(środowiska pracy) a pierwsza pomoc i ratownictwo
advertisement
PRACE POGLĄDOWE REVIEW PAPERS Marian Andrzej LIWO Bezpieczeństwo pracy (środowiska pracy) a pierwsza pomoc i ratownictwo medyczne Safety of work (environment work) but first aid and medical rescue Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centrum Studiów nad Terroryzmem Kierownik katedry: Dr Leszek Baran Słowa kluczowe: bezpieczeństwo pracy środowisko pierwsza pomoc ratownictwo medyczne obowiązki pracodawców Key words: job security, environment first aid medical rescue obligations of employers Adres do korespondencji: Dr Marian Andrzej Liwo Katedra Bezpieczeństwa Wewnętrznego Centrum Studiów nad Terroryzmem Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie ul. mjr H. Sucharskiego 2 35-225 Rzeszów e-mail: [email protected] Tel. 662 010 098 OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 Ustawodawca nie zdefiniował dotąd pojęcia bezpieczeństwa i higieny pracy, jak i przepisów bezpieczeństwa pracy. Stąd też mają miejsce rozbieżne poglądy na temat tych pojęć. Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy jest przedmiotem regulacji ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeksu Pracy jak i unormowań międzynarodowych. Integracja Polski z Unią Europejską spowodowała wpływ prawa unijnego na rozwiązania krajowe w tym zakresie. W odniesieniu do tematu publikacji ustawodawca określił obowiązki pracodawców m.in. w zakresie udzielania pierwszej pomocy w nagłych przypadkach. Obowiązki te polegają na wyznaczeniu pracowników do udzielania tej pomocy, zapewnienia łączności ze służbami wyspecjalizowanymi, w tym także na określonych działaniach profilaktycznych. Działania pracodawców winny być dostosowane do rodzaju prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych oraz rodzaju i poziomu zagrożeń. Oprócz uregulowań kodeksowych określone działania w zakresie udzielania pierwszej pomocy zostały zawarte w ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o Służbie Medycynie Pracy. Najbardziej jednak szczegółowym aktem normatywnym w tym przedmiocie jest ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Przedmiotowa ustawa zawiera jednak w swojej treści wiele niejasności w odniesieniu do pojęcia systemu, którym się posługuje, pojęcia współpracy i współdziałania, czy wskazania prawnych form działania. Wątpliwości budzi również ograniczenie obowiązku udzielania pierwszej pomocy podczas wypadku przy pracy w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp. Istniejący stan rzeczy wymaga określonego rodzaju korekt nowelizujących wskazane przepisy, w tym także zmierzających do poprawy stanu świadomości prawnej podmiotów zobowiązanych do zapewnienie bezpieczeństwa zatrudnionym i udzielania pierwszej pomocy. The legislator has not defined yet the health and job safety term as well as the safety regulations. Therefore, the divergent views on these concepts take place. The issue of health and job safety is the subject matter of the Act of 26 June 1974 in the Labour Code as well as international norms. Polish integration with the European Union caused the impact of EU law on national measures in this respect. With regard to the topic of the publication, the legislator established the duties of employers including the field of first aid in an emergency. These obligations involve the appointment of staff to provide this assistance, ensuring communication with specialized services, including specific preventive measures. Actions of the employers should be tailored to the type of business, number of employees and the type and level of risk. In addition to statutory regulations, certain activities in the field of first aid are contained in the Act of 27 June 1997 about the duty for occupational medicine. But the most detailed normative act on the matter is the law of 8 September 2006, about the State Emergency Medical Services. This act, however, contains in its content a lot of confusion with regard to the concept of the system, which it uses, the concept of cooperation and collaboration, and identification of the legal forms of action. Also questionable is the limitation of the obligation to provide the first aid to an accident at work in the Ministry of Labour and Social Policy regulation of 26 September 1997 regarding general health and safety regulations. The current state of affairs requires a certain kind of adjustments of these provisions amending it, including measures to improve the legal awareness of entities required to ensure the safety of employed and the first aid Wprowadzenie Ustawodawca nie zdefiniował dotąd pojęcia bezpieczeństwa i higieny pracy jak i przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. W art. 9 §1 Kodeksu Pracy zawarł natomiast kodeksową definicję prawa pracy rozumiejąc pod tym pojęciem przepisy Kodeksu Pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Jakkolwiek przepisy bezpieczeństwa i 17 higieny pracy wiążą się z zatrudnianiem i jako takie w dużej części usytuowane są w Kodeksie Pracy, to nie w pełni racjonalny jest pogląd, że stanowią one wyłącznie domenę prawa pracy, bowiem duża ich część znajduje się poza tym prawem [1,2]. Jakkolwiek też w odniesieniu do przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy wymienia się między innymi art. 66 ust. 1 Konstytucji RP, art. 15 Kodeksu Pracy dział X Kodeksu Pracy oraz przepisy wykonawcze kodeksowe i pozakodeksowe, ustawy szczególne w rozumieniu art. 5 tego Kodeksu zawierające postanowienia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisy wykonawcze do tych ustaw, a także inne ustawy i postanowienia z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy, to mają miejsce różne poglądy w przedmiocie rozumienia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeden z nich przyjmuje, że wszystkie przepisy aktu prawnego, który ma w tytule „bezpieczeństwo i higiena pracy” są przepisami bhp, a drugi zawęża to pojęcie do przepisów, które regulują rzeczywiste problemy bezpieczeństwa i higieny pracy. Jak wynika np. ze stanowiska Stowarzyszenia Ochrony Pracy w Polsce w sprawie pojęcia przepisów bhp w prawie pracy odwołującego się do art. 207 Kodeksu Pracy, podstawowego dla działu X tego Kodeksu, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy są wyłącznie przepisy, które dotyczą warunków środowiska pracy i które mają na celu ochronę zdrowia i życia pracowników. W tak też rozumianych przepisach bhp zdaniem tego Stowarzyszenia, nie mieszczą się wszystkie przepisy zawarte w dziale X Kodeksu Pracy [3]. Nie wszystkie bowiem zmierzają bezpośrednio do ochrony zdrowia i życia pracownika w procesie pracy, bo nie określają wymagań jakim powinny odpowiadać te warunki tj. środowisko, w którym ma miejsce świadczenie pracy [3]. Na tle tych rozbieżnych stanowisk zasadnym wydaje się być pogląd, że jakkolwiek wszystkie przepisy zawarte w dziale X Kodeksu Pracy zatytułowanym „Bezpieczeństwo i higiena pracy” są przepisami związanymi z bezpieczeństwem i higieną pracy, bo taka jest wola ustawodawcy, to jednak nie ulega wątpliwości, że nie wszystkie ze względu na zawarte w nich treści określają wymagania jakim winny odpowiadać warunki środowiska pracy. Stąd też jest różny charakter tych przepisów (często informacyjno – instruktażowy), który nie spełnia przesła- 18 nek np. do wydawania na ich podstawie decyzji administracyjnych. Wśród wielu definicji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy należy natomiast wskazać na definicję określającą to bezpieczeństwo i higienę jako ogół środków i urządzeń służących do zapewnienia warunków pracy eliminujących zagrożenia życia i zdrowia zatrudnionych [4]. Zdrowie to bowiem stan żywego organizmu, w którym wszystkie funkcje przebiegają prawidłowo. Higiena natomiast to dział medycyny – nauka zajmująca się wpływem środowiska na zdrowie człowieka dążąca do eliminacji czynników ujemnych w procesie pracy i to bez względu na podstawę świadczenia pracy. Prawo do tego bezpieczeństwa i higieny pracy wynika z art. 66 Konstytucji RP w myśl którego, każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Bezpieczeństwo i higiena pracy ma również swój odpowiednik w języku angielskim: „Occupational Health and Safety”. Wskazuje to na międzynarodowe znaczenie tego pojęcia. Z przytoczonych wyżej pojęć wynika, że bezpieczeństwo i higiena pracy realizowane jest przez działania zmierzające do zapewnienia ochrony zdrowia i życia zatrudnionych w procesie pracy. W tym kontekście pojawia się też wiele określeń bezpieczeństwa i higieny pracy. Wśród nich należy wskazać na określenia według których bezpieczeństwo to stan: - w którym zagrożenia utrzymywane są pod kontrolą - zgodny z regulacjami prawnymi, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa - w którym ryzyko jest na poziomie akceptowalnym Biorąc pod uwagę wymienione trzy określenia bezpieczeństwa przyjmuje się, że pierwsza jest używana przez inżynierów, a druga przez prawników i ograny kontroli oraz nadzoru według których bezpieczeństwo winno mieć bowiem miejsce wówczas, gdy przestrzegane są przepisy dotyczące określonych postępowań. Jak wynika z treści trzeciego określenia wprowadza ono ryzyko jako element – kryterium bezpieczeństwa [5]. Dla określenia pojęcia ryzyka można posłużyć się jego określeniami wynikającymi z różnych gałęzi prawa np. prawa pracy, gdzie jakkolwiek jest ono odnoszone do ryzyka zawodowego to sformowania w nim zawarte mogą służyć określeniu ryzyka również w odniesieniu do innych gałęzi prawa. Np. ustawa o służbie medycyny pracy z dnia 27.06.1997 r. (t. j. Dz. U. z 2004 r., Nr 125, poz. 1317) określa ryzyko zawodowe jako możliwość wystąpienia niepożądanych związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystne skutki zdrowotne będące wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy. Rozporządzenie natomiast Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. (t. j. Dz. U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, określa ryzyko zawodowe jako, prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujące straty w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Poziom akceptowalny to natomiast taki, który nie wywołuje zmian w zachowaniu ludzi i społeczeństwa. Oprócz wskazanych wyżej określeń bezpieczeństwa funkcjonują również inne, z których wynika, że bezpieczeństwo to także zapobieganie stratom w systemie człowiek, technika i środowisko [6]. Wymienionym określeniom przypisuje się charakter czynnościowy, który nie charakteryzuje stanu [5]. Z różnych definicji wynika również, że bezpieczeństwo jest obszarem wiedzy dotyczącym zapobieganiu zdarzeniom nagłym, w wyniku których dojść może do niepożądanych skutków. Wieloznaczność definicji bezpieczeństwa umożliwia odnoszenia go do różnych okoliczności faktycznych które mają na niego wpływ. Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy jest też przedmiotem regulacji międzynarodowych, w tym Międzynarodowego Paktu Praw Społecznych, Gospodarczych i Kulturowych z 16.12.1996 r.. Pakt ten w art. 7 uznaje prawo każdego do korzystania ze sprawiedliwych warunków pracy obejmujących w szczególności warunki pracy odpowiadające wymaganiom bezpieczeństwa i higieny pracy. Aktywna jest też w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Międzynarodowa Organizacja Pracy, która uchwaliła ponad 180 Konwencji od 1919 r., z których 88 zostało ratyfikowanych przez Polskę [7,8]. Ochronie zdrowia i bezpieczeństwa pracowników poświęcony jest również art. 118a Traktatu Rzymskiego, a także art. 3 Europejskiej OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 Karty Społecznej przyjętej w Turynie w 1961 r. [9]. Bezpieczeństwo pracy - środowiska pracy Rozwój cywilizacyjny i towarzyszący mu postęp techniczny, który przejawia się w różnorodnej działalności człowieka powoduje w konsekwencji coraz to nowe nieznane dotąd zjawiska i zagrożenia dla środowiska i środowiska pracy, oraz różnych rodzajów bezpieczeństwa. Stąd też niezbędne jest monitorowanie zachodzących zmian i uwarunkowań w celu wdrożenia adekwatnych do sytuacji form oddziaływania. Bezpieczeństwo nie jest dane na zawsze. Nie jest ono bowiem zjawiskiem stałym i niezmiennym, a wręcz przeciwnie podlega ciągłym zmianom uwarunkowanym różnymi czynnikami [10,11]. Jednym z nadrzędnych obowiązków Państwa jest zapewnienie tego bezpieczeństwa między innymi poprzez ochronę zdrowia i życia, środowiska, mienia i innych wartości. Obowiązek ten może być realizowany wyłącznie w wyniku wprowadzenia określonych racjonalnych i spójnych rozwiązań prawnych zapewniających zamierzone efekty w ramach przyjętych rozwiązań systemowych. Niezbędne jest również współdziałanie wszystkich organów i podmiotów zobowiązanych. Ustawa z dnia 27.04.2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (t. j. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) w art. 3 pkt 39 określa środowisko jako ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta, rośliny, krajobraz oraz klimat [12]. Definicja środowiska pracy wynika natomiast z §2 pkt 11 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t. j. Dz. U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.). Według tego rozporządzenia przez to środowisko rozumie się warunki środowiska materialnego określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, w których odbywa się proces pracy. W literaturze przedmiotu środowisko pracy określa się też jako między innymi zbiór określonych organizacyjnie lub przestrzennie miejsc, w których pracownicy wykonują czynności zawodowe oraz warunki środowiska materialnego określonego czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi, w których OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 odbywa się proces pracy [13]. Występuje wiele czynników zagrożeń środowiska jako takiego i środowiska pracy mających wpływ na różne pojęcia bezpieczeństwa. Niektóre z tych zagrożeń są wspólne. Wśród nich należy wymienić między innymi czynniki chemiczne, pyły, zagrożenia wibroakustyczne, hałas, pola elektromagnetyczne i zagrożenia elektromagnetyczne, promieniowanie jonizujące, ciśnienie atmosferyczne, zagrożenia mechaniczne, czynniki biologiczne [14-26]. W ostatnich latach wśród tych czynników wymienia się także zamachy terrorystyczne, wymagające szczególnego współdziałania określonych służb, organów i podmiotów, w tym również prowadzących zakłady. Współczesna rzeczywistość jest bowiem pełna zagrożeń wynikających z przyczyn politycznych, ekonomicznych, etnicznych i innych. Nie ulega jednakże wątpliwości, że stan środowiska, w tym środowiska pracy zależy w zasadniczej mierze od działalności człowieka i poprawności prowadzenia działalności gospodarczej w różnych kryteriach odniesienia, w tym także przestrzegania zasad zrównoważonego rozwoju. Przyjmuje się, że obowiązki zakładów pracy w zakresie ochrony elementów środowiska można podzielić na dwie grupy, a to obowiązki wewnętrzne odnoszące się do elementów środowiska pracy regulowane przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz obowiązki zewnętrzne odnoszące się do ochrony elementów środowiska poza zakładem, regulowane przepisami ustawy Prawo Ochrony Środowiska i przepisami wykonawczymi do tego prawa [27]. Do istotnych zagrożeń środowiska, w tym środowiska pracy, należą zagrożenia poważnymi awariami często o katastroficznych skutkach. W szczególności są to awarie w instalacjach technologicznych, magazynowych, w urządzeniach transportowych, w wyniku których ma miejsce uwalnianie do otoczenia na skutek wybuchu lub pożaru substancji chemicznych znajdujących się w różnych obiektach. Rejestr poważnych awarii w Polsce zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 20.07.1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2007 r., Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) prowadzi Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Rejestr ten jest wykorzystywany przez różne organy, a w szczególności przez Państwową Straż Pożarną dla opracowywania różnych form przeciwdziałania zagrożeniom. Według art. 3 pkt. 23 ustawy z dnia 27.04.2001 r. Prawo Ochrony Środowiska, przez poważną awarię rozumie się zdarzenie powodujące w szczególności emisję, pożar lub eksplozję powstałą w wyniku procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska albo powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Według natomiast art. 3 pkt 24 omawianej ustawy poważną awarią przemysłową jest poważna awaria w zakładzie [28]. Pojęcie zakładu wynika z art. 3, pkt 48 ustawy. Rozumie się przez niego jedną lub kilka instalacji wraz z terenem, do którego prowadzący instalacje posiada tytuł prawny, oraz znajdującymi się na nim urządzeniami. W tej sytuacji dla bytu zakładu niezbędne jest istnienie na jego terenie instalacji. Jak bowiem wynika z pojęcia zakładu ustawa nie uznaje za zakład samego terenu z urządzeniami traktowanymi jako obiekty niestacjonarne. W literaturze na ten temat przyjmuje się, że nie jest natomiast niezbędne istnienie urządzeń [29]. Nie ulega wątpliwości, że awarie mogą powodować zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i ludzi oraz różnorodne straty. Zapewnienie zaś bezpieczeństwa i porządku publicznego było, jest i będzie jednym z podstawowych zadań państwa. W tym również ochrona takich wartości jak życie, zdrowie, środowisko pozostaje poza dyskusją, z uwagi na to, że stanowią one wartości uniwersalne [30]. Pojęcie natomiast katastrofy wynika m.in. z ustawy z dnia 7.07.1994 r. Prawo Budowlane (Dz. U. Nr 89, poz. 414 z późn. zm.) gdzie ustawodawca odnosząc się do pojęcia katastrofy budowlanej określa ją w art. 73 ust. 1 jako niezamierzone, gwałtowne zniszczenie obiektu budowlanego lub jego części, a także konstrukcyjnych elementów rusztowań, elementów urządzeń formujących, ścianek szczelnych i obudowy wykopów wskazując przy tym w ust. 2 tego artykułu co nie jest katastrofą budowlaną. Ustawa z dnia 28.03.2003 r. o Transporcie Kolejowym (Dz. U. Nr 86, poz. 789 z późn. zm.) określając w art. 4 pkt. 46 pojęcie poważnego wypadku wskazuje, że jest to wypadek spowodowany kolizją, wykolejeniem się pociągu lub innym podobnym zdarzeniem: - z przynajmniej jedną ofiarą śmiertelną lub przynajmniej pięcioma ciężko 19 rannymi lub - powodujący znaczące zniszczenie pojazdu kolejowego, infrastruktury kolejowej lub środowiska, które mogą zostać natychmiast oszacowane przez komisję badającą wypadek na co najmniej 2 miliony euro, mający oczywisty wpływ na regulacje bezpieczeństwa na kolei lub na zarządzanie bezpieczeństwem. Także np. Główny Inspektor Pracy w załączniku do zarządzenia nr 15/09 Głównego Inspektora Pracy z dnia 7.04.2009 r. w sprawie zasad badania i analizowania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz zasad kontroli stosowania przez pracodawców środków zapobiegających tym wypadkom (Biuletyn Urzędowy PIP Nr 3 poz. 16 z 2009 r.) zawarł dla potrzeb realizacji treści zarządzenia wyjaśnienie katastrofy rozumianej jako zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą i spowodowało znaczne straty materialne, a ponadto spowodowało lub mogło spowodować liczne ofiary w ludziach. Katastrofą zatem według tego zarządzenia jest w szczególności: katastrofa budowlana określona w art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 7.07.1994 r. Prawo Budowlane; poważna awaria określona w §2 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30.12.2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektoratu Pracy; poważny wypadek kolejowy określony w art. 4 pkt. 46 ustawy z dnia 23.03.2003 r. o transporcie kolejowym. Definicja wypadku przy pracy została natomiast sformułowana w ustawie z dnia 30.10.2002 o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t. j. Dz. U. z 2009 r., Nr 162, poz. 1322 z późn., zm.). Ujmując najbardziej skrótowo pojęcie wypadku przy pracy jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną mające związek z pracą. Pierwsza pomoc i ratownictwo medyczne Biorąc pod uwagę następstwa katastrof i poważnych awarii przemysłowych oraz różnego rodzaju wypadków, w tym także transportowych dla ludzi i środowiska oraz straty materialne, które one powodują, państwa podejmują zaangażowane działania mające na celu nie tylko zapobieganie im ale i ograniczanie ich skutków, w tym również działania zmierzające do udzielania różnorodnych form pomocy medycznej 20 ofiarom różnych zdarzeń wynikających z różnych przyczyn [31]. Działania te podejmowane są również w wyniku różnorodnych programów wynikających z polityki rządów w zakresie ochrony zdrowia i życia ludzi, bezpieczeństwa pracy, ochrony środowiska i ekologii. Mają one już miejsce od połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, w którym taką problematyką ochrony środowiska zainteresowały się także organizacje międzynarodowe [32]. Integracja Polski z Unią Europejską, która nastąpiła z dniem 1.05.2004 r. spowodowała wpływ regulacji prawnych Unii na problematykę bezpieczeństwa pracy i ochronę środowiska pracy. Organy wspólnot ze wszystkich bowiem zakresów prawa pracy najwięcej uwagi poświęciły problematyce ochrony pracy i środowiska pracy wydając ponad 100 dyrektyw, które wyłącznie bądź pośrednio regulują tą problematykę [33]. Jak wynika z art. 8 tej dyrektywy do obowiązków pracodawcy należy podejmowanie działań dostosowanych do rodzaju i wielkości przedsiębiorstwa lub zakładu pracy niezbędnych przy udzielaniu pierwszej pomocy, zwalczania pożaru i ewakuacji pracowników, w tym zakresie winien on też zorganizować niezbędne współdziałanie ze służbami pozazakładowymi zwłaszcza medycznymi, ratunkowymi i pożarniczymi. Kolejnym obowiązkiem, który wynika z tej dyrektywy jest również wyznaczenie pracowników odpowiedzialnych za udzielenie pierwszej pomocy, gaszenie pożarów i ewakuację, których liczba winna być dostosowana do wielkości i charakteru zakładu pracy lub przedsiębiorstwa. Pracownicy ci winni być też odpowiednio przygotowani i wyposażeni. Na pracodawcy ciążą też obowiązki informacyjne o zagrożeniach i środkach podjętych w celu ochrony zatrudnionych oraz podjęcie działań zaradczych i innych. Nie sposób wyobrazić sobie bezpieczeństwa pracy i dbałości o środowisko pracy bez dbałości o stan zdrowia pracowników. Jest to m, in. obowiązek Konstytucyjny wynikający z art. 68 Konstytucji RP, w myśl którego każdy ma prawo do szeroko pojmowanej ochrony zdrowia. Aspekty bezpieczeństwa w procesie pracy, podkreśla natomiast art. 24 Konstytucji RP w myśl którego praca znajduje się pod ochroną RP, a Państwo sprawuje nadzór nad warunkami jej wykonywania. Także z art. 66 ust. 1 Konstytucji RP wynika prawo każdego do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Dla ochrony zdrowia zatrudnionych przed wpływem niekorzystnych warunków pracy i sposobów jej wykonywania, w tym również zapewnienia profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi uchwalona została w dniu 27.06.1997 r. ustawa o służbie medycyny pracy (t. j. Dz. U. z 2004 r., Nr 125, poz. 1317). Jednostkami organizacyjnymi tej służby są podmioty wykonujące działalność leczniczą w celu sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi z określonymi wyłączeniami i Wojewódzkie Ośrodki Medycyny Pracy. W odniesieniu do ratownictwa medycznego ustawa wskazuje na zadania służby medycyny pracy w zakresie organizowania i udzielania pierwszej pomocy medycznej w nagłych zachorowaniach i wypadkach, które wystąpiły w miejscu pracy (służby) lub pobierania nauki. Należy zauważyć, że Służba Medycyny Pracy jest właściwa nie tylko do zatrudnionych na podstawie stosunku pracy. Występuje ona bowiem również między innymi w zatrudnieniu na podstawie stosunku administracyjno - prawnego w służbach mundurowych. Ma to np. miejsce w jednostkach organizacyjnych MON, gdzie Służba Medycyny Pracy działa na podstawie rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej dnia 9.08.2010 r. w sprawie Służby Medycyny Pracy obowiązujące od 20.10.2010 r. Ustawa o służbie medycyny pracy nie określa pojęcia pierwszej pomocy. Pojęcie to określa natomiast ustawa z dnia 8.09.2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. Nr 191, poz. 1410), która rozumie przez tą pomoc zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia w tym również z wykorzystaniem wyrobów medycznych oraz produktów leczniczych wydawanych bez przepisu lekarza, dopuszczonych do obrotu na terytorium RP. Jak wynika z tego określenia pierwsza pomoc dotyczy różnych okoliczności faktycznych, które ją uzasadniają może być udzielona przez każdą osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia potrafiącą tej pomocy udzielić. Przy czym wykształcenie zawodowe tej osoby nie odgrywa roli decydującej. W literaturze przedmiotu przez pierwszą pomoc rozumie się natomiast zespół czynności na miejscu wypadku, które są związane z zapewnieniem bezpieczeństwa oraz proste natychmiastowe OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 zabiegi wykonywane z użyciem wyrobów medycznych na poszkodowanych w wypadkach i katastrofach oraz w razie nagłych zachorowań [34]. Państwowe Wydawnictwo Medyczne funkcjonuje w ramach systemu ratownictwa, który definiuje się jako złożony, częściowo mobilny system społeczno – gospodarczo – administracyjny, którego zadaniem jest skuteczne przeciwdziałanie wszelkim kategoriom zagrożeń kryzysowych za pomocą dostępnych sił i środków materialnych na bazie przyjętej struktury organizacyjno - funkcjonalnej w ramach obowiązującego systemu prawnego [35,36]. Jak wynika z art. 5 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym ustawodawca rozróżnia pierwszą pomoc od kwalifikowanej pierwszej pomocy. Porównując ustawę o tym ratownictwie z ustawą o Służbie Medycyny Pracy oraz z ustawą z dnia 26.06.1974 r. Kodeks Pracy (t. j. Dz. U. z 1998 Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) należy zauważyć, że zarówno przepisy tego kodeksu jak i ustawy o Służbie Medycyny Pracy dotyczą wyłącznie zagrożeń i obowiązków w zakresie udzielania pierwszej pomocy związanych bezpośrednio ze środowiskiem pracy. Jak wynika z art. 207¹ §1 Kodeksu Pracy podmiotami odpowiedzialności na terenie pracy są pracodawcy, którzy zobowiązania są do: - przekazywania pracownikom informacji o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy na poszczególnych stanowiskach pracy i zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników, - działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w celu wyeliminowania w/w zagrożeń, - wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Precyzując treść powołanego art. 207¹ §1 Kodeksu Pracy, kodeks ten w art. 209¹ §1 wskazuje na obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienia niezbędnych środków do udzielania pierwszej pomocy w nagłych przypadkach, zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników, wyznaczenia pracowników do udzielenia pierwszej pomocy i wykonywania zadań w zakresie gaszenia pożarów i ewakuacji pracowników. Kolejnym obowiązkiem nałożonym na pracodawców jest zapewnienie łączności ze służbami zewnętrznymi wyspecjalizowanymi w zakresie udzielania pierwszej pomo- OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 cy w nagłych wypadkach tj. służbami ratownictwa medycznego oraz ochrony przeciwpożarowej. Działania pracodawców w tym przedmiocie powinny być dostosowane do rodzaju prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników, rodzaju i poziomu występujących zagrożeń. Należy podkreślić, że sformułowania kodeksowe w tym przedmiocie stanowią realizację wdrożonej do polskiego prawa Dyrektywy Nr 89/391 dotyczącej realizacji przedsięwzięć mających na celu poprawę bezpieczeństwa i ochronę zdrowia pracowników podczas pracy. Z uwagi na jej ogólny charakter w sprawach dotyczących ochrony zdrowia i życia pracowników nazywana jest także Dyrektywą Ramową [33,37]. Jak bowiem wynika z art. 8 tej dyrektywy działania pracodawców w zakresie realizacji obowiązków udzielania pierwszej pomocy winny być dostosowane do rodzaju i wielkości przedsiębiorstwa lub zakładu i obejmować współdziałanie ze służbami poza zakładowymi zwłaszcza medycznymi, ratunkowymi i pożarniczymi. Jak już wcześniej podkreślono obowiązek w omawianym przedmiocie obejmuje wyznaczanie pracowników odpowiedzialnych za udzielanie pierwszej pomocy, gaszenie pożaru i ewakuacji pracowników, a ich liczba winna być dostosowana do wielkości i charakteru zakładu lub przedsiębiorstwa. Obowiązuje też odpowiednie przeszkolenie i wyposażenie tych pracowników. Z powołanej ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym wynika, że realizacja zadań Państwa w zakresie zapewnienia pierwszej pomocy osobie znajdującej się w stanie zagrożenia zdrowotnego, realizowana jest w ramach systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego. Historia pierwszej pomocy medycznej sięga najdawniejszych czasów. Początkowo pomoc ta związana była z opatrywaniem ran. Według najstarszych opisów materiałów opatrunkowych pochodzących z Egiptu używano do tego celu bandaży płóciennych preparowanych kozim tłuszczem. Najwcześniejsze natomiast opisy sztucznego oddychania metodą usta w usta zawarte są w Biblii w Księdze Ezjechliela. W 1099 r. została powołam organizacja rycerska „ST. John” zadaniem której było leczenie ran doznawanych na polu bitwy przez żołnierzy. Także powstały w XIX w. Czerwony Krzyż udzielał pomocy w omawianym zakresie. Masaż serca polegający na uciskaniu zamkniętej klatki piersiowej został natomiast po raz pierwszy opisany w 1878 r.[34]. Biorąc pod uwagę pojęcie systemu o którym mowa w ustawie o Państwowym Systemie Medycznym, którego celem jest realizacja zadań Państwa polegających na zapewnieniu pierwszej pomocy każdej osobie znajdującej się w stanie zagrożenie zdrowotnego należy zauważyć, że ma on cechy organizacji która daje mu konkretność przeciwstawiającą rozwiązaniom abstrakcyjnym. Także mająca w nim miejsce koordynacja działań podejmowanych przez różne podmioty i organy umożliwia efektywną realizację celu, jakim jest ratowanie życia i zdrowia poprzez udzielaną pomoc [38]. Powołana ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym nie wyjaśnia jednak pojęcia systemu, którym się posługuje wskazując jedynie w art. 32 ust. 1 pkt 1 i 2 na jednostki działające w jego ramach. Są nimi według ustawy Szpitalne Oddziały Ratunkowe, Zespoły Ratownictwa Medycznego, w tym Lotnicze Zespoły Ratownictwa Medycznego na których świadczenie zawarto umowy o udzielanie świadczeń z zakresu opieki zdrowotnej. Omawiana ustawa określa też w kilku miejscach różne pod względem podmiotowym jednostki współpracujące z systemem. Są nimi nie tylko centra urazowe ale i jednostki organizacyjne szpitali wyspecjalizowane w zakresie udzielania świadczeń zdrowotnych niezbędnych dla ratownictwa medycznego, które zostały ujęte w planie (art. 32 ust. 2 ustawy). Jak bowiem także wynika z art. 15 ustawy jednostkami współpracującymi z systemem są również przykładowo wymienione służby ustawowo powołane do niesienie pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Są to w szczególności jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej, jednostki ochrony przeciwpożarowej włączone do krajowego systemu ratowniczo – gaśniczego, podmioty uprawnione do wykonywania ratownictwa górskiego i wodnego i inne jednostki podległe i nadzorowane przez Ministra właściwego ds. Wewnętrznych i Ministra Obrony Narodowej. Jednostkami współpracującymi z systemem mogą być także społeczne organizacje ratownicze, które w ramach swoich zadań ustawowych lub statutowych są zobowiązane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego jeżeli zostaną wpisane do rejestru jednostek współpracujących z systemem prowadzonego 21 poprzez Wojewodę art. 15 ust. 2 i art. 17 ust. 2 ustawy. Ustawa w art. 39 odróżnia jeszcze jednostki współdziałające z systemem. Są nimi uczelnie medyczne, placówki kształcenia ustawicznego dorosłych, stowarzyszenia lekarskie o zasięgu ogólnokrajowym prowadzące działalność w zakresie medycyny ratunkowej i przygotowywania kadr systemu, opracowywania zaleceń proceduralnych, funkcjonowania systemu, inicjowania realizacji zadań naukowo – badawczych w zakresie medycyny ratunkowej, oceny jakości systemu oraz wytyczenia kierunków jego rozwoju. Należy zauważyć, że rozmieszczenie w ustawie podziałów podmiotów współpracujących i współdziałających z systemem bez wyjaśnienia tych pojęć wpływa źle na jej przejrzystość. Przy czym wprowadzenie pojęć dotyczących współpracy i współdziałania w zasadzie tożsamych nie świadczy pozytywnie o języku prawa tej ustawy. Prawo bowiem i język prawa są ze sobą nierozerwalnie powiązane i warunkują przejrzystość i zrozumiałość regulacji. Należy wyrazić przy tym pogląd, że nawet przykładowe wyliczenie jednostek współpracujących z systemem w art. 15 ustawy na co wskazuje użyte sformułowanie w szczególności nie usprawiedliwia nie umieszczenia w treści tego przepisu obok Państwowej Straży Pożarnej drugiej służby mundurowej jaką jest Policja. Policja bowiem w praktyce najczęściej dociera na miejsce zdarzenia i trudno sobie wyobrazić brak z jej strony aktywności w zakresie udzielenia pomocy osobie znajdującej się w stanie zagrożenia zdrowotnego. Mając także na uwadze definicję systemu jako całokształtu obowiązujących określonych reguł uporządkowanych w oparciu o racjonalne kryteria należy wskazać na pominięcie w rozdziale czwartym ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym dotyczącym jednostek systemu organów administracji rządowej właściwych w sprawach wykonywania zadań systemu od których działania zależy m.in. zapewnienie uwarunkowań niezbędnych dla działania systemu. Należy natomiast uznać za poprawne rozwiązanie polegające na umiejscowieniu systemu związanego z Państwowym Ratownictwem Medycznym na obszarze województwa w oparciu o sporządzony plan przez Wojewodę, który go również aktualizuje uzgadniając elementy planu z określonymi służbami mundurowymi, 22 a to z Szefem Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego, Komendantem Wojskowego Obwodu Profilaktyczno Leczniczego, Komendantem Wojewódzkim Państwowej Straży Pożarnej, Komendantem Wojewódzkim Policji, Komendantem Oddziału Straży Granicznej, którego zakres działania obejmuje strefę nadgraniczną. Organy samorządu terytorialnego i inne podmioty są natomiast zobowiązane do dostarczania na pisemne żądanie wojewody wszelkich informacji niezbędnych do sporządzenia projektu aktualizacji systemu. Jak wynika z powołanej ustawy podaje ona przykładowo zakres planu stwierdzając, że obejmuje on w szczególności: - charakterystykę potencjalnych zagrożeń życia lub zdrowia mogących wystąpić na obszarze województwa, w tym analizę wystąpienia poważnych katastrof naturalnych i awarii technicznych w rozumieniu przepisów o stanie klęski żywiołowej. Tak więc należy podkreślić, że plan ten winien obejmować również zakłady pracy, w których ze względu na przedmiot działalności może mieć miejsce awaria techniczna, - liczbę rozmieszczenia na obszarze województwa jednostek systemu, - obszary działania i rejony operacyjne, - sposób koordynacji działań jednostek systemu, - kalkulację kosztów działalności zespołów ratownictwa medycznego, - sposób współpracy z organami administracji publicznej i jednostkami systemu, - informację o lokalizacji wojewódzkich centrów powiadamiania ratunkowego, - opis struktury powiadamiania o stanach nagłego zagrożenia zdrowotnego w celu zapewnienia łączności m. in. z jednostkami organizacyjnymi Policji, Państwowej Straży Pożarnej i dysponentem Zespołów Ratownictwa Medycznego. Jak wynika z treści ustawy pozycja Wojewody jest niezwykle istotna i to nie tylko wobec samego systemu, ale również w zakresie prowadzenia innych czynności np. prowadzenia rejestru jednostek współpracujących z systemem (art. 17 ustawy), wykonywania zadań systemu (art. 18 ustawy), prowadzenia w formie elektronicznej lub pisemnej ewidencji jednostek systemu (art. 21 ustawy), podejmowania zadań organizacyjnych zmierzających do zapewnienia określonych parametrów czasu dotarcia na miejsce zdarzenia (art. 24 ustawy), potrzeby postawienia w stan podwyższonej gotowości wszystkich lub niektórych Zakładów Opieki Zdrowotnej działających na obszarze województwa w razie wystąpienia katastrof naturalnych i awarii technicznych (art. 30 ustawy). Według art. 20 ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Minister właściwy ds. Zdrowia w ramach nadzoru o którym mowa w art. 19: - zatwierdza wojewódzki plan działania systemu i jego aktualizację, - może żądać od Wojewody wszelkich informacji dotyczących działania systemu na terenie województwa, - może przeprowadzać kontrolę dysponentów jednostek na zasadach określonych w przepisach o działalności leczniczej. Wskazane w ustawie środki prawne i formy działania ministra trudno jednakże zaliczyć do nadzoru w rozumieniu nauki prawa administracyjnego, ze względu na brak w nich władztwa niezbędnego dla nadzoru. Stąd też działania tego ministra zawierają w swojej treści elementy wyłącznie mieszczące się w pojęciu kontroli [39]. System Państwowego Ratownictwa Medycznego ma już 10 lat. Obserwując realizację zadań z niego wynikających zauważa się, że podlega on ciągłym modyfikacjom. Na dynamikę zmian wskazuje między innymi proces kontraktowania usług ratownictwa medycznego oparty na zasadach konkurencyjności bez obniżania jakości usług, który niewątpliwie zwiększa możliwości działania systemu [40]. Porównując system realizacji zadań Państwa w odniesieniu do zapewnienia pierwszej pomocy każdej osobie znajdującej się w stanie zagrożenia zdrowotnego do sytemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy należy zauważyć wiele cech wspólnych. Według bowiem Międzynarodowej Organizacji Pracy system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest zbiorem powiązanych i współdziałających elementów służących kreowaniu polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz osiągania tych celów (I LO – OSH, 2001). W normie natomiast PN – N – 18001 : 2004 zdefiniowano taki system jako „część ogólnego systemu zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność zasady postępowania, procedury, procesy OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 i zasoby potrzebne do opracowania, wdrożenia, realizowania przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy” [41]. W odniesieniu do środowiska pracy obowiązek udzielania pierwszej pomocy poszkodowanemu podczas wypadku przy pracy wynika z § 44 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp (Dz. U. z 203 r. Nr 169, poz. 650). Według tego przepisu pracodawca zobowiązany jest zapewnić sprawnie działający system udzielenia pierwszej pomocy przedlekarskiej w razie wypadku przy pracy, a także środki do udzielenia tej pomocy. W szczególności pracodawca powinien zapewnić: - punkty pierwszej pomocy (w wydziałach, oddziałach), w których wykonywane są prace powodujące duże ryzyko wypadku lub związane z wydzielaniem się par, gazów lub pyłów, substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre działanie toksyczne. - apteczki w poszczególnych (wydziałach, oddziałach) zakładu pracy. Liczba, usytuowanie i wyposażenie punktów pierwszej pomocy i apteczek powinna być ustalona w porozumieniu z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami z uwzględnieniem rodzajów i nasilenia występujących zagrożeń. Obsługa punktów i apteczek na każdej zmianie powinna być natomiast powierzona wyznaczonym pracownikom przeszkolonym z zakresu udzielenia pierwszej pomocy. W punktach pierwszej pomocy i przy apteczkach w widocznych miejscach powinny być wywieszone instrukcje o udzielaniu tej pomocy w razie wypadku oraz wykazy pracowników wyznaczonych do tego celu. Punkty pierwszej pomocy i miejsca usytuowania apteczek powinny być odpowiednio oznakowane zgodnie z Polską Normą i łatwo dostępne. Realizacja obowiązku udzielenia pierwszej pomocy w razie wypadku przy pracy wiąże się też z obowiązkiem pracodawcy podjęcia działań ograniczających zagrożenie na miejscu wypadku. Jak bowiem wynika z art. 234 §1 Kodeksu Pracy w razie wypadku przy pracy pracodawca zobowiązany jest do wielu działań, a to eliminujących lub ograniczających zagrożenie, zapewniających pierwszą pomoc osobom poszkodowanym, działań OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1 ustalających okoliczności i przyczyny wypadku oraz wskazujących na środki zapobiegające podobnym zdarzeniom w przyszłości. Jak wynika z praktyki obowiązek ten winien być ustalony i wskazany w każdym zakładzie pracy w regulacjach z zakresu prawa pracy o charakterze wewnętrznym. Szczególną rolę spełniają w tym przedmiocie regulaminy pracy, które w swojej treści w oparciu o art. 1041 pkt. 8 Kodeksu Pracy powinny odnosić się również do obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Istotna rola w tym zakresie przypada także osobom kierującym pracownikami, których obowiązki zostały taksatywnie wymienione w art. 212 Kodeksu Pracy. Należy zauważyć, że powołane rozporządzenie nie powinno ograniczać obowiązku udzielania pierwszej pomocy wyłącznie do wypadków przy pracy. Coraz bowiem częściej mają miejsce nagłe zachorowania w pracy, w których jedną z przyczyn są warunki pracy i stres. Trudno więc w takich sytuacjach wyłączać taką pomoc. Jak podnosi się w literaturze przedmiotu czynności w ramach pierwszej pomocy przedlekarskiej w zakładzie określane są jako tzw. „łańcuch ratunkowy” [42]. Do tego łańcucha należą czynności doraźne, a to wezwanie pomocy, właściwa pierwsza pomoc przedlekarska, transport poszkodowanego i w końcu właściwa pomoc lekarska. Czynności doraźne zmierzają do utrzymania poszkodowanego przy życiu i zapobiegają również rozprzestrzenianiu się skutków wypadku poprzez ewentualną ewakuację innych osób z okolicy zagrożenia. Wezwanie pomocy mieści w sobie powiadomienie służb ratunkowych i przełożonego poszkodowanego pracownika. Stosowny meldunek o wypadku powinien zatem zawierać informację o miejscu zdarzenia, liczbie poszkodowanych, rodzaju odniesionych obrażeń, zastosowanej pierwszej pomocy, wskazanie potrzeby dotyczącej sprzętu specjalistycznego niezbędnego dla dalszych czynności ratowniczych, imię i nazwisko osoby wzywającej oraz jej numer telefonu, trasę dojazdu do miejsca wypadku. Czynności w ramach właściwej pierwszej pomocy przedlekarskiej winny polegać na obserwacji poszkodowanego, podtrzymywaniu jego podstawowych czynności życiowych, zaopatrzeniu złamań, ran, zwichnięć, a także zapobieganiu dalszym uszkodzeniom lub powikłaniom, przygotowaniu poszkodo- wanego do transportu. Winny one być konsekwentnie prowadzone do czasu przybycia służb ratunkowych [42]. Jak przyjmuje się w literaturze przedmiotu pracodawca winien rozpocząć działania organizacyjne dotyczące budowy systemu udzielania pierwszej pomocy przedlekarskiej od wyznaczania ludzi do tej pomocy. Może to być jednostka, grupa pierwszej pomocy z wyznaczeniem osoby wiodącej [34]. W skład tej jednostki winni wchodzić pracownik służby bhp, przedstawiciele pracodawcy i osoby posiadające umiejętności w zakresie udzielania tej pomocy. W większych zakładach pracy, w tym stanowiących zagrożenie (ze względu na rodzaj prowadzonej działalności) wypadkowe, zaistnienie poważnej awarii, do składu tej jednostki winni być powoływani również przedstawiciele określonych służb ratowniczych działających w zakładzie. Działalność tych służb jest bowiem niezależna od jednostki – grupy pierwszej pomocy. Działania pracodawców w tym przedmiocie jak już podkreślono winny być zgodne z przepisami art. 2091 §2 Kodeksu Pracy poprzez dostosowanie ich do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników i innych osób przebywających na terenie zakładu pracy (którymi mogą być osoby wskazane m.in. w art. 304 Kodeksu Pracy) oraz rodzajów i poziomów występujących zagrożeń. Podjęcie natomiast działań związanych z organizacją pierwszej pomocy przedlekarskiej wymaga uprzedniego zapoznania się z rodzajem działalności zakładu. Niezwykle pomocne w tym przedmiocie mogą być materiały pokontrolne organów nadzoru i kontroli, dane dotyczące wypadków przy pracy, wyniki ustaleń służby bhp, różnego rodzaju ekspertyzy i opinie. Znajomość zagrożeń pozwala bowiem na opracowanie niezbędnych procedur postępowania, które mogą mieć pozytywny wpływ na minimalizację zagrożeń w różnych kryteriach ocen. Jak podnosi się w literaturze na ten temat, dla każdego szczególnego zagrożenia w zakładzie powinny być opracowywane właściwe temu zagrożeniu procedury ratownicze, które winny określać w szczególności zasady oceny zdarzenia, zabezpieczenia miejsca jego zaistnienia, zapobiegania rozprzestrzenianiu się czynników niebezpiecznych, sposoby postępowania w zakresie udzielania pierwszej pomocy i następczych działań ratowniczych. Opracowane procedury winny też stano- 23 wić podstawę różnego rodzaju szkoleń osób wytypowanych do udziału udzielenia pierwszej pomocy przedlekarskiej i wewnątrz zakładowych działań ratowniczych oraz doskonalenia tych działań poprzez różnego rodzaju materiały pomocnicze. Podsumowanie Jak wynika z materiałów statystycznych i informacyjnych pochodzących z różnych źródeł, w tym m.in. z Państwowej Inspekcji Pracy wypadki przy pracy, różnego rodzaju awarie i katastrofy są powodowane przyczynami organizacyjnymi i niewłaściwym zachowaniem ludzi oraz przyczynami technicznymi. Dominują jednak przyczyny organizacyjne i niewłaściwe zachowanie się ludzi. Z tego też względu pracodawcy realizując obowiązki w zakresie wykonywania pracy w sposób bezpieczny winni wykorzystywać wszystkie możliwości oddziaływania przeciwdziałające tym przyczynom zdarzeń, które niosą za sobą poważne konsekwencje zdrowotne i inne. Doprowadziłoby to niewątpliwie do zminimalizowania potrzeby różnych form pomocy medycznej. Niezbędne w tym przedmiocie jest także właściwe kształtowanie stosunków pracy w zakładach poprzez poszanowanie godności i dóbr osobistych zatrudnionych oraz ich praw związanych z zatrudnieniem. Jest to bowiem jedna z przyczyn rzutujących negatywnie na proces pracy i jego oddziaływanie na zdrowie zatrudnionych. Piśmiennictwo: 1. Flasiński M. Bezpieczeństwo pracy. Prawne formy zapobiegania zagrożeniom. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych 1989: 21-22. 2. Muszalski W. Prawo bezpieczeństwa i higieny oraz jego stanowienie [w:] Z problematyki prawa pracy i polityki socjalnej. Katowice 1979; t 2: 25-26. 3. Stanowisko Stowarzyszenia Ochrony Pracy w sprawie pojęcia przepisów bhp w prawie pracy. Informator Ochrony Pracy VII – VIII – IX 2010: 3-5. 4. Szymański KR, Majda T. Leksykon Ochrony Pracy. Opracowanie. Warszawa 2007: 26. Tytuł oryginału Taschen Lexikon Arbeit und Gesundheit Wiesbaden. 24 5. Niczyporuk Z. Bhp co to jest ?. „Atest”: 4-5. 6. Brandowski A. Koncepcja nauki o bezpieczeństwie. Zagadnienia Eksploatacji Maszyn; 3(95)/1993. 7. Kołodziejczyk E. Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy. ABC Wolters Kluwer Business; Warszawa 2010: 16-17. 8. Koradecka D. red.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy. Warszawa 2008: 41 – 43. 9. Pszczołowski K. Bezpieczeństwo środowiska pracy a ratownictwo medyczne we współczesnych uwarunkowaniach organizacyjno-prawnych [w:] Bezpieczeństwo w środowisku pracy, red. J. Konieczny, Wyd. Garmond Oficyna Wydawnicza, Poznań – Łódź - Inowrocław 2011: 154-155. 10. Liwo M. Bezpieczeństwo i niebezpieczeństwo, Miesięcznik Państwowej Inspekcji Pracy Inspektor Pracy, „Inspektor Pracy” 2010; 10: 24. 11. Liwo M. Bezpieczeństwo i porządek publiczny a bezpieczeństwo pracy, Miesięcznik Państwowej Inspekcji Pracy, Inspektor Pracy, 2010; 11: 24-25. 12. Boć J, Samborska-Boć E. Podstawowe pojęcia [w:] Ochrona środowiska, red. Naukowa J. Boć, Wrocław 2002; 44 - 46. 13. Kołodziejczyk E, Żurawski KK. Słownik bhp, Warszawa 2007: 115-117. 14. Pośniak M, Skowron J. Czynniki chemiczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 137-138. 15. Jankowska E. Pyły [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOPPIB, Warszawa 2008: 179-181. 16. Engel Z, Koradecka D, Augustyńska D, Kowalsk P, Morzyński L, Żera J. Zagrożenia wibroakustyczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 195-196. 17. Karpowicz J, Gryz K. Pola elektromagnetyczne i zagrożenia elektromagnetyczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 247-248. 18. Grabarczyk Z. Elektryczność statyczna [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 267-268. 19. Dźwiarek M. Prąd elektryczny [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 281-283. 20. Owczarek G, Wolska A. Promieniowanie laserowe [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 339-340. 21. Pachocki K. Promieniowanie jonizujące [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 349-350. 22. Sudoł-Szopińska J, Bogdan A. Obciążenia termiczne na stanowiskach pracy [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 385-387. 23. Kowalski W. Ciśnienie atmosferyczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 407- 409. 24. Myrcha K, Gierasimiuk J. Zagrożenia me- chaniczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 421-422. 25. Dutkiewicz J. Czynniki biologiczne [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. CIOP-PIB, Warszawa 2008: 451-453. 26. Boć J., Samborska-Boć E. Przesłanki ochrony środowiska [w:] Ochrona środowiska, red. J. Boć, Wrocław 2002; 61-63. 27. Radecki W. Prawo ochrony środowiska w praktyce. Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Środowiska, Wrocław 1994: 20-24. 28. Liwo M. Poważne awarie. Przeciwdziałanie. Organy i podmioty właściwe, Inspektor Pracy 2011; 2; dodatek tematyczny: 3 – 5. 29. Bar M, Boć J, Bojarska M, Górski M, Jędrośka J. red.: Ustawa Prawo ochrony środowiska. Komentarz, Wrocław 2001: 1045-1047. 30. Kosikowski C. Problemy reglamentacji działalności gospodarczej w Polsce [w:] Instytucje współczesnego prawa administracyjnego, Kraków 2001: 364-365. 31. Studenski R. Ciemna strona techniki, Atest. Ochrona pracy 2011; 4; 4-6. 32. Boć J, Samborska-Boć E, Nowacki K. Prawno międzynarodowe aspekty ochrony środowiska [w:] Ochrona środowiska, red. J. Boć, Wrocław 2002: 69-70. 33. Florek L. Europejskie prawo pracy, Lexis Nexis, Warszawa 2010: 207-209. 34. Gacek W. System pierwszej pomocy w przedsiębiorstwie i procedury ratownicze [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy. CIOP. PIB. Warszawa 2008; 553-572. 35. Ficoń K. Inżynieria zarządzania kryzysowego. Podejście systemowe. Warszawa 2007: 4-6. 36. Szarpak Ł. Ratownictwo w systemie reagowania kryzysowego [w:] Zarządzanie w kryzysie w administracji publicznej, red. J. Kisielnicki, A. Letkiewicz, K. Rajchel, E. Ura, Warszawa 2010: 399-401. 37. Directive 89/391 conterning the introducion of measures to encourage improvements in the safety and health of workers at work, OJ 183, 29.06.1989;1. 38. Wrzosek S. System administracji publicznej. Systemowe determinanty nauki administracji, Wyd. KUL, Lublin 2008; 43–45. 39. Szewczyk M. Nadzór w materialnym prawie administracyjnym, Wyd. Zachodnie Centrum Administracji, Poznań 1996: 136-137. 40. Dymek D. Wyzwania Państwowego Ratownictwa Medycznego w Wielkopolsce w działaniach podczas wypadków i katastrof w środowisku pracy [w:] Bezpieczeństwo w środowisku pracy. Postęp medycyny pracy, ratownictwa medycznego i inżynierii bezpieczeństwa pracy, red. J. Konieczny, Poznań – Łódź – Inowrocław 2011: 157-158. 41. Podgórski D. Metody i modele systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy [w:] Bezpieczeństwo i higiena pracy, red. D. Koradecka, Wyd. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy. CIOP. PIB. Warszawa 2008: 717-719. 42. Wroński J, Żurawski K. Metodyka badań wypadków przy pracy, Wyd. Kolpress, Warszawa 2007: 10-11. OSTRY DYŻUR 2013 • tom 6 • numer 1
