PDF - Andrzej Struski

Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
Astronomia - nauka, ktora zglebia zagadki nieba
13/04/2010 19:13 by Magdalena Struska
  Astronomia - nauka, która zg³êbia zagadki nieba
Astrologia i astronomia dwie odrêbne dziedziny a jednak o wspólnym pocz±tku, do dzi¶ nie jest pewnym, która
by³a pierwsza jednak informacje publiczne stawiaj± na astrologiê jako pocz±tek obu tych dziedzin.
Uto¿samianie astrologii z astronomi± sprawia³o trudno¶ci w odró¿nieniu enigmatycznej postaci astrologa od
astronoma.Dopiero w XVII wieku wskutek wyodrêbnienia siê astronomiio jako dziedziny nauki, konieczno¶ci±
sta³o siê rozdzielenie tych dwóch postaci.
Astrologiê zepchniêto do gatunku wró¿bitów, szarlatanów natomiast astronomia zyska³a presti¿owy
wizerunek nauki.
Astronomia – gr. Aster- gwiazda
Nomos – prawo, regu³a czyli nauka
Astronomia nauka o prawach rzadz±cymi gwiazdami. Nowoczesna astronomia jest splotem wielu dziedzin
nauki i techniki. Obecnie mo¿na rozró¿niæ dwa podstawowe dzia³y astronomii:
- astronomia i mechanika nieba
- astrofizyka Astronomia ma równie¿ bezpo¶redni zwi±zek z meteorologiê, geologi±, kartografia,
astronautyk±, optyk±, matematyk±, chemi±.
Schemat podzia³u astronomi wspó³czesnej
Wymienione s± poni¿ej Klasyczne dzia³y astronomii; Wspólczesne dzia³y astronomii; Specjalistyczne
dzia³y astronomii; nauki pomocnicze w stosunku do astronomii, dziedziny nauki, na które astronomia na
wp³yw bezpo¶redni lub po¶redni.
 Astrofizyka - Heliofizyka (badania S³oñca); Fotometria; Spektroskopia – Astronomia promieniowania gamma,
Astronomia w podczerwieni, Astronomia rentgenowska, badania kosmosu fizyka pozaziemska - nauki o ziemi
meteorologia, geofizyka,geologia, oceanografia;Astrobiologia, medycyna ; Astronautyka; technika rakietowa;
`Radioastronomia; Astrofizyka- Kosmogonia, Kosmologia, Fizyka atmosfer gwiazd, Fizyka wnêtrz gwiazd; Astrofizyka
teoretyczna- Fizyka, Fizyka atomu, fizyka j±dra atomowego, Fizyka relatywistyczna; Chemia; Technika, matematyka;
geodezja; Chronologia,Nauki historyczne; optyka; Astrofizyka- Dynamika uk³adów gwiezdnych; Statystyka uk³adów
gwiazdowych; Mechnika nieba; Wyznaczania efemeryd do roczników astronomicznych; Astrometria- Astronomia
pozycyjna, Astronomia sferyczna; Instrumenty astronomiczne, Astronomia praktyczna;
Historia astronomii.
S³oñce, Ksiê¿yæ tajemniczo ¶wiec±ce gwiazdy od wieków przykuwa³y uwagê cz³owieka.
Zasadniczo mo¿emy wyró¿niæ dwie g³ówne przyczyny powstania i rozwoju astronomii:
Staro¿ytne ludy prowadzi³y obserwacjê nieba, gdy¿ gwiazdy uznawane by³y jako wyobra¿enia
bogów i czczone jako kult.
Ju¿ od najstarszych dziejów w historii ludzko¶æi, cz³owiek mial poczucie uzale¿nienia od gwiazd i z tego¿
powodu podj±³ próby odczytania i wp³ywu ich na w³asne ¿ycie, a tak¿e i przyrodê. Drug± g³ówna
przyczyn± by³a potrzeba wyznaczania czasu.
Ze wzglêdu na kulty, cele poznania nieba by³y wy³±czno¶ci± dla Kap³anów - Astronomów. Znaczenie
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 1/6
MemHT Portal
Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
religijno- kultowe w odniesieniu do astronomii maj± niektóre staro¿ytne budowle:
Â
 STONEHENGE - Kamienny Pier¶cieñ (w po³udniowej Anglii k/ Salisbury} Jest to kamienny monument
licz±cy ponad 4 000 lat wyznaczaj±cy kierunki wschodu i zachodu s³oñca oraz ksiê¿yca.
PIRAMIDA CHEOPSA
Jej boki wskazuj± cztery podstawowe kierunki ¶wiata oraz kierunki konstelacji i gwiazd.
Wczesne dzieje astronomii s± z obserwacjami, które prowadzili: Babiloñczycy, Egipcjanie, Chiñczycy, Hindusi,
Majowie z Ameryki ¦rodkowej, Aztecy z Meksyku.
Z p³yt kamiennych i róznego rodzaju rytu wynika, ¿e sztuka obserwacji w czasach zamierzch³ych osi±gnê³a
bardzo wysoki poziom wiedzy.
Prawdopodobnie najstarszym zapisem astronomicznym s± fazy ksiêzyca wyryte na ko¶ci - 32 000 p.n.e.
Pierwsze informacje o konstelacjach zapisane w kulturze Sumerów { Mezopotamia} 3000 p.n.e}. Staro¿yno¶æ i
¶redniowiecze
W tym czasie ludzie przestali interpretowaæ gwiazdy w sposób mitologiczny a pojawi³ siê pogl±d naukowofilozoficzny.
W staro¿ytno¶ci najbardziej rozkwit³a astronomia grecka.
Tales z Miletu przewidzia³ zaæmienie s³oñca na 22 V 585 p.n.e. Pitagoras i jego uczniowie wprowadzili
ideê kulisto¶ci Ziemi w roku ok. 500 p.n.e. [ Potem broni³ tezy tak¿e Platon 427-347 p.n.e.} Demokryt
twierdzi³, ¿e Droga Mleczna jest zbiorowiskiem gwiazd. Arystoteles rozbudowa³ system sfer z centralna
Ziemi±, ok. 350 p.n.e.Â
Arystarch z Samos { 320- 250 p.n.e} naucza³, i¿ Ziemia obraca siê wokó³ w³asnej
osi i wciagu roku obiega jeden raz dooko³a S³oñce. Eratostenes { ok.220 p.n.e.} zmierzy³ obwód Ziemi, choæ
nie ca³kiem dok³adnie. Hipparch z Rodos {190-125 p.n.e.} opracowa³ pierwszy znany katalog gwiazd
wprowadzajac wielko¶æi i jasno¶ci gwiazdowe. Ptolemeusz { 85- 160 n.e.} Napisa³ dzie³o podsumowuj±ce
osi±gniêcia astronomii staro¿ytnej Zawar³ to w dziele wa¿±cym ponad 13 kg ksi±g { geocentryczny obraz
¶wiata}. Przedstawi³ on Model Wszech¶wiata, w którego ¶rodku znajdowa³a siê Ziemia.
Wprowadzi³ te¿ system okrêgów zwanych epicykle {gr.epikykos= okr±g}, których ¶rodek porusza³ siê
jednostajnie po innym okrêgu co pomog³o opisaæ do¶æ dok³adnie skomplikowane ruchy planet bez odej¶cia od
za³o¿enia jednostajnego ruchu po okregu {Zmienne prêdko¶ci ruchu planet, ich zatrzymanie, ruch wsteczny}.
Obraz Wszech¶wiata Ptolemeusza przetrwa³, a¿ do czasów Kopernika. W wiekach pó¼niejszych arabowie
przejêli i rozszerzyli astronomie greck±.
al - Battani {ok.900 n.e.} wyznaczy³ roczny ruch s³oñca po niebie. Ibn Junis {ok.1000 n.e.} prowadzi³
obserwacje po³o¿enia planet w obserwatorium w Cairze. Nasireddin z Tusi {ok.1250} wykona³ mapy nieba. Z
tego okresu pochodzi wiele arabskich nazw gwiazd np. Betelgeuse - z lewego ramienia oriona .
Za po¶rednictwem Arabów ta staro¿ytna nauka dotar³a do Europy Zachodniej.
Od Geocentrycznego do heliocentrycznego obrazu ¶wiata.
Geocentryczny {centralnym punktem jest Ziemia} Heliocentryczny {centralnym punktem jest S³oñce} Â
 Wiek XVI Miko³aj Kopernik - Kanonik i Astronom z Fromborka.
Odrzuci³ on ptolemeuszowski obraz ¶wiata i przyj±³ S³oñce jako centralny punkt uk³adu gwiazd.
Â
 Swoje dzie³o opublikowa³ dopiero pod koniec ¿ycia. Ten nowy obraz ¶wiata wynikaj±cy z przemy¶leñ
Miko³aja Kopernika praktycznymi obserwacjami potwierdzili min.
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 2/6
MemHT Portal
Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
- Tychon Brahe {1546- 1601} Duñczyk prowadz±cy obserwacje w astronomicznym obserwatorium w "Uraniborg".
- Galileo Galilei {1546 - 1642} profesor matematyki i astronomii w Padwie.W roku 1610 odkrywa kratery na ksiêzycu,
ksiê¿yce Jowisza oraz gwiazdy Drogi Mlecznej.
- Johannes Kepler {1571 - 1630} w roku 1620 odkry³ ¶cis³± zale¿no¶æ pomiêdzy okresem orbitalnym
planety a jej odleg³o¶ci± od S³oñca.Zawar³ swoje teorie w trzech prawach nazwanych prawami ruchu Keplera.
LUNETA
W roku 1608 optyk Jan Lipperhey wynalaz³ lunetê, rok pó¿niej Galileusz dowiedziawszy siê o tym wynalazku
sam zbudowa³ lunetê {30 x powiêkszenie} i jako pierwszy skierowa³ j± na niebo.
PROCES GALILEUSZA
Â
 Galileusz przyj±³ otwarcie Kopernikowski obraz ¶wiata tym samym chcia³ spowodowaæ to aby obraz
ten zosta³ oficjalnie przyjêty.
Jednak Rzym, który trwa³ przy swoich tradycyjnych planach wyda³ orzeczenie okre¶laj±ce
heliocentryczny obraz ¶wiata jako naukê niepoprawn± filozoficznie oraz nieuzasadnion± teologicznie
gdy¿ przeciwstawia³a siê ona ¦wiêtemu Pismu oraz jego wyk³adni g³oszonej prze Ko¶ció³.
Galileuszowi Inkwizycja wytoczy³a proces i wówczas zmuszony by³ odwo³aæ swoje pogl±dy.
Wiek XVIII i XIX.
To burzliwy rozwój astronomii szczególnie w Niemczech.
Rozwój teleskopów soczewkowych {refraktory}; oraz teleskopów zwierciadlanych {reflektory}. Â
William Herschel {1738- 1822} ur. w Hanowerze. W Anglii w Bath k/ Londynu zbudowa³ wielki teleskop za pomoca,
ktorego odkry³ planetê Uran w roku 1871. Skatalogowa³ i pomierzy³ gwiazdy.Odkry³ wiele uk³adów
podwójnych gdzie dwa s³oñca obiegaj± wspólny ¶rodek masy. Giuseppe Piazzi [1746 - 1826} astronom z
Palermo.Odkry³ pomiêdzy marsem a Jowiszem pierwsz± planetkê nazwan± Ceres Friedrich Wilhelm Bessel
{1784 - 1846} uda³o mu siê zmierzyæ odleg³ó¶æ do gwiazdy - 61 Cygni w gwiazdozbiorze £abêdzia.
Friedrich Wilhelm Argelander {1799 - 1875 } opracowa³ "Bonner Durchmusterung" - katalog nieba
pó³nocnego wraz z atlasem. Na podstawie jego opracowañ zajêto siê badaniem gwiazd zmiennych. Johann
Galle oraz Heinrich d' Arrest w roku 1846 na podstawie skomplikowanych obliczeñ Urbaina Leverriera odnajduj±
Neptuna. Niezale¿ne obliczenia dotycz±ce tego tematu wykona³ równie¿ John Adams.
XIX wieczni astronomowie zajmowali siê g³ównie kometamii wyznaczaniem ich orbit mia³o to zwi±zek z
powrotem komety Halleya przewidzianej na rok 1835.
Schiaparelli - astronom w³oski odkry³ zwi±zek pomiêdzy rojami meteorów a kometami.
XIX wiek lata 60.poznano budowê gwiazd i mg³awic dziêki zasatosowaniu urz±dzenia o nazwie spektroskop.
20 lat pó¼niej nastapi³ rozwój fotografii astronomicznej. WIEK XX.
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 3/6
MemHT Portal
Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
Â
W roku 1913 zareprezentowano po raz pierwszy wykres Hertzsprunga- Russella nadaj±cy siê do badania ewolucji
gwiazd. Nastapi³ szybki rozwój fizyki j±drowej.
 Albert Einstein {1879 - 1955}, opublikowa³ Teoriê Wzglêdno¶ci, mówi³a ona o zakrzywieniu przestrzeni,
która wprawdzie nie ma granic, lecz nie jest nieskoñczona [ podobnie jak powierzchnia kuli nie ma granic ale jest
policzalna}.
1917 r. Kalifornia - Obserwatorium Mount Wilson zbudowano Teleskop Hookera o ¶rednicy 100 cali. 254 cm
{1 cal = 2,54 cm ] 1923 r. Edwin Hubble badaj±c mg³awice spiralne wykaza³, i¿ le¿± one poza granicami
Drogi Mlecznej. 1930 r. Clyde Tombaugh odkrywa Plutona. 1932 r. Karl Guthe Janski odkry³ kosmiczne
promieniowanie radiowe. 1937 r. Grote Reber odkrywa fale radiowe, które biegn± z centrum Drogi Mlecznej.
1939 r. Hans Bethe wyja¶ni³ zachodz±ce reakcje j±drowe w procesie ¶wiecenia S³oñca. 1946 r. John
Hey wraz z innymi astronomami odkryli najpotê¿niejsze radio¼ród³o na niebie - Cygnus A. 1948 r. Mount
Palomar {Kalifornia} zostaje ustawiony Teleskop Hale'a [5m ]. 1957 r. Rozpoczyna siê wy¶cig kosmiczny jako
pierwszy zostaje wystrzelony Sputnik 1 przez ZSRR. 1959 r. Zrobiono pierwsze zdjêcia odwrotnej strony
ksiê¿yca 1961 r. Jurij Gagarin jako pierwszy cz³owiek przebywa³ w kosmosie. 1962 r. Sonda Mariner
bada atmosferê Wenus. 1963 r. Maarten Schmidt odkrywc± odleg³ych kwazarów. 1965 r. Mariner 4 sonda,
która przelatuje obok Marsa. 1968 r. Odkrycie pulsarów przez Jocelyn Bell; 1969 r. Edwin Aldrin, Neil
Amstrong {Apollo 11} jako pierwsi ludzie na ksiê¿ycu. Za³oga pierwszej misji ksiê¿ycowej. Od lewej: Neil
A. Armstrong (dowódca misji), Michael Collins (pilot modu³u za³ogowego), Edwin E. Aldrin Jr. (pilot l±downika
ksiê¿ycowego). 1973 r. Obok Jowisza przelatuje sonda Pioneer 10 1974 r. Mariner 10 - zdjêcia kraterów
Merkurego i chmur Wenus. 1975 r. Wenera 9 robi pierwsze zdjêcia z powierzchni Wenus. 1976 r. L±dowanie
Sond Viking na Marsie. 1977 r. Odkryto pier¶cienie Urana 1978 r. odkrycie ksiê¿yca Plutona - Charon przez James Christy 1979 r. Voyager 1, 2 przelatuja obok Jowisza i odkrywaj± jego pier¶cienie. natomist Pioneer
11 przelatuje obok Saturna. 1980 r. Voyager 1, przeprowadza szczegó³owe badania Saturna; W Nowym meksyku
rozpoczyna pracê radioteleskop VLA. 1983 r. Satelita IRAS bada niebo w podczerwieni. 1986 r. Voyager 2 ma
swój pierwszy przelot obok Urana. 1987 r. Voager 2 pierwszy przelot obok Neptuna. 1990 r. Wystrzelenie
kosmicznego teleskopu Hubble'a. Sonda Magellan rozpoczyna badania radarowe Wenus. 1991 r. Wystrzelenie w
kosmos Obserwatorium Promieni Gamma 1992 r. Satelita COBE odkrywa nierówno¶ci w promieniowaniu
kosmicznym t³a. Na Hawajach zostaje zainstalowany pierwszy Teleskop Kecka { 10 m}. 1994 r. Kometa o
nazwie Shoemaker- Levy uderza w Jowisza 1995 r. Galileo dociera do Planety Jowisz i wysy³a próbnik w
g³±b atmosfery badaj±c j± oraz jej ksiê¿yce. 1997 r. L±dowanie na Marsie Sondy Mars Pathfinder oraz
pojazdu Sojourner. 1999 r. Pracê rozpoczyna Obserwatorium rentgenowskie Chandra. 2000 r. Odkryto
¶lady ¶wiadcz±ce o istnieniu niegdy¶ wody na Marsie. PRZYRZ¡DY ASTRONOMICZNE
¯aden inny instrument nie da nam tak szerokiego pola widzenia nieba jak nasze oczy, jednak dok³adniejsze
mo¿liwo¶ci obserwacji powiêkszaj± siê nam poprzez zastosowanie optycznych przyrz±dów.
Na przyk³ad: W gromadzie otwartej Plejady w Byku go³ym okiem mo¿na dostrzec 5 - 8 gwiazd; obserwuj±c
natomiast za pomoc± lornetki dojrzeæ mo¿na tam conajmniej 30 gwiazd.
Â
1. Lornetka - sk³ad: para ma³ych teleskopów, zalet± lornetki jak i równie¿ teleskopu jest zdolno¶æ zbierania
¶wiat³a.
W Wieku ¶rednim ¼renica cz³owieka ma w ciemno¶ci ¶rednicê oko³o 6 mm. Natomiast ¶rednica obiektywu
typowej lornetki ma ok.40 mm. Ilo¶æ ¶wiat³a, które wpada do przyrz±du przez obiektyw jest zale¿ne od
powierzchni obiektywu co znaczy, ¿e jest proporcjonalne do kwadratu jego ¶rednicy. Tak wiêc obiektyw o
dwukrotnie wiêkszej ¶rednicy zbiera cztery razy wiêcej ¶wiat³a.
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 4/6
MemHT Portal
Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
Dlatego, te¿ lornetka o ¶rednicy obiektywów 40 mm zbiera ok. 45 razy wiêcej ¶wiat³a ni¿ nasze oczy.
Np. oznaczenie na lornetce "8 x 40" daje nam o¶miokrotne powiêkszenie i jej obiektyw jest o ¶rednicy 40 mm.
Dobra lornetka mo¿na du¿o zaobserwowaæ min. kratery na powierzchni ksiê¿yca, cztery najwiêksze
ksiê¿yce Jowisza, fazy Wenus oraz mg³awice i gwiazdy podwójne.
Do lornetek du¿ych o obiektywach 100 mm i powiêkszeniu 14 x powinnismy zakupiæ statyw aby zapobiec drganiom
obrazu, który ogladamy.
Zalety lornetki: mniejszy koszt ni¿ np. luneta, nadaje siê tak¿e do obserwacji obiektów na ziemi. daje nam nie
odwrócone proste obrazy, pozwala tak¿e na wygodne obserwacje.
Â
2. Binokulary - to lornetki o ¶rednicach obiektywów wiêkszych ni¿ 50 mm.
Â
3. Luneta - Jej podstawowymi czê¶ciami s±: obiektyw, okular i tubus. {soczewkowa}.
 Â
4. Teleskopy astronomiczne - posiadaj± ró¿ne wielko¶ci i zasady dzia³ania.
- Soczewkowe-refraktory
- Zwierciadlane - reflektory.
Soczewkowe - padajace ¶wiat³o gromadzi siê w ogisku obiektywu za pomoc± soczewki skupiaj±cej;
powstaje wówczas obraz odwrócony, który mo¿e byæ ogladany za pomoc±soczewki okularowej,
powiekszaj±cej obraz na zasadzie lupy.
Obiektyw { ³ac.obiectum = przedmiot} - soczewka skupiaj±ca przez, któr± ¶wiat³o wpada do teleskopu.
Okular {³ac.oculus = oko} - soczewka, do której przyk³adamy oko.
Zwierciadlane - zamiast soczewki skupiaj±cej zastosowane jest lustro przez, które jest tworzony obraz jest
on odbijany za pomoc± dodatkowego lustra umieszczonego w wi±zce ¶wiat³a i kierowany do okularu.
Teleskopy te maj± ró¿ne typy konstrukcji, najczê¶ciej stosowanymi s±: Teleskop Newtona oraz
teleskop Cassegraina.
Jedne z najwiêkszych refraktorów znajduj± siê:
w Obserwatorium Yerkesa k/ Chicago { ¶r. obiektywu 102 cm}
w Obserwatorium Licka k/ San Francisko { ¶r. 91 cm} w Obserwatorium Meudon k/ Pary¿a { ¶r. 83 cm}
Najwiêksze teleskopy zwierciadlane:
Â
10 metrowy teleskop Kecka na Hawajach teleskop w Obserwatorium Astrofizycznym na Kaukazie {¶r. 610
cm} teleskop w Mount Palomar w Kalifornii { ¶r.508 cm} Â
5. Globus Nieba, globus Ksiê¿yca.
Â
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 5/6
MemHT Portal
Andrzej Struski
http://www.andrzejstruski.com
6. Obrotowa mapa nieba - sk³ada siê z ruchomej czê¶ci z podzia³k± godzinow± i kalendarzem.
7. Ma³e planetarium Baadera - ma³y globus nieba wykonany z ciemnego szk³a organicznego pokazuj±cy
poprawnie zorientowany wygl±d nieba gwia¼dzistego.
ASTROFOTOGRAFIA
Nie ma wymagañ skomplikowanego wyposa¿enia. Proste aparaty fotograficzne z mechanicznymi migawkami
sprawdzaj± siê lepiej od modeli elektronicznych.
Jak fotografowaæ gwiazdy?
Film o czu³o¶ci od 400 do 800 ISO, nalezy w³o¿yc do aparatu, ustawiæ go na trójnogu i zogniskowaæ do
nieskoñczono¶ci. Nastepnie trzeba wybraæ ¶wiat³osi³ê 2,8 i namierzyæ gwiazdozbiór.
Najlepiej pos³u¿yæ siê wyzwalaczem, by trzymaæ migawkê otwart± przez oko³o 20 - 40 sekund- jest to
sposób aby utrwaliæ na kliszy tyle gwiazd, ile tylko mo¿na dostrzec go³ym okiem.
Je¿eli jednak chcemy utrwaliæ np. mg³awice koniecznie musimy wybrac takie miejsce gdzie jest zupe³nie ciemno i
wówczas umocowaæ aparat do monta¿u paralaktycznego, który to jest napêdzany silnikiem co pozwala nam
sledziæ gwiazdy w czasie od 5 do 15 minut ekspozycji. Jest to bardzo prosta metoda i daje wy¶mienite rezultaty.
Aby sfotografowaæ po¶wiatê ksiê¿ycow± nale¿y wybraæ czas na¶wietlania ok. 40 sekund przy
¶wiat³osile 2,8 oraz czu³o¶ci filmu 400 ISO.
Natomiast szlaki gwiazd fotografujemy z otwart± migawk± w czasie od 10 do 60 minut. W skutek wirowego ruchu
naszej planety zakre¶l± one na niebosk³onie ³uki.
Â
Â
Â
 Zebra³a i opracowa³a na podstawie ¼róde³ {bibliografia poni¿ej}.
Zbiorów w³asnych i ¼róde³ internetowych [zdj.] Magdalena Struska.
© MMagdalena Struska de Merowing
Powy¿szy tekst jest tekstem autorskim.
Kopiowanie, rozpowszechnianie tylko za zgod± autora tekstu.
 Bibliografia:
Astronomie Als Hobby - Detlev Block, Germany przek³ad polski Teresa Giedrojæ- Rudawy.
Astronomia Robert Burnham, Allan Dyer Jeff Kanipe; wyd.Arkady. Strony na, których s± dodatkowe informacje :
http://www.astro.uni.wroc.pl http://fatcat.ftj.agh.edu.pl/ http://auger.ifj.edu.pl/UHE/Zrodla_UHE.html
http://news.astronet.pl/dir.cgi?344
http://www.andrzejstruski.com/index.php?page=articles&op=readArticle&id=19&title=Astronomia---nauka-ktora-zglebia-zagadki-nieba
Page 6/6
MemHT Portal