rozliczenia miedzybankowe

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania
w
Warszawie
Wydział Rachunkowości
Katarzyna Edyta Kamińska
2357
Temat: Rozliczenia międzybankowe w Polsce na przykładzie
funkcjonowania Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A.
Praca licencjacka napisana pod kierunkiem
Prof. dr hab. Wiesław Dębski
Warszawa, 2006 r.
SPIS TREŚCI
strona
Wstęp..........................................................................................................
3
1. Istota i zakres rozliczeń międzybankowych...........................
4
1.1. Geneza powstania i historia izb rozliczeniowych.................................
4
1.2.Rola Narodowego Banku Polskiego w krajowym systemie rozliczeń..
6
1.3.KIR S.A. jako element rozliczeń międzybankowych............................
12
2. Międzybankowe rozliczenia w złotych..................................
20
2.1. ELIXIR - system rozliczeń niskokwotowych.......................................
20
2.2. SORBNET - system rozliczeń wysokokwotowych..............................
32
2.3. System ELIXIR jako Backup systemu SORBNET..............................
36
3. Rozliczenia krajowe w euro...................................................
36
3.1. System EuroELIXIR............................................................................
37
3.2. System SORBNET – EURO................................................................
50
Podsumowanie............................................................................................
58
Bibliografia.................................................................................................
59
Spis tabel.....................................................................................................
60
Spis schematów...........................................................................................
61
2
Wstęp
Rozliczenia międzybankowych bezgotówowych transakcji płatniczych nabrały
szczególnego znaczenia z chwilą pojawienia się w kraju nowych banków
komercyjnych, wydzielonych ze struktur NBP bądź utworzonych niezależnie.
Potrzeba sprawnego i szybkiego dokonywania rozliczeń międzybankowych
sprawiła, iż zaczęto szukać nowych i nowoczesnych rozwiązań w tym obszarze. W
konsekwencji siłami NBP, 17 banków komercyjnych oraz Związku Banków Polskich
udało się zbudować instytucję pod szyldem KIR S.A., która już dziś w pełni
elektronicznie rozlicza każdego dnia średnio 3 mln transakcji.
Działalność KIR z roku na rok coraz bardziej ogranicza opieszałość banków. Dzięki
temu czas realizacji większości przelewów między bankami skrócony został z tygodni i
dni do godzin a nawet minut zaś oferowane przez KIR usługi są sprawdzone i cieszą się
zaufaniem całego sektora finansowego.
Przedmiotem niniejszej pracy są rozliczenia międzybankowe w Polsce na
przykładzie funkcjonowania Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. Przedstawienie jak
ważnym jest ona ogniwem w całym łańcuchu jakim są rozliczenia międzybankowe.
Celem pracy jest także ukazanie na czym polega praktyczna działalność KIR S.A.
Praca składa się z trzech rozdziałów.
1 Rozdział poświęcony jest genezie powstania rozrachunków międzybankowych
na świecie oraz w Polsce. Ewolucja pieniądza, powstanie oraz zadania izb
rozliczeniowych a także rola jaką odegrał Narodowy Bank Polski.
W 2 Rozdziale zostały przedstawione dwa główne systemy rozliczeniowe
istniejące na rynku od conajmniej 10-ciu lat, które są dowodem przemian i dokonań
KIR S.A. – ELIXIR - system rozliczeń niskokwotowych oraz SORBNET - system
rozliczeń wysokokwotowych.
3 Rozdział opisuje dwa najmłodsze systemy rozliczeniowe w Polsce –
EuroELIXIR oraz SORBNET – EURO. Zostały one stworzone po to, aby banki miały
możliwość operowania pieniędzmi w strefie euro. Istotną przyczyną decyzji o
wdrożeniu systemów, rozliczających pieniądze w strefie euro było przystąpienie Polski
do Unii Europejskiej.
W pracy wykorzystano podstawową literaturę dotyczącą przedmiotu, a także
zarządzenia Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. oraz zarządzenia Prezesa Narodowego
Polskiego.
3
Polecamy prace mgr z bankowości - serwis z pracami dyplomowymi - prace
magisterskie i licencjackie - całkowicie za darmo
1. Istota i zakres rozliczeń międzybankowych
1.1.Geneza powstania i historia izb rozliczeniowych
W dzisiejszych czasach izby rozliczeniowe spełniają bardzo istotną rolę w
obrocie bezgotówkowym prowadzonym przez banki.
Gdybyśmy spojrzeli na to z perspektywy czasu, to za najstarsze i najczęściej
stosowanym w świecie narzędziem obrotu bezgotówkowego uważa się weksel.
Posługiwano się nim już od niepamiętnych czasów w Chinach. W Europie weksel
pojawił się w średniowieczu miedzy innymi we Francji i Włoszech, choć jakkolwiek
Digesta Cesarza Justyniana wskazuje na możliwość jego istnienia już w starożytności.
Dzięki
możliwości
łatwego
indosowania
weksla
oraz
dzięki
solidarnej
odpowiedzialności wszystkich osób biorących udział w obrocie wekslowym, stał się on
doskonałym środkiem płatniczym, rodzajem prywatnego surogatu pieniądza.
W starożytności znane były też zlecenia płatnicze mające podobieństwo do
zleceń czekowych czasów nowożytnych. Nazwa „czek” powstała w wieku XVIII i
pochodzi od słów „bill of scaccaria”, które oznaczają przekaz na skarb królewski. Tego
typu zlecenia były znane w wiekach średnich w Holandii, we Włoszech oraz Anglii.
Najbardziej zbliżone do czeków angielskich, zlecenia płatnicze pochodzą z lat 1683 1689. „Pierwsze książeczki czekowe pojawiły się w Anglii około 1772 roku, potem w
Stanach Zjednoczonych, a następnie w innych krajach.”1
Na temat polskich instrumentów płatniczych i rozwoju systemu płatniczego w
Polsce zdobyto materiały sięgające początku XX wieku. W Polsce rozwój obrotu
bezgotówkowego hamowały warunki ekonomiczne i polityczne. Miało miejsce przed I
Wojną Światową. Panował w kraju bardzo niski poziom kultury finansowej, brak
wyrobienia handlowego, inicjatyw oraz nieodpowiednie ustawodawstwo. Największe
znaczenie w tamtych czasach posiadł weksel, jeśli zaś chodzi o rachunki czekowe
korzystano z nich niewiele, np. na podstawie czeku pobierano gotówkę z rachunku. I
Wojna Światowa i lata powojenne spowodowały, iż rozwój systemu płatniczego w
1
H. Romanowski, Obiekt bezgotówkowy, Zrzeszenie Pracowników Banku Polskiego, Warszawa 1930.
4
Polsce ponownie został zahamowany. Przyczyną tego była niepewna sytuacja
polityczna w kraju oraz zastój w wielu dziedzinach gospodarczych.
Rozwój nastąpił dopiero po zmianie waluty markowej na złotową, gdy nastąpiła
stabilizacja stosunków ekonomicznych. Do rozwoju tego przyczyniło się między
innymi utworzenie Pocztowej Kasy Oszczędności w 1919 r., ogłoszenie prawa
wekslowego i czekowego, utworzenie szeregu izb rozrachunkowych przy oddziałach
Banku Polskiego, a także przychylna polityka rządu: brak podatku od czeków,
kapitałów, rent i rachunków bieżących oraz brak kontroli wkładów bankowych.
Na obszarze Polski przed I Wojną Światową istniały dwie izby rozrachunkowe,
pierwsza, założona w 1899 r. znajdowała się w Warszawie przy kantorze rosyjskiego
Banku Państwa zaś druga, założona w 1907 r. znajdowała się w Łodzi, też przy oddziale
tegoż Banku Obydwie izby zorganizowane były na wzór izb angielskich, stanowiły
organizację uczestników, do której przyjmowano nowych członków drogą głosowania.
Posiedzenia w izbie warszawskiej i łódzkiej odbywały się dwa razy dziennie, gdzie na
pierwszym posiedzeniu uczestnicy wręczali sobie wzajemnie dowody płatnicze na
drugim zaś – zwracali dowody zakwestionowane i dokonywali właściwego
rozrachunku. Izba warszawska (19 uczestników) notowała w latach przed I wojną
światową obroty rzędy 300 mln USD rocznie.
Po zakończeniu I Wojny Światowej powstały kolejne izby rozrachunkowe przy
Polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej w Warszawie (1 marca 1919 r.) i jej oddziałach:
w Poznaniu (1 września 1919 r.) i Lwowie (14 maja 1921 r.). Od 1924 r. w Wolnym
Mieście Gdańsku istniała izba rozrachunkowa przy Banku Gdańskim.
Pomimo funkcjonującego w owym czasie obrotu wekslowego, czekowego i
sprawnego działania izb rozrachunkowych, polski system płatniczy był słabo rozwinięty
na tle innych państw europejskich. Główną przyczyną słabo rozwiniętego polskiego
systemu płatniczego, było spowodowane długim okresem zaborów, zniszczeniami I
Wojny Światowej, a następnie jak wcześniej wspomniałam niepewną sytuacja
polityczną, zastojami w gospodarce, co spowodowało przyzwyczajenie ludności do
trzymania gotówki w domu, z czym wiązała się brak zaufania do wypłat czekowych, ze
względu na stosunkowe liczne wypadki wystawienia czeków bez pokrycia. Jednak już
wtedy zaczęto doceniać korzyści, jakie niosły ze sobą rozliczenia bezgotówkowe.
Stwarzały one nowe możliwości rozwojowe, przyspieszały tempo życia gospodarczego,
ułatwiały technikę płatniczą, zwiększały bezpieczeństwo obiegu pieniężnego i
przyspieszały go, umożliwiały bardziej ekonomiczne wykorzystanie wartości
5
istniejących, pozwalały wreszcie na oszczędność czasu i zmniejszenie kosztów obiegu
pieniężnego.
Izby rozrachunkowe rządziły się statutem uchwalonym przez Walne
Zgromadzenie uczestników i zatwierdzonym przez Ministra Skarbu 31 sierpnia 1919 r.
W kwietniu 1924 r. bank centralny wprowadził „Przepisy dla Izby Rozrachunkowej w
Banku Polskim”. Od tego czasu rozliczenia międzybankowe były dokonywane przez
Narodowy Bank Polski.
Podczas II Wojny Światowej system płatniczy w Polsce ponownie przestał się
rozwijać. Dopiero w latach 1945 – 1949 nastąpił wzrost obiegu pieniężnego, co było
skutkiem wzrostu produkcji i obrotu towarowego, a także ograniczenia formy wypłaty
wynagrodzeń w naturze na rzecz zapłaty w pieniądzu. Wzrost ilości pieniądza w obiegu
spowodował
wzrost
środków
zgromadzonych
na
rachunkach
w
bankach
i rozpowszechnianie się obrotu bezgotówkowego wśród jednostek uspołecznionych.
W 1945 r. Narodowy Bank Polski wydał instrukcję o obrotach żyrowych i zorganizował
bezgotówkowe rozliczenia bankowe w postaci izb rozrachunkowych.
1.2. Rola Narodowego Banku Polskiego w krajowym systemie rozliczeń
„Jedną z istotnych funkcji, jakie pełni system bankowy, jest kształtowanie zasad,
organizacja i kontrola ogromnej ilości rozliczeń pieniężnych. W rozliczeniach tych
uczestniczą praktycznie wszystkie przedsiębiorstwa, osoby indywidualne i instytucje
finansowe – zwłaszcza sektor bankowy wraz z bankiem centralnym”2.Gdy przyjrzymy
się rozliczeniom międzybankowym zobaczymy, iż składają się one z takich
podstawowych kategorii jak:
-
płatność – którą można zdefiniować jako transfer środków pieniężnych
między rachunkami w poszczególnych bankach. Operację taką inicjuje
płatnik bądź odbiorca poprzez wykorzystanie określonego instrumentu
płatniczego (obciążenie lub uznanie),
-
system płatniczy – to inaczej zespół przepisów, instrumentów,
procedur bankowych oraz systemów operacji międzybankowych, które
służą do przesyłania środków pieniężnych,
2
J. Grzywacz, Podstawy Bankowości: System Bankowy, Kredyty, Rozliczenia, Ryzyko, Ocena Banku,
Marketing, DIFIN, Warszawa 2002.
6
-
system rozliczeń międzybankowych – jest to umowa zawarta miedzy
bankami, które dotyczą transferu funduszy w imieniu klientów lub we
własnym imieniu danego banku.
Wskazuje się, więc przy tym takie typy działań jak:
-
„rozliczenie, (ang. clearing) – uregulowanie wzajemnych należności,
zobowiązań między przedsiębiorstwem i dostawcami, dłużnikami i
wierzycielami, pracodawcami i pracownikami itp.’’3
-
rozrachunek (ang., settlement) – „dokonywany jest na terenie
Rzeczypospolitej Polskiej jest to przemieszczenie środków pieniężnych
w złotych lub euro pomiędzy rachunkami banków lub pomiędzy
rachunkami banków a kontami własnymi Narodowego Banku
Polskiego bądź innego banku, prowadzącego rachunki banków, w celu
dokonania zobowiązania powstałego tytułu dokonywania rozliczeń
pieniężnych pomiędzy bankami, klientami banku a innym bankiem, a
posiadaczem rachunku w innym banku.”4
Przed reformą bankową w 1988 r. większa ilość rozliczeń bezgotówkowych
przebiegała za pośrednictwem NBP. Były to rozliczenia międzyoddziałowe jak i
międzybankowe5.
Bank
centralny
czuwał
nad
prawidłowością
rozliczeń
bezgotówkowych, organizował także obieg dokumentów miedzy bankami w taki
sposób, aby rozliczenia przebiegały sprawnie i prawidłowo. Trzeba wiedzieć, iż w 1951
r. banki zniosły mechanizm automatycznego kredytowania przedsiębiorstw. Miało to na
celu naprawić gospodarkę kraju. To zaś z kolei spowodowało zjawisko zatorów w
rozliczeniach. Banki zaprzestały pokrywania zobowiązań przedsiębiorstw kredytu
przeterminowanego a nadały kredytowi inkasowemu cechy terminowości. W związku z
tym
przedsiębiorstwa,
w
których
gospodarce
występowały nieprawidłowości
powodujące brak środków pieniężnych, zaczęły popadać w zwłokę w opłacaniu faktur
dostawców i w ten sposób wytwarzał się łańcuch zaległości, co powodowało opóźnianie
się rozliczeń. Banki, aby rozładować zator w rozliczeniach przeprowadzały powszechne
kompensaty, ale nie przyniosło to znaczącej poprawy. W panujący od 1958 r. system
3
www.pwn.pl, słownik wyrazów obcych.
Zarządzenie Nr 6 6/2004, Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 kwietnia 2004 r., w sprawie
sposobu przeprowadzania rozrachunków międzybankowych. Dz. Urz. NBP.04.3.7, rozdział 1 § 2.
5
ROZLICZENIA MIĘDZYODDZIAŁOWE – polegają na rozliczeniach między oddziałami tego
samego banku.
ROZLICZENIA MIĘDZYBANKOWE – są to rozliczenia pomiędzy różnymi bankami.
4
7
rozliczeń wprowadzono polecenia pobrania, które zastąpiło dotychczasowe rozliczenia
bezakcentowe, polegające na pokrywaniu przez bank określonych żądań zapłaty bez
zgody dłużnika, np. płatności opartych na tytułach egzekucyjnych i nowe uregulowanie
obowiązkowych terminów płatności. ”Rozliczenia usprawniono również poprzez
likwidację czeków z limitowanych i nielimitowanych książeczek oszczędnościowych,
czemu towarzyszyło szczere zastosowanie czeku rozrachunkowego. Wierzyciel mógł
składać czek w swoim banku, który go zastępczo honorował, zapisując kwotę czeku na
dobro wierzyciela i dopiero później rozliczając się z bankiem wystawcy czeku.”6
Banki wprowadziły karne odsetki za zwłokę w regulowaniu zobowiązań przez
odbiorców, co miało przyspieszyć krążenie środków w rozliczeniach i zapobiec
tworzeniu się zatorów płatniczych. Środek ten okazał się jednak nieskuteczny,
ponieważ dostawcy byli często bardziej zainteresowani utrzymywaniem dobrych
stosunków z odbiorcami niż wpływem należnych odsetek.
Powołanie w ramach reformy nowych banków, zwanych kredytowymi
zwiększyło ich ogólną liczbę, co w istocie wpłynęło na zmianę organizacji rozliczeń
pieniężnych. NBP stał się wtedy bankiem banków, przestał pełnić rolę powszechnej
instytucji rozliczeniowej, choć nadal koordynował rozliczenia w skali krajowej.
”Ustalał jednolite zasady rachunkowości, sprawozdawczości bankowej, zasady
rozliczeń bezgotówkowych oraz obsługę kasowo – rozliczeniową”7.
W 1989 r. zostaje wydzielone ze struktur NBP dziewięć banków, które przejęły
jego oddziały operacyjne oraz wojewódzkie. W strukturze NBP pozostały, więc
oddziały okręgowe z siedzibami przyporządkowanymi terytorialnie województwom. W
wyniku tych przekształceń powstał dwupoziomowy system kreacji pieniądza
(kredytowania), który wprowadził mechanizm uzależniający skalę kredytowania
przedsiębiorstw od ich zdolności do gromadzenia środków.
Z chwilą utworzenia banków komercyjnych, NBP zaprzestaje kredytowania
podmiotów gospodarczych, otwierania oraz prowadzenia dla nich rachunków
bankowych jak też przeprowadzania rozliczeń pieniężnych. Natomiast banki
komercyjne zaczęły rozwijać na szeroką skalę dla podmiotów gospodarczych swoje
usługi takie jak: kredytowanie, otwieranie i prowadzenie rachunków bankowych i
przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych.
6
7
W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998.
E. Drabowski, W. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz Bankowość, PWE, Warszawa 1988.
8
NBP jako państwowy bank banków dla nowo utworzonych banków
komercyjnych otwierał i prowadził rachunki bieżące, rezerwy obowiązkowe, rachunki
kredytów dla kredytu refinansowego – lombard oraz redyskonta. Za pośrednictwem
oddziałów okręgowych prowadził rachunki jednostek budżetowych oraz urzędów
skarbowych. Zmiany, jakie zachodziły w ówczesnej gospodarce spowodowały
gwałtowny rozwój prywatnych podmiotów gospodarczych. Wzrosły potrzeby tych
podmiotów dotyczące rozliczeń międzybankowych. Jednakże „niedostosowanie
poprzedniego systemu rachunków międzybankowych i rozliczeń pieniężnych ujawniło
się w następujących obszarach:
-
obsługa w oddziałach banków i urzędach pocztowych była niesprawna
i powodowała kolejki
-
długi, nienormowany cykl rozliczeniowy, trwający minimum 5 – 6 dni,
-
brak możliwości ustalenia wzajemnych wierzytelności banków,
wynikających
z wymiany dokumentów rozliczeniowych,
-
rozrachunek międzybankowy następował z opóźnieniem w stosunku do
księgowań na rachunkach klientów,
-
trudności w ocenie płynności płatniczej banków, spowodowane
proporcjonalną do liczby oddziałów, liczbą prowadzonych przez NBP
– oddziały okręgowe rachunków bieżących banku,
-
automatyczne kredytowanie przez bank centralny sald debetowych w
rachunku,
co
pieniężnego.”
hamowało
rozwój
międzybankowego
rynku
8
Pierwszym krokiem, jaki został podjęty w celu usprawnienia rozrachunków była
konsolidacja rachunków banków. Miało to umożliwić jednoczesne księgowania na
rachunkach banków. Obowiązek prowadzenia tylko jednego rachunku doprowadził do
rozwoju wewnątrz bankowych sieci komunikacyjnych. Pozwalającym oddziałom na
przekazanie międzybankowych zleceń płatniczych – w formie zgenerowanej do swoich
central, które w ich imieniu codziennie składały je w NBP jako jedno łączne zlecenie
płatnicze. Dzięki temu możliwe było właściwe gospodarowanie środkami płatniczymi
przez banki oraz większa ochronę ich płynności. Powstał także sprawniejszy obieg
informacji o stanie środków.
8
E. Szczygielska, Rozrachunki międzybankowe i międzyoddziałowe w krajowym systemie bankowym,
Kwantum, Warszawa 1998.
9
W związku z tym w czerwcu 1990 r. Zarząd Narodowego Banku Polskiego
przyjął opracowane przez zespół pracowników NBP kierunki zmian w systemie
rozliczeń międzybankowych. Zgodnie z nimi należało utworzyć dwa uzupełniające się
systemy:
-
pierwszym był Elektroniczny Przelew Pieniądza, (EPP), - który miał
służyć do dokonywania przelewów między rachunkami banków,
prowadzonymi przez centrale NBP, w trybie bezpapierowym,
-
drugim zaś powołanie Izby Rozliczeniowej w formie zintegrowanej
sieci
izb
regionalnych
dla
wymiany
wszelkich
dokumentów
księgowych między bankami.
Przed wprowadzeniem nowego systemu rozliczeń w Polsce zostały wydane dwa
akty normatywne. Pierwszym z nich było:
Zarządzenie 7/92 Prezesa NBP z dnia 24 czerwca 1992 r. – w sprawie jednolitych
zasad rozrachunków międzybankowych. Są w nim uregulowane rozliczenia Krajowej
Izby Rozliczeniowej, za pośrednictwem banków, które prowadzą rachunki innych
banków krajowych oraz w drodze bezpośredniej wymiany zleceń między bankami.
Zarządzenie to określa podmioty rozrachunków międzybankowych sposoby wymiany
dokumentów
rozliczeniowych
banków,
sposoby
rejestracji
oraz
zasady
przeprowadzania rozrachunków przez NBP. Określone są także zadania banków w
zakresie tych rozrachunków, które następują wraz z uznaniem i obciążeniem
prowadzonych przez NBP rachunków właściwych banków. W zarządzeniu tym
występują następujące zasady przeprowadzania rozrachunków:
-
Narodowy Bank Polski otwiera oraz prowadzi tylko jeden rachunek
bieżący banku w sposób scentralizowany,
-
Zlecenie składane w NBP stanowią dyspozycję do obciążenia i uznania
banku zleceniodawcy,
-
Departament Rachunków Banków w NBP (a obecnie Departament
Systemu Płatniczego) jednocześnie obciąża jak i uznaje rachunek
banku zleceniodawcy – NBP wykona rozrachunek międzybankowy
tylko do wysokości środków pieniężnych zgromadzonych przez
zleceniodawcę na rachunek bieżący,
-
Narodowy Bank Polski odpowiada za realizację zlecenia płatniczego
banku
10
oraz za podanie bankowi zleceniodawcy wszelkich informacji, jakie są
zawarte w zleceniu.
Drugim aktem prawnym było:
Zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 grudnia 1992 r. – które dotyczy form oraz trybu
przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. Głównie chodziło o
obrót czekowy. Przyjęto generalną zasadę, iż zapłata czeku w inny sposób niż „trust”9
banków następuje po uzyskaniu od trustu środków w drodze obciążenia jego rachunku i
uznania rachunku banku beneficjenta. Został zlikwidowany czek rozrachunkowy z
gwarancją zapłaty, dzięki czemu gwarantowało to pokrycie czeku bez względu na stan
rozrachunku i sprzyjało osiągnięciu nienależnych korzyści.
„Rola Narodowego Banku Polskiego w zakresie systemu płatniczego została
określona w art.3 ust.2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim
(Dz. U. Nr 140. poz. 938 z późniejszymi zmianami). Polega ona na organizowaniu
rozliczeń pieniężnych oraz kształtowaniu warunków niezbędnych do rozwoju systemy
bankowego.”10 Rola, jaką spełnia Narodowy Bank Polski w krajowym systemie
rozliczeń skłania się głównie ku nadzorowi nad systemami płatniczymi tak, aby
wypracowywać koncepcję zmian, które zwiększą sprawność, efektywność oraz
bezpieczeństwo
całego
systemu
płatniczego.
”Mając
na
uwadze
ustawową
odpowiedzialność za organizację rozliczeń pieniężnych, NBP podejmuje w tym
zakresie działania o charakterze regulującym (między innymi inicjuje oraz opiniuje
odpowiednie zmiany w ustawodawstwie oraz wypełnia nieliczne delegacje ustawowe
udzielone organom NBP).”11 Trzeba pamiętać także, że Narodowy Bank Polski
publikuje swoje opracowania oraz analizy, które dotyczą polskiego systemu
płatniczego, dzięki temu przyczynia się do poszerzenia władzy na ten temat oraz
zrozumienia zasad funkcjonowania systemów płatności, jak również ryzyka mogącego
wystąpić w tych systemach.
9
TRUST - [wym. ang. trast] forma monopolu kapitalistycznego, w której uczestniczące przedsiębiorstwa
stają się udziałowcami w proporcji do swych wkładów, powierzając kierownictwo połączonych
przedsiębiorstw jednemu zarządowi. WWW.slownik-online.pl
10
Rola NBP w zakresie nadzoru nad systemami płatności, NBP Departament Komunikacji Społecznej,
Warszawa 2004.
11
Tamże.
11
1.3.KIR S.A. jako element rozliczeń międzybankowych
Prace zmierzające do utworzenia izby rozliczeniowej jako spółki banków
zainicjował, powstały w 1991 roku Związek Banków Polskich. Inicjatywa ta zbiegała
się z pracami zapoczątkowanymi w Narodowym Banku Polskim nad kompleksową
reformą rozrachunków międzybankowych. Celem powołania izby było zbudowanie
oraz standaryzacja systemu rozliczeń międzybankowych. System ten miał objąć
wymianę zleceń płatniczych, ich rejestracje oraz ustalenie wzajemnych zobowiązań.
Wszystko to miało być przedstawione NBP jako wyniki rozliczeń banków
prowadzących swoją działalność na obszarze kraju. Trzeba zauważyć, iż prace nad
stworzeniem takiego systemu prowadzone były przy braku doświadczenia w
funkcjonowaniu takich instytucji w Polsce, w konsekwencji, niemożność skorzystania z
istniejących rozwiązań w innych krajach. Wszystko to obejmowało określenie nowych
zasad
rozliczeń,
stworzenie
nowej
struktury
organizacyjnej,
opracowanie
oprogramowania dla izby tradycyjnej jak i izby elektronicznej, nowe rozwiązania
telekomunikacyjne,
opracowanie
i
zorganizowanie
transportu
regionalnego
i
międzyregionalnego. 22 listopada 1991 roku został podpisany przez 16 banków i
Związek Banków Polskich akt notarialny ustalający statut i skład władz spółki.
Założycielami Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. byli:

- Narodowy Bank Polski

- Związek Banków Polskich

-Bank Depozytowo – Kredytowy S.A. w Lublinie

- Bank Gdański SA w Gdańsku

- Bank Gospodarki Żywnościowej w Warszawie

- Bank Handlowy w Warszawie S.A.

- Bank Polska Kasa Opieki S.A. w Warszawie

- Bank Rozwoju Eksportu S.A. w Warszawie

- Bank Śląski S.A. we Wrocławiu

- Bank Unii Gospodarczej S.A. w Warszawie

- Bank Zachodni S.A. we Wrocławiu

- Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. w Poznaniu

- Pomorski Bank Kredytowy S.A. w Szczecinie

- Powszechna Kasa Oszczędności – BP w Warszawie
12

- Powszechny Bank Gospodarczy S.A. w Warszawie

- Wielkopolski Bank Kredytowy S.A. w Poznaniu
„16 stycznia 1992 r. Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. została zarejestrowana w
Sądzie Rejonowym miasta Warszawy. Od 1 lutego, niespełna 10 zatrudnionych osób w
Izbie rozpoczęło swoistego rodzaju „wyścig z czasem”. 3 lutego 1992 r. odbyło się
Walne Nadzwyczajne Zgromadzenie KIR S.A. określające obecny model Izby, a w dwa
dni później został rozpisany przetarg na realizację Izby Elektronicznej. Do przetargu
przystąpiło 25 renomowanych światowych firm komputerowych. W mniej niż cztery
miesiące od 28 maja ubiegłego roku (autor pisał to w 1993 r. – przypomnienie K.K.) na
podstawie skrupulatnych ocen ekspertów został wyłowiony wykonawca złożonego
ogólnokrajowego systemu informatycznego znanego pod nazwą ELIXIR”. 12 Chęć
uczestnictwa w systemie zaakceptowały prawie wszystkie banki.
Każdy bank może ubiegać się o uczestnictwo w wymianie zleceń płatniczych
prowadzonych przez Izbę Rozliczeniową pod warunkiem, iż spełnia postawione
wymogi:
-
posiada licencję na prowadzenie działalności bankowej w Polsce,
-
uzyska akceptację Rady Nadzorczej KIR S.A. (musi także spełnić
pewne kryteria finansowe),
-
podpisze umowę rachunku bankowego z Narodowym Bankiem
Polskim,
-
spełnia
wymagania
techniczne
stawiane
przez
Krajową
Izbę
Rozliczeniową.
Powyższe wymagania, które musi spełnić uczestnik określone są w regulaminie KIR
S.A.
Obecnie akcjonariuszami Izby są:
-
Narodowy Bank Polski (od 10 stycznia 2006 r. NBP przestał być
akcjonariuszem KIR S.A. lecz przedstawiciel tegoż banku nadal
zasiada w Radzie Nadzorczej KIR S.A.)
12
-
Bank BPH S.A.
-
Bank Gospodarki Żywnościowej S.A.
T. Ołdakowski, KIR S.A dla wszystkich, Bank Miesięcznik Finansowo-bankowy 1993 r Nr 4 str. 9-10.
13
-
Bank Handlowy w Warszawie S.A.
-
Bank Millennium S.A.
-
Pekao S.A.
-
Bank Polskiej Spółdzielczości S.A.
-
Bank Zachodni WBK S.A.
-
BRE Bank S.A.
-
Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A.
-
ING Bank S.A.
-
Kredyt Bank S.A.
-
Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski S.A.
-
Związek Banków Polskich
Poniższy schemat przedstawia banki, które są udziałowcami Krajowej Izby
Rozliczeniowej S.A.
SCHEMAT 1. Udziałowcy Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A.
Źródła: Sławomir J. Cieśliński, KIR przymierza się do ekspansji rynkowej, CEO magazyn Kadry
Zarządzającej, numer: czerwiec 2005
14
„Struktura KIR S.A. ma charakter dwupoziomowy:
1. Pierwszy poziom to centrala KIR S.A.
„Do zadań centrali KIR S.A. należy między innymi:
-
rejestracja wierzytelności uczestników KIR S.A. oraz potrącenie
wzajemnych
należności
i
zobowiązań
uczestników
wymiany
dokumentów rozliczeniowych,
-
informowanie central banków o stanie ich zobowiązań i należności
wynikających z wymiany dokumentów rozliczeniowych,
-
składanie w NBP z upoważnienia banków zleceń obciążających ich
rachunki w zakresie zapłaty zobowiązań oraz we własnym imieniu
zleceń dotyczących zapłaty tych należności, wymienionych powyżej,
-
współpraca z centralami banków – uczestników Izby, ich oddziałów
wraz z przygotowaniem do właściwych BRIR-ów ich korespondentów
krajowych”13.
2. Drugi poziom tworzą Bankowe Regionalne Izby Rozliczeniowe (BRIR).
Bankowe Regionalne Izby Rozliczeniowe działają w szesnastu miastach wojewódzkich,
oraz Koszalinie gdzie rejestrują należności i zobowiązania banków – uczestników izby
w danym regionie i przekazują do centrali KIR S.A zbiorcze dane o należnościach i
zobowiązaniach oddziałów poszczególnych banków”14.
Do zadań BRIR należy między innymi:

prowadzenie punktów przyjęć i odbioru przesyłek dostarczanych z
banków,

rejestracja
wierzytelności
wymiany
dokumentów
uczestników
rozliczeniowych
Izby
wynikających
przeprowadzonej
z
za
pośrednictwem danej BRIR,

przekazanie do centrali KIR S.A. informacji o stanie zobowiązań i
należności poszczególnych banków wynikających z wymiany
dokumentów rozliczeniowych przeprowadzonych za pośrednictwem
BRIR,

współpraca z oddziałami banków.
13
J. Wielogórska -Leszczyńska, Rachunkowość w banku komercyjnym, Kwantum, Warszawa 1995.
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość –system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.
14
15
Do połowy 2004 r. Krajowa Izba Rozliczeniowa miała dwa główne systemy
rozliczeń. Jednym z nich był system zwany SYBIR. System informacyjny SYBIR
(System Bankowych Izb Regionalnych) został opracowany dla zapewnienia sprawnej
obsługi
rozliczeń
dokumentów
międzybankowych
papierowych.
dokonywanych
Charakteryzował
tradycyjnie
się
on
z
udziałem
zdecentralizowanym
przetwarzaniem danych w Bankowych Regionalnych Izbach Rozliczeniowych. Jego
działanie polegało na wspomaganiu weryfikacji przesyłek wymiennych pomiędzy
oddziałami oraz przygotowaniu regionalnych zbiorów rozliczeń dla potrzeb
scentralizowanego
rozrachunku
central
banków.
Dla
zapewnienia
wysokiej
efektywności przetwarzania oraz stworzenia możliwości obsłużenia wszystkich
banków, zreorganizowane zostały niektóre jego funkcje, np. został wyodrębniony
centralny podsystem SYBIR-C. Dzięki tym zmianom zostało umożliwione włączenie
do systemu SYBIR –C procedur kompensowania wyników rozliczeń z systemu izby
elektronicznej i przedstawienie NBP oraz bankom uczestniczącym w obu systemach
łącznego salda do rozrachunku.
Poniższy schemat przedstawia strukturę organizacyjną KIR S.A. oraz
podlegające jej filie.
SCHEMAT 2. Struktura organizacyjna KIR S.A.
NBP
CENTRALE BANKÓW
UCZESTNIKÓW KIR
KIR S.A.
CENTRALA
BRIR NR 01
BRIR NR 02
BRIR...
ODDZIAŁY
BANKU A
ODDZIAŁY
BANKU B
ODDZIAŁY
BANKU C
Źródła: J. Wielogórska Leszczyńska Rachunkowość w banku komercyjnym, Kwantum, Warszawa 1995.,
str. 85.
16
Najważniejszymi zadaniami spełnianymi przez system SYBIR były:

- ewidencja i kontrola w Bankowych Regionalnych Izbach Rozliczeniowych
fizycznego transportu przesyłek z dokumentami papierowymi z oddziałów
banków, dostarczania tych przesyłek zgodnie z harmonogramem działania do
BRIR-ów właściwych dla oddziału banku adresata oraz wydawania tych
przesyłek odbiorcom,

- zagregowanie i skompensowanie wzajemnych zobowiązań i należności
banków
biorących
udział
w
wymianie
dokumentów
rozliczeniowych
(rozrachunek netto),

- przygotowanie informacji stanowiącej podstawę do zaksięgowania na
rachunek bieżący banków w NBP oraz informacji dla central banków o
wstępnych i ostatecznych wynikach kompensacji.
System SYBIR posiadał trzy oddzielne moduły – pierwszy z nich znajdował się
w oddziałach banków, drugi w BRIR-ach, a trzeci w centrali KIR S.A. W oddziałach
banków
przygotowywane
były
dokumenty
rozliczeniowe
niezbędne
do
wyekspediowania przesyłek rozliczeniowych oraz dane do dalszego przetwarzania.
BRIR zbierał zbiory z oddziałów banków i przesyłał je do centrali KIR poczta
elektroniczną. W centrali KIR znajdował się moduł nadzorujący pracę całego systemu.
Zbierał on wyniki z poszczególnych BRIR-ów i sumował wyniki rozliczeń na szczeblu
całego kraju, a następnie przedstawiał je centralom banków. Zbiory wynikowe z sesji
rozliczeniowych systemu SYBIR były transmitowane do central banków za pomocą
modemów lub sieci TELBANK. Sprawność systemu SYBIR mogła być mierzona
ilością dni jaka upływa od złożenia dyspozycji do dnia jej wykonania. W tym systemie
cykl rozliczeniowy trwał 3 dni i występowały dwie sesje rozliczeniowe – rano
(uznaniowa)
i
wieczorem
(obciążeniowa).
Dane
zbiorcze
o
dokumentach
rozliczeniowych przetwarzane przez system SYBIR były na poziomie „oddział jednego
banku – oddział drugiego banku, indywidualne zlecenia klientów przesyłane były
między oddziałami banków.
Poniżej przedstawiono schemat dotyczący przebiegu rozliczenia dokumentów
uznaniowych w systemie SYBIR.
17
SCHEMAT 3. Rozliczenia dokumentów uznaniowych w systemie SYBIR
ROZLICZENIE
DOKUMENTÓW
UZNANIOWYCH
KLIENT X
KLIENT Y
ODDZIAŁ X
ODDZIAŁ Y
BRIR X
BRIR Y
CENTRALA
KIR S.A.
CENTRALA
NBP
RACHUNEK BANKU X
RACHUNEK BANKU Y
Źródła: Katarzyna Kamińska, praca własna.
W ramach Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. funkcjonuje sześć systemów,
przetwarzających komunikaty elektroniczne, oraz systemy rozliczeń międzybankowych:
ELIXIR - - umożliwiający rozliczanie płatności detalicznych „denominowanych”15 w
złotych (PLN), takich jak polecenie przelewu, płatności ZUS i podatkowe, polecenie
zapłaty, czeki. System ten jest jednym z najważniejszych elementów krajowego
systemu płatniczego.
15
DENOMINACJA ekon - ekwiwalentna wymiana pieniądza w państwie na banknoty o niższych
nominałach (najczęściej o wielokrotność 10), mająca na celu usunięcie techn. trudności w posługiwaniu
się banknotami o dużych nominałach. www.pwn.pl
18
EuroELIXIR - umożliwiający rozliczanie zarówno krajowych, jak i paneuropejskich
płatności w euro (EUR). System ten został stworzony w celu wsparcia działających w
Polsce banków w spełnianiu wymogów związanych z budową Jednolitego Obszaru
Płatności w Euro (Single Euro Payments Area – SEPA).
SZAFIR – system zarządzania certyfikatami kluczy publicznych,
IMBIR – system optycznego odczytu standardowych dokumentów bankowych,
pozwalających na zmianę dokumentu papierowego w komunikat elektroniczny.
ZEFIR – efektywne narzędzie weryfikacji poprawności informacji zapisanych w
elektronicznych
transakcjach
otrzymywanych
przez
Uczestników
rozliczeń
międzybankowych za pośrednictwem systemu ELIXIR,
eMIR – usługi odczytu optycznego, dokumentów rozliczeniowych pozwalające na
zamianę papierowych dokumentów płatniczych na postać elektroniczną, kierowaną
przez KIR S.A. w imieniu oddziału nadającego do rozliczenia w systemie ELIXIR.
Od 1 lipca 2004 r wszystkie rozliczenia międzybankowe Krajowa Izba
Rozliczeniowa realizuje wyłącznie poprzez system ELIXIR. Od 2 listopada 2004 roku
funkcjonalność systemu ELIXIR została wzbogacona o mechanizm gwarancji
rozrachunku. Zapewnia on terminowe zakończenie rozliczeń w ramach danej sesji w
przypadku niezdolności do uregulowania zobowiązania przez dowolnego uczestnika lub
uczestników. 7 marca 2005 roku uruchomiony został system EuroELIXIR, który
obecnie umożliwia rozliczanie zarówno krajowych, jak i transgranicznych płatności w
euro. Pozwala on działającym w Polsce bankom spełnić wymagania związane z budową
Jednolitego Obszaru Płatności w Euro, określanym jako SEPA (Single Euro Payments
Area). 1 września 2005 roku uruchomiona została nowa usługa Izby - SWIFT Service
Bureau polegającą na pośrednictwie Izby w elektronicznym przesyłaniu komunikatów
do sieci SWIFTNet z siedziby klienta Izby przy wykorzystaniu infrastruktury
teleinformatycznej KIR. Nowa usługa Izby stanowi doskonałe rozwiązanie zarówno dla
nowych, jak i dla obecnych, użytkowników SWIFT jako dostęp podstawowy lub
backup dla posiadanego przez banki i instytucje finansowe dostępu podstawowego do
19
SWIFTNet. W celu zagwarantowania ciągłości rozliczeń prowadzonych w Izbie, we
wszystkich jednostkach KIR S.A. uruchomione zostały ośrodki zapasowe w ramach
systemu PAD (Plan Awaryjnego Działania).
2. Międzybankowe rozliczenia w złotych
2.1. ELIXIR – system rozliczeń niskokwotowych
System rozliczeń niskokwotowych inaczej można nazwać rozrachunkiem netto.
Rozrachunek ten jest to rozrachunek pewnej liczby zobowiązań lub transferów między
stronami na zasadzie netto, czyliinaczej kompensowanie. Kompensowanie zaś, redukuje
dużą liczbę pojedynczych pozycji lub zobowiązań do mniejszej liczby zobowiązań lub
pozycji.
Ogólna charakterystyka systemu ELIXIR
ELIXIR jest scentralizowanym systemem rozliczeń przeprowadzanych za
pośrednictwem elektronicznej izby rozliczeniowej. Jest systemem rozrachunku netto, w
którym zlecenia wystawiane do zaksięgowania na rachunkach banków są rezultatem
kompensaty wzajemnych należności i zobowiązań, wynikających z indywidualnych
zleceń klientów.
Zlecenia klientów dotyczą zarówno rozliczeń międzybankowych, jak i
międzyoddziałowych. Obiektami systemu są:

- centrum rozliczeniowe KIR S.A.,

- 17 regionalnych izb rozliczeniowych (BRIR),

- Oddziały banków bezpośrednich uczestników rozliczeń,

-
jednostka
organizacyjna
NBP
prowadząca
rachunki
banków
uczestników Izby,

- jednostki organizacyjne central banków nadzorujące proces rozliczeń
międzybankowych.
20
System ELIXIR składa się z dwóch podsystemów:

- ELIXIR - OK działający w oddziałach banków, bezpośrednich
uczestników rozliczeń. Zadaniem tego podsystemu dla banku nadawcy
jest: przygotowanie danych rejestrowych, nadanie podpisu cyfrowego,
przekazanie danych do ELIXIR – C, zaś dla banku adresata: odbieranie
danych przetworzonych przez ELIXIR – C, sprawdzenie podpisu
cyfrowego, zaprezentowanie danych.

- ELIXIR – C działający w centrum rozliczeniowym KIR S.A. i izbach
regionalnych. Zadaniem podsystemu w izbach regionalnych jest:
odbieranie przygotowanych przez oddziały danych, a następnie po
wstępnej kontroli, przekazanie ich do centrum rozliczeniowego. Po
dokonaniu
rozliczenia,
przetworzone
dane
są
przekazywane
bezpośrednio do oddziałów banków lub za pośrednictwem izb
regionalnych.
Formy rozliczeń pieniężnych w systemie ELIXIR
Przedmiotem wymiany za pośrednictwem ELIXIR są zarejestrowane lub
przekazane dane dotyczące zleceń uznaniowych i zleceń obciążeniowych, które
wymieniane są
jedynie między uczestnikami
systemu,
ale mogą
dotyczyć
16
korespondentów i ich klientów.
Zgodnie z art. 63 Prawa bankowego, płatność może być realizowana albo
gotówkowo, albo przy użyciu instrumentów bezgotówkowych. W szczególności są to
plecenia przelewu, czeki rozrachunkowe, polecenia zapłaty oraz karty płatnicze. Ustawa
rozróżnia również czek gotówkowy i czek rozrachunkowy; pierwszy jest zaliczany do
instrumentów
rozliczeń
gotówkowych,
a
drugi
do
instrumentów
rozliczeń
bezgotówkowych.
W przypadku zleceń uznaniowych funkcjonujący system rozliczeń transakcji
klientowskich za pośrednictwem KIR S.A. umożliwia dokonanie rozliczenia miedzy
klientami dwóch różnych banków tego samego dnia w systemie ELIXIR. Dla czeków
okres ten wydłuża się do trzech dni roboczych.
16
UCZESTNIK SYSTEMU – są to bezpośredni uczestnicy rozliczeń, wskazani przez banki, ich
oddziały lub inne jednostki organizacyjne, samodzielnie uczestniczące w wymianie zleceń.
KORESPONDENCI SYSTEMU – to oddziały i banki obsługiwane przez Uczestników. Korespondenci
dokonują więc wymiany zleceń wyłącznie poprzez Uczestników, przy czym dany korespondent może
korzystać z pośrednictwa tylko jednego uczestnika bezpośredniego.
21
Polecenie przelewu: jest głównym instrumentem płatności bezgotówkowych w
Polsce. Ilościowo stanowi ono 99% wszystkich transferów przetwarzanych przez KIR
S.A.
Czeki: jako forma rozliczeń podlega uregulowaniom ustawy z dnia 28 kwietnia
1936 r. Prawo czekowe. Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku
udzieloną trasatowi do obciążenia rachunku wystawcy kwotą, na którą czek ten został
wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi lub osobie wskazanej na czeku. W tej
kategorii czeków największe znaczenie mają czeki z rachunków oszczędnościowo –
rozliczeniowych.
Czek rozrachunkowy: umożliwia wyłącznie przekazanie kwoty umieszczonej na
czeku z rachunku dłużnika na rachunek okaziciela lub osoby wskazanej na czeku, bez
możliwości wypłaty w gotówce.
Polecenie zapłaty: zostało wprowadzone przez Narodowy Bank Polski w
październiku 1997 r. a pierwszej transakcji dokonano w lipcu 1998 r. Zgodnie z
Prawem bankowym, przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest
dopuszczalne pod warunkiem:

- posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków w bankach, które zawarły
porozumienie w sprawie stosowania polecenia zapłaty,

- udzielenia wierzycielowi przez dłużnika upoważnienia do obciążenia rachunku
dłużnika w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań,

- zawarcia umowy w sprawie stosowania poleceń zapłaty między wierzycielem
a bankiem.
Tę formę stosuję się do płatności nie przekraczających równowartości 1,000
euro w przypadku osób fizycznych oraz 10,000 euro w przypadku osób prawnych.
Rozliczenia z tytułu polecenia zapłaty są wykonywane wyłącznie poprzez system
ELIXIR.17
Karty płatnicze: wydawane przez polskie banki są zazwyczaj opatrzone logo
jednej
z
międzynarodowych
organizacji,
tj.
VISA
International
lub
Eurocard/MasterCard International, co umożliwia łatwiejszy dostęp do punktów
akceptujących karty płatnicze. Karty krajowe są czasami opatrzone logo PolCard i logo
banku wydawcy.
17
Wyjaśnienie pojęć: Polecenie zapłaty, Czeki, Polecenie przelewu oraz Karty płatnicze - „System
Płatniczy w Polsce”, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2002.
22
Zasady działania systemu ELIXIR
W systemie ELIXIR każdej transakcji odpowiada komunikat18. Typ komunikatu
zależy od rodzaju transakcji. Komunikaty, które mogą być wymieniane w systemie
oznaczone są trzycyfrowym symbolem typu komunikatu.
Pierwsza cyfra identyfikuje grupę komunikatów:

- 1 – zlecenia uznaniowe w złotych,

- 2 – zlecenia obciążeniowe w złotych,

- 7 – komunikaty informacyjne,

- 8 – informacje kontrolne i sterujące.
Druga cyfra wskazuje na rodzaj komunikatu w danej grupie:
Grupa 1 n n (zlecenia uznaniowe w złotych)
1 – dokument uznaniowy
2 – płatności masowe (składki ZUS oraz płatności MPS ze standardowym
polem tytułem)
9 – zwrot dokumentu uznaniowego
Grupa 2 n n (zlecenia obciążeniowe w złotych)
1 – zlecenia obciążeniowe wymagające potwierdzenia
2 – zlecenie obciążeniowe bezpośrednie
3 – sygnał od odbiorcy do KIR o reakcji ba zlecenie typu 21 n albo grupę tych
zleceń
4 – sygnał od KIR do nadawcy o akceptacji przez odbiorcę zlecenia typu 21 n
5 – sygnał od KIR do nadawcy o braku akceptacji przez odbiorcę zlecenia typu
21 n
9 – zwrot zlecenia obciążeniowego (obciążenie bezpośrednie)
Trzecia cyfra w typie komunikatów wskazuje na charakter stron, które biorą
udział w wymianie zleceń z punktu widzenia uczestnika w systemie ELIXIR:

- 1 – obie strony są „jednostkami, które bezpośrednio”19 uczestniczą w
Systemie,

- 2 – jednostka, która jest bezpośrednim uczestnikiem kieruje zlecenia do
„jednostki pośrednio uczestniczącej”20,
18
KOMUNIKAT – elektroniczne zlecenie płatnicze lub inna informacja opracowana w postaci
elektronicznego dokumentu (przekazu) zgodnie z wymogami systemu ELIXIR.
19
JEDNOSTA BEZPOŚREDNIO UCZESTNICZĄCA – jest to jednostka Uczestnika, która
samodzielnie nadaje i odbiera zlecenia płatnicze do/z systemu ELIXIR.
23

- 3 – jednostka, która pośrednio uczestniczy w Systemie, kieruje zlecenia do
jednostki bezpośrednio uczestniczącej,

- 4 – jednostka pośrednio uczestnicząca kieruje zlecenia do drugiej jednostki
pośrednio uczestniczącej w Systemie.
Trzecia cyfra komunikatów nie obowiązuje typów „zleceń płatniczych” 21 takich jak
23 n.
Tak, więc gdy Uczestnik dostanie komunikat typu 211 wie, iż jest to obciążenie
wymagające potwierdzenia kierowane od jednostki bezpośrednio uczestniczącej w
Systemie. Zlecenia obciążeniowe typu 21 n wymagające potwierdzenia kierowane
mogą być tylko na pierwszy przebieg rozliczeniowy. Odmowa wykonania takiego
zlecenia płatniczego może nastąpić najpóźniej w trzecim przebiegu tego samego dnia.
Zlecenia płatnicze wymagające potwierdzenia, które weszły do Systemu ELIXIR na
pierwszy przebieg zostają automatycznie rozliczone przez System w trzecim przebiegu
o ile nie nastąpiła wcześniejsza odmowa ich wykonania.
Aplikacja Systemu ELIXIR pracująca w danym banku umożliwia rejestrację
transakcji, a także wprowadzenia transakcji z Systemu Informatycznego Banku (SIB).
Aplikacja, ELIXIR stworzona jest tak, aby współpracowała z programami księgowymi i
informatycznymi danego banku, umożliwia także wydrukowanie duplikatów transakcji
albo przekazanie ich do SIB w postaci zbioru.
Poniżej pokazano strukturę pliku do komunikacji pomiędzy aplikacją
oddziałową ELIXIR a SIB.
20
JEDNOSTKA POŚREDNIO UCZESTNICZĄCA – jednostka Uczestnika lub jednostka
organizacyjna innego podmiotu obsługiwana przez jednostkę bezpośrednio uczestniczącą.
21
ZLECENIA PŁATNICZE – dokumenty uznaniowe i dokumenty obciążeniowe sporządzone w formie
właściwej dla Systemu ELIXIR: elektroniczne lup papierowe, prezentowane do rozliczenia przez
Uczestnika – zlecenia rozrachunku w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 2001 r. o ostateczności
rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach
nadzoru nad tymi systemami.
24
Tabela 1. Struktura pliku do komunikacji między aplikacją oddziałową ELIXIR a
SIB
ETYKIETA
21
31
32
NAZWA CZŁONU
Dodatkowa identyfikacja spraw
Data (RRRRMMDD)
Kwota
50
Klient nadawca
52
Numer nadawcy - jednostki
pośrednio uczestniczącej w
rozliczeniach
Numer jednostki - finalnego
adresata
58
59
NAZWA PODCZŁONU
pp. 1 - Rachunek klienta nadawcy
pp. 2 - Nazwa klienta nadawcy
pp. 1 - Rachunek klienta adresata22
pp. 2 - Nazwa klienta adresata
opis zlecenia płatniczego
Klient adresat
Informacje dodatkowe
pp. 1 - NIP płatnika
pp. 2 - typ drugiego identyfikatora,
drugi identyfikator płatnika
pp. 3 - typ wpłaty deklaracja
(RRRRMM) numer deklaracji
pp. 4 - numer decyzji/umowy/tytułu
wykonawczego
albo (dla składek ZUS)
70
71
72
77
80
81
Kod dokumentu
Dodatkowa identyfikacja spraw
jednym ciągiem: /TI/ -typ
identyfikatora i zawartości
identyfikatora; /OKR/ - okres, za który
albo - dla transakcji z płatnościami dokonywana jest płatność; /SPF/ należności podatkowych do Urzędu symbol formularza lub tytuł płatności;
Skarbowego
/TXT/ - tekst dowolny
Numer czeku
Informacje międzybankowe
Szczegóły reklamacji (przyczyna
odrzucenia)
Dowolny tekst
Informacje Rozliczeniowe
Źródła: Katarzyna Kamińska, praca własna.
22
Obowiązkowy numer rachunku w standardzie NRB określonym w Zarządzeniu Prezesa NBP nr 5 z 06maj-2002 r. (26 znaków)
25
Harmonogram przebiegów rozliczeniowych
Przebiegi międzybankowych sesji rozliczeniowych
Zlecenia z podgrupy 12 n

- otwarcie wejścia – od 21.00 w dniu rozliczeniowym poprzedzającym
dzień otwarcia przebiegu rozliczeniowego.

- zamknięcie wejścia – o 21.00 w dniu otwarcia przebiegu
rozliczeniowego,
dla
zbiorów
komunikatów
zarejestrowanych
i
dostarczonych na maszynowym nośniku informacji oraz dla zbiorów
komunikatów dostarczonych drogą teletransmisji.
Pozostałe komunikaty
Przebieg I

- otwarcie wejścia – od 16.00 poprzedniego dnia rozliczeniowego,

- zamknięcie wejścia w dniu rozliczania – o 9.00 dla komunikatów
dostarczonych na maszynowym nośniku informacji, zaś o 9.30, dla
zbiorów komunikatów dostarczonych drogą teletransmisji,

- przetwarzanie – od godziny 9.30 do 10.00,

- sesja rozliczeniowa – od godziny 10.00 do 10.30,

- wyjście – od godziny 11.00

- udostępnienie raportów – po rozrachunku dokonanym w NBP
zgodnie z § 23 ust. 1 pkt. 1/ (sesja poranna), po godzinie 11.00, w
przypadku gwarancji rozrachunku po godzinie 11.45.
Przebieg II

- otwarcie wejścia – od 9.30 poprzedniego dnia rozliczeniowego,

- zamknięcie wejścia w dniu rozliczania – o 13.00 dla komunikatów
dostarczonych na maszynowym nośniku informacji, zaś o 13.30, dla
zbiorów komunikatów dostarczonych drogą teletransmisji,

- przetwarzanie – od godziny 13.30 do 14.00,

- sesja rozliczeniowa – od godziny 14.00 do 14.30,

- wyjście – od godziny 15.00

- udostępnienie raportów – po rozrachunku dokonanym w NBP
zgodnie z § 23 ust. 1 pkt. 2/(sesja popołudniowa), po godzinie 15.00, w
przypadku gwarancji rozrachunku po godzinie 15.45.
26
Przebieg III

- otwarcie wejścia – od 13.30 poprzedniego dnia rozliczeniowego,

- zamknięcie wejścia w dniu rozliczania – o 15.30 dla komunikatów
dostarczonych na maszynowym nośniku informacji, zaś o 16.00, dla
zbiorów komunikatów dostarczonych drogą teletransmisji,

- przetwarzanie – od godziny 16.00 do 16.30,

- sesja rozliczeniowa – od godziny 16.30 do 17.00,

- wyjście – od godziny 17.30

- udostępnienie raportów – po rozrachunku dokonanym w NBP
zgodnie z § 23 ust. 1 pkt. 1/ (sesja poranna), po godzinie 17.30, w
przypadku gwarancji rozrachunku po godzinie 18.15.
Przebiegi międzyoddziałowych sesji rozliczeniowych

- otwarcie wejścia- od 18.00 poprzedniego dnia rozliczeniowego do
18.00 w dniu rozliczenia

- przetwarzanie – odbywa się ono w 4 punktach. Pierwszy jest od 9.30
do 10.00, II od 11.30 do 12.00, III od 13.00 do 14.00, IV od 18.00 do
18.30.

- sesja rozliczeniowa – od godziny 18.30 do 19.00,

- wyjście – od godziny 19.30
Gwarancja rozrachunku
Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. 29 kwietnia 2002 roku otrzymała od
Narodowego Banku Polskiego zalecenie, aby nie później niż do 31 grudnia 2004 roku
dostosować system ELIXIR do spełniania zasady gwarancji rozrachunku, czyli
zapewnienia terminowego zakończenia dziennych rozliczeń w przypadku niezdolności
od uregulowania zobowiązania przez uczestnika o największej pozycji debetowej netto.
Funkcjonalność ta została zastosowana w systemie ELIXIR od listopada 2004
roku.
W wybranym modelu gwarantowania rozrachunku tak jak dotychczas każdy z
uczestników rozliczeń jest zobowiązany do zabezpieczenia zobowiązań wynikających z
rozliczeń we własnym zakresie. Zlecenia, które nie zostaną pokryte przez
prezentujących je uczestników, będą przez Izbę wycofywane z rozliczeń i zwracane do
nadawców. Mechanizm ten zastąpił stosowaną procedurę wykluczenia z rozliczeń
27
całego banku wraz ze wszystkimi dotyczącymi go zleceniami, która ze względu na
możliwość wystąpienia „efektu domina” wpływa na wzrost ryzyka systemowego.
Uruchomienie mechanizmu gwarantującego rozrachunek zwiększyło płynność
rozliczeń i pozwoliło Izbie na dołączenie do grona nielicznych w Europie detalicznych
izb
rozliczeniowych
spełniających
wymagania
stawiane
przed
systemami
wysokokwotowymi.
Korzyści wynikające z zastosowania systemu ELIXIR
Do najbardziej istotnych korzyści wynikających z zastosowania elektronicznego
systemu rozliczeń międzybankowych należą:

Bezpieczeństwo – bezpieczeństwo przekazu transakcji w systemie
ELIXIR zapewnione jest przez zastosowanie najnowocześniejszych
standardów
kryptograficznych
gwarantujących
integralność
komunikatów i niezaprzeczalność nadawcy. Na przełomie 1999 i 2000
roku przedstawiona została bankom oferta oparta na nowym systemie
zarządzania certyfikatami kluczy publicznych o nazwie SZAFIR.

Szybkość transferu – dzięki zastosowaniu elektronicznej formy
przesłanych dokumentów oraz komputerowej ich obróbce, system
ELIXIR oferuje znaczną szybkość transferu środków pieniężnych
rozliczanych za jego pośrednictwem. Rozliczenie następuje tego samego
dnia w najbliżej sesji rozliczeniowej. Elektroniczna postać przesyłanych
zleceń i wykorzystanie teletransmisji umożliwia wielokrotne rozliczanie
wzajemnych zobowiązań banków w ciągu dnia.

Podpis elektroniczny – uwiarygodnia operację i zwiększa ich
bezpieczeństwo,

Monitoring – podgląd wyników sesji rozliczeniowych stwarzający
warunki do poprawy efektywności zarządzania finansami banków.
Centrale banków mogą zlecać pracowania monitoringowe i korzystać ze
szczegółowych informacji w zakresie przebiegu rozliczeń dotyczących
zamawiającego,

Korzyści ekonomiczne – eliminacja transportu i obróbki dokumentów
papierowych redukuje prawdopodobieństwo opóźnień spowodowanych
np.: złymi warunkami drogowymi, czy awariami środków transportu i
28
prowadzi do obniżenia ryzyka i kosztów. System ELIXIR przystosowany
został do przyjmowania przetworzonych (w komunikat elektroniczny)
poprzez system IMBIR dokumentów papierowych.
Różnice między systemem ELIXIR a systemem SYBIR

- Banki dostarczają do systemu ELIXIR, pojedyncze transakcje nie zaś przesyłki
tak jak odbywało się to w systemie SYBIR,

- dzięki elektronicznej transmisji danych unika się czasochłonnego transportu
dokumentów, co przyspiesza cykl rozliczeniowy,

- w systemie ELIXIR są trzy cykle (sesje) rozliczeniowe, a w SYBIR-ze był
tylko jeden,

- banki mają możliwość bieżącego podglądu swojej pozycji w systemie, co
zmniejsza ryzyko braku wystarczających środków pieniężnych na ich
rachunkach w momencie dokonywania rozrachunku międzybankowego.
Poniższy schemat przedstawia zasadę wymiany zleceń płatniczych w systemie ELIXIR
pomiędzy centralą KIR S.A. a centralami banków oraz BRIR .
SCHEMAT 4 Wymiana zleceń płatniczych w systemie ELIXIR
ODDZIAŁ
BRIR
BRIR
ODDZIAŁ
CENTRALA KIR S.A.
CENTRALA
NBP
BANKU
CENTRALA
BANKU
LEGENDA:
transmisja on- line
zbiory dostarczone na dyskietce
Źródło: Strona Krajowej Izby Rozliczeniowej www.kir.com.pl
29
Metody zabezpieczenia transakcji w systemie ELIXIR
W systemie ELIXIR jak wcześniej wyjaśniano transakcje wymieniane pomiędzy
oddziałami banków a KIR S.A. występują jedynie w postaci elektronicznych danych.
Taki sposób komunikowania się między stronami wymaga zapewnienia integralności
przesyłanych danych oraz elektronicznego potwierdzenia tożsamości nadawcy
informacji.
Taki
poziom
bezpieczeństwa
gwarantuje
zastosowanie
podpisu
elektronicznego. W systemie ELIXIR podpis taki jest automatycznie dołączany do
każdego bloku z transakcjami przesyłanymi między uczestnikami systemu a KIR S.A.
Tworzenie takiego podpisu elektronicznego odbywa się w następujący sposób.
Każdy uczestnik systemu ELIXIR generuje, przy pomocy odpowiedniego urządzenia
kryptograficznego, unikalną parę kluczy: klucz prywatny oraz klucz publiczny. W celu
złożenia cyfrowego podpisu pod danymi, szyfruje on swoim kluczem prywatnym skrót
dokumentu. Otrzymany wynik szyfrowania wraz z danymi przesyła do odbiorcy.
Odbiorca wiadomości w celu zweryfikowania wiarygodności otrzymanej informacji
wykorzystuje klucz publiczny nadawcy.
Wszystkie dane dotyczące zbiorczych transakcji dla danego Uczestnika
przesyłane pomiędzy KIR S.A. a Centralą Uczestnika są dodatkowo szyfrowane.
Nadawca, którym w tym przypadku jest KIR S.A., przed wysłaniem informacji generuje
jednorazowy klucz sesyjny, którym szyfruje dane. Jednocześnie, aby przekazać w
bezpieczny sposób klucz sesyjny, którym posłuży się odbiorca do odszyfrowania
danych, szyfruje go kluczem publicznym odbiorcy, czyli Centrali Uczestnika. Aby
odszyfrować dane, odbiorca swoim kluczem prywatnym odszyfrowuje klucz sesyjny.
Następnie otrzymanym kluczem sesyjnym odszyfrowuje otrzymaną wiadomość.
Przykładowe pliki
Transakcje przykładowe
Uznanie
110,20060708,1021,79800116,79900340,"779800116-2440-136-1","79900340-17503170-4",Auspol|Polsko-Austriacka
4",Foksiewicz
z
Adam|00-423
Sp
z
o.o.|00-950
Warszawa|ul
testowa|Test nr 1","","","51","Pozycja 1"
30
Warszawa|ul.
Szajnochy
juhasa74",79900340",Transakcja
Uznanie dla ZUS
120,20060708,15600,7980016,10101023,"",10101023-26-139-51","Kowalski
Jan
|ul.Retmana 7| 00-950 Kilece","",,10101023,"5260300517|212345678901234|
d00000000|TAB1234567890","","","54"
Zwrot uznania
190,20060708,411070,79800116,,"79800116-3173-132-2","79900470-28756-1328",Westa|Handel Hurtowy Idetaliczny","Flora - Firma Handlowa"|00-950 Warszawa|ul.
Kwiatowa 76",,,79900470,"Transkacja Testowa|Test1","","Odrzucenie przelewu|brak
Rachunku","55200302050000222","Pozycja nr 5"
Zlecenia obciążeniowe z podgrupy 21n (wymagające potwierdzenia)
210,20060708,11100,79800116,,"79800116-13-250","77900340-28756-13289",Piwosz
??321/TXT/F-RA
Zenon,,79900340,"?NIP?5260300517/IDP/346758A234S1111|
ZA
MC
VII|BONIFIKATA
5%
ZA
KORZYSTANIE
Z
POLECENIA ZAPŁATY","","","01",""
Reakcja na zlecenie obciążeniowe wymagające potwierdzenia
231,,,79800116,,,,,,,,,,?ODM/04,0020030205001001200302040001112,,
Jak widać w przykładowych transakcjach zastosowano tu zarówno małe jak i duże
litery. W aplikacji systemowej ELIXIR nie ma to żadnego znaczenia choć banki stosują
przeważnie duże litery.
2.2. SORBNET – system rozliczeń wysokokwotowych
System SORBNET został uruchomiony w marcu 1996 r. Zastąpił on działający
od kwietnia 1993 r. system SORB. System SORB spełniał wszystkie podstawowe
wymogi systemu RTGS (Real Time Gross Settlement), lecz nie był on w pełni
31
efektywny, ponieważ banki mogły składać zlecenia płatnicze wyłącznie na nośniku
papierowym lub dyskietce. Od grudnia 1998 r. wszystkie banki mogą składać zlecenia
drogą elektroniczną co umożliwia nam system SORBNET.
System SORBNET jest systemem rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym,
tzn. każda pojedyncza transakcja wprowadzona do systemu jest rozliczana
indywidualnie,
po wprowadzeniu jej do systemu.
Do tej pory za pośrednictwem systemu SORBNET dokonywane było rozliczenie
transakcji na rynku międzybankowym, lecz od niedawna wykorzystywany jest także do
rozliczeń wynikających z transakcji papierami wartościowymi przeprowadzanymi przez
Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.
Od roku 2002 w systemie tym dodatkowo rozliczane są wszystkie zlecenia
składane przez klientów banków o wartości równej lub większej niż 1 000 000 zł (z
wyłączeniem zleceń na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, oraz płatności na
rachunki organów podatkowych, które niezależnie od kwoty będą kierowane do
systemu rozliczeń ELIXIR.
Dzięki rozliczeniom transakcji wysokokwotowych – rozliczenia brutto w czasie
rzeczywistym – znacznie skraca się czas rozliczenia pojedynczej transakcji, Uznanie
rachunku beneficjenta jest możliwe już w kilkadziesiąt minut od momentu obciążenia
rachunku zleceniodawcy. Oznacza to, iż w porównaniu do rozliczeń za pośrednictwem
systemu ELIXIR, bezpośrednio czas realizacji zostaje skrócony nawet kilkakrotnie.
Zlecenia wysokokwotowe kierowane są bezpośrednio do rozliczeń w systemie w
sposób automatyczny.
Funkcjonowanie systemu SORBNET
System SORBNET dostępny jest dla swoich uczestników w godzinach od 7:30
do 18:00, jednak zlecenia klientowskie mogą być przesyłane tylko do godziny 16:00.
Wyjątek tutaj stanowią zlecenia płatnicze, które dotyczą banków uczestniczących w
porozumieniu międzybankowym w sprawie zasad współpracy miedzy bankami a
korespondentami. Mogą być one przesyłane do godziny 17:00. Po godzinie 18:00
komunikaty nie są już akceptowane.
32
Trzeba także wiedzieć, iż komunikaty przesyłane między bankami a NBP w
systemie SORBNET są szyfrowane oraz opatrywane podpisem elektronicznym w celu
zapewnienia poufności, autentyczności i niezaprzeczalności nadania.
Środowisko przetwarzania transakcji w systemie SORBNET
Zlecenia płatnicze, które chcą nadać banki do systemu SORBNET przesyłane są
pocztą elektroniczną. W przypadku awarii systemu, banki mogą przekazywać swoje
zlecenia płatnicze na dyskietce lub na nośniku papierowym (również telefaksem).
Zlecenia, które dostarczone są na nośniku papierowym wymagają zarejestrowania w
Narodowym Banku Polskim, zaś klientowskie zlecenia płatnicze w drodze awaryjnej
muszą być dostarczone wyłącznie na dyskietce zabezpieczonej.
„Przy przesyłaniu zleceń drogą elektroniczną wykorzystuje się technologię
klient/serwer poprzez system poczty elektronicznej X – 400 w sieci Bankowego
Przedsiębiorstwa Telekomunikacyjnego TELBANK S.A. System ten pracuje w
środowisku UNIX; komunikaty tworzone są zgodnie ze standardem EDIFACT.”23
Procedury Rozrachunku w systemie SORBNET
„System SORBNET zapewnia dokonywanie rozrachunku brutto w czasie
rzeczywistym poprzez rachunki bieżące banków prowadzone w Narodowym Banku
Polskim. W systemie realizuje się zlecenia płatnicze składane przez banki, NBP,
KDPW, oraz KIR. Banki mogą dokonywać tylko operacji uznaniowych poprzez
przesyłanie zleceń obciążających ich własne rachunku, a NBP, KDPW i KIR są
upoważnione przez banki do przesyłania zleceń uznaniowych obciążających rachunki
banków.”24 W tym przypadku rozliczeń, rozliczenia , które wystawiane są przez
Krajową Izbę rozliczeniową mają najwyższy priorytet, następne co do ważności mają
rozliczenia wystawione przez NBP, a następnie zlecenia „KDPW”25. Zlecenia
23
System płatniczy w Polsce,. Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa, październik
2002.
24
System płatniczy w Polsce. Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa, październik
2002.
25
KDPW – Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. pełni on funkcję izby rozliczeniowej i
centralnego depozytu dla papierów wartościowych notowanych na GWP (Giełda Papierów
Wartościowych) oraz CeTO. KDPW przedstawia zlecenia płatnicze do rozrachunku pieniężnego, który
następują na rachunkach banków prowadzonych w NBP. System płatniczy w Polsce. Wydawnictwo
NBP, Warszawa październik 2002.
33
wystawiane przez banki mają najniższy priorytet. Rozrachunek pozycji netto, odbywa
się w trzech sesjach rozliczeniowych tak samo jak w systemie ELIXIR i w tych samych
godzinach. Jeśli zaś chodzi o rozrachunek pozycji netto przesyłach przez KDWP
dokonuje się go w systemie SORBNET w pięciu sesjach rozrachunkowych w ciągu
dnia. W zależności od dostępności środków pieniężnych banków zlecenia są
realizowane niezwłocznie lub umieszcza się w centralnej kolejce do czasu
zgromadzenia środków, które wystarczą do ich realizacji. Płatności z kolejki rozliczane
są automatycznie, gdy dostępne są tylko środki pieniężne, zgodnie z priorytetem
wystawcy i numerem zlecenia.
Poniżej przedstawiono dwie tabele, które mówią jak na przełomie lat 1996 –
2001 przedstawiały się dane statystyczne dla zleceń płatniczych obsługiwanych w
systemach SORBNET oraz ELIXIR.
Tabela 2. Zlecenia płatnicze obsługiwane przez wybrane międzybankowe systemy
rozliczeń środków pieniężnych: liczba transakcji (w mln)
1996
1997
1998
1999
2000
2001
0,37
0,45
0,49
0,46
0,52
0,54
124,31
202,6
257,39
334,66
435,96
517,37
ELIXIR
6,82
13,73
39,99
130,35
189,37
271,29
Zlecenia uznaniowe
6,82
13,73
39,98
130,31
189,37
269,51
SORBNET (RTGS)
Zlecenia uznaniowe
System KIR
Zlecenia obciążeniowe
nie dot.
nie dot.
0,00
0,04
0,25
1,78
- polecenia zapłaty
nie dot.
nie dot.
0,00
0,04
0,25
0,96
- czeki
nie dot.
nie dot.
w tym:
nie dot.
nie dot.
nie dot.
0,82
Współczynnik koncentracji
SORBNET (RTGS)
23,0%
25,7%
24,3%
25,5%
28,5%
30,5%
ELIXIR
68,6%
65,5%
53,1%
52,6%
51,4%
49,2%
34
Źródło : System Płatniczy w Polsce. Wydawnictwo NBP , październik 2002.
Tabela 3 Zlecenia płatnicze obsługiwane przez wybrane międzybankowe systemy
transferu środków pieniężnych : wartość transakcji (w mld zł)
1996
1997
1998
1999
2000
2001
1926,94
3014,45
4895,65
6551,37
9805,93
13496,92
System KIR
954,29
1380,63
2015,69
3022,68
3839,09
4561,07
ELIXIR
124,07
413,19
1177,61
2398,04
3359,31
4256,45
Zlecenia uznaniowe
124,07
413,19
1177,58
2397,69
3357,47
4253,17
3,28
SORBNET (RTGS)
Zlecenia uznaniowe
Zlecenia obciążeniowe
nie dot.
nie dot.
0,03
0,35
1,84
- polecenia zapłaty
nie dot.
nie dot.
0,03
0,35
1,84 b.d
- czeki
nie dot.
nie dot.
w tym:
nie dot.
nie dot.
nie dot.
b.d
Współczynnik koncentracji
SORBNET (RTGS)
32,4%
30,8%
35,5%
34,1%
40,9%
47,0%
ELIXIR
36,6%
52,1%
47,0%
53,0%
54,2%
56,8%
Źródło : System Płatniczy w Polsce. Wydawnictwo NBP , październik 2002.
2.3. System ELIXIR jako Backup systemu SORBNET
Obydwa systemy zarówno, ELIXIR jak I SORBNET są systemami działającymi
na komputerach w danym środowisku programowym. Czasami z różnych przyczyn
zależnych i niezależnych od nas bywa tak, iż następuje awaria systemu lub łączności.
Jeżeli nastąpiła by taka sytuacja w centrali NBP, iż nie było by możliwości wysłania
transakcji systemem SORBNET, ponieważ nastąpiła awaria to wszystkie transakcje,
które powinny być wczytane bezpośrednio do tegoż systemu, banki mogą przesłać
poprzez system ELIXIR. Ograniczeniem, które wskazywało na przesyłanie transakcji
systemem SORBNET a nie systemem ELIXIR jest kwota. Kwota w strukturze pliku
35
powinna mieć do piętnastu znaków, lecz jeśli chodzi o kwotę to ograniczenie jest do
1 000 000 złotych. Jednakże jest zalecenie, aby powyżej tej kwoty wysyłać transakcje
systemem SORBNET. System ELIXIR jednak przepuści takie transakcje ale banki
muszą pamiętać i sprawdzić czy mają pokrycie na rachunku NBP tak aby taka
transakcja mogła być zrealizowana. Jeśli zdarzyłoby się, że tego pokrycia nie ma
wystąpi wówczas brak rozrachunku sesji i zostanie uruchomiony w tym przypadku
proces gwarancji rozrachunku.
Banki stosując się do zaleceń nie wysyłają transakcji poprzez system ELIXIR w
kwocie przewyższającej 1 000 000 złotych tylko wysyłają je systemem SORBNET.
Lecz gdy zaistniałaby sytuacja awarii systemu SORBNET nie ma żadnych
przeciwwskazań, aby takie transakcje można było wysłać poprzez system ELIXIR.
Banki muszą w takiej sytuacji pamiętać o tym, aby mieć pokrycie na rachunku.
3. Rozliczenia krajowe w euro
W dniu 7 marca 2005 r. w Narodowym Banku Polskim został uruchomiony
nowy system płatności wysokokwotowych w euro. Decyzja o uruchomieniu takiego
systemu spowodowało wejście Polski do Unii Europejskiej. Równolegle został także,
wdrażany nowy system płatności niskokwotowych w euro. Oba te systemy wywodzą
się od dwóch głównych systemów rozliczeniowych w kraju. System Narodowego
Banku Polskiego nosi
nazwę SORBNET - EURO zaś drugim systemem
rozliczeniowym jest EuroELIXIR w Krajowej Izbie Rozliczeniowej S.A.
3.1. System EuroELIXIR
Charakterystyka systemu
System EuroELIXIR w zakresie o rozliczeń krajowych, funkcjonuje w oparciu o
rozrachunek
netto.
„Tak
więc,
podobnie
do
rozliczeń
złotowych
w systemie ELIXIR, na zakończenie sesji rozliczeniowej Izba wylicza salda netto. W
rozliczeniach z systemem STEP2 kompensata nie występuje z uwagi na wysyłanie i
odbieranie zleceń w ramach odrębnych sesji rozliczeniowych. Harmonogram
36
funkcjonowania systemu zakłada dla rozliczeń krajowych dwie sesje dziennie oraz po
jednej sesji dla otrzymanych i wysłanych zleceń transgranicznych”26.
W systemie EuroELIXIR płatności transgraniczne muszą spełniać ściśle
określone warunki:

wysokość kwoty przelewu nie może być większa niż 12,500 euro (50,000 euro
od 2006 roku)

dozwolona jest tylko opcja kosztów dzielonych SHA (Share).
Dla zleceń krajowych nie ma ustalonej górnej granicy kwoty dla pojedynczych
zleceń, natomiast możliwe jest także wykorzystanie wszystkich opcji kosztów (SHA,
BEN, OUR).
System EuroELIXIR w większości funkcjonuje w oparciu o stronę techniczną
wykorzystywaną przez system ELIXIR. Można powiedzieć, iż jest to kopia systemu
ELIXIR. Dzięki temu pozwoliło to Izbie na ograniczenie kosztów uruchomienia
nowego systemu.
Do systemu w charakterze uczestników bezpośrednich przystąpiły 34 banki. W
2005 roku system rozliczył ponad 544 tysięcy transakcji w tym ponad 419 tys. W
relacja transgranicznych. Wartość rozliczonych transakcji wyniosła 2 mld euro. Liczna
rozliczonych transakcji stale wzrasta, najszybciej w zakresie transakcji wysyłanych za
granicę, których udział był dotychczas niewielki przede wszystkim ze względu na
długotrwały
proces
dostosowywania
systemów
informatycznych
banków.
W
rozliczeniach transgranicznych najwięcej transakcji wysyłanych jest do Niemiec, Włoch
i Holandii, a otrzymywanych z Niemiec Holandii, Belgii i Austrii.
Oznaczenie komunikatów wymiennych w systemie EuroELIXIR
Oznaczenia grup komunikatów są identyczne jak w systemie ELIXIR.
Dokładnie opisano te grupy w punkcie „Zasady działania systemu ELIXIR”. Różnica
jest taka, iż grupa komunikatów w systemie EuroElixir jest tylko jedna i zaczyna się na
cyfrę 3nn.
Grupa 3 n (zlecenia uznaniowe w euro)
1 – dokument uznaniowy transgraniczny (wysyłany do systemu STEP2)
2 –dokument uznaniowy transgraniczny (otrzymany z systemu STEP 2)
26
www.euroelixir.kir.com.pl
37
3 – krajowy dokument uznaniowy
8 – dokument uznaniowy odrzucony przez system STEP 2
9 – zwrot krajowego dokumentu uznaniowego
Różnica oznaczenia komunikatu pomiędzy systemem EuroELIXIR a systemem ELIXIR
jest taka, iż w komunikatach uznaniowych w euro nie występuje trzecia cyfra.
Budowa komunikatów w systemie EuroELIXIR
Komunikaty w systemie EuroELIXIR zbudowane mogą być w dwóch formach.
Pierwsza nazywa się plikiem w formacie MT103, który występuje w sieci SWIFT.
Budowa tegoż komunikatu (MT103) zbudowana jest z bloków. Każdy blok zaczyna się
znakiem otwarci nawiasu klamrowego, numeru bloku i znakiem dwukropka (np. {1:), a
kończy znakiem zamknięcia nawiasu klamrowego. Bloki zaś nie są oddzielone
separatorami. Z punktu widzenia systemu, plik w formacie MT103 musi posiadać blok
1, 2, 4 są one obowiązkowe zaś pozostałe bloki są opcjonalne. W aplikacji centralnej
systemu EuroElixir sprawdzana jest tylko zawartość bloku 4, ponieważ jest to blok z
najważniejszymi oraz szczegółowymi informacjami potrzebnymi dla innego banku.
Poniżej przedstawiono przykładową budowę bloku 1, 2, 4
Blok 1 (Basic Header Block)
Blok zbudowany jest w następujący sposób:
{<identyfikator
bloku><identyfikator
aplikacji><identyfikator
<LT identyfikator><numer sesji><numer sekwencyjny>}
gdzie:
Nazwa pola
Zawartość
<identyfikator bloku>
1
<identyfikator
aplikacji>
F:
<identyfikator serwisu> 01
Adres SWIFT: - nadawcy dla
komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C, lub - odbiorcy dla
komunikatów wyjściowych z
<LT identyfikator>
EuroELIXIR-C
38
serwisu>
<numer sesji>
Dla komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C wartość ignorowana, dla
komunikatów wyjściowych z
EuroELIXIR-C pole wypełniane zerami.
<numer sekwensyjny>
Dla komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C wartość ignorowana, dla
komunikatów wyjściowych z
EuroELIXIR-C pole wypełniane zerami.
Blok 2 (Application Header Block)
Budowa tego bloku zależy od tego, czy dotyczy on komunikatów wejściowych czy
wyjściowych z EuroELIXIR-C.
Dla komunikatów wejściowych do EuroELIXIR-C blok 2 jest zbudowany w
następujący sposób:
{<Identyfikator
odbiorcy><Piorytet
bloku><Identyfikator
we/wy><Typ
komunikatu><Potwierdzenie
komunikatu><Adres
wysłania><Czas
wysłania>}
Nazwa pola
Zawartość
<identyfikator bloku>
1
<identyfikator aplikacji> F:
<identyfikator serwisu> 01
Adres SWIFT: - nadawcy dla
komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C, lub - odbiorcy dla
komunikatów wyjściowych z
<LT identyfikator>
EuroELIXIR-C
<Numer sesji>
Dla komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C wartość ignorowana, dla
komunikatów wyjściowych z
EuroELIXIR-C pole wypełniane zerami.
<Numer sekwencyjny>
Dla komunikatów wejściowych do
EuroELIXIR-C wartość ignorowana, dla
komunikatów wyjściowych z
EuroELIXIR-C pole wypełniane zerami.
39
notyfikacji
Dla komunikatu wychodzącego z EuroElixir-C blok 2 ma następującą budowę:
{<Identyfikator bloku><Identyfikator we/wy><Typ komunikatu><Czas nadania
u nadawcy><MIR><Data><Czas><Priorytet komunikatu>}
Nazwa pola
<Identyfikator bloku>
<Identyfikator we/wy>
<Typ komunikatu>
<Czas nadania u
nadawcy>
Zawartość
2:
O
103
Czas nadania u nadawcy (GGMM)
<MIR>
Data otrzymania komunikatu (RRMMDD): dla komunikatów transgranicznych - data
komunikatów otrzymanych przez STEP 2, dla komunikatów krajowych i odrzuconych w
STEP2 - data przebiegu rozliczeniowego w
STEP 2. Adres SWIFT nadawcy. Numer sesji
(pole wypełnione zerami). Numer
sekwencyjny (pole wypełnione zerami).
<Data>
Data (RRMMDD): - dla komunikatów
transgranicznych - data utworzenia
komunikatów przez STEP 2, - dla
komunikatów krajowych i odrzuconych w
STEP2 - data autoryzacji komunikatów
<Czas>
<Priorytet komunikatu>
Czas (GGMM) - dla komunikatów
transgranicznych - godzina utworzenia
komunikatów przez STEP2, - dla
komunikatów krajowych i odrzuconych w
STEP2 - godzina autoryzacji.
N
Blok 4 (Text Block)
Blok 4 zaczyna się znakiem powrotu karetki CR i znakiem wysuwu linii LF, a kończy
znakiem „-„. Każda etykieta składa się z dwóch cyfr lub cyfr i litery oraz jest
poprzedzona i zakończona dwukropkiem „:”
{<Identyfikator bloku><CRLF>
<Separator
etykiety><Etykieta><Separator
etykiety><CRFL>
........
40
etykiety><Zawartość
<Separator
etykiety><Etykieta><Separator
etykiety><Zawartość
etykiety><CRFL>
-}
gdzie:
Nazwa pola
<Identyfikator bloku>
<Etykieta>
<Separator etykiety>
<Zawartość pola>
Zawartość
4:
np., 52a; 70
:
Zawartość zależy od etykiety
Etykiety mogące wystąpić w bloku 4 (w części zmiennej komunikatu).
ETYKIETA
20
23B
23E
26T
32A
33B
36
NAZWA CZŁONU
Numer referencyjny
Bankowy kod operacji
Kod instrukcji
Kod typu komunikatu
Data waluty/Waluta/Kwota
Waluta/Kwota
Kurs wymiany
Zleceniodawca
NAZWA PODCZŁONU
LINIA1 1: Numer rachunku
LINIA 2: Identyfikator BIC
50A
lub
LINIA 1: Numer rachunku
LINIA2: Nazwa i adres
LINIA1 1: Identyfikator strony
LINIA 2: Identyfikator BIC
50K
52A
lub
Instytucja zleceniodawcy
LINIA1 1: Identyfikator strony
LINIA 2: Nazwa i adres
LINIA1 1: Identyfikator strony
LINIA 2: Identyfikator BIC
LINIA1 1: Identyfikator strony
LINIA 2: Identyfikator BIC
LINIA1 1: Numer rachunku
LINIA 2: Identyfikator BIC
52D
56A
Instytucja pośrednicząca
57A
Instytucja finansowa
Klient adresat
59A
lub
LINIA 1: Numer rachunku
LINIA2: Nazwa i adres
59
41
70
71A
71F
71G
72
77B
80
81
Pole tytułem
Szczegóły dotyczące opłat
Opłaty po stronie wysyłającego
Opłaty po stronie otrzymującego
Informacje międzybankowe
Raport regulujący
Dowolny tekst
Informacje rozliczeniowe
Waluta, kwota
Waluta, kwota
Dla wyżej przedstawionych ilustracji budowy bloków 1, 2, 4 załączono przykładowe
pliki w formacie MT103.
Zlecenie krajowe
transakcja I gdzie występują opcjonalnie bloki 1 oraz 2.
{1:F01XYZXPLXTAXXX}{2:|103ABCAPLXTAXXXN}{4:
:20:DF03200410000045
:23B:CRED
:32A:041102EUR12500,00
:50K:/PL02798001160000222200007777
ANNA KOWALSKA
UL. BEREZY 16
POZNAŃ POLSKA
:57A:ABCAPLXT
:59:/PL57799003401234123412341234
JADWIGA KUNICKA
UL. DWERNICKIEGO 17 M 43
WARSZAWA POLSKA
:70:FAKTURA VAT NR 125
:71A:SHA
-}
42
II transakcja jest tylko z blokiem 4, który jest blokiem, obowiązkowym.
{4:
:20:DF03200410000046
:23B:CRED
:32A:041102EUR12500,00
:33B:PLN60875
:36:4,87
:50K:/PL02798001160000222200007777
:57A:ABCAPLXT
:59:/PL57799003401234123412341234
KONIKI SP ZOO
UL. POLINEZYJSKA 32A
POZNAŃ POLSKA
:70:FAKTURA NR 111
:71A:SHA
-}
Zlecenie transgraniczne
transakcja I gdzie występują opcjonalnie bloki 1 oraz 2.
{1:F01XYZXPLXTAXXX}{2:|103GEBABEBBAXXXN}{4:
:20:BC23852WE47
:23B:CRED
:32A:041103EUR735,27
:33B:EUR735,27
:50K:/PL02798001160000222200007777
ANNA KOWALSKA
UL. BEREZY 16
POZNAŃ POLSKA
:57A:GEBABEBB
:59:/BE33310119674646
43
:70:/RFB/RENTAL OCT07
:71A:SHA
-}
II transakcja jest tylko z blokiem 4 który jest blokiem, obowiązkowym.
{4:
:20:BC23852WE48
:23B:CRED
:32A:041103EUR1800,00
:33B:EUE1800,00
:50K:/PL02798001160000222200007777
ANNA KOWALSKA
UL. BEREZY 16
POZNAŃ POLSKA
:59:/BE33310119674646
VIRGINIA REUTERS
RUE DU LAMBERTE 51
1033BRUSSELS
:70:/RFB/RENTAL OCT07
:71A:SHA
-}
Jak wcześniej napisano w systemie EuroELIXIR można używać dwóch form plików.
Drugą formą jest forma przecinkowa pliku.
Dla zleceń krajowych przedstawia się ona tak:
331,050117,"560,42",77301015,18700006,0,0,"BRWAPLW0","WELAPLP0","","","","
","","K/PL88773010151111222233334444|TESTY BRIR","
/PL07187000060000010109780020|TEST
TEST","TEŚCIK","","12","","CRED","BRRR/?","","EUR560,42","","SHA","",""
44
zaś dla zleceń transgranicznych tak:
311,050118,"5,27",77301015,0,0,0,"BRIRPL01","SMCTFR20","","","ABRIRPL01","",
"","K/PL88773010151111222233334444|BRIRĄĄŁŁŚ4567890123456789012345|UL
TESTY 16 4567890123456789012345|TESTY POLSKA4567890123456789012345|
4AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA4","/FR2130077029000000
100000X07|SOCIeTE MARSEILLISE/S|
RUE DU LAMBERTE 51 0123456789012345|1033BRUSSELS
Rozrachunek wyników rozliczeń detalicznych z systemu EuroELIXIR i STEP – 2.
Do podstawowych funkcji systemu EuroELIXIR zalicza się

- rozliczanie transakcji krajowych w euro na takich samych zasadach jak
obecnie funkcjonującym systemie ELIXIR,

- przesyłanie transakcji w euro wysyłanych do systemu STEP – 2 i
odbieranych z niego przez uczestników,

- dystrybucję pomiędzy uczestnikami płatności w euro kierowanych ze
strefy euro za pośrednictwem NBP, który pełni funkcję tzw. entry point.

rozliczanie pomiędzy uczestnikami innych płatności kierowanych do
lub otrzymanych z strefy euro, analogicznie do rozliczeń krajowych.
Zasady przeprowadzania sesji rozrachunkowej systemu EuroELIXIR dla
płatności krajowych w euro są takie same jak dla rozrachunku płatności w złotych
rozliczanych w systemie ELIXIR. Sesje rozrachunkowe systemu EuroELIXIR dla
płatności transgranicznych w euro są zsynchronizowane z godzinami rozliczeń systemu
STEP – 2, którego bezpośrednim uczestnikiem jest NBP. Rozrachunek płatności
transgranicznych kierowanych do systemu STEP – 2 i z niego przeprowadzany jest
poprzez rachunek NBP w Banku Włoch i rachunek EBA Clearing w EBC. Rozrachunek
ten odbywa się w dwóch etapach. W pierwszym etapie środki wynikające ze zleceń
płatniczych wysyłanych przez polskie banki w danym dniu z EuroELIXIR do STEP – 2
są zablokowane tego samego dnia na rachunkach tych banków w systemie SORBNET –
EURO. Właściwe obciążanie rachunków banków w systemie SORBNET – EURO
następuje bezpośrednio na początku następnego dnia tj. o godzinie 7.00. do godziny
7.10 w tym dniu NBP przekazuje ww. środki na rachunek RBA w EBC. Drugi etap ma
45
miejsce po godzinie 16.30, kiedy EBA prześle na rachunek NBP w Banku Włoch środki
wynikające ze zleceń transgranicznych kierowanych do polskich banków z systemem
STEP – 2 do systemu EuroELIXIR. Dopiero w tym momencie NBP może uznać
rachunki banków w SORBNET – EURO z tego tytułu.
Harmonogram przebiegu sesji rozliczeniowych w systemie EuroElixir.
Przebiegi międzybankowe i międzyoddziałowe sesji rozliczeniowej w euro:
Przebieg I zlecenia krajowe

-
otwarcie
wejścia
–
od
godziny 16.00
poprzedniego
dnia
rozliczeniowego,

- zamknięcie wejścia – o godzinie 9.30 w dniu rozliczeniowym,

- przetwarzanie – od godziny 9.30 do 10.00,

- sesja rozliczeniowa – od godziny 10.00 do 10.30,

- wyjście – od godziny 10.00

- udostępnianie raportów – po rozrachunku w NBP zgodnie z § 23 ust.
1 pkt. 1/(sesja poranna) po godzinie 11.30, zaś po przeprowadzeniu
gwarancji rozrachunku po godzinie 12.15.
Przebieg II zlecenia krajowe

-
otwarcie
wejścia
–
od
godziny
9.30
poprzedniego
dnia
rozliczeniowego,

- zamknięcie wejścia – o godzinie 16.00 w dniu rozliczeniowym,

- przetwarzanie – od godziny 16.00 do 16.30,

- sesja rozliczeniowa – od godziny 16.30 do 16.45,

- wyjście – od godziny 17.30

- udostępnianie raportów – po rozrachunku w NBP zgodnie z § 23 ust.
1 pkt. 1/(sesja popołudniowa) i dokonaniu blokady w NBP zgodnie z §
23 ust. 1 pkt. 2/(blokada środków) po godzinie 17.30, zaś po
przeprowadzeniu gwarancji rozrachunku po godzinie 18.00.
46
Przebiegi rozliczeniowe dla zleceń transgranicznych
Przebieg dla zleceń przychodzących ze STEP2;

otwarcie wejścia –od godziny 9.30 w dniu rozliczenia,

zamknięcie wejścia – o godzinie 11.30 w dniu rozliczenia,

przetwarzanie – od godziny 11.30 do 12.00

sesja rozliczeniowa – od godziny 12.00 do 12.30

wyście – od godziny 13.00

udostępnianie raportów technicznych – po godzinie 13.00.
Przebieg dla zleceń wychodzących od STEP2

otwarcie wejścia –o godzinie 16.00 dnia poprzedzającego dzień
dokonania blokady,

-uwzględnienie zleceń w rozliczeniach – od godziny 13.00 w
dokonaniu blokady,

zamknięcie wejścia – o godzinie 16.00 w dniu dokonania blokady,

przetwarzanie – od godziny 16.00 do 16.30

sesja rozliczeniowa – od godziny 16.30 do 16.45

wyście – od godziny 17.30

udostępnianie raportów technicznych – po dokonaniu blokady w NBP
zgodnie z § 23 z ust. 1 pkt. 2/(blokada środków), po godzinie 17.30, zaś
po przeprowadzeniu gwarancji rozrachunku po godzinie 18:00.
„System EuroELIXIR jest rozwiązaniem nowoczesnym i uniwersalnym,
pozwalającym na obsługę płatności w euro i spełnienie wymogów europejskich w tym
zakresie po kosztach niższych, niż w rozwiązaniach alternatywnych. Atutami w
porównaniu
do
bankowości
korespondencyjnej
jest
także
skrócenie
rozliczeniowego i korzyści związane z kompensatą zleceń krajowych.”27
27
www.euroelixir.kir.com.pl
47
cyklu
Poniżej przedstawiono dane statystyczne za rok 2005, które mówią o liczbie
banków zarejestrowanych w systemie EuroELIXIR, przeprowadzonych transakcjach
uznaniowych oraz wartościach obrotów na przełomie miesięcy maj, czerwiec, lipiec.
Tabela 4 Dane statystyczne dotyczące liczby zarejestrowanych baków w systemie
EuroELIXIR
Liczba banków zarejestrowanych
MIESIĄC
Liczba oddziałów
zarejestrowanych
bezpośrednich
pośrednich
Maj
34
6
2 240
Czerwiec
34
6
2 240
Lipiec
33
7
2 240
Źródło : www.euroelixir.kir.com.pl
Tabela 5. Dane statystyczne dotyczące transakcji uznaniowych ogółem
Transakcje uznaniowe ogółem
MIESIĄC
Liczba dni
rozliczeniowych
krajowe
transgraniczne
wysłane
transgraniczne
otrzymane
Maj
41 410
28 461
66 610
22
Czerwiec
33 711
28 755
68 306
22
Lipiec
31 202
30 361
67 401
21
Źródło : www.euroelixir.kir.com.pl
48
Tabela 6. Dane statystyczne dotyczące wartości obrotów ogółem
Wartość obrotów ogółem (w tys. euro)
MIESIĄC
krajowe
transgraniczne
wysłane
transgraniczne
otrzymane
suma
Maj
205 123
176 766
281 679
663 578
Czerwiec
198 329
179 536
260 315
638 180
Lipiec
175 454
195 897
253 922
624 274
Źródło : www.euroelixir.kir.com.pl
Usługi SWIFT
W kwietniu 2005 r. KIR S.A., reagując na potrzeby środowiska bankowego,
zaoferowała nowe usługi w zakresie SWIFT Service Bureau. Usługa ta wykorzystuje na
potrzeby systemu EuroELIXIR infrastrukturę informatyczną oraz przyznany Krajowej
Izbie Rozliczeniowej S.A. przez organizację S.W.I.F.T. SCAL status Service Bureau.
Status ten Izba uzyskała w czerwcu 2004 r. na potrzeby wymiany transakcji płatniczych
z europejską izbą rozliczeniową STEP – 2. Usługi SWIFT polegają na pośrednictwie
Izby w elektronicznym przesyłaniu komunikatów pomiędzy siecią SWIFTNet a
siedzibą banku wraz z możliwością korzystania, ze stanowiska zastępczego,
umożliwiającego tworzenie komunikatów SWIFT w siedzibie KIR S.A., a następnie
przesłanie ich za pośrednictwem infrastruktury teleinformatycznej Izby do sieci
SWIFTNet. Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A., oferuje również usługę HelpDesk w
zakresie weryfikacji poprawności teletransmisji danych do/z sieci SWIFTNet.
Oferta SWIFT Service Bureau skierowana jest do banków oraz instytucji
finansowych, które nie są jeszcze użytkownikami tegoż systemu, lecz w najbliższym
czasie planują rozpocząć działalność związaną z wymianą komunikatów swiftowych w
ramach bankowości korespondencyjnej. SWIFT Service Bureau w trybie dostępu
podstawowego umożliwia przesyłanie i odbieranie komunikatów z sieci SWIFTNet
przy wykorzystaniu własnej infrastruktury łącznie z dostępem awaryjnym i usługą
Disaster Recovery.
49
Do końca 2005 roku umowy na korzystanie z tej usługi podpisały cztery banki
krajowe.
3.2. System SORBNET - EURO
Zgodnie z decyzją prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 10 lipca 2003 r.
zostały rozpoczęte prace nad systemem SORBNET – EURO. Decyzja ta określała
strategię rozwoju systemu SORBNET. Zakładała ona miedzy innymi:

- utrzymanie i rozwój obecnego systemu SORBNET w złotych do czasu
przystąpienia Polski do strefy euro,

- przygotowanie na bazie systemu SORBNET i uruchomienie najpóźniej
w 2005 r. systemu SORBNET – EURO, który będzie rozliczał płatności
w euro i uczestniczył pośrednio w systemie TARGET w ramach opcji 4.
Powyższa decyzja została podjęta po szczegółowym przeanalizowaniu decyzji
Rady Zarządzającej Europejskiego Banku Centralnego (EBC) z dnia 24 października
2002 r. w sprawie możliwości uczestniczenia przez kraje akcesyjne, na zasadach
dobrowolności, w systemie TARGET aż do momentu wejścia do UE. Uwzględniono
także otrzymane przez NBP opinie polskich banków, KIR S.A. oraz KDPW S.A.,
wskazujące na potrzebę szybkiego stworzenia w Polsce systemu RTGS w euro.
Założenie, więc było takie, iż system SORBNET – EURO będzie kopią
funkcjonującego od 1999 r. systemu, SORBNET dla płatności w złotych, z tym, że w
systemie SORBNET – EURO będą prowadzone rachunki euro. W porównaniu z
systemem SORBNET dodatkowo zostały uwzględnione w nim:

- rozwiązania, które umożliwiają przekazywanie przez banki do NBP
zleceń, które dotyczą płatności transgranicznych, (czyli płatności, które
są między naszym krajem a innym bankiem zagranicznym),

- połączenia z wybranym bankiem centralnym ze strefy euro dla
przekazywania płatności transgranicznych poprzez system TARGET.
Najistotniejszym działaniem Narodowego Banku Polskiego było wybranie
banku centralnego ze strefy euro jako korespondenta – pośrednika w połączeniu
systemów
SORBNET – EURO oraz TARGET, który zaoferowałby dogodne warunki połączenia
oraz zainteresowany byłby współpracą z NBP. Do rozmów przystąpiło pięć banków
50
centralnych ze strefy euro, do których NBP wysłał zapytanie ofertowe. Przy
dokonywaniu wyboru wzięto pod uwagę następujące z punktu widzenia naszego banku
centralnego; kryteria oceny:

- wpływ danej propozycji na czas realizacji projektu

- zakres dodatkowych usług np. możliwość monitorowania rachunku,
zarządzania nim, sposób w jaki zostanie zapewniona płynność NBP,

- wysokość kosztów, które Narodowy Bank Polski musiałby ponieść w
związku z uczestnictwem w danym systemie,

-możliwość utrzymania przyjętego rozwiązania już po uruchomieniu
Jednolitej Wspólnej Platformy (Single Shared Platforms - SSP), która
byłaby głównym elementem przyszłego systemy TRAGET 2.
Po rozpatrzeniu ofert pięciu banków centralnych według powyższych kryteriów,
najwyższą ocenę otrzymał Bank Włoch. Z dniem 19 grudnia 2003 r. Zarząd NBP podjął
decyzję o wybraniu Banku Włoch jako banku korespondenta pomiędzy systemem
SORBNET – EURO a systemem TARGET.
Zasady uczestnictwa w systemie SORBNET – EURO
Zasady przeprowadzania rozrachunków międzybankowych w euro w systemie
SORBNER – EURO określa Zarządzenie nr 6/2004 Prezesa Narodowego Banku
Polskiego z dnia 20 kwietnia 2004 r. W sprawie sposobu przeprowadzania
rozrachunków międzybankowych (Dz. Urz. NBP nr 3, poz. 7 z póz. zm.). Zgodnie z
tym Zarządzeniem uczestnikami systemu (podmiotami, które mają uprawnienia do
posiadania rachunku w tym systemie i składania do niego zleceń płatniczych) mogą
być:

- Narodowy Bank Polski

- Bank krajowy

- Instytucja kredytowa

- oddział instytucji kredytowej oraz banku zagranicznego posiadającego
rachunek bankowy w euro w centrali NBP – w rozumieniu prawa
polskiego uwzględniającego Dyrektywę 2000/12/WE, z wyłączeniem
instytucji pieniądza elektronicznego, zdefiniowanej w Dyrektywie
2000/46/WE
51

- instytucja świadcząca usługi rozliczeniowe lub rozrachunkowe, między
innymi pośrednik rozliczeniowy, nadzorowana przez właściwe władze i
posiadająca rachunek bankowy w euro w Centrali NBP (obecnie takimi
instytucjami są KIR S.A. oraz KDPW S.A.).
Warunki otwierania i prowadzenia przez Narodowy Bank Polski rachunków banków w
euro określa z kolei uchwała nr 20/2004 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia
22 kwietnia 2004 r w
„Sprawie warunków otwierania i prowadzenia rachunków
banków przez NBP (Dz. Urz. NBP nr3, poz. 6 z póz. zm.).
Wykaz podstawowych funkcji realizowanych przez system SORBNET - EURO
System SORBNET – EURO realizuje następujące funkcje:

- prowadzenie rachunków bieżących w euro, rachunków pomocniczych
KDPW S.A. i KIR S.A. oraz kont własnych NBP,

-
realizacja
przepływem
zleceń
płatniczych
i
komunikatów
informacyjnych pomiędzy uczestnikami a NBP,

- zarządzanie kolejką zleceń oczekujących na realizację w dniu bieżącym
lub w dniach następnych,

- rozrachunek płatności z systemów zewnętrznych, takich jak KDPW i
EuroElixir,

- obsługa kredytu w ciągu jednego dnia (intraday) jak w systemie
SORBNET, przy założeniu możliwości korzystania z niego do
wysokości limitu uzgodnionego z EBC,

- połączenie z NBP z Bankiem Włoch w celu przekazywania płatności
transgranicznych poprzez system TRAGET,

-inne funkcje zgodne z określonymi przez EBC wymaganiami
uczestnictwa w systemie TARGET

- przekazywanie danych z systemu do hurtowni danych do celów
statystycznych,

- rejestracja informacji o zleceniach płatniczych dla Centralnego
Inspektora Informacji Finansowej,

- monitorowanie stanu środków własnych NBP na rachunku w Banku
Włoch,

- administrowanie systemu.
52
Dni i godziny pracy systemu SORBNET – EURO.
DNI: od poniedziałku do piątku z wyłączeniem następujących dni wolnych od
rozrachunku w systemie TARGET:

- Nowy Rok

- Wielki Piątek

- Poniedziałek Wielkanocny

- 1 maja

- Boże Narodzenie

- 26 grudnia
GODZINY:

- zlecenia międzybankowe
7.00 – 18.00,

- zlecenia klientowskie
7.00 – 17.00.
Architektura systemu SORBNET – EURO
Patrząc na system pod względem informatycznym, składa się on z następujących
elementów:

-
modułów
bankowych
(tj.
aplikacji
SORBNET_BW),
wykorzystywanych przez banki oraz KDPW S.A.

- modułu SAWT (Szybka Warstwa Transportowa) w NBP,

- modułu centralnego w NBP.
Poniższy schemat przedstawia architekturę systemu SORBNET – EURO
SCHEMAT 5. Struktura systemu SORBNET - EURO
53
54
Rodzaje zleceń realizowanych w systemie SORBNET – EURO
W systemie SORBNET – EURO składane są uznaniowe zlecenia płatnicze. Są
to zlecenia krajowe i transgraniczne. Zlecenia te składają banki we własnym imieniu
bądź swoich klientów, obciążając własny rachunek w systemie. Dodatkowo NBP, KIR
S.A. oraz KDPW S.A., poza składaniem podobnych zleceń, które obciążają ich
rachunki, maja prawo, na podstawie odpowiednich upoważnień banków, do składania w
imieniu banków zleceń obciążających rachunki bieżące banków w zakresie określonym
w tych upoważnieniach.
Jak już wcześniej napisano banki mogą składać w systemie uznaniowe zlecenia
płatnicze krajowe i transgraniczne w euro, które dotyczą:

- krajowej płatności międzybankowej lub klientowskiej na rzecz innego
banku krajowego albo klienta,

- krajowej płatności międzybankowej lub klientowskiej na rzecz NBP
albo klienta NBP bądź na rzecz KDPW S.A.

- transgranicznej płatności międzybankowej lub klientowskiej na rzecz
banku uczestniczącego w innym systemie RTGS, będącym częścią
systemu TARGET, albo jego klienta.
KIR S.A. jako pośrednik rozliczeniowy ma prawo wystawić zlecenia płatnicze
dotyczące:

- wzajemnych zobowiązań i należności banków, wynikających z
rozliczeń krajowych płatności detalicznych w systemie EuroELIXIR
(pozycje netto),

- transgarnicznych płatności w euro przekazywanych poprzez system
EuroELIXIR do systemu STEP-2 od momentu przystąpienia NBP do
systemu STEP -2 (pozycje brutto).
Przychodzące zlecenia transgraniczne docierają do systemu SORBNET – EURO
za pośrednictwem Banku Włoch i mogą dotyczyć takich płatności jak:

- transgraniczna płatność banku zagranicznego (lub jego klienta) na rzecz
banku krajowego lub jego klienta albo na rzecz KDPW S.A.

- transgarniczna płatność banku zagranicznego (lub jego klienta) na rzecz
NBP lub jego klienta np. pozyskanie przez NBP kredytu intraday z
obszaru euro na płatność EBA Clearing na rzecz NBP z tytułu należności
dla polskich banków uczestniczących w systemie STEP – 2.
55
System TARGET
„System TARGET stworzony został w celu usprawnienia funkcjonowania
międzybankowych systemów płatności i rozrachunku na obszarze Unii Europejskiej.
Ma to z kolei służyć pogłębieniu procesów integracyjnych na rynku pieniężnym euro i
tym samym prowadzeniu polityki pieniężnej Europejskiego Systemu Banków
Centralnych. TARGET, obejmując 15 krajowych systemów RTGS z krajów UE oraz
mechanizm płatniczy Europejskiego Banku Centralnego, jest czymś więcej niż
zwykłym systemem płatności.”28 System ten świadczy usługi płatnicze na terenie całej
UE, pokonując granice między poszczególnymi krajowymi systemami płatności. Jest on
dostępny dla ponad 34 tys. banków i innych instytucji kredytowych z terenu całej UE.
Jak wiadomo został on utworzony głównie z myślą o usprawnieniu obrotu dużymi
płatnościami. Europejski Bank Centralny nie określił minimalnej kwoty transakcji, jaka
może być przez niego zrealizowana, dlatego też mniejsze instytucje finansowe mogą
korzystać z jego usług i oferować swym klientom korzystniejsze warunki w zakresie
międzynarodowego obrotu płatniczego.
Już pierwsze miesiące funkcjonowania systemu TARGET pokazały, że traktuje
się go jako standardowy system do rozliczania dużych transgranicznych płatności w
euro. System TARGET poprawił efektywność oraz obniżył ryzyko działalności, dzięki
temu, iż analizuje on międzynarodowe płatności tak samo sprawnie, jak narodowe
systemy RTGS, które rozliczały dotychczas krajowe płatności.
„U progu wejścia w trzeci etap unii walutowej uczestnikom sektora finansowego
postawione zostały do dyspozycji dwa nowe systemy płatności rozliczające
transgraniczne transakcje - TARGET oraz Euro 1. Całkowicie zmieniło to sytuację w
europejskich obrotach płatniczych - wcześniej rozliczenia na terenie Europy odbywały
się w przeważającej większości poprzez wewnętrzne sieci bankowe bądź na zasadach
bankowości korespondenckiej. Oba te systemy od początku funkcjonowania
intensywnie konkurują ze sobą, a także z istniejącymi już wcześniej lokalnymi
systemami rozliczającymi transgraniczne płatności (np. EAF, PNS czy SEPI). Po
pierwszych 18 miesiącach funkcjonowania system TARGET rozlicza dziennie średnio
prawie 190 tys. płatności o łącznej wartości biliona euro, co wobec średniej z 1998 r.,
wynoszącej 650 mld euro, jest wynikiem imponującym i porównywalnym z
28
Artykuł, TARGET – system płatności strefy euro, Magdalena Dyngus, NBP,
www.NBP.pl/publikacje/banki_i_kredyty/2000_12/dyngus.html
56
amerykańskim systemem Fedwire.”29 Dzienne obroty systemu TARGET dwukrotnie
przewyższają obroty pozostałych systemów, a pojedyncza transakcja jest prawie
trzykrotnie większa.
Systemu TARGET cieszy się duża popularnością, zarówno pod względem
rozliczania płatności transgranicznych, a także krajowych, co potwierdza, że spełnia on
pokładane w nim nadzieje, które odpowiadają potrzebom sektora finansowego, dzięki
czemu system TARGET przyczynia się do usprawnienia przepływów kapitału na
obszarze Unii Europejskiej i zwiększa ich bezpieczeństwa. Pomaga to w tworzeniu
zintegrowanego rynku pieniężnego euro i wspiera jedność polityki monetarnej
eurosystemu.
Tabela 7. 15 krajowych systemów RTG
Krajowe systemy RTGS
Kraj
członkowski
Nazwa systemu
Agent rozrachunkowy
Banque Nationale de
Belgique/National Bank van
Belgie
Deutsche Bundesbank
Lokalizacja
Electronic large-value Interbank
Payment System (ELLIPS)
Bruksela
Euro Link System (ELS)
Frankfurt
Hellenic Real-time Money Transer
Express System (HERMES)
Bank of Greece
Ateny
Grecja
Servicios de Liquidacion del
Banco de Espana (SLBE)
Banco de Espana
Madryt
Hiszpania
Transers Banque de France (TBF) Banque de France
Paryż
Francja
Irish Real-time Interbank
Settlement System (IRIS)
Cental Bank of Ireland
Dublin
Irlandia
Sistema di regolamento lordo (BI REL)
Banca d'Italia
Rzym
Włochy
Luxembourg Interbank Payments
Systems (LIPS - Gross)
Banque centrale du Luxembourg
Luksemburg
Luksemburg
TOP
De Nederlandesche Bank
Amsterdam
Holandia
Austrian Real-time Interbank
Settlement System (ARTIS)
Oesterreichische Nationalbank
Wiedeń
Austria
Sistema de Pagamentos de
Grandes Transaccoes (SPGT)
Banko de Portugal
Lizbona
Portugalia
Bank of Finland (BoF)
Suomen Pankki
Helsinki
Finlandia
Danmarks EURO Betailings System (DEBES)
Danmarks Nationalbank
Kopenhaga
Dania
Riksbankens system for clearing
och avveckling (euro-RIX)
Sveriges Riksbank
Sztokholm
Szwecja
Clearing
House
Automated
Wielka
Payment System (CHAPS Euro)
Bank of England
Londyn
Brytania
SORBNET - EURO
Narodowy Bank Polski
Warszawa
Polska
Źródło : Załącznik nr 5 do Umowy w sprawie warunków otwierania i prowadzenia rachunku RTGS w
Belgia
Niemcy
systemie SORBNET - EURO
29
Jak wyżej na stronie 53 przypis 28.
57
Podsumowanie
Przełomowym momentem w dziejach rozliczeń międzybankowych było
uruchomienie Krajowej Izby Rozliczeniowej. Początkowo uruchomiła ona tylko jeden
system
rozliczeniowy SYBIR, którego
głównym
zadaniem było rozliczanie
dokumentów papierowych. System ten był dobry i służył izbie przez wiele lat, lecz
zaczęto myśleć nad szybszym systemem rozliczeń międzybankowych. W dniu 18
kwietnia 1994 r. Izba wdrożyła kolejny system ELIXIR, który zajął się elektronicznym
przelewem pieniądza w kwocie netto. Dzięki wprowadzeniu systemu ELIXIR Polska
wkroczyła do tych systemów bankowych na świecie, w których funkcjonują
elektroniczne rozliczenia międzybankowe. Wiemy już, iż zaletą tego systemu
przesyłania środków pieniężnych pomiędzy uczestnikami jest niski koszt, pewność,
bezpieczeństwo oraz elastyczność i jednolitość całego systemu.
Na ostateczny kształt systemów rozliczeniowych ma wpływ szereg czynników:
ustawodawstwo danego kraju, bank centralny, banki komercyjne czy choćby wejście
Polski do Unii Europejskiej. Narodowy Bank Polski oraz KIR S.A. dążąc do integracji z
systemami funkcjonującymi w krajach UE, wdroży dwa nowe systemy rozliczeniowe
SORBNET – EURO i EuroELIXIR, które obsługują przepływ pieniądza w strefie euro.
Dzięki tym systemom, Polska przygotowana jest pod tym względem do denominacji
złotówki w euro.
Dzięki postępowi w dziedzinie, jaką jest informatyka systemy rozliczeniowe
będą coraz lepsze coraz sprawniejsze a sesje rozliczeniowe w przyszłości mogą się
jeszcze bardziej skrócić. Już w dzisiejszych czasach trwa to tylko jeden dzień a samych
sesji jest po trzy dziennie jak w systemie ELIXIR i dwie w systemie EuroELIXIR. Już
teraz bardzo zauważalne jest wyparcie pieniądza papierowego przez pieniądz
elektroniczny, który jest niczym innym jak właśnie elektronicznymi przelewami z
jednego konta na drugie, plastikową karta płatniczą, dzięki której zaoszczędzamy
miejsca w portfelu oraz jego ciężkości. Widzimy go pod postacią cyferek na monitorze
bankomatu czy na indywidualnym koncie, gdy wejdziemy na stronę internetową
naszego banku, lecz dotknąć się go nie da.
Zawsze możemy zadać pytanie czy jest ktoś, kto wie ile procentowo jest
pieniędzy w obiegu papierowym. Bo w elektronicznych systemach rozrachunkowych na
pewno miliony, miliardy a nawet biliony.
58
BIBLIOGRAFIA
1. Drabowski E., Jaworski W, Krzyżkiewicz Z., Bankowość, PWE, Warszawa 1998.
2. Grzywacz J., Podstawy Bankowości: System Bankowy, Kredyty, Rozliczenia,
Ryzyko, Ocena Banku, Marketing, DIFIN, Warszawa 2002.
3. Jaworski W. L., Krzyżkiewicz Z., Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998.
4. Romanowski H., Obiekt bezgotówkowy, Zrzeszenie Pracowników Banku Polskiego,
Warszawa 1930.
5. Szczygielska E., Rozrachunki międzybankowe i międzyoddziałowe w krajowym
systemie bankowym, Kwantum, Warszawa 1998.
6. Talecka A., Niczyporuk P., Bankowość – system bankowy i usługi, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.
7. Wielogórska – Leszczyńska J., Rachunkowość w banku komercyjnym, Kwantum,
Warszawa 1995.
8. Rola NBP w zakresie nadzoru nad systemami płatności, NBP Departament
Komunikacji Społecznej, Warszawa 2004.
9. System płatniczy w Polsce,. Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
Warszawa, październik 2002.
10. Wyjaśnienie pojęć: Polecenie zapłaty, Czeki, Polecenie przelewu oraz Karty
płatnicze - „System Płatniczy w Polsce”, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2002.
11. Zarządzenie 7/92 Prezesa NBP z dnia 24 czerwca 1992 r.
12. Zarządzenie Prezesa NBP z dnia 11 grudnia 1992 r.
13. Zarządzeniu Prezesa NBP nr 5 z 06 maja 2002 r.
14. Zarządzenie Nr 6 6/2004, Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 20 kwietnia
2004 r.
ARTYKUŁY
15. T. Ołdakowski, KIR S.A dla wszystkich, Bank Miesięcznik Finansowo-bankowy
1993 r., Nr 4 str. 9-10.
16. TARGET – system płatności strefy euro, Magdalena Dyngus, NBP,
www.NBP.pl/publikacje/banki_i_kredyty/2000_12/dyngus.html
59
SPIS TABEL
1. Tabela 1. Struktura pliku do komunikacji między aplikacją oddziałową ELIXIR
a SIB............................................................................................................................25
2. Tabela 2. Zlecenia płatnicze obsługiwane przez wybrane międzybankowe systemy
rozliczeń środków pieniężnych: liczba transakcji (w mln)....................................34-35
3. Tabela 3 Zlecenia płatnicze obsługiwane przez wybrane międzybankowe systemy
transferu środków pieniężnych : wartość transakcji (w mld zł)..................................35
4. Tabela 4 Dane statystyczne dotyczące liczby zarejestrowanych baków w systemie
EuroELIXIR................................................................................................................48
5. Tabela 5. Dane statystyczne dotyczące transakcji uznaniowych ogółem...................48
6. Tabela 6. Dane statystyczne dotyczące wartości obrotów ogółem.............................49
7. Tabela 7. 15 krajowych systemów RTG.....................................................................57
60
SPIS SCHEMATÓW
1. SCHEMAT 1. Udziałowcy Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A.............................14
2. SCHEMAT 2. Struktura organizacyjna KIR S.A..................................................16
3. SCHEMAT 3. Rozliczenia dokumentów uznaniowych w systemie SYBIR.........18
4. SCHEMAT 4 Wymiana zleceń płatniczych w systemie ELIXIR..........................29
5. SCHEMAT 5. Struktura systemu SORBNET – EURO........................................54
61