,23-27). Przyczyną takich radykalnych przepisów w prawie małżeńskim u DtrN3 i u pisarzy Ezdrasza i Nehemiasza były niebezpieczeństwa, jakie wypływały z zawierania takich związków, a
mianowicie w małżeństwach mieszanych zapominano bowiem o rodzimym języku, co uniemożliwiało czytanie Tory i w efekcie prowadziło do zaniedbywania wskazań pobożnego życia. Chodziło również o utrzymanie Ziemi Obiecanej
przy Izraelu, bo zgodnie z wolą Jahwe miała być ona wiecznym jego dziedzictwem. Małżeństwa z obcymi powodowały przejście tej ziemi do obcych plemion
(zob. J.B. Łach, Z myślą o rodzinie, Tarnów (Biblos) 1995, s. 22-23)
W ww. 18-19 przedstawiono jeszcze jeden epizod związany z tym małżeństwem Aksy i Otniela, a mianowicie, kiedy Aksa przybyła do swego męża
poprosiła go, aby nakłonił jej ojca o oddanie im w posiadanie pola jako wiana
(TM: büräkâ). Był to stary obowiązek wniesienia posagu przez żonę, który panna młoda winna dać panu młodemu (zob. K. Romaniuk, „Zapłata” za żonę i
560
tzw. posag narzeczonej, w: Małżeństwo i rodzina w Biblii, Katowice 1983, s. 1719).
Było to prostsze i łatwiejsze, zwłaszcza wtedy, gdy małżonkowie należeli
do tego samego plemienia, ponieważ ziemia, czy źródła wody, jak w tej narracji
(w. 19), pozostawały mimo darowizny w tym samym rodzie, czy w tym samym
plemieniu.
W ww. 18-19 redaktor DtrN3 z wielkim kunsztem literackim, jak artysta
malarz przedstawia tę scenę w dwóch odsłonach, najpierw ,gdy Aksa przybyła
do swego męża i nakłaniała go, aby prosił jej ojca o pole (w. 18a), a następnie
gdy zsiadła z osła i rozmawiała z swoim ojcem Kalebem (w. 18b-19) Jak wynika z tej rozmowy między Aksą a Kalebem otrzymała ona ,obok wcześniej przyznanej jej, najprawdopodobniej jako posag, ziemi Negeb, również źródła w górach i na nizinie (TM: Gullöt mäºjim wajjiTTen-läh ´ët Gullöt `illijjôt wü´ët
Gullöt TaHTijjôt), o które prosiła swego ojca (w. 19).
Z tych danych biblijnych trudno określić, którą okolicę Negebu otrzymała
Aksa. Najprawdopodobniej otrzymała ona jako wiano południową (TM: neºgeb)
część Hebronu. Źródła wód (TM: Gullöt mäºjim), które otrzymała dodatkowo
Aksa utożsamia się dziś z źródłami wód, z których bierze początek potok/Wadi
el Dilbeh, oddalony 9 km na południowy zachód od Hebronu (Baldi) lub z cysternami ,położonymi 3 km na północ i 1 km na południe od Tell Beit Mirsin
(Albright).
Porównując tę całą perykopę w Joz 15,13-19 z Sdz 1,1-21 w Joz ukazano
Kaleba i jego potomków jako tych, którzy sami zdobyli Hebron i Debir. Natomiast w Sdz 1,10-15.20 podano, że Kaleb i jego potomkowie odgrywali rolę
drugorzędną, czyli byli pomocnikami Judy w walce o te miasta (Sdz 1,1011.20). Drugą narrację o Otnielu i Aksie w Sdz 1,12-15 przytoczono dosłownie,
tak, jak w Joz 15,16-19.
15,20-63: Lista-wykaz miast należących do plemienia Judy
561
Podano aż trzysta pięćdziesiąt osiem (358) miast (osad) we wszystkich
wykazach miast (osad) w Joz 13-21, z których aż sto czterdzieści cztery (144,
czyli 12x12) przyznano plemieniu Judy, a tylko trzydzieści osiem (38) plemieniu Beniamina. Inne plemiona otrzymały od dwudziestu dwóch (22) do dwudziestu pięciu (25) miast każde. To zestawienie 144 miast w Joz 15,21-62
świadczyłoby o wyjątkowej roli plemienia Judy i jego priorytetowym znaczeniu
w konfederacyjnym systemie 12 plemion, który odzwierciedla nie tyle sytuację
historyczną z czasów Jozuego, ale z czasów monarchii i przewagi królestwa Południowego (Judy) nad Północnym (Izraelem), zwłaszcza po upadku Izraela.
W wykazie miast (osad) należących do plemienia Judy w Joz 15,20-63 zastosowano podział na cztery okręgi geograficzne, a mianowicie okręg południowy/Negebu: ww. 21-32, okręg równiny/Szefeli/ziemia Filistynów: ww. 33-47;
okręg w górach: ww. 48-60 i na pustyni /judzkiej: ww. 61-62.
W ramach tych czterech okręgów geograficznych wszystkie 144 miasta
podzielono na 12 grup. Wyznacznikiem literackim tych dwunastu grup są podsumowania o ilości miast w poszczególnych wierszach tego wykazu-listy, a mianowicie w grupie pierwszej Negebu 29 miast wraz przyległymi osadami (ww.
21-32a. 32b/a/) w grupie drugiej Szefeli 14 miast wraz przyległymi osadami (w
ww. 33-36a. 36b/b/); w grupie trzeciej również należącej do Szefeli 16 miast
wraz przyległymi osadami (ww. 37-41a. 41b/c/); w grupie czwartej należącej do
tego samego okręgu Szefeli 9 miast (ww. 42-44a. 44b/d/); i ostatniej grupy piątej
należącej do okręgu Szefeli w którym wymienia redaktor miasta filistyńskie
Ekron, Aszdod i Gazę wraz przyległymi terenami (ww. 45-47/e/); w szóstej grupie w górach 11 miast wraz przyległymi osadami (ww. 48-51a. 51b/f/); w grupie
siódmej również w okręgu w górach 9 miast wraz przyległymi osadami (ww.
52-54a. 54b/g/); w ósmej grupie w okręgu w górach również 9 miast (ww. 5557a. 57b/h/); w dziewiątej grupie w okręgu w górach 6 miast wraz z przyległymi
osadami (ww. 58-59a/i/); w dziesiątej grupie okręgu w górach 11 miast wraz
przyległymi osadami (w. 59b/j/); w grupie jedenastej w okręgu w górach 2 mia562
sta wraz z przyległymi osadami (w. 60/k/) i wreszcie w grupie dwunastej w
okręgu na pustyni judzkiej 6 miast wraz z przyległymi do nich osadami. (ww.
61-62/l/).
W. 20 otwiera tę listę-wykaz miast typową wypowiedzią genealogiczną
znaną z poprzednich list-wykazów genealogicznych: oto dziedzictwo plemienia
Judy odpowiednio do ich rodów. Niektórzy egzegeci (np. Gacek) łączą ją z podsumowaniem poprzedniej perykopy o dziedzictwie Kalebitów (Joz 15,13-19-20),
co wydaje się z punktu widzenia literackiej budowy tych perykop (Joz 15,13-19;
15,20-62.63) niewłaściwe, ponieważ w. 20 został raczej wprowadzony przez redaktora do tej drugiej perykopy jako wstęp, a w. 63 jako zakończenie.
a/ W grupie pierwszej Negebu wymienia się 29 miast wraz przyległymi osadami
(ww. 21-32a. 32b.). W w. 21 wymienia się wśród miast Negebu najpierw te, które znajdowały się na samym krańcu południowej granicy Judy z Edomem, a
mianowicie Qabseel, Eder i Jagur (TM: qabcü´ël, `ëºder jägûr). Według etymologii Qabseel oznacza Bóg zgromadził. Utożsamia się tę miejscowość z Chirbet
Horah, oddaloną 16 km na północny wschód od Beer-Szeby (Abel, Simons) lub
z Chirbet Harreh, położone znów blisko strumienia/Nahal Beerszeba (Aharoni).
Natomiast druga nazwa Eder według etymologii oznacza pomoc. Utożsamia się je z Arad (zob. Joz 12,14 i Kom. wyż.) lub z Umm Ader, miejscowością położoną w pobliżu Rucheibah, jak i z El-Adar, oddaloną ok. 7 km na południe od Gazy.
Trzecia miejscowość w tym wierszu 21 to Jagur, która według etymologii
oznacza rezydować. Lokalizacja tej miejscowości jest trudna do ustalenia (Woudstra, Boling). Niektórzy egzegeci łączą ją z Chirbet Garrah, oddalone ok. 5 km
na północny zachód od Tell el-Milh (Abel, Simons)
W w. 22 podano następne trzy miejscowości z okręgu Negeb, a mianowicie Qina, Dimona i Adada (TM: qînâ, dî|mônâ, `ad`ädâ).
Qina według etymologii oznacza płacz. Utożsamia się dziś z Chirbet Sarah, położone w pobliżu źródeł Wadi el-Qeni (Abel). Nazwa miejscowości Di563
mona według etymologii jest nieznana. Miejscowość jest utożsamiana z elQebal, położoną na zachód od Wadi el-Qeini (Abel, Dhorme), czy z Tell el
Di´b, w pobliżu Tell Arad (Simons).
Podobnie etymologia trzeciej nazwy miejscowości
Adada w tym w.22 jest
nieznana. Egzegeci identyfikują tę miejscowość z Aroer (Abel) lub zmieniając
nazwę tej miejscowości na Ararat łączą ją z Chirbet Arara, oddaloną ok. 20 km
na południowy wschód od Beer-Szeby (Simons).
W w. 23 występują nazwy następnych miejscowości jeszcze trudniejszych
do zlokalizowania, a mianowicie Qedesz i Chasor, które w LXX łączy się z następną nazwą Jitnan (TM: qeºdeš, Häcôr, jitnän).
Nazwę Qedesz według M.H. Woudstry (The Book of Joshua, Michigan
1982) trzeba połączyć z Qadesz – Barnea (zob. Joz 15,3 i Kom. wyż.), a według
R.G. Bolinga (Joshua…New York 1982) z grupą oaz położonych przy źródle/Ain el-Qudeirat.
Nazwa Chasor oznacza według etymologii ogrodzony plac i identyfikuje się ją
najczęściej z Tell El Qedah lub z Tell Waggas (zob. Joz 11,1. 10. 13; 12,19. 36 i
Kom. wyż.). Według M.H. Woudstry (The Book of Joshua, Michigan 1982)
trzeba ją połączyć w tym wierszu z Jitnam, ponieważ ta nazwa Jitnam nie występuje samodzielnie jako miejscowość. Tę miejscowość Chasor-Jitnam identyfikuje się z el-Gabarijjah, która znajduje się nad Wadi Umm Etnan (Abel). Niektórzy egzegeci (np. A. Fernandez) traktują te nazwy rozłącznie łącząc Jitnam z
D`j et Hadire (?), tj.osadą położoną na północny-wschód od Ain Qedeis (por.
wyż.).
W w. 24 podano dalsze miejscowości, a mianowicie Zif, Telem i Bealot
(TM: zîp, †eºlem, bü`älôt).
Nazwa miejscowości Zif według etymologii jest nieznana. Identyfikuje się
ją z el-Zeifah, która leży między Kurnub ,a Abdah (Abel) lub z Tell Zif, wzgórzem położonym między Hebronem, a Ma`in(Fernandez). Wymienia się tę miejscowość w Joz 15,55 Według M.H. Woudstra (The Book of Joshua, Michigan
564
1982) w Joz 15,55 chodzi o Zif w okręgu w górach, a Joz 15,24 o Zif w okręgu
Negeb.
Nazwa Telem według etymologii oznacza światło i bywa identyfikowane
z Umm es Salafeh, na zachód od Zir (Baldi, Woudstra), lub na obszarze Zullam
(Abel) i jakby to wynikało z najbliższego kontekstu w tym w. 24 trzeba