etiologia i patogeneza zaburzeń psychicznych u dzieci

1
ETIOLOGIA I PATOGENEZA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH U DZIECI
O zaburzeniach rozwoju decydują 2 grupy:
1) czynniki biologiczne: gł. czynniki genetyczne,
2) czynniki psychosocjalne: środowisko rodzinne, szkolne, grupy rówieśnicze,
CZYNNIKI BIOLOGICZNE – do nich zalicza się głównie czynniki genetyczne, czyli zestaw genów
przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia. Czynniki te zawierają potencjalne możliwości jak i anomalie
rozwojowe człowieka.
Czynniki paragenetyczne działające w okresie rozwoju zarodka i płodu wpływające na powstawanie różnych wad
rozwojowych OUN oraz skutki chorób, urazów fizycznych stanów niedoborowych w odżywianiu dziecka, zaburzeń
hormonalnych mających wpływ na jego potencjalne możliwości psycho - fizycznych już po urodzeniu.
Czynniki genetyczne + para genetyczne ujmuje się w ścisłym ze sobą powiązaniu określając je jako czynniki
konstytucjonalne
(czynniki genetyczne + para genetyczne = czynniki konstytucjonalne).
Nie jest jeszcze możliwe oddzielenie w każdym przypadku, np. skutków anomalii genetycznych od wad
rozwojowych nabytych w życiu płodowym. Dzięki rozwojowi wiedzy z zakresu cytogenetyki wyodrębniono wiele
zespołów chorobowych uwarunkowanych genetycznie określanych jako:
1) mono i poligenopatie – istniejące w komórkach rozrodczych rodziców przed zapłodnieniem i przekazywane
dziecku przez dziedziczenie dominujące (jedno z rodziców przekazuje patologiczne geny) lub recesywne (oboje
rodziców są nosicielami genów patologicznych),
2) genopatie – powstałe w czasie dojrzewania komórek rozrodczych lub też po zapłodnieniu komórki jajowej, na
skutek działania wirusów,
3) chromosomopatie – dotyczące zarówno chromosomów autosomalnych jak i płciowych spowodowane
zaburzeniami zapłodnienia komórki jajowej lub nieprawidłowym podziałem zygoty czy też świeżą mutacją
komórki rozrodczej,
Stwierdzono, że niektóre z tych zespołów uwarunkowanych genetycznie powodują pewne zaburzenia
metaboliczne i enzymatyczne, które z kolei są przyczyną różnych form upośledzenia umysłowego i fizycznego
dziecka. Uważa się, że patologiczne geny stanowią podłoże nieprawidłowego rozwoju osobowości, specyficznych
zaburzeń zachowania, agresywności oraz stanów psychotycznych. Decydujące znaczenie przypisuje się
czynnikowi genetycznemu w etiologii schizofrenii dziecięcej i w powstawaniu chorób efektywnych. Za
jednogenowym (dominującym) dziedziczeniem przemawia występowanie tych chorób w kolejnych pokoleniach
oraz ryzyko zachorowania rodziców, ich rodzeństwa i dzieci.
Czynniki genetyczne odgrywają rolę w procesach metabolicznych leków oraz reakcji organizmu dziecka na
lek. Czynniki paragenetyczne często decydują o rozmiarach uszkodzenia OUN i jego funkcji u dziecka.
Istotne znaczenie ma zatem stopień wydolności organizmu matki w czasie ciąży i porodu:
 jej zdrowie psychiczne i fizyczne, charakter jej pracy zawodowej, jej sposobu odżywiania – głównie braku w
jej codziennej diecie składników budulcowych (białka, witamin oraz pierwiastków śladowych), jej ostrych
chorób przebytych w ciągu pierwszych 4-mcy miesięcy ciąży głównie o etiologii wirusowej (grypa, różyczka,
żółtaczka zakaźna, zapalenie ślinianek przyusznych), a także jej przewlekłych schorzeń (np. wad wrodzonych
serca, cukrzycy, niedomogi krążenia, padaczki, schizofrenii) więc wymagających stałego podawania leków,
które samo przez się mogą spowodować zmiany w tkance mózgowej dziecka.
Istotny wpływ na rozwój OUN u dziecka mają też niedobory tlenu, wynikające zarówno z różnych chorób
matki jak i wadliwej budowy łożyska, zatrucia ciążowego i złej wymiany gazowej między łożyskiem a płodem na
skutek jego krótkiej lub zbyt długiej, zawęźlonej pępowiny.
Do czynników paragennych uszkadzających OUN w drugiej połowie ciąży należą:
 zakażenia matki pierwotniakiem toksopalsmozy,
 niezgodność immunologiczna między nią a płodem w zakresie – antygeny Rh i grupy główne. krwi –
prowadząca do tzw. choroby hemolitycznej noworodków, która przy braku transfuzji wymiennej pozostawia
trwałe ślady w psychoruchowym rozwoju dziecka (np. w postaci upośledzenia umysłowego, złej sprawności
ruchowej, znacznej pobudliwości psychoruchowej oraz różnych zespołów neurologicznych).
Niekorzystny wpływ na psychofizyczny rozwój dziecka mają stresy psychiczne i mechaniczne urazy
ciężarnej, picie alkoholu, używki, palenie papierosów. Czynniki te mogą być przyczyną przedwczesnych porodów
i dystrofi wewnątrz macicznej płodu – dziecko rodzi się nie tylko wątłe fizycznie i mało odporne na zakażenia, ale
i rozwija się wolniej lub nieprawidłowo.
W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń OUN są:
 nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania okołoporodowe, często z wylewami wewnątrz czaszkowymi
spowodowanymi np. porodem pośladkowym, użyciem kleszczy, próżnio ciągu, wygniataniem płodu,
przedłużającym się lub zbyt krótkim okresem porodu,
Następstwa działania tych czynników paragenetycznych mogą być różne od znacznego upośledzenia
umysłowego i poważnych wad rozwojowych mózgu z określonymi zespołami neurologicznymi do tzw.
mikrozaburzeń czynności mózgu przyczyniających się do niepowodzeń szkolnych przy względnie dobrym rozwoju
intelektualnym.
2
Stwierdzono, że uszkodzenia lewej półkuli w okresie płodowym i porodu mogą powodować zaburzenia
logicznego myślenia oraz zdolności analizy i planowania, a z niedoczynnością prawej półkuli wiążą się zaburzenia
w myśleniu konkretnym, zdolności syntezy, wyobraźni przestrzennej i praksji.
Skutki chorób i urazów psychicznych już po urodzeniu to skutki ostrych zakażeń układowych (np. ciężkiego
zapalenia płuc, stanów zapalnych nerek, wątroby, trzustki, wypadkowych zatruć chemikaliami i detergentami
lub lekami, ciężki oparzenia ciała).
Przy zakaźnych odczynach mózgowych przebiegu np. odry, ospy wietrznej, ostrych zapaleń opon mózgowych i
mózgu, choroby te niekiedy pozostawiają trwałe ślady w postaci:
 zaburzeń zachowania, różnego rodzaju objawów neurologicznych, występują stany otępienne, regresja funkcji
psychicznych i zespoły schizofreniopodobne,
Niedożywienie i nieprawidłowe żywienie niemowląt i małych dzieci może zaważyć nie tylko na ich rozwoju
fizycznym, ale wywiera również wpływ na rozwój mózgu. Mikroskopowe badania mózgu kilkuletnich dzieci
zmarłych z powodu niedożywienia wykazały, że mózgi były mniejsze, zawierały mniejszą liczbę neuronów, mniej
połączeń synaptycznych, oraz mniej osłonki mielinowej na włóknach nerwowych. Tego typu zmiany mogą
znacząco obniżać wydolność umysłową dziecka i zmniejszać możliwość zapamiętywania i uczenia się.
Czynniki patogenne nie zawsze wykazują jednakowy stopień szkodliwości swego działania na OUN. Wiąże
się to nie tylko z rodzajem i intensywnością czynnika patogennego oraz wiekiem dziecka w momencie jego
zadziałania, ale też z odmiennymi uwarunkowanymi genetycznie sposobami reagowania rozwijającego się
organizmu dziecięcego na ten sam czynnik patogenny.
Hemirestyczność – tendencja do ciągłej przewagi danej półkuli mózgowej w powstaniu zaburzeń psychicznych.
Schizofrenia ma związek z patologią lewego płata skroniowego, choroby afektywne z zaburzeniami czynności
półkuli prawej.
Hemirestyczność może stanowić wskaźnik niektórych cech osobowości i stosowania określonych mechanizmów
obronnych np. osoby o przewadze lewej półkuli mają tendencję do intelektualizacji i korzystają z mechanizmów
obronnych takich jak projekcja, osoby z dominacją prawej półkuli są nastawione na emocje i mają tendencję do
korzystania z mechanizmów obronnych jak regresja.
CZYNNIKI PSYCHOSOCJALNE – do nich należy środowisko rodzinne, które odgrywa istotną rolę w
kształtowaniu nieprawidłowych cech osobowości i powstaniu zaburzeń emocjonalnych u dzieci.
Rodzina wobec swoich członków pełni wiele funkcji: materialną i ekonomiczną, opiekuńczą, prokreacyjną,
socjalizacyjną (przygotowanie do pełnienia ról społecznych), emocjonalno – ekspresywną (zaspokajanie potrz.
emocjonalnych).
Wyróżnia się 4 typy rodzin wg ich kompetencji w zakresie pełnienia podstawowych funkcji:
1) Rodzina optymalna – małżonków łączą silne, pozytywne uczucia, konflikty rozwiązywane na drodze
negocjacji,
2) Rodzina kompetentna, ale cierpiąca – nie ma tu jeszcze destrukcji i występuje tendencja do dominacji jednego
z członków rodziny,
3) Rodzina o zaburzonym funkcjonowaniu:
a) wyst. system dominacji i uległości – brak bliższych kontaktów, związków uczuciowych z wyjątkiem
związku któregoś małżonków z dzieckiem, brak negocjacji,
b) wyst. chroniczne konflikty- rodzice są w stałym konflikcie i dzieci w nim uczestniczą, silna jest wrogość
często wzajemna,
4) Rodzina nie spełniająca właściwych funkcji:
a) jedno z rodziców wykazuje poważne zaburzenia emocjonalne, nasilony jest stosunek dominacji, uległości,
b) rodzina chaotyczna – brak jest kierownictwa, panuje nastrój beznadziei, rodzina jest zwykle wyizolowana,
Przejawy nieprawidłowego funkcjonowania rodzinę mogą wyrażać się przez:
a) Nie wypełnianie podstawowych zadań i opieki nad dzieckiem oddelegowanie jej na inne osoby.
b) Przez separację emocjonalną między poszczególnymi członkami rodziny. Brak silnych więzi uczuciowych
między nimi lub wyizolowania się całej rodziny od innych ludzi.
c) Nadmierna symbioza między członkami rodziny – nie wypuszczanie dziecka z pola oddziaływania rodziny,
wytwarzanie nadmiernej zależności, wiązanie dziecka. Powiązanie może się odbywać w trojaki sposób:
kiedy rodzice w sposób jak najdoskonalszy zaspakajają potrzeby dziecka, dają poczucie komfortu; to
przyczynia się do wytworzenia dużej zależności i obawy przed wyjściem z rodziny,
kiedy własne normy i potrzeby rodzice dostosowują do norm i potrzeb dziecka. Jest to rodzina niby
partnerska, a rodzice wygaszają w ten sposób chęć dziecka do wyrwania się do grupy rówieśniczej,
kiedy rodzice pozornie pozwalają dziecku wyjść poza rodzinę, ale zachowują się w sposób wywołujący
poczucie winy u dziecka ( np. umrę jak mnie opuścisz). Wiązanie to jest często nieświadome i może trwać
jeszcze w okresie dorosłości dziecka, utrudniając mu wejście w trwały związek seksualny i założenie
rodziny,
3
d) Nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być wyrazem postawy lękowej rodziców albo może być
maską odrzucania dziecka.
e) Zaburzenia komunikacji:
- wszyscy wszystko muszą wiedzieć w rodzinie, brak sfery intymności,
- brak przepływu informacji między członkami rodziny, nie mówią oni nawet o sprawach ważnych głównie
dotyczących przeżyć emocjonalnych,
- występuje tzw. podwójne wiązanie co znaczy komunikaty werbalne są sprzeczne z niewerbalnymi,
(wówczas dziecko nie wie, które są prawdziwe,
f) Erotyzacja stosunku dziecko rodzic czyli obdarzanie dziecka rolą współmałżonka.
g) Patologia ról w rodzinnych np. cała wrogość członków rodziny spada na tzw. kozła ofiarnego. Często jest nim
chore dziecko, delegowane przez rodzica do leczenia. To sytuacja gdy rodzinie najczęściej nie odpowiada
wyzdrowienie dziecka.
h) Opór rodziny przeciwko ujawnianiu konfliktu, zaprzeczenie ich istnieniu przez co uniemożliwia się ich rozwój.
Ze wzgl. na olbrzymie znaczenie środowiska rodzinnego dla prawidłowej lub nie prawidłowej socjalizacji
dziecka oraz kształtowanie się jego cech osobowości konieczne jest obejmowanie leczeniem nie tylko samego
zaburzonego dziecka, ale i całej rodziny; tylko wówczas wyniki mogą być pozytywne i trwałe.
ŚRODOWISKO SZKOLNE I PROBLEMY ZWIĄZANE Z NAUKĄ
Przystosowanie do szkoły na różnych etapach edukacji wymaga od każdego dziecka wysiłku. Często cena, jaką
za to przystosowanie kosztem zdrowia psychicznego płaci jest wysoka. Przyst szkol dotyczy funkcjonowania
dziecka w roli ucznia i kolegi na danym etapie rozwoju i edukacji.
Na przystosowanie szkolne składa się:
 przystosowanie intelektualne, jego składnikiem są: postępy w nauce, aktywność i motywacja do nauki,
rozwijanie uzdolnień i zainteresowań,
 przystosowanie społeczne do szkoły jako środowiska społecznego: zdyscyplinowanie, aktywność społ.,
kontakty rówieśnicze,
Ryzyko złego przystosowania do szkoły jest większe u dzieci:
 z obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego,
 u dzieci wybitne uzdolnionych z nieprzeciętną inteligencją
 z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych (nadpobudliwość, zachowania psychoruchowe).
Nadpobudliwości towarzyszy zła koncentracja uwagi, impulsywność, szybka męczliwość. Zahamowanie
psycho – ruchowe może dotyczyć sfery ruchowej, poznawczej, emocjonalnej
 z nieprawidłowym rozwojem osobowości. Trudno jest ustalić czy zaburzenia zdrowia psych są przyczyną czy
skutkiem nieprzystosowania szkolnego. Istniej tu sprzężenie zwrotne,
 z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi w postaci dysleksji, dysgrafii, dysortografii,
 z dysharmonią i opóźnieniem rozwoju somatycznego: dzieci niskorosłe i otyłe. Dzieci te osiągają często gorsze
wyniki w nauce w stosunku do swych możliwości. Wynika to z poczucia mniejszej to z poczucia mniejszej
wartości, ze stałego niezadowolenia z siebie, z lekceważącego stosunku otoczenia, a także rodziców
traktujących ich jako niedojrzałych i wymagających opieki.
Objawy towarzyszące trudnościom w przystosowaniu szkolnym dzieci, mogą być różnorodne.
Niemożność sprostania wymaganiom szkolnym, stanowią dla dziecka przeżycie przykre, frustrujące.
Może to przejawiać się w reakcjach:
a) biernych – zaburzenia neurowegetatywne (ból brzucha, głowy, mdłości, wymioty), depresje, objawy
nerwicowe, ucieczka w świat fantazji;
b) aktywnych – bunt, przeciwstawianie się poprzez wagarowanie, ucieczki, agresja i inne;
W krańcowych przypadkach może stać się przyczyną próby samobójczej.
U niektórych dzieci może wystąpić fobia szkolna (niechęć, całkowita odmowa uczęszczania do szkoły).
Analizując przyczyny trudności w przystosowaniu szkolnym lub sytuację szkolną uczniów z zaburzeniami
zdrowia psychicznego, należy zawsze brać pod uwagę:
- środowisko rodzinne,
- postawy i wymagania rodziców wobec nauki szkolnej,
- relacje: uczeń – nauczyciel, uczeń – klasa,
- atmosferę domu rodzinnego,
- poziom wykształcenia i kultury rodziców,
- warunki społeczno – ekonomiczne,
Czynniki te mają wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole.
4
Do
-
negatywnych czynników należy zaliczyć:
rozbicie rodziny,
sytuacje konfliktowe,
alkoholizm,
brak pozytywnego stosunku do dziecka,
złe warunki bytowe,
Nieprawidłowe postawy wobec nauki mogą być przyczyną zaburzeń emocjonalnych i trudności
wychowawczych. Wśród postaw tych wyróżnia się:
A. nadmierna koncentracja skierowana na oczekiwanie stałych sukcesów w szkole, a w przypadku ich braku
dystans wobec dziecka, a nawet jego uczuciowe odrzucenie,
B. postawa lękowa, obawa o karierę szkolną ucznia, intensywna pomoc w nauce,
C. postawa agresywna; agresja wobec szkoły i dziecka,
D. postawa bagatelizująca,
Nieprawidłowe postawy rodzicielskie wytwarzają u dziecka negatywny obraz samego siebie, staje się ono bardziej lękliwe, gorzej
radzi sobie z nauką i innymi zadaniami, jest mniej lubiane przez rówieśników, częściej ma zaburzenia nerwicowe.
Wymagania stawiane dziecku przez rodziców nieadekwatne do jego możliwości mogą być źródłem nerwicy i niepowodzeń szkolnych.
Zbyt duże wymagania pozbawiają dziecko sukcesu, narażają na stałe niezadowolenie z siebie.
Głównym źródłem trudności emocjonalnych ucznia w szkole i jego postawy lękowej są sytuacje stresowe w układzie
nauczyciel – uczeń. Wadliwy układ tych stosunków szczególnie obciąża ucznia z niekorzystną sytuacją rodzinną. Ta relacja (N – U)
zależy od osobowości nauczycieli.
Wyróżniamy następujące typy relacji N – U:
 stymulująca – nauczyciel okazuje życzliwość i zaufanie do ucznia, traktuje go jak współpartnera, udziela pomocy w nauce i innych
trudnościach, dąży do likwidacji lęku, do podnoszenia wiary w siebie i pomaga w samoocenie.
 rzeczowa – nauczyciel spełnia poprawnie swe obowiązki, jest sprawiedliwy ale nie dostrzega problemów indywidualnych ucznia; nie
nawiązuje z nim bliższego kontaktu.
 obojętna – nauczyciel nie interesuje się osiągnięciami i trudnościami uczniów, a interweniuje tylko w sytuacji drastycznej.
 konfliktowa – nauczyciel utrzymuje ucznia w poczuciu zagrożenia, narzuca mu swoje decyzje, stosuje często kary a rzadko nagradza,
jest niesprawiedliwy w ocenie.
Stosunki panujące w klasie (a zwłaszcza między dzieckiem a grupą), mogą utrudniać jego sytuację szkolną, może być ono
odrzucone przez klasę, a nawet bojkotowane.
Uczeń z klasą może się identyfikować albo stronić od kolegów, stawiać im opór, uważać za wrogów.