Microsoft Word Viewer - Antropologia Widowisk

1
Antropologia widowisk bada to, co się dzieje na scenie kultury. Jest skupiona na spektaklu
porządku symbolicznego. Antropologia widowisk ujmuje kulturę jako praktykę dramatyczną, w
której wszyscy ludzie są aktorami. Gra, zabawa, ułuda to terminy, których używano, aby opisać
życie.
Antropologia widowisk koncentruje się na problemach, które:
•
odnoszą się do źródeł kultury,
•
opisują formy, treści międzyludzkich relacji,
•
konstytuują widowiskową stronę ludzkiej egzystencji,
•
ustanawiają widowisko jako immanentną cechę ludzkiego życia.
Oto rejestr wybranych problemów.
•
Jakie formy wzajemności w międzyludzkich relacjach konstytuują widowiskową stronę życia?
•
Jakie formy rytualizacji zachowań składają się na widowisko?
•
Zabawa i gra, jako źródła kultury, ich związek z widowiskiem.
•
Ceremoniały w widowisku.
•
Zawody w widowisku.
•
Karnawał jako widowiskowa forma życia i karnawalizacja jako przenoszenie cech karnawału na
inne formy zycia.
•
Gest i taniec w widowisku.
•
Stygmatyzacja ciała.
•
Lalka, maska, kostium.
•
Postać i sobowtór.
•
Widowisko a metamorfozy JA.
Metafora teatru świata, w literaturze europejskiej, szczególnie dramatycznej, motyw ten przyjął
nazwę „theatrum mundi”1. Tak ujęty metaforyczny obraz świata i życia jest bogato udokumentowany
poprzez reprezentacje z różnych epok, między innymi:
•
Napis z emblematu londyńskiego teatru /1599,Szekspir/ The Globe: „Totus mundus
historionem”, czyli: Cały świat gra komedię;
•
Makbet Szekspira: życie to lichy aktor, który przez godzinę swego występu na scenie puszy się i
miota, a potem milknie na zawsze /topos w literaturze2/; Cały świat jest sceną, a wszyscy ludzie są
tylko aktorami.
1
Theatrum mundi z łac. Teatr świata. Świat jako teatr to jeden z klasycznych (i płodnych np. w antropologii)
obrazów świata, opisujących życie ludzi jako aktorów, mających za zadanie odegrać swoje życiowe role na
scenie świata.
2
Topos (gr. miejsce) – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej
kultury, cywilizacji. Wskazuje na jedność kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców
myślenia człowieka.Topos budowany jest na zasadzie "obrazu" mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos
tonącego okrętu w "Kazaniach" Skargi).
2
•
Calderon: siedemnastowieczny dramatopisarz w sztuce „Życie jest snem”, pisze: życie to tylko
gra, świat to scena ułudy. Metafora gry pozwala uporać się człowiekowi z nieprzewidywalnością
egzystencji i jej nieuniknionym dramatycznym finałem. Złudność rzeczywistości obnaża brak
pewnej wiedzy o świecie.
•
Gombrowicz: to, co międzyludzkie stanowi o człowieku i człowieka stwarza. Ludzie stwarzają się
nawzajem przeglądając się w sobie jak w lustrze.
•
Rzym, płodny był w myśli o teatralności życia:
o
Seneka /I w.P.n.e.- w Listach moralnych do Lucyliusza cytuje Epikteta z Hierapolis,
jego podręcznik etyki stoickiej: człowiek jest aktorem w widowisku scenicznym, którego
nie ułożył i w którym ma do odegrania role, które sam sobie wybrał...Trzeba, aby tę rolę
odegrał jak najlepiej. Życie ludzkie zdeterminowane jest przez los i przeznaczenie a
jednocześnie bezradność człowieka wobec wyborów, których dokonali za niego Bogowie.
Człowiekowi pozostaje możliwie jak najlepiej wypełnić zadanie powierzone przez los.
•
Koran: życie tego świata jest tylko...grą i zabawą
•
Sanskryt: świat jest igraszką bogów
•
Kosmiczny taniec Siwy to cudowny spektakl boskiego teatru okrucieństwa. Okrucieństwo Bogów
przejawia się w tym, że bawią się nami, naszym życiem.
Metafora teatru świata jest stale obecna w naukach humanistycznych, jest ponadczasowa,
powraca w każdej epoce.
•
Amerykański pragmatyzm3 /William James/. Poczucie tożsamości wytwarza się jako jaźń
społeczna, poprzez interakcje, w których wyobrażamy sobie jak jesteśmy oceniani przez
innych, czego inni oczekują od nas. Jakie to teatralne, gramy role, które są zespołem oczekiwań
społecznego świata postawionego wobec nas? Gramy swoje role w wyobraźni i w rzeczywistości.
Gra w wyobraźni jest swoista próbą przed realnym występem. To, czego inni od nas oczekują
stanowi potem obszar naszej aktywności. W działaniu potwierdzamy własną tożsamość
•
Georg Simml /twórca interakcjonizmu4/ interesujące jest życie społeczne w jego przepływach i
odpływach natężenia oddziaływania jednostek na siebie. Zmieniające się natężenie decyduje o
3
Pragmatyczna teoria prawdy zakłada, że użyteczność stanowi kryterium prawdziwości sądów i pojęć. Na
przykład sądy naukowe są prawdziwe, ponieważ przyjmując je za prawdziwe możemy bardziej skutecznie
postępować. Podobne kryterium można zastosować wobec pojęć religijnych, czy też zdań potocznych. W ten
sposób pojęcia umysłu ludzkiego zostały zestawione z instynktami, które również są podporządkowane
skutecznemu postępowaniu. Poznanie temu służy i nie ma innego kryterium: działanie jest zasadniczą potrzebą
człowieka, a poznanie - czy to naukowe, czy też potoczne - pełni wobec działania pomocnicze funkcje. Taka
teoria prawdy przeciwstawiała się klasycznej teorii (którą James nazwał "teorią widza"), zgodnie z którą prawda
jest odpowiedniością pojęć wobec rzeczywistości. Jego zdaniem pojęcia nie mogą odpowiadać rzeczywistości są tylko narzędziami działania.
4
Podstawowe założenia pragmatyzmu: Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy. Znaczenia pochodzą z
interakcji. Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach. Czterema
podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:
• Umysł - rozumiany jako proces; proces myślenia, który pociąga za sobą umiejętność "rozważania" alternatywnych
możliwości działania - są to tzw. próby generalne w wyobraźni
3
dynamice akcji. Oddziaływanie wzajemne jest zapisane w rolach, których się uczymy przed
przedstawieniem, jakim jest życie.
•
Charles H. Cooley /twórca pojęcia grup pierwotnych/: jednostka zdobywa tożsamość w postaci
jaźni odzwierciedlonej5
•
Robert Park /szkoła Chicagowska, socjologia miasta/: zbiorowość nabiera społecznego
charakteru dzięki wielorakim interakcjom. Procesy akomodacyjne formują organizacje
społeczne, a asymilacyjne formują osobowość społeczną. Osobowość wiąże się z różnymi
rolami.
•
Georg Herbert Mead, Florian Znaniecki, Linton i Parsons stworzyli koncepcję roli
społecznej. Mead /twórca pragmatyzmu/: jednostka doświadcza siebie nie bezpośrednio, lecz
dopiero internalizując zewnętrzny punkt widzenia. Proces role-taking6, przyjmowania roli
przypomina grę lub zabawę, ze względu na reguły przyjęte przez grupę. F. Znaniecki:
interakcję opisał poprzez analogie do teatru. Według Szackiego teoria ról społecznych jest
najcenniejsza w socjologii.
•
Erving Goffman /Człowiek w teatrze życia codziennego/. Kiedy ludzie się spotykają ich
zachowanie, pod wpływem spojrzeń zmienia się w performance, występ? Oznacza to takie
działanie jednostki występującej w interakcji, które ma na celu wywarcie wrażenia na innych
uczestnikach interakcji.
•
Clifford Geertz, cytując Goffmana, wymienia trzy dominujące konfiguracje odwołujące się do
metafory życia /świata/ poprzez:
•
o
Analogię do gry;
o
Analogię do dramatu i teatru;
o
Analogię do tekstu.
Według Goffmana w życiu codziennym gra się zawsze o tę sama stawkę: wytworzenie i
podtrzymanie wiarygodnego dla otoczenia i siebie samego „JA”7, jako kogoś, kto jest „w
•
•
Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności
Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu
na swoje zachowania
• Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą
samowystarczalną zbiorowość.
5
Jaźń odzwierciedlona - w socjologii i psychologii samowiedza jednostki, kształtowana przez interpretację reakcji innych
ludzi w stosunku do własnej osoby.
6
Rola społeczna stanowi zbiór oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Jest to
zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i
wyznacza margines swobody. W ramach paradygmatu funkcjonalnego rola często jest używana alternatywnie z pojęciem
funkcja. W ramach podejścia interpretatywistycznego rola ma charakter bardziej swobodny, okresla zarówno zbiór
oczekiwań, jak i twórczy wkład aktora.
7
Pojęcie JA. W psychologii to świadomość własnej osobowości, myślenia, poznawania. ja idealne W czynnikowej
teorii osobowości Raymonda Cattella to jeden z sentymentów, odzwierciedlony w mniejszym lub większym stopniu
przez postawy. W psychoanalizie - w wąskim rozumieniu - ego, w szerokim rozumieniu - cały aparat psychiczny
4
porządku”, czuje się dobrze w „swojej skórze”; sytuacje przybierają postać rytuałów
interakcyjnych,
gdzie
liczy
się
współpraca
w
drużynie
wykonawców,
liczy
się
współzawodnictwo. Interakcje sprowadzają się do zrytualizowanej gry o zyski.
•
Eric Bern. Wszystkie interakcje są transakcjami, w których chodzi o zdobycie wymiernych
korzyści: społecznych, psychologicznych i egzystencjalnych. Najbardziej skomplikowane i
mroczne są interakcje, których celem jest wyprowadzenie partnera w pole, zastawienie na niego
pułapek, by odnieść maksimum korzyści. Gry programują ludziom czas i gwarantują równowagę,
jednoczenie zmieniają ich życie w tragedie.
•
Gombrowicz. Nacisk formy na ludzi jest ogromny. Tryumf formy nad wolą, gra formy- kulturowy
dramat, jawi się jako zabawa i rytuał ofiarny.
Witold Gombrowicz, Dziennik
Człowiek w obliczu innego człowieka: bycie w sytuacji, istnienie dla innego – tylko przez innego;
międzyludzkie jako system lustrzanych odbić, wzajemne stwarzanie się, potęgowanie się ludzi;
człowiek jako wieczny aktor naturalny, grający/udający siebie i "deklamujący swoje
człowieczeństwo"; antynomia pragnienia i niemożności autentyzmu: zestrajanie się ludzi w sztucznej
formie; forma jako twór międzyludzkiego, determinujący człowieka intelektualnie i emocjonalnie;
międzyludzkie jako jedyny absolut, "kościół ludzki"; Gombrowiczowskie rozumienie formy
a antropologiczne pojęcie kultury; degradacja – wieczna niedojrzałość człowieka do formy;
absolutność ruchu, samorzutność akcji, żywiołowość formy.
•
Victor W. Turner. Pionier antropologii widowisk jako nowej perspektywy badawczej. W
badaniach plemion pierwotnych okazało się, że gdy nabrzmiewa konflikt, który zagraża
wszystkim, zbiorowość ucieka się do wykonania jakiegoś widowiska angażującego w
charakterze aktorów zwaśnione strony /social drama/. Ujęcie to okazało się rewolucyjne:
metaforę teatralną zastosowano do opisu całości życia społecznego. Dramat i teatr /widowiska/
są najskuteczniejszym narzędziem regeneracji społeczeństwa.
•
Jerzy Grotowski i Eugene Barba na przełomie lat siedemdziesiątych zainicjowali projekt
badawczy dotyczący związków pomiędzy poszukiwaniami teatralnymi a antropologią, w
konsekwencji J. Grotowski otrzymuje katedrę antropologii teatralnej w College de France.
Rozważa tam: rytuał jako ogólną i macierzystą dziedzinę działań wykonawczych, w szczególności
tych o doniosłym walorze czynnego, bezpośredniego poznania i samopoznania.
•
Marcel Mauss /lata 30-te/. Techniki ciała są wpajane jednostce przez pokaz i ćwiczenie.
Zanegował niezapośredniczoną naturalność ciała, które definiował jako pierwsze narzędzie
człowieka, a sposoby posługiwania się nim jako techniki użytkowe. Do Maussa nawiązują Barba i
Grotowski.
człowieka: superego - "ja idealne" i "ja powinnościowe" ego - "ja realne" id W teorii sztucznej inteligencji oznacza
główny tryb procesu
5
•
Margaret Mead /psychokulturalizm/. Różnica pomiędzy osobowością kobiety i mężczyzny jest
sztuczna, jest urojeniem społecznym, arbitralną klasyfikacją. Potwierdza to Judith Butler: gender,
płeć kulturowa, to performace, skutek wiarygodności przyznanej przez widownię społeczną
aktorowi występującemu w ramach rytualnych dramatów społecznych.
•
Jacques Lacan /francuska odmiana psychoanalizy/. Podmiot jest iluzoryczny, wyobrażeniowy i
symboliczny na swego rodzaju scenie, będącej tylko lustrzanym refleksem, iluzją. Wszystkie
pragnienia podmiotu są pragnieniem Innego i w tym sensie podmiot jest podobny do Innego. Inny,
będący porządkiem symbolicznym /językiem, prawem, kulturą / jest brakiem. Inność Innego to
brak. Każdy podmiot, symbol, rytuał powstaje, dlatego, że Inny, wciąż od nowa potwierdza swoją
nieobecność. Antropologia widowisk bada to, co dzieje się na scenie kultury, w ramach
spektaklu porządku symbolicznego. Dostrzega ona i potrafi przeniknąć i oszacować potęgę
iluzji.
Akcja jako dynamika życia i nieodzowny element widowiska
•
Wieczność i powszechność ruchu i przemiany we wszechświecie, "nieustający niepokój
ewolucji"; wężowy ruch gada – obraz esencji życia; mit akcji: wyjście ("wypłynięcie") i powrót
("przebijanie się");
•
Życie jako wiecznie odradzający się konflikt – dramatyczne ujęcie życia społecznego;
•
Akcja jako czasoprzestrzenny wymiar egzystencji i proces kreacji "ja";
•
o
Proces jako przeznaczenie, jego związek z esencją;
o
Głód bodźców i głód poznawczy – osobniczy napęd dążenia do interakcji;
o
Materialne, społeczne i indywidualne programowanie aktywności;
Strukturalizacja czasu w życiu codziennym:
o
Procedury, rytuały, rozrywki, gry, intymność;
o
Transakcyjna wartość interakcji; dynamiczny i wewnętrznie sprzeczny charakter
wszelkich działań;
•
o
Rytm życia – naprzemienność ruchu i spoczynku: "latanie" a „kucanie”;
o
Mitologiem „człowieka osiowego”, "stojącego";
Ogólna funkcja widowisk kulturowych:
o
Artykułowanie rytmu życia i powtórne przeżycie doświadczeń społecznych;
o
Autoregulacyjna funkcja widowisk; wzajemne oddziaływanie dramatu społecznego
i dramatu scenicznego;
•
Fazy i cechy dramatu społecznego:
o
Naruszenie ładu – kryzys – przywracanie równowagi – rozwiązanie;
o
Liminalność rytuału a liminoidalność teatru;
o
Działanie horyzontalne a działanie wertykalne.
6
Formy wzajemności
•
•
•
•
•
•
8
Scena przestrzeni międzyludzkiej;
o
Granica między organizmem a środowiskiem w metaboliźmie energetycznym;
o
Wspólnota metabolizmu informacyjnego
Teatralizacja zachowań,
o
Sposób wytwarzania stosunków społecznych,
o
Dramatyczna konstrukcja życia społecznego;
Nadrzędność sytuacji wobec jej uczestników:
o
komplementarność i wymienność ról;
o
występ /performance/ i jego składniki:
wrażenia przekazywane świadomie i intencjonalnie;
wrażenia wywoływane teatralnie i mimowolnie;
Składniki fasady:
o
dekoracje,
o
powierzchowność,
o
sposób bycia,
o
fasada jako wyobrażenie zbiorowe
Struktura egzystencji:
o
Wykonawca,
o
Postać.
Krążenie darów /przedmiotów/ jako medium komunikacji społecznej;
o
Duch daru;
o
Dwa modele daru
Gromadzenie i niszczenie dóbr, powiązanie przez rywalizację /potlacz/8,
Krążenie darów i kumulowanie siły powiązania społecznego /kula/9
Potlacz (w języku czinuk znaczy "karmić", "spożywać"; ang. potlatch) – ceremonia przeprowadzana wśród
plemion Indian Ameryki Północnej, żyjących na północno-zachodnim wybrzeżu Pacyfiku. Uczestniczący w tym
obrzędzie oddawał innym lub niszczył należące do siebie dobra materialne, aby zachować lub podnieść swój
status społeczny. Bezpośrednim, uświadomionym celem potlaczu było wywołanie u gości poczucia poniżenia.
Ci mogli bronić się, składając gospodarzowi kontr-dary bądź niszcząc je. To z kolei nakręcało spiralę wymiany
coraz liczniejszych i cenniejszych dóbr (głównie derki, olej i miedziane blaszki). W skrajnych sytuacjach potlacz
kończył się spaleniem chaty gospodarza. Przed zniszczeniem zbyt dużej ilości dóbr chroniła zasada przesady,
która zabraniała wodzowi uszczuplenia swojego majątku w stopniu mogącym zagrozić dobrobytowi wioski.
9
Kula. Oprócz wymiaru rytualnego kula posiada wymiary ekonomiczny, prawny, psychologiczny i społeczny.
Przez Malinowskiego określona została jako pierwotna instytucja ekonomiczna. Jest także dla uczestników
możliwością zdobycia nowych elementów kulturowych oraz jest doświadczeniem międzykulturowym. W trakcie
kula wymieniane są dwa rodzaje przedmiotów: naszyjniki soulava z czerwonych muszli, które krążą wraz
pływającymi od wyspy do wyspy Triobriandczykami w kierunku zgodnym z kierunkiem zegara, natomiast
bransolety (lub naramienniki) mwali z białych muszli - krążą w ten sposób w kierunku przeciwnym. W
wymianie biorą udział tylko mężczyźni. Przedmioty wymieniane są między stałymi partnerami. Partner daje
jeden rodzaj przedmiotów, a otrzymuje drugi. Każdy z wymieniających ocenia wartość otrzymywanego
przedmiotu i musi zrewanżować się ekwiwalentem z drugiej grupy przedmiotów. Jeśli nie ma przygotowanego
ekwiwalentu wręcza dar zastępczy jednak zobowiązuje się najszybciej jak tylko możliwe (na ogół podczas
7
Rytualizacja,10 transformacja zachowań zmiana ich pierwotnej funkcji.
•
Rytualizacja-zmiana pierwotnej funkcji zachowania, więź społeczna
•
Podłoże rytualizacji; dziedziczenie, nawyk;
•
Biologiczny i kulturowy sens rytuału;
•
Intensyfikacja i kondensacja kodów symbolicznych – teatralność i sztuka w służbie rytuału;
•
Struktura obrzędu przejścia: rytuał wyłączenia /okres przebywania na marginesie społeczności/;
rytuał ponownego włączenia;
•
Homeostatyczna funkcja rytuału: rytuał jako schemat ładu w sytuacjach liminalnych11, jako
narzędzie przezwyciężania kryzysów osobniczych i społecznych;
•
Społeczeństwo a communitas: stan, przejście; nieuchronność przemiany-dynamiczny model życia
jednostki i społeczeństwa; przeplatanie się struktury i antystruktury
•
Zdarzenie spotkania jako model communitas egzystencjalnej lub spontanicznej12
Zabawa
•
Gra, zabawa jako aspekt bytu;
•
Duch ludyczny /rozigranie/ i instytucja gry/zabawy;
•
Sensowność zabawy; czaosprzestrzeń gry/abawy: świat wolności i bezinteresowności;
•
Powstawanie kultury w zabawie i w formie gry/zabawy;
•
Ludyczne uczestnictwo jako forma widowisk kulturowych;
•
Elementy zabawy: napięcie, ruch, entuzjazm, odświętność, ład;
•
Typy zabaw /paidia/ i gier /ludus/: agon,13
kolejnej wyprawy) przekazać przedmiot adekwatny, co do wartości. Wymiana następuje w milczeniu, a
wszystkie reguły, także te dotyczące sytuacji "wyjątkowych" są powszechnie znane. Ze względu na rytualny
charakter targowanie się jest po prostu "nie do pomyślenia". Posiadanie tych przedmiotów jest tylko chwilowe,
niemniej stanowi ono podstawę prestiżu i powód do dumy dla społeczności danej wyspy (wioski). Tubylcy
dokładnie zapamiętują, kto komu i co wręczył lub co jest winien - wszystkie ceremonie mają charakter
publiczny. Wartość wymienianych przedmiotów rośnie wraz z czasem ich obecności w obiegu, ponieważ wraz z
ich przekazywaniem przekazywana jest też informacja na temat poprzednich właścicieli.
10
Rytuał – zespół specyficznych dla danej kultury symbolicznych sekwencji sformalizowanych czynów i
wypowiedzi [1], wykonywanych w celu osiągnięcia pożądanego skutku, który jednakże może być znacznie
oderwany od pozornie oczywistego celu funkcjonalnego.
Rytuał jest niekiedy traktowany jako synonim słowa obrzęd, choć w mowie potocznej ma nieco bardziej
ekstensywny kontekst. Rytuały często wiążą się z takimi zjawiskami jak sacrum a niekiedy też tabu. Bywają
automatyzowane, przekształcając się w nawyk. Błędem jest twierdzić, że są związane tylko i wyłącznie z
religiami. Jak dowodzi Jean Maisonneuve, są powszechne w dzisiejszych społeczeństwach rytuały świeckie,
takie jak kibicowanie klubowi sportowemu, czy też chodzenie na zakupy, nie tylko w celu kupowania
niezbędnego towaru, ale też sprawienia sobie satysfakcji.
11
Turner zauważył, że w stanie liminalnym, przejściowym między dwiema innymi fazami, uczestnicy rytuału są
"pomiędzy". Nie należą już do społeczności, której byli częścią, ale nie zostali jeszcze włączeni do innej grupy.
Liminalność jest wg Turnera stanem zawieszenia, niejasnym okresem, którego wyznacznikami mają być:
pokora, odosobnienie, sprawdziany, niezdefiniowana przynależność do grupy płciowej oraz communitas[3]
12
Communitas - wspólnota ludzi pozbawiona struktury. Wszyscy w jej wnętrzu są równi. Wspólnota — typ
zbiorowości oparty na silnych, emocjonalnych więziach, nieformalnej strukturze, dominujący przede wszystkim
w społeczeństwach pierwotnych. Struktura społeczna (w socjologii) – układ wzajemnie powiązanych
elementów składowych społeczeństwa, np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub
bardziej dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych
pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami
8
o
agon, agonistyka - formy współzawodnictwa w starożytnej Grecji.
•
Alea iacta est (z łaciny, dosłownie: kostka została rzucona), słowa wypowiedziane przez
Cezara 10 I 49 p.n.e. podczas przekraczania z wojskiem rzeki Rubikon, co było
jednoznaczne z rozpoczęciem wojny domowej.
Obecnie zwrot oznaczający podjęcie nieodwołalnej decyzji (głównie w wersji: "kości
zostały rzucone").
•
•
Mimikra kulturowa w memetyce polega na tym, iż pewne socjotypy ewoluują w ten
sposób, aby upodabniać się do innych, podobnie jak w biologii na zasadzie mimikry cechy
fenotypowe pewnych organizmów upodabniają się do innych, dając tym organizmom
lepsze możliwości dostosowawcze.
Efektem mimikry kulturowej jest pojawianie się np. nowych idei mających wywoływać
odpowiednie reakcje poprzez włączenie w nie memów utrwalonych w kulturze ideologii.
W czasie sprawowania władzy przez Hitlera taką mimikrą kulturową były to różnego typu
gesty i odwołania do kultury antycznej czy germańskiej.
Szczególnym przypadkiem mimikry kulturowej jest mimikra reklamowa.
o
Ilinks - współzawodnictwo (wyścigi), gry zależne od losu (karty, kości etc),
•
naśladownictwo (np. niewinna zabawa ...
•
Konfiguracja gier/zabaw jako świadectwo stylu danej kultury; pojecie „ciemnej gry”;
•
Komplementarność zabawy i rytuału
Ceremonia społeczna, teatralna
•
Ceremonialność życia społecznego: scenariusze spontaniczności, role JA
•
Ceremonie aktualizujące mit spójności społeczeństwa, a ceremonie przekształcenia struktury
społecznej;
•
Teatralizowanie dynamiki społecznej poprzez ceremoniały, ceremonia jako narzędzie
panowania nad żywiołowością zmiany społecznej;
•
Czynna skuteczność ceremonii społecznej /działanie/ - estetyczne wysublimowanie ceremonii
teatralnej /unaocznianie/
•
Ceremonialna przemoc symboliczna; ceremonialność władzy, legitymizacja władzy poprzez
ceremoniały; celebrowanie statusu, nadawanie realnego kształtu rolom społecznym w
ceremoniach;
•
Pusty ceremoniał a ceremonialna celebracja pustki.
Zawody, agoniczność widowisk
•
Agoniczność zagadki: zagadka jako wyzwanie, pathos zagadki;
•
Agoniczny schemat mitu bohatera kulturowego;
•
Forma stwarzana przez sytuację, „zgromadzenie zogniskowane” ; „głęboka gra”: symboliczna gra
o status, zawody jako „krwawa łaźnia statusów”;
13
agonistyczny (gr. agonistikós ‘dotyczący zawodów’ od agón ‘zawody’) zool. zachowanie a. – popędowe
zachowanie zwierzęcia podczas konfrontacji z osobnikiem spoza gat. lub tego samego gat. (w przypadku
naruszenia terytorium, bezpośredniego ataku), objawiające się np. akinezją, wściekłością, uległością itp.
9
•
Kompensacyjny charakter agonicznych widowisk kulturowych; zawody jako dramatyczna
manifestacja namiętności społecznych; pojecie „komentarza metaspołecznego”; gra agoniczna
jako surogat wojny, wojna jako surogat święta „czarne święto”: czas uspołecznienia, zbiorowego
szaleństwa;
•
Zawody sportowe jako święto: powtarzalność, nieobliczalność /aleatoryczność/, dynamika,
powszechność.
Oczyszczenie – katharsis.
•
Widowiska kataryczne „zbiorowe oczyszcanie ropni”; wiara w magię, zbiorowe uczestnictwo i
consensus widzów;
•
Widowisko terapeutycne jako artykulacja nieznanej rzeczywistości i ujęcie jej w system,
przezwyciężanie deficytu signifiant i zażegnanie kryzysu semiotycznego, jako scalenie
doświadczenia;
•
Parodia sądu; kataryczna funkcja śmiechu;
•
Język gestów w widowisku: igranie z przemocą, symboliczny gwałt, metonimiczna obelga
/metonimiczny -
epitet zastępujący element nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą
innego, pozostającego w pewnej uchwytnej zależności realnej, np. “białe sady” /;
•
Sztuczne wywoływanie kryzysu, szaleństwo kontrolowane;
•
Wywrotowość i konserwatyzm działania artystycznego: wzniecanie konfliktów w celu ich
załagodzenia;
•
Wzmaganie i organizowanie energii społecznej.
Karnawały i karnawalizacja.
•
Karnawał: zabawa, widowisko, święto; święta karnawałowe, karnawalizacja;
•
Związek karnawału z chrześcijańskim kalendarzem liturgicznym;
•
Feudalne – ekonomiczne i społeczne – podłoże karnawału;
•
Karnawał jako zorganizowana zabawa, zrytualizowana rebelia; świat na opak, drugi świat i drugie
życie; święto uwolnienia ciała;
•
Świąteczne doświadczenie wspólnoty ciał, wolności i pełni życia; śmiech familiarność,
błazeństwo, rozpasanie, obsceniczność w karnawale;
•
Liminalny charakter karnawału, smutek karnawału;
•
Karnawał jako część ładu społecznego; dialektyka porządku i rewolty; społeczne i ideologiczne
funkcje karnawału;
•
Karnawał hierarchii /Nowy Orlean/; karnawał równości /Rio de Janeiro/;
•
Ekspansja i mutacje karnawału.
Gest i taniec w widowisku.
•
Gest między naturą a kulturą; opozycja: pokazywać – mówić;
10
•
Gest jako znak ekspresyjny i bezpośredni, mowa sprzed słów i „pismo dzikie”, specyficzna
energia gestu: dokładność, ekonomia, alegoryczność;
•
Gest jako rezultat rytualizacji; gesty jako sygnały i narzędzia utrzymywania spójnosci społecznej;
•
Rytmiczna struktura akcji; wzajemne nieświadome synchronizowanie ruchu;
•
Rytm jako spoiwo zbiorowości; taniec transowy jako remedium na zgryzoty, egzorcyzm i rytualna
terapia;
•
Skuteczność symboliczna tańca: budzenie i mobilizowanie sił, gestyczno-ruchowa symbolika
nieświadomych konfliktów, dialektyka zatracenia się w tańcu i poskromienie groźnych mocy
/katharsis/;
•
Kompensacyjna rola tańca w kultach peryferyjnych /kobiet, ubogich/- karnawałowy raj muzyki,
kolorów i ekspresji;
•
Tańce balowe – sfera świątecznego rozluźnienia hierarchii; bal jako zorganizowane widowisko
społeczno-estetyczne: miedzy paradą /zrytualizowaną choreografią drylu/ a maskaradą
/antystrukturalnym świętem karnawałowym/.
Stygmatyzacja ciała.
•
Malowanie ciała jako opus contra naturam i symboliczne wyobrażenie instytucji społecznych;
•
Kultura w obliczu zagadki dwoistości płci: rytuały okaleczania ciała jako wyraz zazdrości
o organy i funkcje seksualne płci przeciwnej; tatuaż, skaryfikacja, blizna jako znaki tożsamości
płciowej, statusu i prestiżu społecznego; tabu granic ciała;
•
Historyczny i społeczny dramat rozgrywający się na powierzchni ciała ludzkiego; utopia ciała
naturalnego, ciało jako element kultury; performatywny charakter płci kulturowej (gender)
a dyskursywny charakter płci biologicznej (sex); opozycja: ekspresywność (wyrażanie) –
performatywność (ustanawianie).
Lalka, maska, kostium
•
Maska jako archaiczne narzędzie stwarzania relacji: ze zmarłymi, z bogami i z własną istotą;
•
Maska – między indywidualnym istnieniem a bytem archetypowym; moc maski: rytualny trans
i teatralne postaciowanie; odmieniające zjednoczenie i jednocząca przemiana; maska jako oblicze
Innego i narzędzie włączania go do społeczności;
•
Maski karnawałowe jako inwazja duchów na miasto – społeczeństwo jako wspólnota żywych
i umarłych; maska przodka a maska pośmiertna: powrót zmarłych – nieśmiertelny sobowtór;
odcięcie się od ziemi, od erotyki i od Innego – maska demoniczna;
•
Groteskowość i niesamowitość maski; maska a lustro: logika heterogeniczności – logika
identyczności; paradoks maski: zasłona, która odsłania; maska – osoba – "ja"; maska jako
narzędzie rewolty i rozrywki; ubranie (ochrona) a kostium (znak statusu), uniform (znak profesji)
i przebranie (maskarada);
11
•
integrująca i różnicująca funkcja stroju; konwencja szczerości w stroju i rytuale społecznym;
moda – nośnik mobilności społecznej.
Fetysz, lalka
•
Stwarzanie się człowieka w relacji z materią; homo theatralis: performatywność (rytualność,
teatralność) myślenia – myślenie dzięki rzeczy, myślenie poprzez manipulowanie rzeczą;
•
Sekwencja: rzecz – fetysz14 – symbol – zmyślenie; materialność, symboliczność i ludyczność
kultury;
•
Fetyszyzm15 w życiu religijnym, gospodarczym, erotycznym; ciało jako fetysz: teatralność
seksapilu;
•
Fetysze życia codziennego jako zbiorowe fantasmagorie zmysłów; śmierć jako katastrofa
semiotyczna i iluzjonistyczne techniki jej przezwyciężania; ideologiczna przemoc żywych wobec
zmarłych – zmarły jako naczynie pamięci zbiorowej; gadający trup i żywa lalka – prototeatralne
figury sacrum;
•
Animacja jako widowisko magiczne i teatralne; lalka w rytuale, teatrze i kulturze masowej;
estetyczne modelowanie ciała: ciało jako lalka i idol.
Postać sobowtór
•
Antropogeneza jako wynik identyfikacji z iluzoryczną imago; "stadium lustra": przejście od
rozczłonkowanego protopodmiotu do idealnej formy jedności siebie-ciała, od ciała naturalnego
(porządek realny) do ciała kulturowego (porządek wyobrażeniowy i symboliczny); człowiek –
dzianiem się, bytem wychylonym w przyszłość, ku temu, co idealne;
•
Kultura jako lustrzany refleks, iluzja; porządek symboliczny (Wielki Inny) – "inna scena", na
której konstytuuje się słowo i gest;
•
Rola społeczna a persona (koncepcja własnej roli, jaką ma jednostka) – rola społeczna a krąg
społeczny, w którym jednostka ją wykonuje – rola społeczna a wzór kulturowy (obowiązki
i prawa);
14
Fetysz – bożyszcze w religiach pierwotnych. Uważany za wcielenie bóstwa przedmiot naturalny (np. kamień,
drzewo, zwierzę, strumień) lub wytworzony (np. figurka, bransoleta, wisiorek). Fetyszowi przypisywano
magiczną moc, z tego powodu otaczany był religijną czcią (fetyszyzm), mającą zjednać ludziom jego
przychylność.
15
Fetyszyzm – jedna z wielu pierwotnych form religii, charakteryzująca wiarą w nadnaturalną moc
przedmiotów, zazwyczaj związana z oddawaniem im boskiej czci. Według wierzeń w części tych przedmiotów
mieszkać mogły dobre lub złe "duchy" (także duchy przodków). Nie ma określonej i usystematyzowanej
mitologii, obrzędów, kapłanów oraz świątyń. Nie wymaga składania ofiar i odmawiania modlitwy. Jest kultem
indywidualnym. John Lubbock uważał, że wszystkie ludy pierwotne przechodzą przez pewne etapy religijne:
ateizm – fetyszyzm – totemizm – szamanizm – bałwochwalstwo (antropomorfizm) – monoteizm.
12
•
Rola społeczna jako dynamiczny system czynności; społeczna skuteczność postaci wyobrażonej:
postać wyobrażona jako pozytywna kreacja społeczna – indywidualizacja i uobecnienie
potencjalnego bytu zbiorowego; tworzenie postaci wyobrażonej za pomocą pozacodziennych
technik ciała; mana postaci – skupienie zbiorowej woli gromadzenia się i działania, "nadnaturalna
siła immanentna"; postać – matryca doświadczenia całościowego.
Widowisko a metamorfozy JA.
•
Koncepcja sobowtóra a koncepcja osobowości;
•
Osobowość jako struktura społeczna: "być dla siebie kimś innym", uogólniony inny; zabawa i gra
jako czynniki infrastruktury osobowości; popęd do kontaktu, rozmowy, wzajemności;
•
Zdarzenie spotkania swojego Naprzeciw, wyłączność Naprzeciw; teraźniejszość, bezpośredniość,
całościowość spotkania, istotowy czyn spotkania – stawanie się w spotkaniu, obecność; "na
początku jest relacja": uprzedniość Ja-Ty wobec "ja"; jedność człowieka i jego Naprzeciw
a dualizm "ja" i jego doświadczania;
•
Archaiczność i powszechność mitologemu trickstera, boskiego szelmy; trickster16 jako uosobienie
pełni: stworzenie i zniszczenie, ład i chaos, afirmacja i negacja, boskość i demoniczność, powaga
i śmiech;
•
Kulturotwórczy charakter inteligencji typu métis (roztropność i przebiegłość) – świat stający się,
otwarty, wciąż przekraczany i ulepszany; mediacja (świat zwierząt, ludzi, herosów i bogów)
i medialność (komunikacja, mowa, tłumaczenie, interpretacja); rewolta a twórczość.
16
Trickster (pol. szachraj, przechera) – w religioznawstwie nazwa archetypu boga-żartownisia, przechery, czasem również
półboga lub śmiertelnika, który przeciwstawia się ustalonym normom, działa wbrew ustalonemu porządkowi. Słowem tym
określa się również przez analogię typ postaci literackiej lub nawet, w świecie realnym, typ osoby, która pełni podobną rolę
w danym środowisku.