Zdrowie seksualne kobiety a rak szyjki macicy

Beata Wróbel
ul. Południowa 43
41-300 Dąbrowa Górnicza
e-mail [email protected]
Rak szyjki macicy a seksualność.
Cervical cancer and sexuality.
Beata R. Wróbel
NZOZ “Dla Zdrowia Rodziny” Dąbrowa Górnicza
Streszczenie:
Proces diagnostyczny i terapeutyczny raka szyjki macicy oraz jego skutki uboczne
przebiegają w najtrudniejszej, bo intymnej sferze osobowości kobiety i jej partnera
seksualnego. Inicjacja, historia życia seksualnego, wystąpienie choroby, jej przebieg i
leczenie wymagają prowadzenia rozmowy i terapii w odpowiedzialny, pełen kultury i
wrażliwości sposób. Stanowi to trudność nie tylko dla pary, ale również dla personelu
medycznego.
W pracy przedstawiono następujące zagadnienia:
- związek wczesnej inicjacji seksualnej dziewcząt z późniejszym zachorowaniem na raka
szyjki macicy przez dojrzałe kobiety
- zdrowie seksualne kobiety i zdrowie/życie seksualne pary w przebiegu raka szyjki macicy
- rola czynnika męskiego w powstawaniu i rozprzestrzenianiu się choroby.
Zachorowanie na raka szyjki macicy wywiera bezpośredni niekorzystny wpływ na
zdrowie seksualne pary, ponieważ skutki choroby i jej leczenia zaburzają sferę seksualności
obojga partnerów. W procesie diagnostyczno – terapeutycznym istnieje potrzeba zwrócenia
szczególnej uwagi na sfery psychologiczną i seksualną, jako że oddziaływanie w tych
kierunkach w znaczący sposób poprawia wyniki leczenia kobiety i rokowanie powrotu do
zdrowia pary.
Słowa kluczowe: seksualność, zdrowie seksualne, rak szyjki macicy.
Abstract:
Diagnostic and therapeutic process of cervical cancer with its side effetcs
Proceeds in the most difficult, intimate sphere of a personality of a woman and her sexual
partner. Initiation, the history of sexual life, the disease’s occurance, its course and treatment,
requires holding a conversation and therapy in a responsible, cultural and sensitive
way. It is difficult not only for the couple but also for the medical staff.
In this paper the following matters have been presented:
1
- the connection between girls’ early sexual initiation with later being taken ill with a cervical
cancer by adult women
- sexual health of a woman and sexual life/health of a couple in the course of a cervical cancer
- the role of a man’s factor in arising and spreading the disease
Being taken ill with a cervical cancer exerts a direct unfavourable influence on sexual health
of a couple, because both parnters’ sexual sphere is much disturbed by the disease’s effects.
In a diagnostic – therapeutic process there is a need to draw a special attention to the
psychological and sexual spheres, because action towards these directions meaningfully
improves treatment’s results and prognosis for a couple’s recovery.
Key words: Sexuality, sexual health, cervical cancer
Wstęp:
Rak szyjki macicy jest chorobą związaną z aktywnością płciową. Charakterystyczne
dla obrazu choroby krwawienia kontaktowe związane są z czynnością seksualną. Leczenie
oraz jego skutki uboczne fizycznie uszkadzają narząd rodny, pochwę oraz srom, a psychicznie
zaburzają sferę seksualności kobiety i jej partnera seksualnego.
Rak szyjki macicy jest chorobą, do której powstania i rozprzestrzeniania dochodzi
przy współudziale partnerów seksualnych, a jej skutki odbijają się na jakości ich życia,
zdrowia seksualnego, reprodukcyjnego, jak również na sytuacji psychosocjalnej pary i
rodziny. Jednak problemy seksualne towarzyszące diagnostyce, leczeniu i jego powikłaniom
są stale niezauważane zarówno przez leczących jak i pracujących w zdrowiu publicznym
[1,2].
Co to jest seksualność?
Znaczenie słowa sex - płeć przez wieki zarezerwowane było do opisu płci człowieka
określanej na podstawie obecności lub braku zewnętrznych narządów płciowych u noworodka
i oficjalnego, metrykalnego zapisu tego faktu. Obecnie definicja płci opisuje różnice
anatomiczne i fizjologiczne między płciami, zachowania seksualne kobiety i mężczyzny.
Do połowy XX wieku aktywność seksualna utożsamiana była tylko z wystąpieniem
podniecenia seksualnego u mężczyzny, manifestującego się erekcją prącia. Po
przeprowadzeniu w połowie XX wieku badań nad zachowaniami seksualnymi człowieka,
które pokazały w całości mechanizm powstawania podniecenia seksualnego jak i jego rolę w
życiu człowieka, zapisano definicję seksualności [3]. Obecnie seksualność człowieka
definiujemy jako łączne występowanie: uczuć (feelings) i poczucia tożsamości osoby
(identity) w połączeniu z zachowaniami seksualnymi (sexual behaviour) [4].
Określenie „podniecenie seksualne” odnosi się do opisu zachowań seksualnych
kobiety i mężczyzny. Obejmuje ono wystąpienie podniecenia seksualnego i w jego
konsekwencji zmian w organizmie, prowadzących do odczuwania satysfakcji seksualnej oraz
prawdopodobnie orgazmu.
Zachowania seksualne człowieka wynikają z organizacji poziomów fenotypu
seksualnego. Pierwszy, podstawowy, zdeterminowany jest obecnością gonady żeńskiej lub
męskiej i jej aktywnością hormonalną, z czego wynikają różnice morfologiczne i
fizjologiczne oraz popęd seksualny jednostki. Na bazie hormonalnej i morfologicznej
rozwija się drugi poziom organizacji seksualnej, oparty na funkcjonowaniu mózgu jako
miejsca powstawania uczuć i emocji, skutkujących rozwojem indywidualnych różnic w
wyrażaniu seksualności człowieka [5].
2
Inicjacja seksualna jako czynnik ryzyka powstania raka szyjki macicy
Wiek inicjacji seksualnej i zachowania seksualne młodzieży w różnych
społeczeństwach, kulturach i religiach traktowane i oceniane są w odmienny sposób.
W Polsce z badań przeprowadzonych w 2005 roku wynika, że wśród młodzieży w wieku 18
lat co drugi chłopiec i co druga dziewczyna odbyli inicjację seksualną, co czwarty młody
człowiek miał 3 lub więcej partnerów seksualnych, a co piąty chłopiec i co czwarta
dziewczyna nie zabezpieczali się przed chorobami przenoszonymi drogą płciową [6].
Dla porównania w badaniach przeprowadzonych w Tajlandii w grupie badanych
nastolatków w wieku 13 -15 lat 62% mężczyzn i 19,3% kobiet doświadczało seksualnego
pożądania, a 19,1% mężczyzn i 4,7% kobiet przyznało się do odbycia pierwszego stosunku
seksualnego [7].
Badania przeprowadzone w Brighton pokazały, że średnia wieku chorych z rakiem
szyjki macicy obniżyła się z 50 lat w 1967 roku do poziomu 35 lat w 1977 roku. Natomiast
nieprawidłowe komórki znaleziono w rozmazach szyjkowych u 24 nastoletnich dziewcząt (5
u szesnastolatek, 2 u siedemnastolatek, 8 u 18-letnich, 9 u 19-letnich), a u 4 z nich został
potwierdzony histologicznie rak szyjki macicy [8].
Liczne retrospektywne analizy uwzględniają pierwszy stosunek seksualny jako
prawdopodobny czynnik ryzyka dla późniejszego rozwoju raka szyjki macicy. Ponieważ
jednak czynniki ryzyka są ze sobą związane, w świetle współczesnych badań nie jest jasne,
czy wczesny pierwszy stosunek seksualny jest niezależnym czynnikiem dla rozwoju
szyjkowej neoplazji. Sugeruje się, że strefa przekształceń w szyjce macicy jest szczególnie
podatna na uszkodzenie wirusem HPV, między menarche a szesnastym rokiem życia. W tym
okresie na obrzeżach strefy metaplazji, praktycznie na powierzchni szyjki macicy znajduje się
bardzo duża liczba niezróżnicowanych komórek, które są szczególnie wrażliwe na zakażenie
[7,9].
W chwili obecnej naukowcy zgadzają się, że głównym czynnikiem raka szyjki macicy
jest przetrwała infekcja wirusem HPV w grupach wysokiego ryzyka i/lub w obecności
czynników ryzyka [10,11,12]. Liczba nowych zakażeń maleje wraz z wiekiem, ale ryzyko
przejścia zakażenia w formę przetrwałą wzrasta wraz z wiekiem osoby zakażonej [13].
W oparciu o współczesną wiedzę w celu przeciwdziałania wzrostowi zachorowań
kobiet na raka szyjki macicy należy rozpoczynać wdrażanie działań profilaktycznych w
okresie dojrzewania przed rozpoczęciem współżycia seksualnego dziewcząt. Działania te
powinny obejmować:
- szczepienie zapobiegające zakażeniom HPV
- zobowiązanie kobiet inicjujących zachowania seksualne do wykonywania badań
cytologicznych [8].
- wykorzystanie czasu badań skriningowych do przekazania badanej kobiecie informacji na
temat rozwoju raka szyjki macicy [14].
- wykorzystanie współczesnej wiedzy w zakresie seksualności człowieka do organizowania
kampanii edukacyjnych w zakresie pierwotnej i wtórnej profilaktyki chorób przenoszonych
drogą płciową z uwzględnieniem infekcji wirusem HPV, nie tylko w grupach o
podwyższonych czynnikach ryzyka [10,15,16].
- informowanie o czynnikach zachorowania na raka szyjki macicy niezwiązanych z
zakażeniem HPV [17].
3
Zdrowie seksualne kobiet leczonych z powodu raka szyjki macicy
Zdrowie seksualne według WHO to integracja biologicznych, emocjonalnych,
intelektualnych i psychospołecznych aspektów życia seksualnego, koniecznych do
pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości.
Większość kobiet leczonych na raka szyjki macicy ma problemy ze zdrowiem
seksualnym z powodu ubocznych efektów przebytego leczenia, ale również z powodu
długotrwałego uczestnictwa w procesie diagnostycznym i terapeutycznym [11].
Podkreśla się znaczenie występowania stresu, na jaki narażona jest kobieta od
początku diagnozowania choroby. Z opublikowanych w 2008r. badań wynika, że:
- spontaniczny sex
- częstotliwość kontaktów seksualnych
- podniecenie seksualne
występują znamiennie statystycznie rzadziej u kobiet, u których rozpoznano raka szyjki
macicy w ciągu 6 miesięcy od momentu pierwszej wizyty. Spontaniczny sex oraz
częstotliwość kontaktów seksualnych pozostaje stale na niskim poziomie do dwóch lat od
momentu rozpoznania nowotworu [18].
Sugeruje się, aby pełną informację na temat zastosowanych metod diagnostyki i
leczenia otrzymywała para. Zwiększa to otwartość obojga na proces diagnostyczny i
terapeutyczny, daje akceptację dla leczenia i poprawia jego skuteczność [11,19].
Czynnikami behawioralnymi, wpływającymi na występowanie i współzależności raka
szyjki macicy w aspekcie profilaktyki, leczenia i rehabilitacji są:
- otwartość kobiet na wzięcie udziału w badaniu i technikach diagnostycznych
- czynniki wpływające na przestrzeganie wskazań do uczestnictwa w badaniach kontrolnych
- jakość życia i zdrowia seksualnego u kobiet od momentu rozpoznania do zakończenia
leczenia wraz z jego skutkami ubocznymi [20].
Świadomość choroby od chwili rozpoznania rzutuje na wszystkie składowe
seksualności kobiety i jej partnera [20,21].
Seksualność i jakość życia seksualnego kobiet chorych i leczonych na raka szyjki
macicy zależą od:
- pierwotnego zaawansowania choroby
- przyjętego sposobu leczenia
- jego skutków ubocznych [22,23].
Donovan i wsp. poddali badaniu grupę kobiet chorych (w chwili rozpoznania
klinicznie w stopniu 0 do II), u których leczenie zakończono przed/między rokiem a pięcioma
laty. Grupę kontrolną stanowiły zdrowe kobiety. Wykształcenie i wiek porównywalne były w
obu grupach. Wszystkie kobiety do chwili badania miały tylko jednego partnera, z którym
współżyły seksualnie. Kobiety badane były pod kątem zdrowia seksualnego, obecności zmian
w pochwie, jakości relacji partnerskiej, stosunku do zmian fizycznych i samoakceptacji
zmieniającej się seksualności.
Wyniki badań pokazały, że u kobiet chorujących na raka szyjki macicy znamiennie częściej
występuje:
- spadek zainteresowań seksualnych
- niski poziom satysfakcji seksualnej
- wzrost ilości dysfunkcji seksualnych.
Pojawiały się one po leczeniu w zależności od:
- czasu postawienia diagnozy
- zakończenia radioterapii
- relacji partnerskiej
- stosunku do zmian fizycznych
4
- obecności zmian w pochwie po leczeniu.
W rezultacie wpływu tych różnych przyczyn u około 50% badanych zaobserwowano zmiany
w zdrowiu seksualnym [24].
Frumovitz i wsp. objęli badaniem grupę kobiet chorych na raka szyjki macicy, której
część stanowiły kobiety leczone chirurgicznie radykalną histerektomią z usunięciem węzłów
chłonnych, a drugą część kobiety leczone radioterapią. Grupę porównawczą stanowiły zdrowe
kobiety, u których nigdy nie rozpoznano raka szyjki macicy i nie miały usuniętej macicy z
innych powodów. Wyniki pokazały, że kobiety leczone chirurgicznie mają mniej dysfunkcji
seksualnych niż kobiety leczone radioterapią, co więcej, kobiety, u których wykonano
radykalną histerektomię, fizycznie, mentalnie, emocjonalnie i seksualnie stanowiły tożsamą
grupę z grupą kontrolną zdrowych kobiet. W obu tych grupach nie wykazano różnic w jakości
życia (Quality of Life - QOL), w stanie psychosocjalnym oraz w funkcjonowaniu seksualnym
[25,26].
Poziom pożądania seksualnego, osiąganie orgazmu i doświadczanie przyjemności
orgazmicznej w grupach chorych i zdrowych kobiet są porównywalne, jednak kobiety po
leczeniu radioterapią manifestują znamiennie więcej dysfunkcji seksualnych [25, 27].
Porównanie jakości życia kobiet z rakiem szyjki macicy w odniesieniu do chorych na
inne rodzaje raka wykazują doświadczanie przez nie:
- ogromnego stresu z powodu pogorszenia zdrowia reprodukcyjnego
- zmniejszenia zainteresowania seksem
- prawdopodobnie większa skłonność do dysfunkcji seksualnych [22,24].
Tłem do rozwoju zaburzeń seksualnych, powodujących często u kobiet leczonych z
powodu raka szyjki macicy radioterapią rezygnację z seksu, są przetrwałe zmiany
anatomiczne i funkcjonalne w pochwie, występujące pod postacią:
- braku lub zaburzeń nawilżania pochwy przed stosunkiem
- krótkiej i nieelastycznej pochwy
- zaburzenia wrażliwości warg sromowych
- dyspareunii
- braku satysfakcji seksualnej [21,27,28].
Kobiety z rakiem szyjki w stopniu FIGO I-IIA leczone chirurgicznie i następnie
radioterapią mają jako powikłanie po leczeniu problemy z:
- defekacją
- mikcją
- seksualnością [27,29].
Chore leczone radioterapią wyrażają ogromną potrzebę korzystania z programu
informującego i rehabilitacyjnego w zakresie seksualności po leczeniu [20,30]. Zaleca się u
nich leczenie następowych zmian w pochwie oraz pomoc psychologiczną w zaakceptowaniu
zmian pochwowych [24].
Rehabilitacja seksualna kobiet leczonych z powodu raka szyjki macicy powinna
uwzględniać:
- wgląd w relację partnerską i rodzinną
- pomoc kobiecie w postrzeganiu siebie w dalszym ciągu życia jako istoty seksualnej
- pełne empatii omówienie problemów seksualnych z kobietą po radioterapii i jej partnerem.
Dyskusja z parą o możliwych dysfunkcjach w życiu seksualnym jest w chwili obecnej
rekomendowana na równi z miejscowym stosowaniem estrogenów, lubrykantów
nieestrogenowych i stosowaniem dylatatora [24,28], jednocześnie współczesne badania
pokazują bardzo wyraźny korzystny wpływ krótkoterminowej terapii psychoterapeutycznej
pary na ich zmniejszenie [30].
Kritcharoen i wspł. objęli badaniem związki mężczyzn z kobietami z rakiem
szyjki macicy. Oceniano:
5
- zaangażowanie partnerów w wykonywanie zadań zwyczajowo przypisanych płci
- jakość związku
- seksualność obojga przed postawieniem diagnozy i po zakończeniu procesu leczenia.
Wszystkie badane czynniki uległy niekorzystnej zmianie [31].
Wnioski płynące z coraz większej ilości badań poświęconych zagadnieniu zdrowia
seksualnego kobiet chorych na raka szyjki macicy sugerują, że powinny zostać podjęte
działania w celu jego poprawy [24,25].Sytuacja wymaga prowadzenia otwartej dyskusji
wśród kobiet z rakiem szyjki macicy, ich partnerami oraz pielęgniarkami onkologicznymi
[31]. Efektywna rozmowa z lekarzem o wczesnych i późnych efektach leczenia raka szyjki
macicy jest w znaczący sposób związana z mniejszym prawdopodobieństwem wystąpienia
problemów w sferze zdrowia seksualnego, zwłaszcza w terapii długoterminowej, szczególnie
że jatrogenne efekty leczenia mogą wystąpić nawet w trzy lata od jego zakończenia [29,32].
Zachowania seksualne mężczyzn a rak szyjki macicy
Rozprzestrzenianie się raka szyjki macicy drogą kontaktów płciowych skutkuje
koniecznością postawienia pytania, czy zachowania seksualne mężczyzn są czynnikiem
ryzyka wystąpienia choroby?
W wielonarodowościowych badaniach przeprowadzonych przez WHO w Tajlandii w
latach 1979-1988 zbadano 225 zamężnych kobiet chorych na inwazyjnego raka szyjki macicy
i 791zdrowych kobiet, stanowiących grupę kontrolną oraz mężów kobiet z obu grup. Kobiety
były zamężne jeden raz i miały kontakty seksualne tylko ze swoim mężem. 81% mężów
kobiet z rakiem i 66% z grupy kontrolnej przyznało się do kontaktów seksualnych z
prostytutkami.
Wyniki badań pokazały, że mężowie, którzy korzystali z usług prostytutek i
nieregularnie albo wcale nie używali prezerwatywy w czasie kontaktów seksualnych,
zwiększali ryzyko rozwoju inwazyjnego raka szyjki macicy, szczególnie jeżeli ich pierwszy
niezabezpieczony kontakt seksualny z prostytutką miał miejsce do dwudziestego roku życia.
Żony mężów, którzy w czasie pierwszych kontaktów seksualnych z prostytutką nie używali
prezerwatyw są dwukrotnie bardziej narażone na wystąpienie raka szyjki niż kobiety, których
mężowie nigdy nie mieli kontaktów seksualnych z prostytutką [33].
Wyniki najnowszych badań pokazują, że tylko liczba poprzednich partnerów jest
znacząco związana z rozwinięciem się zakażenia HPV i prawdopodobieństwem rozwoju raka
szyjki macicy [11]. Szczególnego znaczenia w tej sytuacji nabiera zachęcanie do
wykonywania regularnej oceny cytologicznej [34,35] oraz do protekcyjnego użycia
prezerwatywy w kontaktach ze wszystkimi nowymi partnerami seksualnymi, ponieważ chroni
ona kobietę przed infekcją nowymi typami wirusów, promuje regresję uszkodzenia CIN i
samowyleczenie infekcji HPV [36,37].
Dzisiejsza wiedza na temat czynnika męskiego w rozprzestrzenianiu się
onkogennych typów wirusa i rozwoju raka szyjki macicy jest niewystarczająca [38].
Uwzględniając jednak czynnik męski w przenoszeniu infekcji onkogennych typów
HPV należy z całą odpowiedzialnością prowadzić promocję zachowań seksualnych z użyciem
prezerwatywy jako prewencji pierwotnej wśród obojga płci - kobiet i mężczyzn, aby
ograniczyć zagrożenie dla zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego [6,35,39].
Podsumowanie
Działaniom profilaktycznym, diagnostyce i leczeniu raka szyjki macicy zbyt często
towarzyszy skrępowanie w mówieniu „ o tych sprawach” między partnerami seksualnymi, ale
6
również wśród lekarzy, co opóźnia rozpoznanie i pogarsza rokowanie. Rozmowa o
zachowaniach seksualnych pary w całym procesie diagnostyczno – terapeutycznym powinna
być prowadzona na odpowiednim poziomie wiedzy i kultury osobistej personelu
medycznego, szczególnie że wyniki kolejnych badań sugerują, iż chore z rakiem szyjki
macicy mają ogólnie pozytywne nastawienie w kierunku seksualności i zainteresowane są
osiąganiem seksualnej satysfakcji [40]. Wzmocnienie psychologicznego i seksualnego
aspektu zdrowienia kobiet znacząco wpływa na rehabilitację pacjentek i prognozowanie
efektów leczenia.
Piśmiennictwo:
1. Dixon FR, Milanova JM, Beusterien TF, [et al.]. Review of the economic and quality-oflife burden of cervical human papillomavirus disease. Am J Obstet Gynecol. 2007, 196, 206212.
2. Parikh S, Brennan P, Boffetta P. Meta-analisis of social inequality and the risk of cervical
cancer. Int J Cancer. 2003, 105, 687-91.
3. Bancroft J.The endocrinology of sexual arousal. J Endocrinol. 2005, 186, 411-427.
4. Wóbel B. Wyniki badania wybranych cech seksualności kobiet w związku małżeńskim.
Ginekol Pol. 2008, 79, 99-107.
5. Crews D. On the organization of indyvidual differences in sexual behavior. Am Zool.1998,
38, 118- 133.
6. Woynarowska B, Małkowska A, Tabak I. Zachowania seksualne młodzieży w wieku 16 i 18 lat w Polsce
w 2005 roku. Ginekol. Pol. 2006, 77, 667- 677.
7. Kanato M, Saranrittichai K. Early experience of sexual intercourse – a risk factor for cervical cancer
requiring specific intervention for teenagers. Asian Pac J cancer Prev. 2006, 7, 151-3.
8. Fay JA, Linehan JJ, Melcher DH. Cervical cancer in younger women. Lancet. 1978, 312,776-778
9. Reich O. [Is early first intercourse a risk factor for cervical cancer?]. Gynakol Geburtshilfliche Rundsch.
2005, 45, 251-6.
10. Bosch FX, Qiao Y-L and Castellsague X. Chapter 2 The epidemiology of human papillomavirus
infection and its association with cervical cancer. Int J Gynaecol Obstet.Suplement. 2006, 94, S8-S21.
11. Winer RL, Feng Q, Hughes JP, [et al.].Risk of female HPV acquisition from first
male sex partner significant. J Infect Dis. 2008, 197, 279-282.
12. Olejek A. HPV jako czynnik etiologiczny raka szyjki macicy. Ginekol Pol. 2008, 2,126132.
13. Zespół Ekspertów PTG. Rekomendacje Zespołu Ekspertów PTG dotyczące szczepienia przeciwko
zakażeniom HPV. Ginekol Pol. 2009, 80, 139 -146.
7
14. Waller J, McCaffery K, Nazroo J, [et al.]. Making sense of information about HPV in cervical
screening: a qualitative study. Br J Cancer. 2005, 92, 265-270.
15. Shepherd J, Weston R, Peersman G, Napuli IZ. Interventions for encouraging sexual lifestyles and
behaviours intended to prevent cervical cancer. Cochrane Database System Rev. 2007, CD001035.
16. Shepherd J, Peersman G, Weston R, [et al.]. Cervical cancer and sexual lifestyle:a systematic review of
health education interventions targeted at women.Health Educ Res. 2000, 15, 681-94.
17. Olejek A. Czynniki zachorowania na raka szyjki macicy niezwiązane z zakażeniem HPV.
Profilaktyka pierwotna i wtórna raka szyjki macicy, diagnostyka i leczenie. Red. Spaczyński
M, Kędzia W, Nowak-Markwitz Ewa. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne, Wielkopolskie
Towarzystwo Onkologii Ginekologicznej. Poznań, 2008, 135 – 137.
18. Hellsten C, Lindqvist PG, Sjostrom K, [et al.]. A longitudinal study of sexual functioning in women
referred for colposcopy: a 2-year follow up. BJOG. 2008, 115, 205-11.
19. Burns M, Costello J, Ryan-Woolley B. [ et al.]. Assessing the impact of late treatment
effects in cervical cancer: an exploratory study of women’s sexuality. Eur J Cancer Care
(Engl). 2007, 16, 364 – 72.
20. Basen-Engquist K, Paskett ED, Buzaglo J, [et al.]. Cervical cancer. Cancer. 2003, 98(9 Suppl), 2009-14.
21. Park SY, Bae DS, Nam JH, [et al.]. Quality of life and sexual problems in disease-free
survivors of cervical cancer compared with the general population.Cancer.2007,110, 2716-25.
22. De Groot JM, Mah K, Fyles A [i wsp.]. The psychosocial impact of cervical cancer among affected
women and their partners. Int J Gynecol Cancer. 2005, 15, 918-25.
23. Pelcastre-Villafuerte BE, Tirado-Gómez L, Mohar-Betancourt A, [et al.]. Cervical cancer:
a qualitative study on subjectivity, family, gender and health services. Reproductive Health
2007, 4, 2.
24. Donovan KA, Taliaferro LA, Alvarez EM, [et al.]. Sexual heath in women treated for cervical
cancer:characteristics and correlates. Gynecol Oncol. 2007, 104, 428-34.
25. Frumovitz M, Sun ChC, Schover LR, [et al.]. Quality of life and sexual functioning in cervical cancer
survivors. J Clin Oncol. 2004, 23, 7428-7436.
26. Wenzel L, DeAlba I, Habbal R, [et al.]. Quality of life in long- term cervical cancer survivors. Gynecol
Oncol. 2005, 97, 307-9.
27. Pieterse QD, Maas CP, ter Kuile MM, [et al.]. An observational longitudinal study to evaluate miction,
defecation, and sexual function after radical hysterectomy with pelvic lymphadenectomy for early – stage
cervical cancer. Int J Gynecol Cancer. 2006, 16, 1119-29.
28. Jensen PT.Gynaecological cancer and sexual functioning: Does treatment modality have
an impact? Seksologies. 2007, 16, 279-285.
8
29. Burns M, Costello J, Ryan-Woolley B, [et al.]. Assesing the impact of late treatment effects in cervical
cancer: an exploratory study of women’s sexuality. Eur J Cancer Care (Engl). 2007, 16, 364-72.
30. Carter J, Auchincloss S, Sonoda Y, [et al.]. Cervical cancer:issues of sexuality and fertility. Oncology
(Williston Park). 2003, 17, 1229-34.
31. Kritcharoen S, Suwan K, Jirojwong S. Perceptions of gender roles, gender power relationships,and
sexuality in Thai women following diagnosis and treatment for cervical cancer.Oncol Nurs Forum. 2005,
32, 682-8.
32. Lindau ST, Gavrilova N, Anderson D. Sexual morbidity in very long term survivors of vaginal and
carvical cancer: A comparison to national norms. Gynecol Oncol. 2007, 106, 413-418.
33. Thomas DB, Ray MR, Pardthaisong T, [et al.]. Prostitution, condom use, and Invasive Squamous Cell
Cervical Cancer in Thailand. Am J Epidemid. 1996, 143, 779-786.
34. Baay Marc FD, Verhoeven V, Peremans L, [et al.]. General practitioners’ perception of risk factors for
cervical cancer development: Consequences for patient education. Patient Education and Counseling. 2006,
62, 277-281.
35. Glasier A, Gulmezoglu AM, Schmid GP, [et al.]. Sexual and reproductive health: a matter of life and
death. Lancet. 2006, 368, 1595-1607.
36. Hogewoning CJ, Bleeker MC, van dev Brule AJ, [et al.]. Condom use promotes
regression of cervical intraepithelial neoplasia and clearance of human papillomavirus: a
randomized clinical trial. Int J Cancer. 2003, 107, 811-6.
37. Baldwin SB, Wallace DR, Papenfuss MR, [et al.]. Human papillomavirus infection in men
attending a sexually transmitted disease clinic. J Infect Dis. 2003, 187, 1064-70.
38. Van Hove RS, Hodgest FM. The carcinogenicity of smegma: debunking a myth. JEADV. 2006,
20,1046-1054.
39. Verhoeven V, Baay M, Colliers A, [et al.]. The male factor in cervical carcinogenesis: A questionnaire
study of men’s awareness in primary care. Prev Med. 2006, 43, 389-393.
40. Greenwald HP, McCorkle R. Sexuality and sexual function in long-term survivors of
cervical cancer. J Womens Health (Larchmt). 2008, 17, 955 – 63.
9