4-Rośliny lecznicze

Projekt Rośliny
Lecznicze
Autorzy: Przemysław Wójcik, Michał Warchoł, Jan Cierpiał, Kornel Tułacz,
Kacper Bielecki
WSTĘP
Rośliny lecznicze - najczęściej rośliny lądowe z
których pozyskuje się surowce zielarskie, zawierające
substancje czynne, stosowane w medycynie i
ziołolecznictwie. Z niektórych części tych roślin wyrabia
się lęki (np. z korzeni, łodyg, liści, kwiatów). Na świecie
poznano ok. 2500 gatunków roślin leczniczych. W Polsce
rośnie ich ok. 400, a w praktyce stosowanych jest ok. 200.
Zdecydowana większość z nich to rośliny naczyniowe,
nieliczne należą do paprotników, porostów i glonów.
Niektóre z gatunków ziół stosowane dawniej w ludowej
medycynie, obecnie nie są już używane.
Aloes
uzbrojony
(Aloe ferox Mill.) Gatunek drzewa pochodzący z południowej Afryki. Strefy mrozoodporności: 9-11. W Polsce
uprawiany w doniczkach głównie dla potrzeb leczniczych oraz jako roślina ozdobna.
Morfologia
Pokrój - sukulent o wysokości do 3 m, z rzadka do 5 m, o dużych mięsistych, obfitujących w sok, kolczasto
ząbkowanych liściach
Liście - szarozielone, długość do 1 m, wyrastające w pióropuszu na szczycie pnia.
Kwiaty – czerwono-pomarańczowe, o rurkowatym kształcie, o długości do 3,5 cm. Kwiatostany osiągają wysokość
do 80 cm.
Owoce - trzykomorowe, podłużne torebki.
Roślina lecznicza – miąższ aloesu zawiera wiele leczniczych składników. Przemysłowo produkuje się tzw. alonę,
ma ona nieregularny kształt brunatnych bryłek pokrytych zielonym pyłem. Produkuje się ją ze stężonego soku,
otrzymywanego przez nacięcie liści. Sok z liści i miazga liściowa są czasami skuteczne w leczeniu oparzeń.
Ponadto alona stymuluje produkcję żółci.
Ananas
jadalny
(Ananas comosus (L.) Merr.), nazywany także ananasem właściwym lub a. czubatym – gatunek rośliny uprawnej,
byliny z rodziny bromeliowatych (Bromeliaceae). W stanie dzikim występuje w Brazylii.
Morfologia
Łodyga - silnie skrócona, dorasta do 1,5 m.
Liście - długie, sztywne, kłujące, na łodydze ułożone spiralnie.
Kwiaty - Niepozorne, ciasno stłoczone w liczbie ok. 200 w kwiatostanie. Sześciodzielne, czerwono-fioletowe,
wyrastają w kątach ostrych przysadek.
Owoce - zwykle beznasienne jagody (powstają w wyniku partenokarpii), rzadko kwiaty zapylane są przez kolibry i
wówczas rozwijają się w nich drobne, twarde nasiona.
Roślina lecznicza – surowcem są owocostany i łodygi, z których w drodze ekstrakcji pozyskuje się mieszaninę
pięciu enzymów proteolitycznych określanych zbiorczo jako bromelina. Bromelina ma działanie przeciwzapalne,
przeciwobrzękowe, poprawia trawienie, działa antyagregacyjnie na płytki krwi. Właściwości te zostały
potwierdzone w badaniach klinicznych. Bromelina stanowi również jeden z podstawowych alergenów ananasa.
Alpinia
lekarska
(Alpinia officinarum Hance), nazywana także gałgantem chińskim lub gałgantem wielkim – gatunek roślin z
rodziny imbirowatych. Pochodzi z południowych Chin, Indochin i Tajwanu. Obecnie uprawiana również na
wschodnich wybrzeżach Indii, w Japonii i Antylach.
Morfologia
Łodyga - silnie skrócona, dorasta do 1,5 m.
Liście - długie, wąskolancetowate, osadzone pochwiasto.
Kwiaty - Zebrane w wiechy, drobne, korona zielonkawa, rurkowata u podstawy, wyżej dzwonkowata, trójłatkowa,
kielich biały, trzyząbkowy, słupek jeden, pręcik płodny jeden, dwa przekształcone w prątniczki, dwa
przekształcone w dużą, czerwonoplamą warżkę i jeden zupełnie zredukowany.
Owoce - czerwona, mięsista jagoda wielkości grochu, zawierająca trzy czarne nasiona o nieprzyjemnym zapachu i
gorzkim smaku.
Roślina lecznicza – nalewka na kłączach alpinii zalecana jest na poprawienie trawienia, bóle brzucha
spowodowane niestrawnością albo lekkim zatruciem pokarmowym, spowodowanym spożyciem ciężkostrawnych i
tłustych potraw. Ponadto także w stanach zapalnych żołądka i jelit, oraz w reumatyzmie.
Badian
właściwy
(Illicium verum Hook. f.) – gatunek rośliny zaliczany do obejmującej trzy rodzaje rodziny cytryńcowatych, w
niektórych systemach do monotypowej rodziny badianowatych (Illiciaceae) Pochodzi z południowo-wschodniej
Azji. Tam też jest uprawiany.
Morfologia
Liście - skórzaste, szerokolancetowate, o jasnozielonej barwie.
Kwiaty - białożółtawe lub zielonkawobiałe. Po zapyleniu wiążą się z nich owoce, które swym wyglądem
przypominają gwiazdy.
Owoce - Składają się najczęściej z 8 rozwiniętych, jednonasiennych mieszków, każdy długości 12–22 mm i 6–12
mm wysokości, gwiaździście ułożonych wokół krótkiej, centralnie umieszczonej, tępo zakończonej kolumelli.
Mieszki są kształtu czółenkowatego lub łódkowatego, o szarawobrunatnej powierzchni grzbietowej z widocznymi
szorstkimi kreskami.
Roślina lecznicza – działanie lecznicze tej rośliny przejawia się przede wszystkim w obrębie przewodu
pokarmowego, na który działa rozkurczowo, jednocześnie korzystnie wpływając na proces trawienia i
przyswajania przez organizm składników pokarmowych. Wspomnieć jeszcze należy o niewielkim działaniu
moczopędnym badianu, jak również o jego działaniu przeciwgrzybiczym i antybakteryjnym, oraz niewielkim
przeciwbólowym. Badian można stosować w leczeniu zaburzeń przemiany materii.
Arnika górska
(Arnica montana L.), nazwy ludowe; kupalnik górski, pomórnik, pomornik, tranek górski – gatunek rośliny z
rodziny astrowatych.
Morfologia
Łodyga - zielona, krótko omszona, prosta, osiąga 15-60 cm wysokości, wyrastająca z krótkiego kłącza. Na szczycie
łodygi jeden koszyczek i dwa po bokach (rzadziej cztery).
Liście - całobrzegie lub ząbkowane. Liście odziomkowe zebrane w rozetę, odwrotnie jajowate i wydłużone,
bardzo grube, bez ogonków, z nerwem głównym wyraźnie widocznym od spodu blaszki liściowej (pięciosiedmionerwowe). Liście łodygowe są mniejsze, zebrane w 1-3 pary, naprzeciwległe, trochę lepkie, 3-nerwowe,
siedzące, obejmujące łodygę.
Kwiaty - Koszyczek kwiatowy po rozpostarciu ma średnicę około 20 mm i głębokość około 15 mm. Osadnik
koszyczka składa się z 18–24 wydłużonych, lancetowatych okrywolistków o ostrym szczycie, ułożonych w 1 lub 2
rzędy. Są one długości około 8–10 mm, zielone i z widocznymi pod lupą na stronie zewnętrznej żółtawozielonymi
włoskami.
Owoce - Owłosiona niełupka o dł. 4–5 mm.
Roślina lecznicza – zewnętrznie na krwiaki, stłuczenia, obrzęki pourazowe, oparzenia, ukąszenia owadów a także
do płukania jamy ustnej. Koszyczki kwiatowe mają liczne substancje czynne o działaniu przeciwzapalnym,
przeciwreumatycznym i antyseptycznym. Stosowana wewnętrznie wzmacnia i uszczelnia ściany naczyń
krwionośnych, działa przeciwzakrzepowo oraz poprawia krążenie krwi.
Borówka
czarna
(Vaccinium myrtillus L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Roślina jest szeroko
rozprzestrzeniona w Azji, Europie i Ameryce Północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym i arktycznym. W Polsce jest
pospolita zarówno na nizinach, jak i w górach. Jest wykorzystywana szeroko jako roślina jadalna i lecznicza.
Morfologia
Łodyga - pod w postaci kłącza osiągającego maksymalnie 5,5 m długości, przy średniej długości wynoszącej 2 m. Węzły, z
których wyrastają rozgałęzienia kłącza lub pędy nadziemne, występują co 20–30 cm. Pędy nadziemne silnie rozgałęzione,
wzniesione do góry. Młodsze są zielone, trójkanciaste i ostrokrawędziste, starsze są wyoblone, szarobrązowe i szare
Liście - ulistnienie skrętoległe. Liście krótkoogonkowe. Blaszka jasnozielona, naga i cienka. Ma kształt podługowatojajowaty, na brzegach jest drobno piłkowana, na szczycie zaostrzona lub zaokrąglona, u nasady zbiegająca klinowato.
Osiąga zwykle od 1 do 1,5 cm długości, rzadko do 4 cm, szeroka jest zazwyczaj na 0,1–1,5 cm, rzadko do 3 cm.
Kwiaty - pojedyncze, rozwijają się z pączków na pędach tegorocznych, zwisają w kątach liści na szypułkach długości 3–5
mm. Kwiaty są 4- lub 5-krotne. Działki drobne, o długości 0,4–0,6 mm, zielone, nieco odgięte, czasem brak ich zupełnie.
Owoce - jagoda za młodu najpierw zielona, potem czerwona, ciemniejąca w miarę dojrzewania. Dojrzała jest czarna z
niebieskawym, woskowym nalotem. Osiąga średnicę do 6–10 mm. Zawiera ok. 20 nasion, które są brązowe, wydłużone, o
długości od 1 do 1,5 mm
Roślina lecznicza – działanie lecznicze przypisuje się przede wszystkim antocyjanom obecnym w owocach. Świeże owoce
mają działanie rozluźniające przy zaparciach i jednocześnie przeciwbiegunkowe. Zawarte w nich garbniki hamują
przepuszczalność błon śluzowych jelit, niszczą również drobnoustroje chorobotwórcze, antocyjany zaś wiążą w przewodzie
pokarmowym toksyny bakteryjne i inne szkodliwe związki, utrudniając ich wchłanianie.
Brzoza zwisła
(Betula pendula Roth) – gatunek drzewa z rodziny brzozowatych (Betulaceae Gray). Wymienia, brzoza zwisła na też
pod nazwami: brzoza zwisła, brzezina, brzoza biała. Występuje w chłodniejszych rejonach Azji i Europy oraz w
Afryce Północnej, rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata. W Polsce jest
pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
Morfologia
Pień - kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u
nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u
nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone
Liście – ciemnozielone na powierzchni górnej i jaśniejsze, zielonawoszare na powierzchni dolnej. Posiadają
charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie. Liście mają długość 5-7cm.
Kwiaty – kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami. Są podobne do kotek brzozy omszonej.
Owoce – orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2-3 razy szerszymi od orzeszków. Łuski owocowe są
trójklapowe. Klapki boczne, dłuższe od środkowej, są odgięte w dół.
Roślina lecznicza – działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy
obrzękach na tle krążeniowym, jako środek na porost włosów, a w medycynie ludowej – do wybielania skóry i
przeciw piegom. W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przy łuszczycy
stosuje się napar z liści, które zawierają szereg czynnych substancji, m.in. flawonoidy, garbniki, sole mineralne
Buk
zwyczajny
Buk pospolity, buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) – gatunek drzewa należący do rodziny bukowatych (Fagaceae
Dumort.). Występuje na przeważającej części kontynentu europejskiego. W Polsce pospolity, gatunek rodzimy.
Morfologia
Pień - dobrze widoczny przynajmniej do połowy korony, dalej dzieli się na potężne konary. Kora cienka, gładka,
popielatoszara. Z wiekiem staje się nieco szorstka, nigdy jednak nie bywa spękana i nie łuszczy się, może być
nieco falista lub porysowana. Młode pędy owłosione.
Liście – Skrętoległe, jajowate lub eliptyczne dorastające do 10 cm długości i 5 cm szerokości, całobrzegie lub
falisto ząbkowane (zwłaszcza na odroślach i siewkach). Z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od dołu jasne i
matowe. U nasady zwężone klinowato.
Kwiaty – Kwiaty męskie zebrane w pęczki zwisające na długich osadkach. Każdy kwiat składa się z 10–15 pręcików
i krótkiego czerwonobrunatnego okwiatu w kształcie rurki. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa, otoczone
czteroklapową okrywą, która w miarę dojrzewania drewnieje tworząc tzw. Miseczkę.
Owoce – Trójgraniaste, brązowe orzeszki nazywane bukwią z miękko owłosioną, zdrewniałą torebką – kupulą,
pękającą na drzewie. Mają do 2 cm długości
Roślina lecznicza – napar z liści zawierających kwasy fenolowe, saponiny i flawonoidy działa przeciwzapalnie i
odkażająco.
Bukwica
lekarska
Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska, czyściec lekarski (Stachys officinalis (L.) Trevis., syn. Betonica officinalis
L.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Labiateae). Występuje w Afryce Północnej (Algieria, Maroko,
Tunezja), w całej niemal Europie oraz na obszarach Azji o umiarkowanym klimacie. W Polsce jest średnio
pospolity.
Morfologia
Łodyga - wzniesiona, czterokanciasta, na ogół pojedyncza, owłosiona odstającymi włosami. Ma wysokość do 30–90
cm. Pod ziemią posiada krótkie, drewniejące kłącze, z którego każdej wiosny wyrasta część nadziemna,
obumierająca wraz z nastaniem jesiennych mrozów.
Liście – podłużnie jajowate, tępo zakończone, u nasady sercowate, karbowane, krótkoogonowe lub siedzące.
Kwiaty – na szczytach łodyg wyrastają kwiatostany w formie nibykłosów, zbudowane z wargowych
jasnopurpurowych kwiatów. Kielich dzwonkowaty z długimi, szydlastymi włoskami, korona o długości 12–16 mm, w
rurce korony wewnątrz brak pierścienia włosków.
Owoce – owoc pojedynczy, dwu- lub wielonasienny, zamknięty, suchy i rozpadający się. Rozpada się zwykle na
jednonasienne, zamknięte i niepękające rozłupki (często nazywane też owockami), w których elementy owocni
pozostają zrośnięte z nasieniem.
Roślina lecznicza – liście, ziele Herba Betonicae i kłącze. Zawiera m.in.: gorycze, betainę, cholinę, irodoid, śluz,
olejek eteryczny oraz (wyłącznie w liściach) prowitaminę A i witaminę C, sole mineralne. Działanie: odwar z
kłącza to dobry środek wymiotny, mający również zastosowanie w leczeniu zaburzeń trawienia i biegunek. Napar
z ziela to środek regulujący proces trawienia, zalecany pomocniczo w leczeniu żółtaczki.
Bylica
pospolita
(Artemisia vulgaris L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Rodzime obszary jego występowania to Europa,
znaczna część Azji oraz Algieria i Tunezja. Jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się również w innych rejonach
świata. W Polsce gatunek pospolity.
Morfologia
Łodyga - silnie rozgałęziona, osiąga wysokość 50–240 cm.
Liście – pierzastodzielne, z wierzchu ciemnozielone, od spodu białawe i filcowate, o odcinkach jajowatych lub
podłużnych, szerokości 0,2–1 cm, głęboko i dość rzadko piłkowanych.
Kwiaty – koszyczki – jajowate, szaro wełnisto owłosione, wielkości 3–4 mm, zebrane w gęste wiechy na szczytach
łodyg. Kwiaty żółtawe do czerwonobrązowych.
Roślina lecznicza – działa żółciopędnie i spazmolitycznie, piołun działa też odkażająco oraz jest środkiem przeciw
robaczym. Nalewkę z niego stosowano w bardzo niewielkich dawkach w bezsoczności i niedokwaśności soku
żołądkowego, niestrawności, niedostatecznym wytwarzaniu żółci i braku apetytu. Niegdyś stosowana w
ziołolecznictwie.
Babka
lancetowata
(Plantago lanceolata L.) – gatunek byliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae Juss.). Występuje w
stanie dzikim w niemal całej Europie, w Afryce północnej oraz w Azji zachodniej aż do Himalajów i jej części
środkowej. Jako gatunek zawleczony obecny jest w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej, na Hawajach, w
Australii i na Madagaskarze. W Polsce Pospolity.
Morfologia
Liście – długie, równowąskie, lancetowate, u nasady zwężone w rynienkowaty owłosiony ogonek, skupione są w
przyziemne rozety, mają 3–7 równoległych nerwów. Blaszka liściowa przeważnie całobrzega, rzadko z nielicznymi
ząbkami.
Kwiaty – z rozetek liściowych wyrasta jedna lub kilka bezlistnych szypułek kwiatostanowych o 5 głębokich
bruzdach. Szypułka jest prosto wzniesiona lub podnosząca się. Kwiatki są drobne, niepozorne, białe do brunatnoróżowych, zebrane w gęsty, kulisty lub walcowaty, brunatny kłos. Kwiatki osadzone w suchobłoniastych
przysadkach. Korona zrosłopłatkowa, ma krótką rurkę i cztery płatki.
Owoce – gładkie, błyszczące, czerwonobrunatne nasiona w kształcie czółenek osadzone są po 1–2 w jajowatej
torebce.
Roślina lecznicza – liść babki lancetowatej stosowany jest głównie jako środek wykrztuśny i rozkurczający
mięsnie gładkie górnych dróg oddechowych w mieszankach ziołowych i syropach, ponadto w stanach zapalnych
jamy ustnej, krtani - znaczenie lecznicze maja tu śluzy i garbniki które zmniejszają przekrwienie błon śluzowych
oraz nadmierną przepuszczalność naczyń włosowatych.
Baobab
afrykański
baobab właściwy (Adansonia digitata L.) – gatunek drzewa z rodziny ślazowatych, zaliczany do podrodziny
wełniakowych. Występuje w stanie dzikim w tropikalnej i subtropikalnej Afryce.
Morfologia
Liście – dłoniaste, złożone z 3-5–7 listków, pojawiają się po pierwszych deszczach. U młodych osobników liście są
niepodzielone.
Kwiaty – o mdłym zapachu, obupłciowe, białe, pięciokrotne, duże (12–17 cm), zwisające na długich szypułkach i
zapylane przez nietoperze. Pręciki zrośnięte są do połowy długości w rurkę, pylniki purpurowe, słupek 5-10komorowy i znamieniu o tylu promieniach, ile jest komór.
Owoce – wydłużone lub kuliste, o długości 20–30 (45) cm, o zdrewniałej łupinie i białym, kwaśnym miąższu, w
którym znajdują się liczne, czarne, twarde nasiona o kształcie nerkowatym.
Roślina lecznicza – liście, owoce i kora są szeroko stosowane jako środek przeciw febrze, dyzenterii, zapaleniu
oczu czy chorobom nerek.
Babka
zwyczajna
babka większa (Plantago major L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych. Rodzimy obszar
występowania obejmował Europę i Azję, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także na innych
kontynentach, szczególnie pospolicie w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie.
Morfologia
Łodyga - silnie skrócona, tylko w czasie kwitnienia rozwijają się 1–3 nierozgałęzione łodygi kwiatonośne, prosto
wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione, wyrastające z pachwin liści.
Liście – skupione w przyziemnej różyczce liściowej. Blaszka szeroko jajowata, całobrzega albo skąpo ząbkowana,
naga lub słabo owłosiona, z 5 lub 7 równoległymi nerwami, w nasadzie zaokrąglona lub sercowata. Ogonki liściowe
mniej więcej długości blaszki, nagie lub luźno tylko owłosione.
Kwiaty – zebrane w szczytowe, walcowate kłosy o długości równej szypule, lub większej. Niepozorne, małe (do
2 mm długości), siedzące o zredukowanych szypułkach, żółtawozielone. Kielich złożony z czterech,
szerokoeliptycznych działek, wolnych do samej nasady. Korona 4-płatkowa, rurkowata, naga.
Owoce – jajowata puszka, zawierająca zwykle 8 nasion. Nasiona owalne lub w różny sposób zdeformowane –
kanciaste. Powierzchnia matowa ze zmarszczkami, które na stronie grzbietowej mają układ podłużny, na
brzusznej – promienisty. Barwa brunatna od jasnej do ciemnej.
Roślina lecznicza – wykrztuśne, przeciwzapalne, powlekające (osłaniające). W medycynie ludowej świeże liście
przykładano na niewielkie zranienia, ukąszenia owadów, zwichnięcia, ropiejące rany, owrzodzenia, napar służył
do przemywania trudno gojących się ran.
Balsamowiec
mirra
(Commiphora habessinica (Berg) Engler) – gatunek rośliny z rodziny osoczynowatych (Burseraceae). Pochodzi z
Półwyspu Arabskiego i Afryki.
Morfologia
Liście – trójlistkowe, środkowy listek jest największy. Na starszych pędach liście są pojedyncze
Kwiaty – niedekoracyjne, małe, jedno- albo obupłciowe, 4-krotne. Wyrastają po kilka z kątów liści, lub tworzą
niewielkie wiechy. Są jedno lub obupłciowe.
Owoce – wyrastają zazwyczaj pojedynczo lub po dwa na szypułce. Są to niewielkie (2-4 mm długości), jajowate i
spłaszczone pestkowce o gładkiej skórce
Roślina lecznicza – z rośliny samoistnie wydziela się wonna żywica zwana mirrą, po nacięciu kory wyciek żywicy
zwiększa się. Dawniej mirra była używana do balsamowania i namaszczania zwłok, jako środek leczniczy i
przeciwbólowy i jako składnik kadzidła.
Barwinek
pospolity
(Vinca minor L.) – gatunek rośliny należący do rodziny toinowatych (Apocynaceae). Rośnie dziko w zachodniej,
wschodniej, południowej i środkowej Europie, brak go w Skandynawii. Jest jedynym gatunkiem barwinka
występującym w Polsce w stanie dzikim (dość rzadko). W rozproszonych stanowiskach występuje niemal na całym
niżu. W górach spotykany jest rzadziej. Jest również uprawiany jako roślina ozdobna.
Morfologia
Łodyga - łodygi zdrewniałe dołem, pokładające się i zakorzeniające. Osiągają długość do 1 m. Łodygi kwiatowe
wyprostowane, wzniesione.
Liście – naprzeciwległe. Liście skórzaste, całobrzegie, eliptyczne, ciemnozielone i błyszczące, do 5 cm długości,
krótkoogonkowe.
Kwiaty – niebieskie lub jasnofioletowe, obupłciowe, o średnicy około 2,5 cm, wyrastające pojedynczo w
pachwinach liści. Kielich kwiatowy pięciodzielny, znacznie krótszy od korony. Korona o rurce lejkowatej i płasko
rozpostartych płatkach.
Owoce – dwa cylindryczne mieszki.
Roślina lecznicza – obniża ciśnienie krwi, stosuje się go w przypadkach krwawień, stanów zapalnych błon
śluzowych oraz w leczeniu egzem.
Bazylia
pospolita
(Ocimum basilicum L.), zwyczajowo zwana też bazylią wonną, bazylkiem ogrodowym, bazylijką zwyczajną,
balsamem, bazyliszką polską – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny jasnotowatych. Pochodzi prawdopodobnie z
tropikalnej strefy Afryki, ale obecnie nie rośnie dziko, występuje tylko w uprawie.
Morfologia
Łodyga - o przekroju czworokątnym i czerwonawym zabarwieniu, wysokości 30 – 60 cm, rozgałęziona.
Liście – ulistnienie nakrzyżległe. Liście jasnozielone, błyszczące, o długości do 5 cm. Jajowate lub romboidalne, o
brzegu karbowanym, rzadziej ząbkowanym. Na spodniej stronie znajdują się gruczoły wytwarzające olejek
eteryczny.
Kwiaty – kielich dwuwargowy, o krótkiej rurce. Koloru czerwonawego, różowego lub żółtobiałego. Kwiaty zebrane
po 6 w nibyokółki, które wyrastają z kątów liściowych lub tworzą nibykłosy na szczycie pędu. Kwiaty obfitują w
nektar. Kwitnie w lipcu i w sierpniu.
Owoce – mała (do 15 mm), owalna, brązowa niełupka.
Roślina lecznicza – poprawia trawienie i ułatwia przyswajanie pokarmu – działa przeciwskurczowo, pobudza
wydzielanie soku żołądkowego, działa słabo wiatropędnie przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Powszechnie
uważa się, że działa przeciwdepresyjnie, poprawia nastrój i dodaje sił (działanie podobne do melisy). Stosuje się
w łagodnych zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, przy niedoborze soku żołądkowego.
Berberys
zwyczajny
Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.) – gatunek krzewu należący do rodziny berberysowatych (Berberidaceae
Juss.). Występuje w stanie dzikim w Europie. W Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich gatunek zadomowiony. W
południowych i środkowych Niemczech występuje rzadko i w rozproszeniu. Znany też jako: kwaśnica pospolita,
kwaśniec.
Morfologia
Liście – delikatnie kolczasto ząbkowane, odwrotnie jajowate do podłużno-eliptycznych, o długości od 3 do 6 cm,
stojące w pęczkach na krótkopędach.
Kwiaty – pachnące, żółte z trzema płatkami korony wykształconymi jak działki kielicha i z sześcioma miodnikami
wyglądającymi jak płatki korony, zebrane w zwisające grona o długości do 5 cm. Kwitnie w maju i czerwcu.
Owoce – jajowaty, podłużny albo cylindryczny, jest wielonasienną, lśniąco czerwoną jagodą, kwaskowatą w
smaku, dość twardą, dojrzewającą we wrześniu i w październiku.
Roślina lecznicza – W XVII w. zaczął być powszechnie stosowany w Anglii jako środek przeciw schorzeniom
wątroby. Napary i odwary z liści pobudzają wydzielanie soków trawiennych i są skuteczne w chorobach dróg
żółciowych i wątroby. Kora i korzenie mają właściwości antybiotyczne, zawierają alkaloidy izochinolinowe,
głównie berberynę, berbaminę, palmatynę i magnoflorynę. Berberys zalecano w przypadku braku apetytu, w
kamicy żółciowej, w przewlekłym zapaleniu wątroby, nieżycie pęcherzyka żółciowego, jako środek rozkurczowy
również w kamicy nerkowej i w wielu innych przypadłościach.
Bez czarny
(Sambucus nigra L.) – gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), dawniej zaliczany był także do
rodziny bzowatych (Sambucaceae) i przewiertniowatych (Caprifoliaceae).
Morfologia
Liście – mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone
najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków
osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione na
nerwach.
Kwiaty – białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5
głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne (do 5 mm średnicy), mają krótki kielich, zazwyczaj 5-płatkową
koronę (białą lub kremową), 1 słupek (z krótką szyjką i 3–5 znamionami) i 5 pręcików z jasnożółtymi pylnikami.
Nie posiadają miodników.
Owoce – fioletowo-czarne, mięsiste i lśniące pestkowce z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i długość od 6 do 8
mm. Nasiona osiągają do 5 mm długości, mają kształt jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o zaokrąglonych
kantach. Powierzchnia ich jest falista i jasnobrązowa.
Roślina lecznicza – Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i
stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych. Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane
do leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych, i neurologicznych, a dzięki ich własnościom
odtruwającym także przy zaburzeniach przemiany materii. Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę
przy zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych
oraz przemywa oczy przy zapaleniu spojówek.
Bez hebd
(Sambucus ebulus L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), dawniej także w
bzowatych (Sambucaceae) lub przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Rośnie dziko w Europie, Azji Zachodniej, w
Turkmenistanie, na Kaukazie i w Afryce Północnej. W Polsce jest dość pospolity na południu.
Morfologia
Łodyga - w odróżnieniu od dwóch pozostałych gatunków bzów rosnących w Polsce, ma niezdrewniałe pędy.
Wykształca liczne podziemne rozłogi. Łodygi nadziemne są grube, rozgałęzione i bruzdowane.
Liście – ulistnienie naprzeciwległe, nieparzysto-pierzaste, składające się z 5 – 9 podługowatolancetowatych
listków o zaostrzonych końcach i ostro ząbkowanych brzegach.
Kwiaty – drobne, białe, lub różowawe kwiaty zebrane są w baldachogrona na szczycie pędów. Kwiaty są
zrosłopłatkowe z 5 pręcikami, których pylniki w odróżnieniu od pozostałych gatunków bzu są czerwone.
Owoce – elipsoidalny, lśniąco-czarny pestkowiec.
Roślina lecznicza – stosowana w medycynie ludowej. Surowcem zielarskim są owoce i kora. Wykazują działanie
napotne i przeczyszczające.
Biedrzewiec
anyż
(Pimpinella anisum L.) – gatunek jednorocznej rośliny z rodziny selerowatych. Prawdopodobnie pochodzi z
wschodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego. Prawdopodobnym jego przodkiem rośliny uprawnej jest
biedrzeniec kretycki (Pimpinella cretica Poir) pochodzący z wyżyn Iranu.
Morfologia
Łodyga - do 50 cm wysokości. Dęta (pusta w środku, w międzywęźlach), okrągła, płytko bruzdkowana.
Rozgałęziona na 2/3 wysokości.
Liście – zmienne w zależności od umiejscowienia. Najniższe długoogonkowe, okrągławe, ząbkowane; środkowe
również długoogonkowe, ale 3-5-sieczne, ząbkowane; górne liście siedzące, 2-3-krotnie pierzastosieczne lub
niepodzielone.
Kwiaty – białe, płatki owłosione, odpadające, zebrane w płaskie baldachy, złożone z 5-10 szypułek; baldaszki 4-9kwiatowe. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Obcopylne, miododajne.
Owoce – rozłupnia jest jajowata lub gruszkowata o bokach lekko spłaszczonych, żółtawozielona lub
zielonawoszara, 3–5 mm długa i do 3 mm szeroka.
Roślina lecznicza – owoce działają wykrztuśnie (składnik syropów), rozkurczowo, moczo- i wiatropędnie, także
pobudzają laktację. Działają także w niewielkim stopniu przeciwbakteryjne. Olejek anyżowy jest środkiem
smakowym i aromatycznym wykorzystywanym w przemyśle spożywczym, perfumeryjnym i farmaceutycznym oraz
spirytusowym (anyżówka). Działa: zewnętrznie odkażająco na skórę, toksycznie na pasożyty, odstraszająco na
owady; wewnętrznie wykrztuśnie i rozkurczająco – do inhalacji, w pediatrii jako środek wiatropędny.
Biedrzeniec
mniejszy
(Pimpinella saxifraga) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje niemal w całej Europie oraz w
północnej i południowo-zachodniej części Azji. W Polsce jest pospolity.
Morfologia
Łodyga - wzniesiona, w górze bezlistna albo niemal bezlistna, krótko owłosiona w dolnej części, rozgałęziająca
się. Osiąga wysokość 30-60 cm i jest delikatnie kreskowana wzdłużnie. Wyrasta z czołgającego się, poskręcanego i
rozgałęzionego kłącza.
Liście – przeważnie pojedynczo-pierzaste, czasami tylko podwójnie-pierzaste. Składają się z 3-6 par nagich lub
krótko owłosionych listków. Liście odziomkowe o odcinkach jajowatych lub okrągławych, nierówno ząbkowanych,
siedzące.
Kwiaty – zebrane w baldach złożony mający 5-20 szypułek. Brak pokryw, pokrywek przeważnie również; jeśli
występują to w formie szczątkowej. Słupki o szyjkach krótszych od zalążni. Kwiaty drobne, przeważnie białe,
czasami różowe.
Owoce – rozpada się na dwie, nagie i jajowate rozłupki o długości ok. 2 mm, rozsiewane przez wiatr.
Roślina lecznicza – kłącze i korzenie biedrzeńca są środkiem wykrztuśnym oraz rozkurczowym. Zaleca się je w
astmie, schorzeniach górnych dróg oddechowych, ale także przy wzdęciach, biegunce, bólach żołądka
spowodowanych przejedzeniem. Poza tym używa się go w zapaleniu pęcherza moczowego, kamicy moczowej i
dnie.
Bieluń
dziędzierzaw
a
(Datura stramonium L.) – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych (Solanaceae Adans.). Pochodzi z Meksyku,
rozprzestrzenił się w wielu regionach świata. Obecnie występuje w całej Eurazji i Ameryce Północnej. Epekofit w
Polsce występujący pospolicie.
Morfologia
Łodyga - naga, lekko omszona, widlasto rozgałęziona.
Liście – o kształcie jajowatym, zaostrzone, zatokowo ząbkowane. Nerwy liściowe i ogonki z wierzchu miękko
owłosione.
Kwiaty – bardzo duże, kształtu lejkowatego, wyrastające w widłach gałązek lub na szczycie, wzniesione do góry,
kielich o długiej rurce zakończonej ostrymi, trójkątnymi ząbkami, korona kwiatu biała.
Owoce – jajowatookrągława torebka wielkości orzecha włoskiego, pokryta trójkątnymi kolcami, przypominająca
owoc kasztanowca o długości 2-5 cm. Pęka na cztery części, zawiera wiele czarnych, nerkowatych nasion.
Roślina lecznicza – leczy dychawicę oskrzelową, kolki jelitowe, kolki żółciowe oraz nerkowe, a także skurcze
układu pokarmowego. Surowcem wykorzystywanym w medycynie są liście i nasiona.
Bluszcz
pospolity
(Hedera helix L.) – gatunek wiecznie zielonego pnącza należący do rodziny araliowatych (Araliaceae). Gatunek typowy dla
rodzaju bluszcz (Hedera). Jest jedynym przedstawicielem rodziny araliowatych we florze Polski i jedynym w niej pnączem
o liściach zimotrwałych
Morfologia
Łodyga - płożąca się lub pnąca przy pomocy korzeni przybyszowych do wysokości 20 m (rzadko do 30 m). Osiąga do 70 cm
obwodu w pierśnicy, silnie się rozgałęzia.
Liście – zimozielone, skrętoległe. W młodości owłosione, później nagie. Blaszki liściowe z wierzchu ciemnozielone z
wyraźną siatką jasnożółtych nerwów i błyszczące, pod spodem jaśniejsze, matowe. Liście czerwienieją przy niższych
temperaturach, są skórzaste i dwupostaciowe (heterofilia). Osadzone na pędach płonnych 3–5 klapowe, u nasady
sercowate, na szczycie tępe, długości i szerokości od 4 do 10 cm .
Kwiaty – obupłciowe, drobne, 5-krotne, zebrane baldachowate półkuliste wiechy o średnicy 2–4 cm, wyrastające po 3–10
na jednej osi. Przysadki błoniaste, drobne. Płatki korony szerokie, mięsiste, do 4 mm długości, wewnątrz zielonożółte do
białozielonych, od zewnątrz brunatne.
Owoce – pestkowce, kuliste, wielkości grochu (średnica 8–10 mm), początkowo ciemnobrązowe, dojrzałe niebieskoczarne
(u odmian czasem żółte), trujące. Zawierają żywice i 3–5 nasion. Nasiona są nerkowate, trójkanciaste, długości 2,5-5 mm
przy szerokości i grubości ok. 1-2,5 mm. Ich powierzchnia jest gładka i matowa o barwie od ciemnobrunatnej do
niebieskoczarnej.
Roślina lecznicza – Wyciągi stosowane były w lecznictwie ludowym jako środek wykrztuśny przy nieżytach górnych dróg
oddechowych, żółciopędny, przeciwgośćcowy i przeciwzapalne, kora stosowana była w leczeniu kiły. W kilku badaniach
potwierdzono skuteczność leczenia przewlekłego zapalenia oskrzeli.
Chinowiec
(Cinchona L.) – rodzaj roślin z rodziny marzanowatych (Rubiaceae). Obejmuje ponad 40 – 60 tropikalnych
gatunków, występujących w stanie dzikim w Andach. Niektóre gatunki obecnie są uprawiane w strefie
międzyzwrotnikowej, m.in. na wyspach: Cejlon, Jawa, Jamajka
Morfologia
Liście – zimozielone, duże, naprzeciwległe, ogonkowe, skórzaste, błyszczące, całobrzegie o kształcie jajowatym
lub szerokoeliptycznym. Mają odpadające przylistki.
Kwiaty – zebrane w duże wiechy, pięciokrotne, intensywnie pachnące, przeważnie różowe. Płatki zrośnięte w
długą rurkę o odgiętych płatkach. Korona z zewnątrz owłosiona. Kielich drobny, 5-ząbkowy.
Owoce – Mmała, dwukomorowa torebka, pękająca od góry. Nasiona drobne, szeroko oskrzydlone.
Roślina lecznicza – podstawową cechą chininy jest hamowanie erytrocytarnych form zarodźca malarycznego. Ma
zastosowanie w ginekologii, bowiem pobudza i wzmacnia skurcze macicy we wczesnych fazach porodu. Co więcej
działa też przeciwgorączkowo i jako specyfik antyarytmiczny.
Bodziszek
cuchnący
(Geranium robertianum L.) – gatunek rośliny z rodziny bodziszkowatych. Występuje w Europie, Azji i północnej
Afryce. Jest pospolity na całym terenie Polski.
Morfologia
Łodyga - prosto wzniesiona lub pokładająca się, gęsto rozgałęziona, owłosiona i łamliwa. O różowawym odcieniu.
Liście – odziomkowe szybko usychają. Łodygowe są długoogonkowe, ułożone naprzeciwlegle. Kształt blaszki
liściowej w zarysie trójkątny, pierzastosieczny lub podwójnie pierzastosieczny.
Kwiaty – osadzone na szypułkach po dwa w kącie liścia wspierającego. Kwiaty o średnicy około 1 cm. Działki
kielicha o 3 nerwach są gruczołowato owłosione. Płatki korony karminoworóżowe, odwrotnie jajowate.
Owoce – rozłupka, przeważnie gładka, czasem u podstawy owłosiona.
Roślina lecznicza – ziele rozgniatano i przykładano do ran i wrzodów. Odwar z ziela i korzeni służył do leczenia
biegunki, czerwonki, hamowania krwotoków z nosa.