Komunikowanie (Porozumiewanie) się zwierząt
advertisement
Sposoby komunikowania (porozumiewania) się zwierząt Marek Guzik Zakład Zoologii Instytutu Biologii Według ostrożnych szacunków, Ziemię zamieszkuje kilka milionów gatunków zwierząt. Każdy gatunek jest reprezentowany przez różną liczbę osobników i niewiele jest zwierząt żyjących samotnie. Powoduje to, iż zwierzęta muszą porozumiewać się ze sobą, jak również komunikowanie się wzajemne. Można powiedzieć, że u zwierząt, obok podstawowych czynności fizjologicznych, najważniejszą czynnością, bardzo często decydującą o życiu i przetrwaniu jest wzajemne porozumiewanie się (wzajemna komunikacja). Jak zatem można zdefiniować porozumiewanie się zwierząt ? Ogólnie rzecz biorąc, porozumiewanie się zwierząt jest to czynność przekazywania określonych sygnałów (informacji) między osobnikami jednego lub różnych gatunków, mająca wywołać określone, zazwyczaj oczekiwane zachowanie. Ten dialog między przedstawicielami tych samych, ale także odmiennych gatunków realizowany jest przez złożony świat dźwięków, bogactwo kolorów i zapachów, całą gamę kształtów, póz, śladów i innych specyficznych zachowań. Sposób i rodzaje komunikacji wytworzyły się w toku trwającego miliony lat procesu ewolucyjnego tak zwanej rytualizacji w efekcie której powstały u zwierząt specyficzne wzorce zachowań oraz tak zwane wyzwalacze (np. pozy, tańce godowe, cechy budowy, ubarwienie itp.). Wyróżniono 4 podstawowe sposoby przekazywania informacji (komunikacji) w świecie zwierząt. 1. Komunikacja bezpośrednia – Za pośrednictwem dotyku zwierzę może odebrać informację w czasie bezpośredniego kontaktu z innym zwierzęciem. Najczęściej obserwuje się je u zwierząt żyjących w grupach. Zwierzęta te systematycznie kontaktują się ze sobą w ten sposób, że np. ocierają się o siebie czy potrącają się wzajemnie. Taki bezpośredni kontakt jest też istotny w czasie snu zwierząt, podczas którego wszystkie osobniki stykają się ze sobą (np. lwice, hieny, a także nasze domowe koty czy psy). Sygnały dotykowe są odbierane przez receptory kontaktowe rozmieszczone na całym ciele zwierzęcia, ale także mogą mieć specjalną lokalizację np. wąsy u kota. 2. Komunikacja chemiczna – Jest bardzo rozpowszechnionym ale równocześnie najwolniejszym sposobem komunikowania się w świecie zwierząt. Zapach jest, jak się przypuszcza, głównym sygnałem umożliwiającym identyfikację gatunku u niemal wszystkich zwierząt. Rozchodzenie się związków zapachowych w środowisku jest uzależnione od wielu czynników np. prądów powietrza lub wody czy też temperatury i stanu pogody (susza, deszcz). Sygnały chemiczne mają również ważne zalety, są zazwyczaj trwałe, mogą być wysyłane o każdej porze doby, są efektywne przy niezwykle niskich stężeniach i, co jest bardzo istotne, mogą być nakierowane na konkretnego odbiorcę np. feromony płciowe. Informacja chemiczna ma bardzo wiele znaczeń. Może służyć do oznaczenia terytorium, odstraszenia napastnika ale także do przywabienia partnera czy integracji grupy. Ciekawy sposób komunikacji chemicznej zaobserwowano u owadów szkodników drzew owocowych. Samice tych owadów wydzielają tzw, feromony rozpraszające znacząc miejsce złożenia jaj. Stanowi to informację dla innych samic, że ten owoc jest już zajęty. Komunikacja chemiczna działa również pomiędzy światem roślin i zwierząt. Rośliny wydzielają specyficzne substancje zapachowe mające przywabić zwierzęta zapylające. Sygnały chemiczne są odbierane przez specyficzne chemoreceptory lub narząd węchu. 3. Komunikacja akustyczna – Sygnały akustyczne są mechanicznymi ruchami środowiska czyli drganiami, rozchodzącymi się w powietrzu wodzie i podłożu stałym. Zaletą sygnału akustycznego jest również to, że potrafią ominąć przeszkody. Również ten typ sygnału może być nadawany o każdej porze doby, jednak ma znacznie mniejszy zasięg niż sygnał chemiczny. Niektóre gatunki, aby wzmocnić nadawany sygnał wytworzyły specjalne narządy np. worki rezonacyjne niektórych u płazów, ptaków i małp np. u wyjców. Zwierzęta mogą wytwarzać po kilka rodzajów sygnałów akustycznych i mogą być one wytwarzane w różny sposób (np. słoń „trąbi” wydając głos trąbą, ale także gdy jest zdenerwowany w sposób specyficzny tupie w podłoże). Najbardziej skomplikowane sposoby wydawania głosów obserwuje się u owadów, u których występują specjalne narządy służące do wydawania dźwięków. Komunikacja akustyczna najlepiej rozwinięta jest u ptaków, u których wyróżnia się głosy porozumiewawcze i śpiew. Zwierzęta potrafią wytwarzać dźwięki o różnej częstotliwości, bardzo często niesłyszalne przez inne zwierzęta. Ma to istotne znaczenie, bowiem sygnał dźwiękowy odbierany przez wiele innych zwierząt, w tym drapieżniki, może stanowić istotne zagrożenie dla wydającego głos zwierzęcia. Sygnały akustyczne są odbierane przez narząd słuchu, ale także przez specjalne narządy przystosowane do tego celu. Specyficznym rodzajem komunikacji akustycznej jest echolokacja, najlepiej rozwinięta u nietoperzy, ale obserwowana również u ssaków morskich wielorybów, delfinów i morświnów. 4. Komunikacja optyczna (wzrokowa) – Komunikacja wzrokowa polega na nadaniu określonego sygnału zarówno poprzez specyficzne zachowanie (gest, ruch, poza), jak również posiadanie określonego kształtu i barwy. Ten typ komunikacji ma przewagę nad innymi, bowiem za jej pośrednictwem można przekazać znacznie więcej sygnałów (informacji) niż innym sposobem. Główną wadą tej komunikacji jest jej jawność. Każde zwierzę posługujące się wzrokiem ma możliwość odebrania tego typu sygnału. Ponadto sygnały wzrokowe są nieskuteczne w nocy, chyba że nadawany jest sygnał świetlny (bioluminescencja), ale to stwarza zagrożenie dla nadawcy sygnału. Istnieje wprawdzie możliwość wyłączenia go w chwili zagrożenia, lub emitowania z określoną częstotliwością, ale nie zawsze przynosi to pozytywne skutki Z tego typu sygnałów korzystają znane wszystkim świetliki, ale również wiele ryb głębinowych. Sygnały optyczne rozchodzą się po liniach prostych, tak więc są zatrzymywane przez różnego rodzaju przeszkody. Niemniej jednak ten typ komunikacji jest bardzo rozpowszechniony w świecie zwierząt, bowiem wszystkie zwierzęta mają określony kształt ciała i charakterystyczne ubarwienie. Wytworzenie niezwykle skomplikowanych wzorców zachowań, póz czy wzorów ubarwienia dowodzi ważności tego rodzaju komunikacji. Zdolność dostrzegania światła, a szczególnie rozpoznawanie barw i wzorów jest bardzo różna w świecie zwierząt i kryje jeszcze wiele tajemnic. Ogólnie sądzi się, że bezkręgowce, z wyjątkiem stawonogów i mięczaków, reagują jedynie na światło i ciemność. Oczy większości kręgowców rozróżniają kształty, a niekiedy i barwy. Również ten rodzaj komunikacji działa na styku świata roślin i zwierząt. Barwy i kształty kwiatów mają zwabić określony gatunek zwierzęcia zapylającego. W złożonym świecie zwierząt niewiele jest gatunków wykorzystujących we wzajemnych kontaktach tylko jeden rodzaj komunikacji. Zazwyczaj zwierzęta oddziaływają na siebie całym „zestawem” dostępnych środków. Pozwala im to obronić się przed wrogiem, znaleźć partnera, utrzymać się w stadzie czy zabezpieczyć potomstwo. Literatura: 1. Dąbrowska J.(red.) 2000. Życie Świata cz. I. Życie na Ziemi. Polskie Media Amer. Com. SA & EM. Poznań. 2. Frings H., Frings M. 1968. Mowa zwierząt. PWN. Warszawa. 3. Sparks J. 2001. Walka płci – Życie seksualne zwierząt. Grupa Wydawnicza Bertelsmann. Warszawa. 4. Van der Kloot W. 1971. Zachowanie się zwierząt. PWN. Warszawa.
