Reumatologia praktyczna

Reumatologia
praktyczna
Reumatologia praktyczna kolor.indd 1
4/22/11 12:52 PM
AUTORZY
dr Danuta Bobrowska-Snarska
dr n. med. Iwona Brzosko
prof. dr hab. n. med. Marek Brzosko
dr n. med. Katarzyna M. Fischer
dr n. med. Jacek Fliciński
dr n. med. Małgorzata Łukjanowicz
dr n. med. Marcin Milchert
dr n. med. Krzysztof Prajs
dr n. med. Hanna Przepiera-Będzak
dr n. med. Marek Wódecki
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych,
Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
lek. med. Agata Bednarek
dr hab. n. med. Piotr Leszczyński
dr n. med. Katarzyna Pawlak-Buś
prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski
dr Elżbieta Skorupska
Klinika Fizjoterapii Reumatologii i Rehabilitacji,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
mgr anal. Grażyna Białkowska-Puszczewicz
dr hab. n. med. Mariusz Puszczewicz
Katedra i Klinika Reumatologii i Chorób
Wewnętrznych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. biol. Ewa Mojs
Zakład Psychologii Klinicznej,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Piotr Gietka
dr hab. n. med. Lidia Rutkowska-Sak
Klinika i Poliklinika Reumatologii Wieku
Rozwojowego, Instytut Reumatologii w Warszawie
dr hab. n. med. Otylia Kowal-Bielecka
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych,
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr hab. n. med. Anna Kuryliszyn-Moskal
Klinika Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
Reumatologia praktyczna kolor.indd 2
4/22/11 12:52 PM
Reumatologia
praktyczna
pod redakcją
Włodzimierza Samborskiego i Marka Brzosko
Reumatologia praktyczna kolor.indd 3
4/22/11 12:52 PM
Projekt graficzny okładki: Jolanta Ugorowska
Wydawca: Izabella Małecka
Redaktor prowadzący: Małgorzata Jarecka
Redaktor: Krystyna Kruczyńska
Przygotowanie tekstu i korekta: Doradztwo Wydawnicze GAB
Skorowidz: Agata Skaruz
Redaktor techniczny: Jolanta Ugorowska
Pomoc w gromadzeniu materiałów: Ewa Mojs, Paulina Krawczyńska
Zdjęcia wykorzystane na okładce: Fotolia
© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. 2011
ISBN 978-83-264-1376-6
Autorzy i wydawca dołożyli wszelkich starań, aby informacje zawarte w niniejszej
książce były aktualne i zgodne ze standardami obowiązującymi w praktyce lekarskiej.
Ze względu na zmieniający się stan wiedzy, pojawianie się nowych wyników badań
dotyczących działania leków oraz ulegające zmianie regulacje prawne Czytelnik powinien jednak uważnie oceniać informacje zawarte w książce. Przyczyni się to do
zmniejszenia ryzyka wystąpienia błędu lekarskiego.
Wydane przez:
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Redakcja książek
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a
tel. 22 535 82 00, 22 535 81-35
e-mail: [email protected]
www.wolterskluwer.pl
Księgarnia internetowa: www.profinfo.pl
Skład i łamanie: TYPO 2 Jolanta Ugorowska
Reumatologia praktyczna kolor.indd 4
4/22/11 12:52 PM
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
I.Podział chorób reumatycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
II.Genetyczne podłoże chorób reumatycznych. . . . . . . . . . . . . . . 13
III.Leczenie chorób reumatycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Farmakoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Niesteroidowe leki przeciwzapalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Leki biologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Fizjoterapia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Fizykoterapia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Kinezyterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Psychoterapia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
IV. Klinika wybranych chorób reumatycznych . . . . . . . . . . . . . . . 113
Reumatoidalne zapalenie stawów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Toczeń rumieniowaty układowy, podgrupy kliniczne tocznia, zespół
antyfosfolipidowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Twardzina układowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zapalenie wielomięśniowe i skórno-mięśniowe. . . . . . . . . . . . . . . .
Układowe zapalenia naczyń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic i polimialgia reumatyczna. . Choroba Takayasu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Guzkowe zapalenie tętnic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziarniniak Wegenera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zespół Churga–Strauss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mikroskopowe zapalenie naczyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plamica Schönleina–Henocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leukocytoklastyczne zapalenie naczyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zespół Sjögrena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
130
136
165
179
190
191
206
208
211
218
221
222
222
228
5
Reumatologia praktyczna kolor.indd 5
4/22/11 12:52 PM
Spis treści
Choroba Stilla u dorosłych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozlane zapalenie powięzi z eozynofilią. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spondyloartropatie seronegatywne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. . . . . . . . . . . . . . . Reaktywne zapalenie stawów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łuszczycowe zapalenie stawów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zapalenie stawów w przebiegu zapalnych chorób jelit . . . . . . . . . Choroba Behçeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zespół SAPHO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Choroba zwyrodnieniowa stawów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zapalenia stawów wywołane przez czynniki infekcyjne. . . . . . . . . .
Dna moczanowa i inne choroby wywołane przez kryształy. . . . . . . .
Amyloidoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Osteoporoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reumatyzm tkanek miękkich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sarkoidoza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rumień guzowaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
240
245
250
253
258
262
267
268
273
279
293
304
317
325
347
368
384
V. Praktyczne aspekty diagnostyki chorób reumatycznych. . . . . . 387
Diagnostyka laboratoryjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Wskazania do wykonywania badań obrazowych. . . . . . . . . . . . . . . 406
Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Reumatologia praktyczna kolor.indd 6
4/22/11 12:52 PM
Wstęp
Dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego są od wieków jednym
z największych problemów człowieka. Nie inaczej jest dzisiaj, gdyż są one prawdopodobnie najczęstszą przyczyną zgłaszania się po poradę lekarską. Bardzo długo
nazywane były mianem reumatyzmu i choć również dziś wiele osób tak określa
obserwowane u siebie objawy, postęp w zakresie nauk podstawowych, zwłaszcza
biologii molekularnej i immunologii, pozwolił na wydzielenie około 200 jednostek
nozologicznych zaliczanych do tzw. chorób reumatycznych. Choć etiologia tych
chorób jest wciąż niejasna, znamy tak dobrze ich patomechanizm, aby wiedzieć,
że choroby reumatyczne nie są tylko efektem starzenia się organizmu, ale konsekwencją predyspozycji genetycznych oraz skomplikowanych zaburzeń układu
odpornościowego. Rynek księgarski oferuje dziś dość pokaźną liczbę opracowań
medycznych, w tym z zakresu reumatologii. W ostatnim czasie dominują raczej
pozycje dość szczegółowo informujące zainteresowanych tą dziedziną medycyny, poświęcając wiele miejsca jednostkom chorobowym spotykanych dość rzadko
i skrótowo traktując choroby wprawdzie przebiegające łagodniej, ale występujące
powszechnie. Zamiarem autorów było przygotowanie podręcznika zawierającego
najistotniejsze informacje z zakresu diagnostyki i leczenia. Staraliśmy się zwłaszcza, aby każdy rozdział prezentował obowiązujące kryteria diagnostyczne, podstawowe dane różnicujące oraz zalecenia dotyczące terapii. Umieściliśmy również
osobny podrozdział poświęcony najnowszym metodom leczenia z zastosowaniem leków biologicznych. Dodatkowo publikacja została wzbogacona licznymi
ilustracjami, które stanowią doskonałe uzupełnienie dla prezentowanych treści.
Wszystkie ryciny i zdjęcia, które nie mają podanego źródła, pochodzą z archiwów
własnych bądź stanowią opracowanie własne autorów poszczególnych rozdziałów.
Książka jest przeznaczona raczej dla studentów różnych kierunków medycznych
oraz lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Mamy jednak nadzieję, że zainteresuje ona również specjalistów reumatologów, którzy przeczytawszy stosowny fragment z satysfakcją utwierdzą się w przekonaniu o słusznie postawionej diagnozie
i wyborze odpowiedniej terapii.
Życzymy miłej lektury
Włodzimierz Samborski i Marek Brzosko
Reumatologia praktyczna kolor.indd 7
4/22/11 12:52 PM
I
Podział chorób
reumatycznych
Włodzimierz Samborski
Reumatologia praktyczna kolor.indd 9
4/22/11 12:52 PM
Układowe choroby tkanki łącznej
qq Reumatoidalne zapalenie stawów
qq Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów
−− początek uogólniony
−− początek nielicznostawowy
−− początek wielostawowy
qq Toczeń rumieniowaty układowy
qq Twardzina układowa
qq Zapalenie wielomięśniowe/skórnomięśniowe
qq Układowe zapalenia naczyń
−− zapalenie wielotętnicze (guzkowe zapalenie tętnic)
−− ziarniniak Wegenera
−− zespół Churga–Strauss
−− plamica Schönleina–Henocha
qq Zespół Sjögrena
qq Mieszana choroba tkanki łącznej (zespół Sharpa)
qq Zespół nakładania (dwie lub więcej układowych chorób tkanki łącznej)
qq Inne: polimialgia reumatyczna, zapalenie tkanki tłuszczowej (panniculitis),
nawracające zapalenie chrząstek, eozynofilowe zapalenie powięzi, choroba
Stilla u dorosłych
Zapalenie stawów z towarzyszącym zapaleniem kręgosłupa
qq Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa
qq Zespół Reitera
qq Łuszczycowe zapalenie stawów
qq Zapalenia stawów towarzyszące chorobom jelit (choroba Leśniowskiego–
–Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Whipple’a)
qq Choroba Behçeta
qq Zespół SAPHO
11
Reumatologia praktyczna kolor.indd 11
4/22/11 12:52 PM
Podział chorób reumatycznych
Choroba zwyrodnieniowa stawów
Zapalenie stawów towarzyszące zakażeniu
qq Bezpośrednie zakażenie stawów
qq Reaktywne zapalenie stawów
Choroby metaboliczne z zajęciem stawów
qq Krystalopatie (dna moczanowa, chondrokalcynoza)
qq Amyloidoza
Zaburzenia nerwowo-naczyniowe
qq Algodystrofia
qq Zespoły uciskowe (zespół kanału nadgarstka, zespoły korzeniowe, ucisk kanału rdzeniowego)
qq Stawy Charcota
Nowotwory
Choroby kości i chrząstek
qq Osteoporoza uogólniona i miejscowa
qq Hiperostoza szkieletu
qq Martwice niedokrwienne
Zmiany pozastawowe (reumatyzm tkanek miękkich)
qq Zespół bólowy mięśniowo-powięziowy
−− uogólniony (fibromialgia)
qq Zapalenia ścięgien i ich przyczepów (entezopatie)
qq Torbiele
qq Zespół mięśniowo-powięziowy
Różne zaburzenia
qq Rumień guzowaty
qq Reumatyzm palindromiczny
qq Przewlekłe aktywne zapalenie wątroby
qq Sarkoidoza
qq Zespoły polekowe
Reumatologia praktyczna kolor.indd 12
4/22/11 12:52 PM