dziecięca manipulacja

Monika Lachowska
DZIECIĘCA MANIPULACJA
 Manipulacja to skryte kierowanie drugą osobą dla osiągnięcia własnych
potrzeb. Osoba kierowana przez manipulatora staje się przedmiotem w jego
poczynaniach, co ogranicza jego wolność oraz swobodę wyboru.
 Dysponent manipulacji chcąc jak najlepiej osiągnąć swój zamierzony cel nie
może zrazić do siebie osoby, którą zamierza się posłużyć, gdyż łatwiej jest
kierować ludźmi przychylnie do nas nastawionymi.
 Manipulacja to wykorzystanie przewagi taktycznej, a nie prawnej czy
fizycznej.
 Obrony przed manipulacją powinna i może, już od najmłodszych lat, nauczać
szkoła. Brak przekazania wiedzy na ten
temat,
czyni
człowieka
nieświadomym i często zupełnie bezbronnym wobec niej.
Jak podaje Irena Trzciniecka- Schneider w jednym z rozdziałów książki
,,Wartości i manipulacje w podręcznikach szkolnych”, przed manipulacją można się
obronić. Zabiegu tego trzeba się nauczyć, zdobyć pewną wiedzę, gdyż sama intuicja
czy rozsądek nie wystarczą. Autorka uważa, iż człowiek trudno ulega manipulacji,
który:
1) stara się zrozumieć przekaz, którego jest odbiorcą,
2) zauważa niejasność pewnych terminów oraz luk w wypowiedzi i potrafi
sformułować odpowiednie pytania,
3) dla wykluczenia wieloznaczności potrafi zdefiniować terminy, którymi się
posługuje, oraz potrafi ocenić poprawność podanej mu definicji,
4) porównuje treść przekazu z wiedzą pochodzącą z innych źródeł,
5) Potrafi
oddzielić
warstwę
emotywną
wypowiedzi
od
jej
warstwy
informacyjnej1.
1
Wartości i manipulacje w podręcznikach szkolnych, red. E. Stawowy, ,,Impuls”, Kraków 1995.
1
PRZYCZYNY MANIPULACJI
W pedagogice częściej mówi się o manipulowaniu dziećmi, w szkole, przez
nauczycieli, czy podręczniki, bądź w domu, przez rodziców, telewizję oraz internet.
Istnieje jednak proces odwrotny . Czyli, dziecięca manipulacja dorosłymi.
Jirina Prekop2 uważa, iż dzieci ,,żądne panowania” charakteryzują się
różnorakim poziomem inteligencji, mogą to być dzieci bardzo inteligentne, jak
również upośledzone umysłowo. W większości przypadków jest to dziecko płci
męskiej, będące jedynakiem, bądź urodzone pierwsze (czyli jedynak przez pierwszy
okres życia), również najmłodsze z dzieci, mające dużo starsze rodzeństwo
(zazwyczaj rozpieszczane przez otoczenie). Problem pojawia się również w
rodzinach adopcyjnych, gdzie rodzice nadmiernie próbują zaspokoić wszelkie
potrzeby uczucia przynależności i ufności. Ta sytuacja dotyczy także dzieci chorych,
gdzie rodzina wynagradza wszystkie cierpienia i niedogodności pociech stając się
wręcz ich sługami. Dużą rolę odgrywa również, okres jaki dziecko przebywa w łonie
matki, ich relacje i przeżycia kobiety w ciąży. Autorka zwraca uwagę na fakt, iż w
analizowanych przypadkach nie występują fazy separacji i przekory, a niepożądane
zachowania pojawiają się bardzo wcześnie. Dziecko podporządkowuje sobie
rodziców, co utrudnia odseparowanie się i usamodzielnienie. Bardzo mocno
koncentruje się na własnej osobie, posiada potrzebę znajdowania się stale w centrum
zainteresowania. Dlatego wybiera przyjaciół, którzy dopasowują się do niego,
zazwyczaj udaje się to z dużo młodszymi lub starszymi dziećmi.
Istnieje pogląd, iż nie ma jednej głównej przyczyny wywoływania takich
zachowań, powstają one za pomocą wspólnego oddziaływania wielu sił, które w
pewnych sytuacjach przejawiają się na różnych poziomach we wzajemnych
relacjach. W różnych przypadkach jedna przyczyna może objawiać się w całkiem
inny sposób.
Pierwsze próby użycia manipulacji wobec rówieśników, opiekunów czy
rodziców można zaobserwować już od najmłodszych lat, kiedy to dziecko wykazuje
własną wolę. Powstałe konflikty, jak się może zdawać, o błahe powody dziecko
potrafi tak wykorzystać, aby osoba im sprzeciwiająca się, nie zdająca sobie sprawy z
własnych czynów, przyjęła punkt widzenia dziecka. Jednym ze skuteczniejszych
2
J. Prekop, Mały tyran, przeł. N. Szymańska, Warszawa 2004.
2
sposobów manipulowania jest odwoływanie się do uczuć, szantaż emocjonalny,
,,posłuszeństwo z miłości”, czy też obdarzanie wielką miłością i troską. Trudniej jest
odmówić dziecku, gdy jest ono bez zarzutów. Przymilanie się i wkradanie w łaski
rodziców ma na celu uzyskanie jakiejś korzyści.
W przypadku manipulacji dziecięcej, uczucia są narzędziem, które umożliwiają
kierowanie dorosłymi. Jeszcze większa skuteczność manipulacji jest, gdy
manipulator używa w komunikacji słów oddziaływujących na wyobraźnię.
Należy pamiętać, iż dom rodzinny jest podstawowym środowiskiem, które dzięki
swej indywidualności, bezpośredniości i bliskości we wzajemnych kontaktach
tworzy warunki dla wychowania i rozwoju. W rodzinie tworzą się pierwsze uczucia,
więzi emocjonalne i psychiczne, dziecko uczy się wzorców zachowań, norm i zasad
obowiązujących w życiu społecznym oraz obcowania z innymi ludźmi.
Jaki pisze Wanda Papugowa3 :
,,Ze strony dziecka nie ma intencji do przejęcia władzy; bo ono potrzebuje
silnego dorosłego, który ustala normy postępowania i sprawuje kontrolę nad ich
realizacją. Jeśli jednak dostaje od swojej matki gotowość do służenia i zapewnienia
wszelkich zachcianek, nie ma na to wpływu.”
Autorka sugeruje w ten sposób, że to rodzice sami są winni przejawom
manipulacji w stosunku do nich. Matki nieświadomie oddają całkowitą kontrolę
swoim pociechom, często mając na celu zapewnienie dziecku idealnego świata, w
którym maluch będzie szczęśliwy i niczego nie będzie mu brakowało. Manipulacja
ma tu znaczenie jako całkowite podporządkowanie się dziecku. Często dochodzi do
sytuacji, gdzie rodzic nie ma możliwości odmówienia dziecku, nie może się mu
przeciwstawić a w innym przypadku dziecko okazuje złość, agresję czy apatię.
Przyczyną takiego stanu jest również oddawana w pewien sposób cześć i chwała
dziecku, jako cudu powstania nowego życia. Przejawia się to między innym w
wyręczaniu dziecka we wszystkim i usuwanie wszelkich trudności, jakie napotka na
swojej drodze. Pozbawia to dziecko samodzielności, odpowiedzialności i radości
czerpania z twórczego działania, powoduje bezradność i lenistwo. Zachowania te
przejawiają się brakiem szacunku do samych siebie i do dziecka, gdyż szacunkiem
nazywamy stawianie wymagań dziecku, wyzwań których pokonanie daje poczucie
własnej wartości, traktowaniem siebie na poważnie i nie pozwalanie na
3
W. Papugowa, I kto tu rządzi?, ,,Bliżej przedszkola”, 2008, nr 4
3
niewolnictwo. Rodzic jest autorytetem dla swojego dziecka niezależnie od tego, jaką
wiedzę posiada. Jeśli dziecko zauważa nieporadność dorosłego, kłopotliwość czy
poddanie się w stosunku do czegoś, od razu przejmuje władzę w tej dziedzinie.
Kierowanie dzieckiem przez dorosłego ma prowadzić do brania odpowiedzialności
za sprawy na miarę rozwoju i możliwości dziecka. Poprzez kontrolę zewnętrzną nad
dzieckiem nabywa ono nawyków systematyczności, poszanowania harmonii i ładu
społecznego, realizacji zadań w ustalonym porządku oraz regulowania swojego życia
według regularnych czynności takich jak sen, jedzenie, czas na naukę i zabawę..
Zagrożenie wynikające ze sprawowania władzy przez najmłodszych członków
rodziny jest uzasadnione nieprawidłowościami w przejawach jej sprawowania. W
częstych przypadkach wydaje się jednak, że dorośli nie widzą żądnego zagrożenia.
Kontrole przekazane w sprawach, które na pozór wydawały się nieistotne, mają
dalsze konsekwencje, wielokrotnie przenoszone na inne życiowe sfery. W skrajnych
przypadkach,
przejawy
niekontrolowanego
zachowania
spowodowanego
wychowaniem w chaosie i brakiem zasad, prowadzą do społecznej patologii. W
mniej skrajnych natomiast niszczą relacje międzyludzkie i są po prostu uciążliwe dla
obu stron. Sprawowanie władzy przez dziecko jest bezrefleksyjne, odruchowe i
niedojrzałe, gdyż brak mu jakiegokolwiek autorytetu. Często dziecko nieświadomie
niszczy naturalny porządek stając się wrogiem dorosłego, który w odczuciach
niekompetencji reaguje lękiem i agresją. Taka jest rzeczywistość, którą można
zaobserwować w coraz to nowych rodzinach jak również w szkole. Wymienione
wcześniej przyczyny obwiniające za ten stan rodziców, pojawiają się w wielu
artykułach i książkach. Mówi się, że odpowiedzialność za przebieg relacji spoczywa
w większości na osobach dorosłych, które stanowią o sposobach funkcjonowania
dziecka i są dla niego wzorcem. Tak więc winą za wszelkiego rodzaju sprawowanie
władzy i manipulacji nie należy obwiniać samego młodego człowieka. To rodzic
powinien być odpowiedzialny i mądrze kontrolować, a wtedy nauczy dziecko w
stopniowy sposób brania odpowiedzialności za sprawy w miarę jego rozwoju i
możliwości. Do dorosłości należy przygotować młodych, a przede wszystkim do
przejęcia władzy w odpowiednim momencie, tak aby było to kierowanie przez
odpowiedzialnego, wcześniej przygotowanego człowieka.
4
Podsumowując przyczyny manipulacji:
1) Media;
Niekontrolowany dostęp i dobór programów.
Naśladowanie zachowań postaci medialnych (bajki, filmy, gry itp.)
2) Brak stanowczości;
3) Brak czasu;
4) Chęć zwrócenia na siebie uwagi np. stymulacja choroby
5) Nadopiekuńczość (brak samodzielności)
6) Brak jasnych zasad ustalonych w rodzinie
7) Powielanie metod wychowawczych własnych rodziców
8) Stwarzanie wizerunku lepszego dzieciństwa niż własne,
ZAPOBIEGANIE I POKONYWANIE MANIPULOWANIA.
Najlepszą metodą zapobiegania manipulacji jest wiedza o zasadach nią
rządzących. Jest to pierwszy krok pozwalający uchronić się przed nią.
Pojęcie to charakteryzuje się zakłamaniem pewnego obrazu, dlatego jednym z
podstawowych warunków przeciwstawienia się jej u najmłodszych dzieci jest
wyrobienie u nich postawy, która ,,brzydzi się kłamstwem”. Należy więc
wychowywać w prawdzie, gdyż najmłodsi przykłady i wzorce zachowań czerpią
głównie od rodziców.
W walce z manipulacją ważne jest, aby jak najszybciej rozpoznać i nazwać
problem. Szybkie działania wychowawcze eliminujące niepożądane u dzieci
zachowania, mogą w skuteczny sposób się ich pozbyć. Należy zachować spokój, nie
popadać w panikę, gdyż każda oznaka słabości może być wykorzystana do podjęcia
technik manipulacji. Należy być zawsze konsekwentnym w podjętych i
przemyślanych decyzjach. Wobec dziecka, które używa manipulacji trzeba być
stanowczym, nie pozwolić na przejawy histerii, czy ulegać wymuszaniu. W
przeciwnym razie, kiedy dziecko osiągnie swój cel, orientuj się że sposoby te są
skuteczne i powtarza je coraz częściej. W takiej sytuacji można nie reagować, ale czy
przynosi to oczekiwane skutki? Niestety, w większości przypadków nie. Dzieci
mogą odebrać to jako bezradność dorosłego. Okazując niezaradność wobec dziecka
5
histerycznego daje mu się przyzwolenie na rządzenie.. Każde dziecko powinno być
tak prowadzone, by nawet negatywne wady jego zachowania sensownie kierowane w
przyszłości wykorzystać do pozytywnych zachowań.
Manipulacja to takie zjawisko, gdzie cele, jakie próbuje się osiągnąć dzięki niej,
są ukryte. Trudno uwierzyć, że już najmłodsze dzieci potrafią w taki sposób
pokierować dorosłym, aby ten niczego nie spostrzegł. Podczas tych zabiegów
najczęściej ujawnia się postawa zaślepiona miłością i wiara we własne dzieci- nie
dopuszczanie złych myśli o własnym dziecku.
Ważnym elementem właściwego kierowania dzieckiem, aby wyrobić w nim
odpowiednie zachowania, jest poprawne kierowanie w jego stronę komunikatów
zakazu i nakazu. W tej dziedzinie skuteczne są polecenia o charakterze wyzwań (np.
,,sprawdźmy, kto pierwszy się ubierze”), oraz polecenia pozytywne (np. idź
,,wolniej” zamiast ,,nie biegaj”). Należy również pamiętać, iż zadając pytanie typu
,,podejdziesz tu do mnie?” czy ,,posprzątasz teraz?”, dziecko ma prawo odmówić i
nie należy z tego powodu przejawiać w stosunku do niego niezadowolenia czy
zdenerwowania odmową. Zadając pytanie zawsze należy brać możliwość większej
niż tylko jednej, satysfakcjonującej nas odpowiedzi. Chcąc osiągnąć konkretny efekt
w jak najszybszym czasie, powinno kierować się do dziecka sprecyzowane
komunikaty, najlepiej z podaniem powodu (np. ,,posprzątaj teraz pokój, zaraz
przyjdzie ciocia” lub ,,podejdź do mnie, chcę powiedzieć ci coś ważnego”).
Wpajając taką jasną w oczekiwaniach komunikację już od najmłodszych lat, mamy
pewność iż będzie ona skuteczna.
Pierwsze znaki przejmowania władzy dziecka są zazwyczaj niedostrzegane. Nie
zdając sobie sprawy z powstawania problemu, zaniedbanie sygnałów może
doprowadzić do całkowitej władzy malucha. Już podczas najprostszych czynności
jak jedzenie czy spanie, dziecko może doświadczyć poczucia wszechmocy. A dzieje
się tak za sprawą nadopiekuńczych rodziców. Zaczynać się może niewinnie, gdy
chcąc dobrze zaopiekować się dzieckiem, rodzic spełnia jego prośby. Robiąc to coraz
częściej, dziecko obserwuje, iż pewne jego poczynania wywołują pożądane
zachowania u dorosłego. Przykładem może być historia opisana przez Jirine Prekop,
w książce ,,Mały tyran”4:
4
J. Prekop, 2004, poz. cyt.
6
,,Rodzice zabrali półtoraroczną Kasię w góry na urlop, który chcieli spędzić bez
auta, wózka i telewizji. W trakcie górskiej wędrówek ojciec nosił Kasię na
ramionach. Im trudniejsza i bardziej kręta była ścieżka, tym więcej radości jej to
sprawiało. Ale gdy tylko ojciec próbował zatrzymać się na chwilę, aby odpocząć,
Kasia natychmiast żądała podjęcia dalszej wędrówki, bijąc go piąstkami po głowie.
Ojciec pozwalał się poganiać. Im szybciej Kasia bębniła w jego głowę, tym szybciej
biegł.”
Ulegając dziecku w każdej sytuacji, nie daje mu się odczuć sprzeciwu, nigdy nie
stanie na miejscu rodzica. Nie dozna kompromisu i nie wyładuje swojej złości
doznanej podczas przegranej walki. To wszystko kumuluje się i w sytuacji
ograniczenia mu władzy cały świat nagle załamuje się w obrazie dziecka.
Kolejnym problemem cywilizowanej matki jest to, iż jako konsument ma ogromy
wybór w doborze pożywienia dla swojego malucha. Gdy dziecko odmawia jedzenia
pewnych produktów podsuwa mu się nowe. I w ten sposób można poznać mnóstwo
dzieci, które jedzą np. tylko suchy chleb lub same frytki, i tak przez wiele lat. J.
Prekop przekonuje, aby w zamian niechcianego jedzenia nie podawać maluchowi
nowego, bardziej atrakcyjnego. Ważne jest, aby postawić na swoim, a nie dać
wygrać dziecku. Mały głód nie spowoduje wielkiej choroby, może jedynie zmusić, a
tym samym pomóc przełamać ,,wybrzydzanie w jedzeniu”.
W opisywanej książce poruszany jest również temat swobody w poruszaniu się.
Autorka nakłania rodziców, ,,aby nie pozwalali dziecku na całkowitą swobodę
ruchów. Dziecko powinno czuć granice bezpiecznego gniazda oraz wspólnotę z
rodzicami i rodzeństwem, które wynikają ze wzajemnego przystosowania, nawet jeśli
doraźnie jest to dla niego nieprzyjemne.”5 Gdy przystosujemy dziecko do tego typu
obowiązujących zasad panujących w domu, nie będą potrzebne kary fizyczne.
Pamiętajmy również o obdarowywaniu dziecka rzeczami materialnymi. Ich dostatek
i łatwość w zdobywaniu nie uczą poszanowania wobec pracy, jaką trzeba włożyć w
zdobycie ich, jak również nie ułatwiają samodzielnego i cierpliwego zdobywania
upragnionych dóbr.
Każde przejawy samodzielności uczą dziecko postrzegania siebie jako osobnego
człowieka. Dzięki nim separowanie się od rodziców przebiega łagodnie i z
pozytywnym skutkiem. Rodzic czuwając zobligowany jest do rozwijania nowych
5
Ibidem.
7
zainteresowań dziecka, pokazywania i doświadczania nowych, nieznanych
horyzontów, uczenia jak radzić sobie z porażkami i przeciwnościami. Dziecko musi
czuć oparcie w rodzicu, ma prawo okazywać złość i frustracje, nie powinno tłumic
uczuć w sobie, gdyż właśnie wszystkie negatywne doświadczenia, uczą świadomego
okazywania uczuć pozytywnych.
NAJCZĘSTSZE SPOSOBY MANIPULOWANIA DOROSŁYMI
Sposoby te ściśle łączą się z przyczynami manipulacji. Brak stanowczości czy
chęć załagodzenia sytuacji służą przejawom chociażby wymuszania.
Na techniki manipulacji wpływa wiele czynników. Między innymi jaki jest cel,
miejsce zajścia a nawet nastrój dorosłego. Dziecko jest świetnym obserwatorem co
pozwala mu na dobór odpowiedniej metody.
- wymuszanie,
- agresja słowna,
- agresja fizyczna (wobec siebie i innych),
- obrażanie,
- nadmierne posłuszeństwo,
- wzbudzanie współczucia, szantaż emocjonalny
- szantażowanie,
- histeria (płacz, krzyk, tupanie, plucie, kopanie, gryzienie itp.),
KONSEKWENCJE ZACHOWAŃ MANIPULATORSKICH
-nieumiejętność podporządkowania się przez dziecko zasadom
- nieumiejętność przegrywania
-niedojrzałość emocjonalna
- niezaradność
-niezadowolenie rodzica z umiejętności wychowawczych
- frustracje, stres rodzica
- przejęcie władzy przez dziecko
Manipulowanie rodzicami w niektórych przypadkach przeistacza się w żądze
panowania nad całą rodziną. Dziecko wyznaczając zasady, jakie panują w domu, a
nie podporządkowując się regulaminowi uzgodnionemu wspólnie lub przez
rodziców, nie nabywa umiejętności podporządkowania się innym bądź panującym
zasadom. Przejawia się to nie tylko wobec rodziny, lecz również w przedszkolu,
szkole czy na podwórku, w grupie rówieśniczej. Dziecko chce panować zawsze i
wszędzie. Jeśli ktoś stara się go ograniczyć, buntuje się i przeciwstawia.
8
Dziecko nie doświadczając zawodów lub przeszkód w swoim życiu, nie będzie
potrafiło pogodzić się z porażkami. Umiejętność przegrywania z godnością jest
wysoce istotna w życiu każdego z nas.. Ważne jest, aby umieć wybrnąć z trudnej
sytuacji. Dlatego pamiętajmy, aby w zabawie, gdzie występuje rywalizacja wyniki
były zróżnicowane.
BIBLIOGRAFIA
1) Grzywa A., Manipulacja. Mechanizmy psychologiczne, ,,Mad Graf”, Kraśnik
1997r.
2) Lepa A., Świat manipulacji, biblioteka ,,Niedziela”, Częstochowa 1997r.
3) Maruszewski T., Ścigała E., Nasze wyprane mózgi łowców,
,,Charaktery”1999r. nr 7, s.14.
4) Opracowanie na podstawnie: Robert Cialdini, Wywieranie wpływów na
ludzi. Teoria i praktyka, GWP 2004r.
5) Papugowa W., I kto tu rządzi?, ,,Bliżej przedszkola”, 2008, nr 4.
6) Prekop J., Mały tyran, przeł. Szymańska N., Warszawa 2004r.
7) Sabacińska- Nowak K., Mama, tata i ja, ,,Bliżej przedszkola” 2006, nr 2.
8) Słownik języka polskiego, red. Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W.,
Drukarnia ,,Gazety Handlowej”, Warszawa 1902r.
9) Warchola J., Horyzonty manipulacji: perswazja, manipulacja, interpretacja
[w:] Manipulacja w języku, red. Krzyżanowski P., Nowak P., Uniwersytet
Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2004r.
10) Wartości i manipulacje w podręcznikach szkolnych, red. Stawowy, ,,Impuls”,
Kraków 1995r.
11) Wróbel A., Wychowanie a manipulacja, ,,Impuls”, Kraków 2006r.
9