Rak gruczołu krokowego
advertisement
Rak gruczołu krokowego Co to jest rak gruczołu krokowego? Chcielibyśmy to wyjaśnić. www.anticancerfund.org www.esmo.org Seria poradników dla pacjentów ESMO/ACF opartych na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej RAKGRUCZOŁUKROKOWEGO:PORADNIKDLAPACJENTÓW INFORMACJEDLAPACJENTÓWOPARTENAWYTYCZNYCHESMODOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIADIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO PoradniktenzostałopracowanyprzezAnticancerFund,abyułatwićpacjentomiichrodzinomlepsze zrozumienienaturyrakagruczołukrokowegoipoznanieoptymalnychmetodleczeniawzależnościod jego podtypu. Zalecamy, aby pacjenci dowiedzieli się od swoich lekarzy, jakie badania i rodzaje leczenia konieczne są przy danym typie i stadium zaawansowania choroby. Informacje medyczne zawarte w niniejszym dokumencie są oparte na wytycznych dotyczących postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w raku gruczołu krokowego opracowanych przez European Society for Medical Oncology (ESMO). Niniejszy poradnik dla pacjentów został wydany we współpracy z ESMOijestrozprowadzanyzajegozgodą.Zostałonopracowanyprzezlekarzaizweryfikowanyprzez dwóchonkologówzESMO,wtymgłównegoautorawytycznychdlaprofesjonalistów.Teksttenzostał także skonsultowany z przedstawicielami pacjentów z Grupy Roboczej Pacjentów Onkologicznych ESMO. DodatkoweinformacjenatematAnticancerFund:www.anticancerfund.org DodatkoweinformacjenatematESMO:www.esmo.org Dla słów oznaczonych gwiazdką (*) podane są definicje, znajdujące się w słowniczku na końcu dokumentu. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona1 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Spistreści: Informacjenatematrakagruczołukrokowego.........................................................................3 Definicjarakagruczołukrokowego...........................................................................................5 Czyrakgruczołukrokowegowystępujeczęsto?........................................................................6 Jakiesąprzyczynyrakagruczołukrokowego?...........................................................................7 Wjakisposóbustalanejestrozpoznanierakaprostaty?..........................................................8 Jakieinformacjesąniezbędneprzedrozpoczęciemleczenia?................................................10 Jakiesąmożliwościleczenia?..................................................................................................13 Jakiesąpotencjalnedziałanianiepożądane(skutkiuboczne)leczenia?.................................19 Cosięstaniepozakończeniuleczenia?...................................................................................21 Słowniczek...............................................................................................................................25 Pierwszawersjaniniejszegoporadnikazostałaopublikowanaw2012r.;jejautorembyładrAnaUgarte(AnticancerFund),a recenzentamidrSvetlanaJezdic(ESMO),prof.LouisDenis(EuropeanProstateCancerCoalitioniGrupaRoboczaPacjentów OnkologicznychESMO)iprof.RaphaelCatane(GrupaRoboczaPacjentówOnkologicznychESMO). Jesttotrzeciaaktualizacjaniniejszegoporadnika.aktualizacjataodzwierciedlazmianywprowadzonewnajnowszejwersji wytycznych postępowania diagnostyczno-terapeutycznego ESMO. Autorem drugiej aktualizacji była dr Ana Ugarte (Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO), prof. Alan Horwich (ESMO), Prof. Raphael Catane (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO), Prof. Louis Denis (European Prostate Cancer Coalition i Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO) oraz Anita Waldman i p. Zorana Stokic (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO). Autorem trzeciej aktualizacji jest dr Ana Ugarte (Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO) i Prof. Alan Horwich(ESMO). Niniejszy poradnik został przetłumaczony na język polski przez profesjonalnego tłumacza i zweryfikowany przez drMagdalenęSzymanik. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona2 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. INFORMACJENATEMATRAKAGRUCZOŁUKROKOWEGO Definicjarakagruczołukrokowego • Rak gruczołu krokowego powstaje w tkankach gruczołu krokowego (określanego też jako prostata lub stercz), gruczołu męskiego układu rozrodczego znajdującego się poniżej pęcherza moczowegoaprzedodbytnicą*.Prostataskładasięzdwóchsymetrycznychpłatów. • Nie należy mylić raka prostaty z łagodnym rozrostem prostaty*, czyli niezłośliwym powiększeniemgruczołukrokowego. Rozpoznanie • Na obecność raka prostaty mogą wskazywać takie objawy, jak wzrost częstości oddawania moczu, trudności z rozpoczęciem oddawania moczu, wielokrotne budzenie się w nocy w celu oddania moczu, bądź uczucie naglącego parcia a mocz/potrzeby natychmiastowego oddania moczu. • Rozpoznaniemożeułatwićbadanieprzedmiotoweorazoznaczeniezawartościwekrwipewnego białkawytwarzanegoprzezprostatę(PSA*). • Rozpoznanierakamożnapotwierdzićwyłącznienapodstawieanalizytkankiprostaty(materiału biopsyjnego*)przeprowadzonejpodmikroskopem. Leczeniewzależnościodzakresuchoroby(klasyfikowanegowgstadiówzaawansowania) • Rak prostaty w stadium I i II nazywany jest rakiem zlokalizowanym/miejscowym lub rakiem we wczesnymstadium,ponieważjestonograniczonydoprostaty. o Jeżeli rak zostanie rozpoznany w bardzo wczesnym stadium i lekarze uznają, że zagrożenia związane z leczeniem przeważają na korzyściami, można rozważyć podejście „bacznej obserwacji”. Obejmuje ono regularne kontrole bez żadnej interwencji, dopóki badaniekontrolneniewykaże,żeguzrośnie. o We wszystkich innych przypadkach zabieg chirurgiczny i radioterapia* mają podobną skuteczność.Powodująjednakróżnedziałanianiepożądane,wzwiązkuzczymzkażdym pacjentem należ omówić związane z nimi zagrożenia i korzyści. Ponadto zastosowana będzieterapiahormonalna.* o W przypadku pacjentów w podeszłym wieku oraz pacjentów niekwalifikujących się lub niezgadzających na radioterapię* lub operację można zaproponować samą terapię hormonalną. • RakgruczołukrokowegowstadiumIIIokreślasięjakorakmiejscowozaawansowany,cooznacza, żerakrozprzestrzeniłsiępozazewnętrznąwarstwętkanekotaczającychprostatęzwanątorebką. o Standardowepostępowanieobejmujeradioterapię*idodatkowoterapięhormonalną*. o Wwybranychprzypadkachmożliwyjesttakżezabiegchirurgiczny. • RakprostatywstadiumIVnazywanyjestrakiemzaawansowanymlubprzerzutowym,ponieważ rozprzestrzeniłsięjeszczedalej. o Terapia hormonalna* jest preferowaną opcją leczenia początkowego. W przypadku pacjentów kwalifikujących się do chemioterapii, terapię hormonalną można skojarzyć z docetakselem. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona3 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. o o Możnatakżezastosowaćzabiegchirurgicznyiradioterapię*wceluzłagodzeniaobjawów związanychznowotworem. Wrazieopornościguzanaleczeniehormonalne(chorobaopornanakastrację)zalecasię stosowanie dalszego leczenia w celu utrzymania supresji produkcji hormonów, biorąc poduwagęschematyleczenia,jakiemogłybyćuprzedniostosowaneudanegopacjenta. Obserwacja(kontrola) • Wceluwykryciaewentualnegonawrotu(wznowy)rakaregularniekontrolujesięstężeniePSA*. Samo zwiększenie stężenia PSA* nie wystarczy do potwierdzenia wznowy; wynikowi takiemu muszą towarzyszyć inne obserwacje, takie jak dodatni wynik analizy próbki biopsyjnej* lub nieprawidłowywynikobrazowaniaTK. • Celemobserwacji*jesttakżeocenadziałańniepożądanychleczeniaorazzapewnieniepacjentom wsparciapsychologicznegoiinformacjiułatwiającychpowrótdonormalnegożycia. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona4 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. DEFINICJARAKAGRUCZOŁUKROKOWEGO Rak gruczołu krokowego to rak powstający w tkankach gruczołu krokowego gruczołu męskiego układurozrodczegoznajdującegosięponiżejpęcherzamoczowegoaprzedodbytnicą*.Rakprostaty zwykle występuje u mężczyzn w podeszłym wieku. Nie należy mylić go z łagodnym rozrostem prostaty*, czyli powiększeniem gruczołu krokowego spowodowanym przez zwiększenie liczby komórek,iktórynierozszerzasięnainneczęściciała;jegoobjawyzwiązanesązuciskiempobliskich struktur,tzn.cewkimoczowej*. Budowamęskiegoukładumoczowo-płciowegozwidocznąprostatą,jądrami,pęcherzemmoczowymiinnymi narządami. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona5 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. CZYRAKGRUCZOŁUKROKOWEGOWYSTĘPUJECZĘSTO? Rak prostaty jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym wśród mężczyzn. W Europie w przybliżeniu jeden na 10mężczyzn zachoruje w ciągu swojego życia na raka gruczołu krokowego. Ryzykotojestmniejszewkrajachskandynawskiiśródziemnomorskich. Szacuje się, że w Europie w 2008r. raka prostaty rozpoznano łącznie u 382000 mężczyzn, czyli średnio u 65 na 100000mężczyzn, od 18 w Grecji do 126 w Irlandii. Jednakże różnica ta wynika z różnej częstości stosowania badań przesiewowych w kierunku raka prostaty w poszczególnych krajach. Rak prostaty w początkowej fazie może nie dawać żadnych objawów i u poza tym zdrowych mężczyzn w wieku od 55 do 69lat jest zwykle wykrywany na podstawie testu krwi w kierunku antygenuswoistegostercza*(PSA*,prostatespecificantigen).Sugerujesię,żebadaniaprzesiewowe zzastosowaniemoznaczeniaPSA*zmniejszająo21%wskaźnikzgonówspowodowanychprzezraka prostaty. Jednakże rak prostaty rozwija się stosunkowo wolno i objawy obecne przy rozpoznaniu zwykle wskazują na zaawansowane stadium. Użyteczność oznaczenia stężenia PSA jako badania przesiewowego została obszernie przebadana i uważa się, że chociaż jest w stanie nieznacznie zmniejszyć wskaźnik zgonów spowodowanych przez raka prostaty, prowadzi też do nadmiernego leczenia pacjentów, niepotrzebnie obniżając ich jakość życia, w związku z czym nie zaleca się systematycznychbadańprzesiewowychopartychnaoznaczaniuPSA*.Umężczyznwwiekupowyżej 70latorazmężczyznbezobjawówchorobynienależyoznaczaćstężeniaPSA. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona6 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPRZYCZYNYRAKAGRUCZOŁUKROKOWEGO? Aktualnie przyczyny raka prostaty są nieznane. Zidentyfikowano jednak pewne czynniki ryzyka*. Czynnik ryzyka* zwiększa ryzyko wystąpienia raka, ale nie jest konieczny ani wystarczający do jego spowodowania.Czynnikryzyka*niestanowisamwsobieprzyczynychoroby. Uczęścimężczyzn,uktórychwystępująwymienioneponiżejczynnikiryzyka*nigdynierozwiniesię rakprostaty,zkoleiinni,uktórychniewystępujeżadenznich,zachorująmimoto. Główneczynnikiryzyka*rozwojurakaprostatysąnastępujące: • Wiek: Ryzyko zachorowania na raka prostaty w dużym stopniu zależy od wieku. Po ukończeniu 50lat ryzyko wzrasta wykładniczo z każdym rokiem. Dokładny mechanizm tego związkujestnieznany,wskazanojednaknastarzeniesiękomórekizmianywichDNA*. • Pochodzenie etniczne: W krajach rozwiniętych czarnoskórzy mężczyźni są w większym stopniu zagrożeni rakiem prostaty niż mężczyźni rasy białej i żółtej. Przyczyny tej różnicy są niejasne. • Geny: Niedawne badania wykazały, że istnieje kilka dziedziczonych genów związanych z większymryzykiemwystąpieniarakaprostaty,jednakżenajwyraźniejmatoznaczeniewmałej liczbie przypadków. Aktualnie planowane są badania w celu sprawdzenia, czy testy wykrywającetegenymogąbyćprzydatnewprzewidywaniuryzykarakaprostaty. • Występowanie raka prostaty w wywiadzie rodzinnym: Wykazano występowanie predyspozycjidorakaprostatywrodzinie,zwłaszczaumężczyzn,którychojcieclubbratma lubmiałtęchorobę. • Dieta: Nie wiadomo, czy dieta i styl życia odgrywają jakąś rolę w rozwoju raka prostaty. Pewne badania sugerują, że duża zawartość czerwonego mięsa lub nabiału w diecie nieznacznie zwiększa ryzyko wystąpienia raka prostaty. Z drugiej strony inne badania sugerują, że duża zawartość w diecie likopenu pochodzącego z pomidorów, jak i selenu (pierwiastkawystępującegogłówniewczerwonymmięsie,rybachiowocachmorza,jajkachi produktach zbożowych) niezależnie od siebie nieznacznie zmniejszają ryzyko raka prostaty. Jednakże potrzebne są solidniejsze dowody wskazujące na takie działanie. Otyłość także zwiększaryzykowystąpieniarakaprostaty. • Styl życia: Palenie tytoniu może nieznacznie zwiększać ryzyko wystąpienia raka prostaty, natomiastwiększaaktywnośćfizycznawydajesięjenieznaczniezmniejszać. • Hormony: Duże stężenie testosteronu* we krwi wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka prostaty. Także niektóre hormony związane ze wzrostem kojarzone są z nowotworami, jednakżepotwierdzenietegowymagadalszychbadań. Podejrzewa się, że pewne inne czynniki wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia raka prostaty,jednakdowodynatoniesąjednoznaczne.Niestetyniemożnazmienićczynnikówmających największywpływnaryzykorakaprostaty,takichjakwiek,pochodzenieetniczne,genyirakprostaty wwywiadzierodzinnym. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona7 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. WJAKISPOSÓBUSTALANEJESTROZPOZNANIERAKAPROSTATY? Rakprostatyrozwijasiępowoliijegoobjawypojawiająsięprzeważniedopiero wtedy,gdychorobajestzaawansowana.Typoweobjawywtakimprzypadku,to objawy ze strony układu moczowego, takie jak wzrost częstości oddawania moczu, trudności z rozpoczęciem oddawania moczu, wielokrotne budzenie się wnocywceluoddaniamoczu,bądźuczucienaglącegoparciaamocz/potrzeby natychmiastowego oddania moczu. Inne, rzadsze objawy to obecność krwi w moczu i nasieniu, bóle kości i utrata kontroli nad pęcherzem. Objawy te są mniejswoisteniżwymienioneuprzednio. W związku z tym badania przesiewowe powinny objąć mężczyzn z wymienionymi powyżej objawami lub czynnikami ryzyka*, takimi jak wiek lub występowanierakaprostatywrodzinie. Podejrzenie raka opiera się na wyniku oznaczenia PSA* we krwi oraz badania per rectum (DRE, badanie palcem przez odbytnicę) u pacjentów z objawami lub pacjentów, którzy chcą przechodzić regularne kontrole. Wyniki oznaczenia PSA* i DRE muszą być potwierdzone przez badanie histopatologicznepróbkipobranejpodczasbiopsji. 1. Badanieprzezodbytnicę(perrectum,DRE) DRE jest to badanie kliniczne umożliwiające ocenę wielkości, konsystencji, wrażliwości oraz granic prostaty. Ponieważ prostata znajduje się z przodu odbytnicy*, lekarz może ją wyczuć, wsuwając do odbytnicy palec w rękawiczce pokryty środkiem poślizgowym. W razie stosowania tylko DRE około połowa przypadków raka prostaty pozostaje niewykryta. Dlatego badanie to należy przeprowadzać łącznie z oznaczeniem zawartości PSA* po przeprowadzeniu odpowiedniego wywiadu u pacjenta z podejrzeniemrakaprostatylubpacjenta,którychceprzejśćbadanieprzesiewowewtymkierunku. 2. OznaczeniestężeniaPSA* SkrótPSA*oznaczaprostate-specificantigen(swoistyantygengruczołukrokowego)*.Jesttobiałko* wytwarzane wyłącznie przez prostatę. Badanie PSA* polega na oznaczeniu stężenia PSA we krwi. Białkotowystępujenormalniewekrwi,alezwiększeniejegostężeniamożesugerowaćrakaprostaty. U pacjentów bez objawów stężenie PSA* jest regularnie kontrolowane w celu oceny ewentualnych zmian. U pacjentów z podejrzeniem raka zaleca się wykonanie biopsji*. Jednakże jednorazowe zwiększenie stężenia PSA nie powinno stanowić powodu do biopsji prostaty i powinno być zweryfikowane przez drugie oznaczenie. Należy pamiętać, że rak prostaty nie jest jedyną możliwą przyczyną zwiększenia stężenia PSA*. Stężenie PSA może być zwiększone także przez zapalenie prostaty,zakażeniedrógmoczowychiłagodnyrozrostprostaty*.Inneczęsteprzyczynyzwiększonego stężeniaPSAtoprzyjmowaniepewnychleków,przeprowadzeniebiopsji*prostatylubbadaniaDRE, jazdanarowerzeiodbyciestosunkupłciowego.Należyunikaćtakichokolicznościprzedoznaczeniem stężeniaPSA*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona8 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. 3. Biopsja Rozpoznanie raka można potwierdzić wyłącznie na podstawie laboratoryjnej analizy próbki komórek nowotworowych (materiału biopsyjnego*). Biopsja polega na pobraniu z prostaty próbki tkanki w celu analizy jej komórek. Próbki takie pobiera się przez wprowadzenie igłyprzezodbytnicę*,krocze*lubcewkęmoczową*. • Biopsja przezodbytnicza: W razie wykonywania biopsji* przez odbytnicę* konieczne jest wcześniejsze zastosowanie lewatywy* w celu oczyszczenia odbytnicy*. Podanie antybiotyków* minimalizuje ryzyko zakażenia. Zabieg ten można przeprowadzićwznieczuleniu*miejscowymlubogólnym.Generalnieigłęwprowadzasiępod kontrolą przezodbytniczego obrazowania USG* (TRUS, transrectal ultrasound), jednakże niekiedyigłaprzytwierdzonajestdopalcalekarzawprowadzonegodoodbytnicy*.Następnie igłęprzesuwasięwzdłużprowadnikaprzezścianęodbytnicy*idoprostaty;lekarzobracaigłą, bypobraćpróbkęiwyciągają.Zabiegbiopsji*przezodbytniczejtrwaokoło30minut;jestto najczęściejstosowanametodabiopsji*prostaty. • Biopsja kroczowa W razie wykonywania biopsji* przez krocze* można zastosować znieczulenie* miejscowe lub ogólne; lekarz wprowadza palec do odbytnicy* pacjenta, aby ustalić położenie prostaty podczas pobierania próbki. Wykonuje się niewielkie nacięcie w kroczu*pacjenta,przezktórelekarzwprowadzaigłędoprostaty.Następniedelikatnieobraca igłą, by pobrać próbkę i wyciąga igłę. Stosuje się odpowiedni ucisk w celu zatamowania krwawieniainakładasięopatruneknacięcie.Tenrodzajbiopsji*zwykletrwa15do30minut. • Biopsja przezcewkowa: W razie wykonywania biopsji* przez cewkę moczową* można zastosowaćznieczulenie*miejscowe,rdzeniowelubogólne.Docewkimoczowej*wprowadza się endoskop ze źródłem światła (cystoskop). Umożliwia to lekarzowi bezpośrednią obserwacjęprostaty.Następnieprzezcystoskopwprowadzasiępętlętnącąwcelupobrania małychfragmentówtkankiprostaty.Biopsja*przezcewkowazwykletrwa30do45minut. Zwykle jednocześnie pobiera się kilka próbek z różnych części prostaty. Umożliwia to lekarzowi określenielokalizacjikomóreknowotworowych,jakrównieżwzrosturaka. Przedzabiegiemlekarzpowinienprzepisaćpacjentowiantybiotyki*,abyzapobieczakażeniu. Drugiebadaniehistopatologiczne*obejmująceanalizęguzaiwęzłówchłonnych*usuniętychpodczas zabieguchirurgicznegoprzeprowadzasięwpóźniejszymczasie. Decyzja o konieczności wykonania biopsji powinna być podjęta z uwzględnieniem wyniku badania DRE, wielkości prostaty, pochodzenia etnicznego i wieku pacjenta, innych chorób, wywiadu rodzinnego, wyników badań pacjenta, w tym stężenia PSA* oraz wyników biopsji wykonywanych uprzednio. Przed powtórzeniem biopsji zaleca się przeprowadzenie wieloparametrycznego obrazowania rezonansumagnetycznego(MRI)zbiopsjąprzeprowadzonąpodkontroląMRIlubbiopsjąfuzyjnąpod kontrolą MRI i przezodbytniczego badania USG (TRUS). Wieloparametryczne MRI to technika obrazowaniadającainformacjenietylkonatematstrukturyprostaty,aletakżejejczynności. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona9 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIEINFORMACJESĄNIEZBĘDNEPRZEDROZPOCZĘCIEMLECZENIA? Aby wybrać najlepsze leczenie, lekarze będą musieli wziąć pod uwagę wieleaspektówdotyczącychzarównopacjenta,jakinowotworu. Ważneinformacjenatematpacjenta • • • • • • • • Dotychczasowywywiadmedyczny. Wywiad dotyczący występowania nowotworów u krewnych pacjenta,wszczególnościrakaprostaty. Wynikbadaniaprzedmiotowego*przeprowadzonegoprzezlekarza. Ogólnesamopoczucie. Wynikitestówkrwiprzeprowadzonychwceluocenybiałychkrwinek*,czerwonychkrwinek*ipłytek krwi*,ewentualnychzaburzeńczynnościwątrobyinerek,jakrównieżproblemówdotyczącychkości. Wiekioczekiwanadługośćżyciapacjenta. Innechorobypacjenta,takiejakzaburzeniasercalubpłucczycukrzyca. Preferencje pacjenta dotyczące możliwości leczenia w odniesieniu do możliwych zagrożeń i działańniepożądanychorazszanspowodzenia(zagrożeńikorzyści). Ważneinformacjenatematnowotworu • Wynikibiopsji* Rozpoznanierakaprostatymożebyćpotwierdzonewyłącznienapodstawiewynikówbadaniapróbki biopsyjnej*.Biopsjapoleganapobraniuzprostatypróbkitkankiwceluanalizyjejkomórek. Jakwyjaśnionopowyżej,próbkitakiepobierasięprzezwprowadzenieigłyprzezodbytnicę*,krocze* lubcewkęmoczową*. Poprzeprowadzeniuanalizyprzesłanejpróbkihistopatologokreślastopieńzróżnicowania*komórek nowotworowych, najczęściej korzystając z systemu Gleasona. System Gleasona wykorzystuje pięciopunktową skalę (od 1 do 5) określającą jak bardzo komórki nowotworowe przypominają wyglądemprawidłowekomórkiprostaty. Stopień1oznacza,żekomórkinowotworowewdużymstopniuprzypominająwyglądemprawidłowe komórkiprostaty. Stopień5oznacza,żekomórkinowotworowerozrastająsięwniezorganizowanysposóbipowstałaz nichtkankanieprzypominajużtkankiprostaty. Stopnie2,3i4mieszcząsiępomiędzydwomaskrajnymiwynikami. Jednakżestopnie1i2niesąjużstosowane. Ocenę w skali Gleasona określa się przez zsumowanie stopnia określonego dla większości komórek nowotworowychinajwiększegozaobserwowanegostopnia. Ocena w skali Gleasona =<6 oznacza dobrze zróżnicowane* komórki, czyli niski stopień. Zwykle oznaczatolepszerokowanie*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona10 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. OcenawskaliGleasonawynosząca7torakumiarkowaniezróżnicowany*,czylipośredniegostopnia. Zwykleoznaczatopośrednierokowanie*. OcenawskaliGleasonawynosząca8-10toraksłabozróżnicowany*,czyliwysokiegostopnia.Zwykle oznaczatogorszerokowanie*. Niekiedywynikibadaniapróbkibiopsyjnej*sąnierozstrzygająceizabiegtennależypowtórzyć. • Określeniestadiumzaawansowania(ang.staging) Lekarze określają stadium zaawansowania nowotworu w celu oceny zasięgu guza i rokowania* danegopacjenta.PowszechniestosujesięsystemklasyfikacjiTNM.Kombinacjaocenywielkościguzai zajęcia okolicznych tkanek (cecha T), zajęcia węzłów chłonnych*(cecha N) oraz obecności przerzutów*, czyli rozsiewu raka do innych narządów ciała (cecha M) umożliwia zakwalifikowanie nowotworudojednegozestadiówwymienionychponiżej. Dokładnaznajomośćstadiumzaawansowaniamazasadniczeznaczeniedlapodjęciawłaściwejdecyzji o trybie leczenia. Im bardziej zaawansowane stadium, tym gorsze rokowanie*. Stadium może być określane dwa razy: po badaniu przedmiotowym* i obrazowym oraz po operacji. W razie przeprowadzenia operacji przy określaniu stadium zaawansowania może być zmienione po otrzymaniuwynikubadanialaboratoryjnegousuniętegoguza. Wponiższejtabeliprzedstawionoposzczególnestadiarakaprostaty. Stadium StadiumI StadiumII StadiumIII StadiumIV • Definicja Guzzajmujejedenzdwóchpłatówprostaty.Możebyćwykrytyprzypadkowodziękibiopsji* przeprowadzonejpooznaczeniudużegostężeniaPSA.Niedoszłodorozprzestrzenieniaraka dowęzłówchłonnych*anidoinnychobszarówciała. Nowotwórrozszerzyłsiędodrugiegopłataimożezajmowaćcałąprostatębezuszkodzenia otaczającejjątorebki.Niedoszłodorozprzestrzenieniarakadowęzłówchłonnych*anido innychobszarówciała. Nowotwór rozszerzył się poza prostatę do pęcherzyków nasiennych*, pary gruczołów położonych powyżej prostaty, które wydzielają znaczną część płynu wchodzącego w skład nasienia. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarówciałapozapęcherzykaminasiennymi*. Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*, mięśnielubścianęmiednicylub,niezależnieodzajęciaokolicznychstruktur,rozprzestrzenił siędoinnychobszarówciała,wtymwęzłówchłonnychikości. Kategorieryzyka W celu oszacowania agresywności zlokalizowanych raków prostaty klasyfikuje się je jako raki niskiego, pośredniegolubwysokiegoryzyka,wzależnościodwielkościguza,ocenywskaliGleasonaistężeniaPSA*. Rakprostatyniskiegoryzykatoguzograniczonydojednegopłataprostaty(któramadwapłaty)zocenąw skaliGleasona<7istężeniemPSA*<10ng/ml(nanogramównamililitr).Rakprostatypośredniegoryzykato guz,któryzająłteż,częściowolubcałkowicie,drugipłatprostaty,zocenąwskaliGleasona=7istężeniem PSA*wzakresie11do19ng/ml.Rakprostatywysokiegoryzykatoguz,któryzająłstrukturysąsiadującez prostatą,zocenąwskaliGleasona>7istężeniemPSA*>20ng/ml. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona11 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Wprzypadkuniskiegoryzykarutynowoniezalecasięscyntygrafiikości.Celemscyntygrafiikościjest wykrycieewentualnychprzerzutówrakadokości.Wprzypadkupośredniegoryzykadostępnesądwie możliwości: jeśli planowane jest leczenie pacjenta radioterapią*, optymalnie powinien on przejść badanieobrazowemiednicymetodąrezonansumagnetycznego(MRI)*;zdrugiejstrony,jeślipacjent ma przejść zabieg chirurgiczny, należy rozważyć stosunek zagrożeń do korzyści usunięcia węzłów chłonnych* mając na uwadze rokowanie. W razie wysokiego ryzyka należy przeprowadzić scyntygrafię*kościirozważyćMRI*miednicy.Wraziepodejrzeniaprzerzutu*dokości,scyntygrafię* kości przeprowadza się tylko wtedy, gdy ocena w skali Gleasona wynosi co najmniej7, a stężenie PSA*przekracza10ng/ml. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona12 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄMOŻLIWOŚCILECZENIA? Planowanie leczenia angażuje zespół specjalistów medycznych z różnych dziedzin.Obejmujetozwyklespotkanieróżnychspecjalistówzwanekonsylium*. Podczas takiego zebrania omawiane jest planowanie leczenia z uwzględnieniem wcześniejwspomnianychistotnychinformacji. Zakres leczenia zależy od stadium zaawansowania raka, charakterystyki guza i związanychzterapiązagrożeń. Dostępnych jest wiele możliwości leczenia, jednakże dotychczas nie ustalono, jakie postępowanie jest optymalne. Wymienione poniżej różne rodzaje leczenia mają swoje korzyści, zagrożenia i przeciwwskazania. Zaleca się zapytanie onkologa o oczekiwane korzyści i zagrożenia związane z każdą z metod leczenia, aby mieć świadomość możliwych konsekwencji. Dla niektórych typów leczenia istnieje kilka możliwości. Właściwego wyboru można dokonaćporozważeniukorzyściizagrożeńzwiązanychzdanąmetodąleczenia. Planleczeniarakaprostatywzależnościodstadium Planleczeniazlokalizowanegorakaprostaty(stadiumIiII) W stadium I i II raka prostaty guz obejmuje tylko jeden lub oba płaty prostaty, ale nie nacieka żadnych tkanek poza prostatą. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innychobszarówciała.Upacjentówzrakiemniskiegoryzykamożliwością,jakąnależyrozważyć,jest bacznaobserwacja*(„obserwujiczekaj”),natomiastwprzypadkurakapośredniegoryzykaleczenie obejmujezabiegchirurgicznylubradioterapię*plusterapięhormonalną*.Wprzypadkupacjentóww podeszłymwiekuorazpacjentówniekwalifikującychsięlubniezgadzającychnainnemetodyleczenia, możnazaproponowaćsamąterapięhormonalną*. Nie ma uzgodnionego stanowiska co do optymalnego postępowania w zlokalizowanej chorobie. Różne dostępne metody leczenia mają swoje działania niepożądane, których pacjent powinien być świadomy; dlatego też pacjent powinien skonsultować się nie tylko z urologiem, ale także ze specjalistą radioterapii. Do grupy tej należą pacjenci z rakiem niskiego i pośredniego ryzyka. U pacjentów z rakiem niskiego ryzyka możliwością, jaką należy omówić z lekarzem, jest baczna obserwacja* („obserwuj i czekaj”), bowiem w tej grupie pacjentów nie wykazano na razie żadnych korzyści z wcześniejszego rozpoczęcia leczenia w odniesieniu do wydłużenia życia. Możliwości leczenia pacjentów z rakiem pośredniego ryzyka obejmują całkowite usunięcie prostaty metodą chirurgiczną lub teleradioterapię (radioterapię* zewnętrzną) w połączeniu z terapią hormonalną* (obniżającąstężenietestosteronu*wekrwi)lubbrachyterapią*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona13 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W przypadku pacjentów w zbyt podeszłym wieku bez objawów, pacjentów z innymi poważnymi problemamizdrowotnymilubpacjentów,którzyniechcąpoddaćsięleczeniu,możnazaproponować ścisłą obserwację* ich stanu oraz, w razie progresji, terapię hormonalną*. Jednakże nie zaleca się stosowaniasamejterapiihormonalnejjakoleczeniapoczątkowegowchorobiebezprzerzutów. Terapia hormonalna* ma na celu zmniejszenie stężenia hormonu o nazwie testosteron*, który powiązany jest ze wzrostem komórek nowotworowych w prostacie. Zaleca się jej zastosowanie po wystąpieniu objawów progresji choroby, gdy pacjent jest objęty baczną obserwacją* („obserwuj i czekaj”). Możliwościleczeniamającenaceluusunięcielubzmniejszenierozmiarówguzasąnastępujące: • Prostatektomia, czyli usunięcie prostaty podczas zabiegu chirurgicznego. Prostatektomia laparoskopowa* stanowi odmianę prostatektomii, która zasadniczo ma efekty podobne do zabiegu otwartego, jednakże może wiązać się z niewielkim opóźnieniem przywrócenia kontroli pęcherza. Technika laparoskopowa* oszczędzająca nerwy zwiększa szansę na zachowanie aktywności seksualnej. Zautomatyzowana (zrobotyzowana) laparoskopowa* prostatektomia radykalna ma wyraźną przewagę nad operacją otwartą w odniesieniu do bólu,utratykrwiiczasurekonwalescencji.Przewidujesię,żezabiegtenbędziecechowałsię większą precyzją niż klasyczna operacja laparoskopowa, jednakże ważnym czynnikiem, jaki należy wziąć pod uwagę jest czas potrzebny chirurgom na pełne opanowanie zrobotyzowanych technik. Ponadto, ponieważ jest to nowa technika, nie oceniono jeszcze długookresowychefektówjejstosowania. • Inna możliwość leczenia to radioterapia, która polega na stosowaniu promieniowania* w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Komórki nowotworowe mają mniejszy potencjał regeneracji uszkodzeń spowodowanych przez promieniowanie niż prawidłowe komórki, dzięki czemu radioterapia* może być stosowana jako metoda leczenia. Dwa stosowane typy radioterapii to radioterapia zewnętrzna (teleradioterapia) orazbrachyterapia*. W teleradioterapii* promieniowanie* wytwarzane jest przez źródło zewnętrzne i kierowane na guza. Należy stosować techniki konformalne,umożliwiającebardziejprecyzyjnewycelowaniewiązki promieniowania*, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych. Stosowane techniki konformalne to, na przykład, radioterapia z modulacjąnatężeniawiązki(IMRT)iradioterapia*stereotaktyczna. W brachyterapii* źródło promieniowania* w postaci małych radioaktywnychziarenumieszczasięwewnętrzuprostaty. Wprzypadkupacjentówzrakiemprostatypośredniegoryzykanależyrozważyćzastosowanie wstępnej terapii (neoadjuwantowej) w postaci 4-6miesięcy terapii hormonalnej* przed właściwymleczeniemradioterapią*. • Skuteczność radioterapii* jest taka sama, jak skuteczność prostatektomii. Aby dokonać wyboru jednej z tych metod, należy rozważyć i ocenić działania niepożądane każdej z nich. Możnatozrobićzpomocąchirurgaonkologicznegolubradioterapeuty. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona14 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Planleczeniamiejscowozaawansowanegorakaprostaty(stadiumIII) W stadiumIII raka prostaty doszło do rozszerzenia się guza poza prostatę, do pęcherzyków nasiennych*. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała poza pęcherzykami nasiennymi*. Standardowe postępowanie obejmuje radioterapię* i dodatkowoterapięhormonalną*.Wwybranychprzypadkachmożliwyjesttakżezabiegchirurgiczny. Do grupy tej należą pacjenci z rakiem wysokiego ryzyka. Standardowym leczeniem jest radioterapia* oraz neoadjuwantowa hormonoterapia, po której stosowana jest dodatkowa terapia hormonalna* podawana przed dwa do trzech lat. Wykazano, że takie połączenie może przynieść korzyść w postaci wydłużeniażyciawporównaniuzsamąradioterapią*.Niezalecasięstosowania samej terapii hormonalnej*. W pewnych przypadkach możliwe jest leczenie chirurgiczneobejmująceusunięcieważnychwęzłówchłonnych*. Wprzypadkumężczyznbezobjawów,którzyniekwalifikująsięlubniechcąpoddać siętymmetodomleczenia,możnazastosowaćbacznąobserwację*(„obserwujiczekaj”).Jeżeliwpewnym momenciepojawiąsiędowodywzrastaniaguza,możnarozpocząćterapięhormonalną*. W ramach jednego schematu łączy się różne metody leczenia, aby zwiększyć jego skuteczność. Terapia neoadjuwantowa to leczenie podawane pacjentowi przed rozpoczęciem zasadniczego leczenia.Zkoleiterapiaadjuwantowapodawanajestjednocześniei/lubpozasadniczymleczeniu. W przypadku pacjentów z rakiem prostaty wysokiego ryzyka leczonych radioterapią*, zaleca się neoadjuwantowąterapięhormonalnąagonistąLHRH*przezczterydosześciumiesięcyprzedrozpoczęciem radioterapii*.Ponadtozalecasięhormonoterapię*adjuwantowąprzezdwadotrzechlat. W przypadku pacjentów przykładających dużą wagę do zachowania aktywności seksualnej podczas leczenia, adjuwantowa terapia hormonalna* może obejmować bikalutamid* w dawce 150mg na dobę zamiast agonisty LHRH, należy jednak pamiętać, że dane dotyczące efektów leczenia bikalutamidemsąwciążograniczone. Po całkowitym usunięciu prostaty można rozważyć natychmiastową radioterapię* pooperacyjną, jednakże nie jest to rutynowo zalecane postępowanie. Pacjenci z dużym prawdopodobieństwem choroby resztkowej po operacji, z dodatnim marginesem* guza lub rakiem naciekającym tkanki otaczające prostatę powinni być dokładnie poinformowani o korzyściach i wadach związanych ze stosowaniemradioterapii*adjuwantowej. Niezalecasięhormonoterapii*adjuwantowejpocałkowitymusunięciuprostaty. Planleczeniazaawansowanegorakaprostaty(stadiumIV) Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*, mięśnie lub ścianę miednicy lub, niezależnie od zajęcia okolicznych struktur, rozprzestrzenił się do innych obszarów ciała, w tym węzłów chłonnych* i kości. Standardowe postępowanie polega na zastosowaniu terapii hormonalnej*. Można także zastosować zabieg chirurgiczny i radioterapię* w celuzłagodzeniaobjawówspowodowanychprzezmasęguza. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona15 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Preferowanym leczeniem początkowym jest terapia hormonalna u pacjentów z chorobą przerzutową, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii. Docetaksel (lek chemioterapeutyczny) podawany w skojarzeniu z terapią hormonalną stanowi opcję leczenia mężczyzn, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii, a ich stan pozwala na podawanie chemioterapii.Innemożliwościleczeniatoradioterapia*zewnętrznawpołączeniuzhormonoterapią orazzabiegiemchirurgicznymwceluzłagodzeniaobjawów,takichjakkrwawienieczyzablokowanie przepływumoczu. Wraziewystąpieniachorobyopornejnakastrację(opornościnaleczeniehormonalne)dostępnesą inne metody wpływające na stężenie hormonów, takie jak antyandrogeny*, kortykosterydy*, estrogeny* i inhibitory CYP17*. Jeżeli pacjent oporny na hormonoterapię nigdy wcześniej nie otrzymywałchemioterapii,możnauniegozastosowaćtakieleki,jakabirateronienzalutamid. Terapiahormonalna Celem terapii hormonalnej* jest zmniejszenie stężenia androgenów*, w tym przypadku testosteronu*, we krwi. Testosteron* stymuluje wzrost komórek. Terapia hormonalna* może być przeprowadzona drogą chirurgiczną (usunięcie obu jąder, czyli obustronna orchideoktomia) lub niechirurgiczną (podawanie leków zwanych agonistami LHRH). Metoda chirurgiczna polega na usunięciu jąder, narządów wytwarzających testosteron*, co określa się jako kastracja chirurgiczna. Przy metodzie niechirurgicznej podawanie agonistów LHRH hamuje uwalnianie z mózgu tzw. hormonuluteinizującego(LH),odpowiedzialnegozawytwarzanietestosteronu*wjądrach,cookreśla sięjakokastracjachemiczna.Wtensposóbterapiahormonalna*zmniejszastężenietestosteronuwe krwi. Rozważając korzyści i koszty leczenia, metodą z wyboru w przypadku leczenia hormonalnego powinna być kastracja chirurgiczna lub chemiczna, która prowadzi do zmniejszenia stężenia androgenów*wekrwi. W niedawno zakończonym dużym badaniu wykazano, że włączenie docetakselu, leku chemioterapeutycznego, do hormonoterapii poprawia przeżywalność i opóźnia progresję choroby. Włączenie docetakselu wymaga, aby pacjent był w dobrym stanie ogólnym, pozwalającym na tolerowanieskutkówubocznychchemioterapii. Pewienszczególnyefektterapiihormonalnej*wymagadokładnegowyjaśnienia: • Efekt flary: jednym ze skutków leczenia agonistami* LHRH ja pojawiający się początkowo tzw. efekt flary, związany z początkowym zwiększeniem stężenia testosteronu* we krwi, spowodowanym stymulacją receptorów androgenowych*. Powoduje to krótkotrwałe przyspieszenie wzrostu nowotworu oraz, jeśli pacjent ma przerzuty* do kości, dolegliwości bólowe. W przypadku przerzutów* do kręgosłupa nawet niewielkie zwiększenie objętości może spowodować ucisk rdzenia kręgowego i porażenie/niedowład. Aby nie dopuścić do wystąpienia efektu flary przez pierwsze kilka tygodni można podawać antyandrogeny*. Stosunkowo niedawno opracowano leki z klasy antagonistów* LHRH i wydaje się, że powodują one takie samo zmniejszenie stężenia testosteronu bez konieczności stosowania antyandrogenów*wceluopanowaniaprzejściowegowzrostustężeniatestosteronu*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona16 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Chorobaopornanakastrację Podczashormonoterapii*możerozwinąćsięchorobaopornanakastrację.Stantenpoleganatym,że rakleczonyterapiąhormonalną*stajesięopornynategotypuleczenie.Pacjenci,uktórychwystąpi oporność na leczenie kastracyjne (hormonoterapie), powinni w dalszym ciągu stosować supresję androgenów*wramachhormonoterapii*,ponadtokwalifikująsiędoinnychmetodhormonoterapii, w tym antyandrogenów*, kortykosterydów*, estrogenów* i inhibitorów CYP17* (blikujących kluczowyenzymodpowiedzialnyzasyntezęandrogenów),takichjakabirateron. Kortykosterydy zmniejszają produkcję androgenów i powodują zmniejszenie stężenia PSA i ogólną poprawę stanu zdrowia pacjenta. Wydaje się, że deksametazon jest skuteczniejszy niż prednizolon. Jednakże wartość stosowania kortykosterydów i innych metod manipulacji stężeniem hormonów, które nie mają potwierdzonego korzystnego wpływu na przeżywalność, nie jest poparta wynikami badań klinicznych z randomizacją; za ich stosowaniem przemawia niewielka cena oraz mała toksycznośćczęściznich. U mężczyzn bez objawów lub z łagodnymi objawami choroby przerzutowej opornej na kastrację, którzynieotrzymywaliuprzedniochemioterapii,zalecasięstosowanieabirateronulubenzalutamidu. U pacjentów ze słabą początkową odpowiedzią na hormony lub ciężkimi objawami preferowana może być chemioterapia*. Wykazano, że docetaksel* wydłuża przeżycie. W przypadku dalszej progresjichorobypozastosowaniudocetakselu*,alebezzajęciainnychnarządów,należyrozważyć hormonoterapię*obejmującąabirateron*lubenzalutamid*zprednizonem*,oiletakieskojarzenie nie było stosowane wcześniej. U pacjentów, u których leczenie docetakselem* okazało się nieskuteczne,możnazastosowaćkabazytaksel*,którywydajesięskuteczny. Inna zalecana metoda leczenia choroby opornej na kastrację to rad-223. Jest to metoda terapii radioizotopowej polegającej na podaniu (we wstrzyknięciu dożylnym) źródła promieniowania ukierunkowanegonatkankękostną,któremożeosiągnąćmiejscedocelowe(kości)iemitowaćtam promieniowanie.Wykazanotakże,żeterapiatamożepoprawićprzeżywalność. Kolejna metoda leczenia poprawiająca przeżywalność to lek immunoterapeutyczny Sipuleucel-T* oparty na komórkach dendrytycznych. Jest to metoda leczenia pacjentów bez objawów lub z łagodnymi objawami raka prostaty opornego na kastrację, którzy nie otrzymywali uprzednio chemioterapii. Jednakże brak jakiegokolwiek wpływu na reakcję nowotworu ani na progresję, jak równieżkwestielogistyczneicenaograniczająstosowanietegoleku. U pacjentów z chorobą oporną na kastrację podczas leczenia ogólnoustrojowego należy regularnie wykonywaćbadaniaobrazowewcelumonitorowaniaodpowiedzi/progresjichoroby. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona17 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Przerzuty*dokości Z wiekiem mężczyźni stają się podatni na osteoporozę i tym samym na złamania kości. Ryzyko to wzrasta w razie deprywacji (pozbawienia) androgenów*. Wskaźnikiem ryzyka złamań jest gęstość mineralna kości* (BMD). Gdy gęstość jest mała, ryzyko złamań jest zwiększone. Gęstość mineralną kości*należysprawdzaćcoroku.Wraziezmniejszeniagęstościkościdostępnąmetodąleczeniajest kwas zoledronowy*. Także same przerzuty* mogą powodować złamania. Ciężkim powikłaniem jest uciskrdzeniakręgowegozpowoduzłamaniakręgosłupa,jednakżemożnajewcześnierozpoznaćprzy użyciubadańobrazowychiskutecznieleczyć. W przypadku pacjentów z umiarkowaną liczbą bolesnych przerzutów do kości spowodowanych chorobą oporną na kastrację (oporną na brak androgenów*) można zaproponować jednorazowe zastosowanieradioterapii*zewnętrznej. W przypadku pacjentów z bolesnymi przerzutami do kości spowodowanymi chorobą oporną na kastrację można rozważyć leczenie radioizotopami/leczenie celowane kości z użyciem strontu-89*, radu-223* lub samaru-153*. Technika ta polega na dożylnym* wstrzyknięciu radioaktywnych cząsteczek związku o dużym powinowactwie do kości. Po wstrzyknięciu cząsteczki te docierają do kościiemitująlokalniepromieniowanie*. U pacjentów z bólem kości opornym na radioterapię* paliatywną i konwencjonalne leki przeciwbólowenależyrozważyćzastosowaniekwasuzoledronowego*lubdenosumabu*. Wykazano, że denosumab* opóźnia wystąpienie efektów związanych z uszkodzeniem kości przez przerzuty* skuteczniej niż kwas zoledronowy*, jednakże niektóre jego działania niepożądane mogą występować częściej w porównaniu do kwasu zoledronowego*. Nie wykazano, aby którykolwiek z tychlekówwydłużałżyciepacjentów(przeżywalność). Ucisk rdzenia kręgowego jest bardzo szkodliwym powikłaniem raka prostaty z przerzutami* do kręgosłupa,ajegowczesnewykryciemazasadniczeznaczeniedlaskutecznegoleczenia.Wprzypadku pacjentówzprzerzutami*dokręgosłupaibólemplecównależyrozważyćbadaniaMRI*,abywykryć ewentualnyuciskrdzenia. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona18 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. JAKIESĄPOTENCJALNEDZIAŁANIANIEPOŻĄDANE(SKUTKIUBOCZNE)LECZENIA? Leczeniechirurgiczne Chirurgiczne usunięcie prostaty może spowodować pewne skutki uboczne, takie jak nietrzymanie moczu,impotencjaibezpłodność,wynikającezuszkodzeniastrukturinerwówodpowiadającychza zdolnośćdoerekcji. Radioterapia Może powodować takie skutki uboczne, jak nietrzymanie moczu, impotencja, zaburzenia czynności pęcherza moczowego i jelit, męczliwość, zwężenie cewki moczowej* oraz niedrożność* naczyń chłonnych(limfatycznych)iwkonsekwencjizatrzymaniepłynów*iobrzęktkanek. Ponieważbrachyterapia*wiążesięzumieszczeniemwcielemateriałupromieniotwórczego,pacjent napewienczassamstajesięźródłempromieniowania.Ponieważczęśćdawkipromieniowania*może dotrzeć do powierzchni ciała, pacjent powinien przez pewien okres unikać kontaktu z kobietami w ciążyidziećmi. Terapiaradioizotopowa/leczeniecelowanekości Krewimoczsąprzezpewienokresradioaktywne.Lekarzipielęgniarkiudzieląpacjentowiporadyna tematśrodkówostrożności,jakienależystosować. Terapiahormonalna Niektóre skutki uboczne związane z terapią hormonalną* to utrata popędu płciowego, impotencja, uderzenia gorąca, zmiany nastroju, osteoporoza, osłabienie mięśni, nieprawidłowe powiększenie piersi (ginekomastia), oporność na insulinę* oraz zwiększenie zawartości tłuszczu w ciele. W razie wystąpieniatakichskutkówubocznych,należyobjąćpacjentówobserwacją. • Abirateron*: Niektóre skutki uboczne związane swoiście z tym lekiem to wysokie ciśnienie krwi, zatrzymanie płynów* i obrzęk* tkanek, zmęczenie, zakażenie dróg moczowych, zaburzeniarytmuserca(arytmia)*iuszkodzeniewątroby. • Enzalutamid*: Jego stosowanie wiąże się, między innymi, z bólem głowy, uderzeniami gorąca, wysokim ciśnieniem krwi, bólem pleców, zakażeniami dróg oddechowych, lękiem, biegunką, zmęczeniem, napadami padaczkowymi, obecnością krwi w moczu i obrzękiem* tkanek. Chemioterapia* • Docetaksel:Niektóreskutkiubocznezwiązanezestosowaniemdocetakselutoneutropenia*, zmęczenie, utrata włosów, biegunka, neuropatia*, obrzęk obwodowy oraz dystrofia* paznokci. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona19 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. • • Mitoksantron*: Może powodować zmęczenie, utratę włosów, mdłości, wymioty, biegunkę, limfopenię*itrombocytopenię*. Kabazytaksel*: Niektóre skutki uboczne związane z jego stosowaniem to zmęczenie, biegunka, krwiomocz (obecność krwi w moczu), anemia, neutropenia*, utrata włosów i obrzękobwodowy*(opuchnięcietkanekzpowoduzatrzymaniapłynów*). Kwaszoledronowy Skutki uboczne związane ze stosowaniem kwasu zoledronowego to anemia, gorączka, obrzęk* (zatrzymanie płynów*), zmęczenie, ból mięśni, a także martwica szczęki. Zaleca się staranne utrzymywanie higieny jamy ustnej i regularne wizyty u dentysty, co pozwala na zmniejszenie (ale niestety nie wyeliminowanie) ryzyka martwicy szczęki. W wybranych przypadkach pacjentów otrzymującychkwaszoledronowy*dożylnie*wskazanemożebyćstosowanieantybiotyku*,takiego jakklindamycyna,wpołączeniuzpłukaniemustpłynembakteriobójczymzchlorheksydyną4razyna dobę. Denosumab* Najczęstsze skutki uboczne związane z denosumabem* to ból pleców, wysypka skórna, niekiedy z pęcherzami,obecnośćkrwiwmoczuitrudnościzoddawaniemmoczuorazbólmięśniikości. Sipuleucel-T* Ta szczepionka terapeutyczna związana jest z gorączką oraz objawami stanu zapalnego i niekiedy zakażeniemwmiejscupobraniakrwinekdoprzygotowaniaszczepionkiorazwmiejscuwstrzyknięcia gotowej szczepionki. Jej skutki uboczne obejmują także mdłości, ból głowy, ból pleców oraz ból różnychobszarówciała. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona20 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. COSIĘSTANIEPOZAKOŃCZENIULECZENIA? Nie ma metody leczenia, która nie miałaby skutków ubocznych, chociaż nowe technikileczeniaopracowywanesązintencjąichograniczenia. Lekarzpowinienomówićotwarciezpacjentemtakieskutkiuboczneleczenia,jak impotencja,nietrzymaniemoczuibezpłodność. Wszystkiepodstawowemetodyleczeniamająswojenastępstwa.Naprzykładna aktywnośćseksualnąnajwiększywpływmaleczeniechirurgiczne,aradioterapia zewnętrzna i brachyterapia mają największy wpływ na czynność dróg moczowychijelit. Wizytykontrolne*ulekarzy Pozakończeniuleczenialekarzezaproponująprogramwizytkontrolnych(obserwacji)*wcelu: • jaknajwcześniejszegowykryciaewentualnegonawrotu*choroby, • ocenydziałańniepożądanychterapiiorazichleczenia, Naprzykład: ! Przewlekłe objawy ze strony jelit po radioterapii powinny być kontrolowane przez gastroenterologa. ! Mężczyźni leczeni długotrwale hormonoterapią powinni być monitorowani w kierunkuosteoporozyizespołumetabolicznego*. • zapewnieniawsparciapsychologicznegoorazinformacjiułatwiającychpacjentowipowrótdo normalnegożycia. Wizytykontrolne*uonkologapowinnyobjąćnastępująceelementy: • Zebraniewywiadumedycznegonatematprzebieguchoroby,przebytegoleczeniaiobecnych dolegliwości,atakżebadanieprzedmiotowe. • PocałkowitymusunięciuguzanależyregularnieoznaczaćstężeniePSA*. Można oczekiwać, że po zabiegu chirurgicznym, w związku z usunięciem komórek raka prostaty, stężenie PSA* we krwi osiągnie poziom niewykrywalny, jednakże czasami wciąż można wykryć we krwi pewną zawartość PSA*. W takim przypadku lekarz może zalecić odczekanie kilku tygodni i powtórzenietegotestu. Po radioterapii* stężenie PSA* zwykle nie maleje gwałtownie. Proces ten postępuje powoli, dochodząc do minimalnego stężenia PSA* po około 2latach. W wielu, a nawet w większości przypadkówpacjentleczonyradioterapią*przechodzirównocześnierozpoczynanąwcześniejterapię hormonalną*. W takim przypadku stężenie PSA* będzie najprawdopodobniej niewykrywalne lub bardzo małe jeszcze przed rozpoczęciem radioterapii. Ponieważ w takich okolicznościach stężenie PSA* po radioterapii* jest nadal małe, w ramach obserwacji* można oznaczać stężenie innego białka*,wytwarzanegotylkoprzezprostatę,zwanegofrakcjąsterczowąfosfatazykwaśnej(PAP)*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona21 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. StężeniePSA*zmieniasięnieznaczniezbiegiemczasu.Niewielkiezwiększeniestężenianieoznacza koniecznie, że doszło do wznowy* raka ani że rak nie został wyleczony. Może to być jednak objaw wznowy,więcnależyjemonitorować. Niezalecasięrutynowobadaniaprzezodbytnicę(DRE)poleczeniumiejscowym,oilestężeniePSA* pozostajenapoziomiepodstawowym. Nienależywykonywaćbiopsji*loży*prostatyupacjentówzrakiemprostatypozabieguradykalnej prostatektomii.Biopsję*prostatyporadioterapii*należyprzeprowadzaćtylkoupacjentówzrakiem prostaty, którzy potencjalnie kwalifikują się do leczenia ratunkowego (np. HIFU, kriochirurgia*, ratunkowyzabiegchirurgiczny). DodatkoweleczeniemożebyćzalecanewraziestwierdzeniatendencjiwzrostowejstężeniaPSA*w czasie(wznowabiochemiczna)wnastępującysposób: • W przypadku pacjentów znajdujących się pod czynną obserwacją, jeżeli dojdzie do podwojeniastężeniaPSA*wciągu3latlubszybkośćwzrostustężeniaPSA*(zmianystężenia PSA w czasie) przekroczy 0,75ng/ml na rok lub jeśli biopsja prostaty wykaże progresję (postęp)choroby. • W przypadku pacjentów po radykalnej prostatektomii (usunięciu całej prostaty), jeżeli po operacji stężenie PSA nie spadnie poniżej granicy wykrywalności lub w razie wykrywalnego stężenia PSA* (>0,3ng/ml) wzrastającego w dwóch lub więcej kolejnych pomiarach po stwierdzeniuniewykrywalnegoPSA*. • W przypadku pacjentów, którzy przeszli inne leczenie pierwszego rzutu, na przykład radioterapię* w połączeniu z terapią hormonalną* lub bez, jeśli stężenie PSA* wzrosło o 2ng/mllubwięcejpostwierdzeniuniewykrywalnegolubbardzomałegostężeniaPSA*. Obserwacje takie muszą być skojarzone z innymi wynikami, np. dodatnim wynikiem biopsji* lub nieprawidłowymobrazemwbadaniuTK*. Pacjenci, u których po radioterapii występują takie objawy, jak jadłowstręt*, biegunka, mdłości, wymioty i spadek masy ciała, powinni przejść badanie w celu wykluczenia ewentualnej choroby zapalnejjelit*,rakajelitagrubegolubenteropatiiporadiacyjnej*. Powrótdonormalnegożycia Życie ze świadomością, że możliwy jest nawrót choroby nowotworowej, może być trudne. Na podstawie dostępnej aktualnie wiedzy, po zakończeniu leczenia nie ma zalecanego sposobu zmniejszenia ryzyka wznowy choroby*, poza unikaniem zwiększenia masy ciała i regularną aktywnością fizyczną. Z powodu samej choroby nowotworowej, a także z powodu leczenia, powrót donormalnegożyciaupewnychosóbmożeniebyćłatwy. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona22 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Rak prostaty dotyka przeważnie mężczyzn w podeszłym wieku, którzy mogą mieć impotencję, oraz problemy z jelitami i drogami moczowymi już przed leczeniem. Generalnie pacjenci tacy wracają w pełni do zdrowia psychicznego i fizycznego, ale niekiedy powrót do stanu normalnego może zająć nawet 2lata. Powrót do stanu normalnego oznacza powrót do stanu zdrowia sprzed leczenia. Niestety obejmuje to wszystkie problemy z impotencją, jelitami lub drogami moczowymi, jakie występowałyprzedleczeniem. Corobić,jeślidojdziedowznowyraka? Jeśli rak powróci, sytuacja ta będzie określana mianem wznowy*, zaś leczenie będzie zależało od zakresuwznowy*. Na poziomie lokalnym może dojść do wznowy raka prostaty w tkankach otaczających prostatę (mięśniach kontrolujących oddawanie moczu, odbytnicy*, ścianie miednicy) lub w pęcherzykach nasiennych. Rak może też pojawić się w węzłach chłonnych* otaczających prostatę lub w węzłach chłonnychpozatymobszarem. Rak prostaty może tez pojawić się ponownie w innych częściach ciała. Takie nowe ogniska raka nazywasięprzerzutami*. W celu określenia wznowy nowotworu i rozpoczęcia nowego rodzaju leczenia należy wziąć pod uwagę wielkość guza, zajęcie węzłów chłonnych*, ocenę w skali Gleasona i stadium jego zaawansowania. NieprawidłowywzroststężeniaPSA*,określanyjakowznowabiochemiczna,sugerujenawrótraka.W takimprzypadkuprzeprowadzasięinnetesty,takiejakbadaniaobrazowe. Niekiedy dochodzi do progresji choroby bez znaczącego zwiększenia stężenia PSA*. W takim przypadku należy ocenić zmiany neuroendokrynne* z zastosowaniem biopsji* lub analizy krwi w kierunkuswoistejenolazyneuronoweji/lubchromograninyA,ponieważdodatniwynikwskazujena małąszansęreakcjinaleczeniehormonalne.Pacjencizpotwierdzonązmianąneuroendokrynnąraka prostatypowinnibyćkwalifikowanidochemioterapii*,aniedoterapiihormonalnej*. Dostępne możliwości leczenia wznowy* raka zależą od leczenia, jakie już stosowano u danego pacjenta. Po całkowitym usunięciu prostaty należy monitorować stężenie PSA* we krwi. W razie wznowy biochemicznejzalecasięwczesnąradioterapięratunkowąobszaruprostaty. W przypadku pacjentów ze wznową biochemiczną zwykle nie zaleca się natychmiastowej terapii hormonalnej*, z wyjątkiem pacjentów z objawową miejscową progresją choroby, potwierdzoną obecnościąprzerzutów*lubpodwojeniemstężeniaPSA*wczasiekrótszymniż3miesiące. Przerywana terapia hormonalna* polega na stosowaniu wstępnego okresu czynnej supresji androgenów*,zwykletrwającego6do9miesięcy,poktórymnastępujetakisamokresbezczynnego leczenia.Pacjencisąnastępnieobjęciobserwacjąi,wraziespełnieniakryteriówreaktywacjichoroby, ponownierozpoczynanajestczynnaterapiahormonalna*.Takischematprzerywanegoleczeniajest wciąż przedmiotem badań, jednakże wczesne wyniki wskazują, że nie jest on mniej skuteczny od leczeniaciągłego,natomiastprzynosikorzyściwzakresiejakościżycia. Jeżeli pacjent stanie się oporny na pierwsze leczenie hormonalne, kolejne opcje terapii hormonalnej*obejmująantyandrogeny*,kortykosterydy*,estrogeny*orazinhibitoryCYP17*. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona23 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. W przypadku pacjentów ze słabą odpowiedzią na terapię hormonalną* lub ciężkimi skutkami ubocznyminależyrozważyćzastosowanienastępującychlekówchemioterapeutycznych: Docetaksel (stosowany w skojarzeniu z prednizonem* lub prednizolonem*) ma wykazaną skutecznośćwwydłużeniużyciawleczeniuchorobyopornejnakastrację. Kabazytaksel* jest lekiem przeciwnowotworowym stosowanym w połączeniu z prednizonem* w leczeniuopornegonaterapięhormonalnąrakaprostaty,którybyłuprzednioleczonydocetakselemi rozszerzyłsię. Mitoksantron (razem z prednizonem* lub prednizolonem*) może być zastosowany w sytuacjach, w którychdocetakseljestprzeciwwskazanylubjeślioczekujesięniemożliwychdotolerowaniaskutków ubocznychkabazytakselu.Jesttoskutecznylekprzeciwkorakowiprostaty,aleniewydłużażycia. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona24 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. SŁOWNICZEK Abirateron Lek stosowany w połączeniu z prednizonem* w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się na inne obszary ciała, a inne metody terapii hormonalnej* nie przyniosły poprawy. Jest także badany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Octan abirateronu zmniejsza ilość androgenów* (męskich hormonów), takich jak testosteron*, wytwarzanych przez organizm. Może to zatrzymać wzrost nowotworu, który wymaga androgenów* do wzrostu. Octan abirateronu należy do klasy antyandrogenów*. Agonista(analog)hormonuuwalniającegohormonluteinizujący(LH-RH) Każda substancja pobudzająca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormon kontrolującyhormonypłcioweukobietimężczyzn. Androgen Typhormonu,którypobudzarozwójiutrzymywaniemęskichcechpłciowych. Anemia(niedokrwistość) Stan charakteryzujący się niedoborem czerwonych krwinek lub hemoglobiny; hemoglobina zawiera żelazo,któreuczestniczywprzenoszeniutlenuzpłucdokomórekcałegociała.Wprzypadkuanemii procestenjestupośledzony. Antagonistahormonuuwalniającegohormonluteinizujący(LH-RH) Każda substancja hamująca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormon kontrolującyhormonypłcioweukobietimężczyzn. Antyandrogen Substancja uniemożliwiająca wiązanie się androgenów* (męskich hormonów) z ich receptorami, któreznajdująsięwkomórkachprostatyipewnychinnychtkanek.Leczenieantyandrogenamimoże zahamować wzrost komórek nowotworowych. Niektóre antyandrogeny stosowane w leczeniu raka prostatytoflutamid,bikalutamid*,enzalutamid*inilutamid. Antybiotyk Lekstosowanywleczeniuzakażeńspowodowanychprzezbakterielubinnemikroorganizmy. Antygenswoistystercza(PSA) Antygenswoistysterczajesttobiałko*wytwarzaneprzezprostatę.StężeniePSA*jestzwiększonew przypadku raka prostaty i wielu innych zaburzeń prostaty. OznaczeniestężeniaPSA*wekrwimoże ułatwićwykrycierakaprostaty. Badaniekliniczne Rodzaj badania naukowego, w którym oceniana jest przydatność innowacyjnych rozwiązań w medycynie. W badaniach tych oceniane są nowe metody badań przesiewowych, profilaktyki, diagnostykibądźleczeniadanejchoroby. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona25 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Badanieprzedmiotowe Inaczej badanie lekarskie lub fizykalne. Badanie pacjenta przez lekarza w celu wykrycia objawów choroby. Bacznaobserwacja Ścisłe nadzorowanie stanu pacjenta, bez stosowania czynnego leczenia, celem szybszego wykrycia zmianwprzebieguchorobylubnowychdolegliwości.Bacznaobserwacjajestniekiedystosowanaw wolno postępujących chorobach. Ma także zastosowanie w sytuacjach, w których zagrożenia związanezleczeniemsąwiększeniżmożliwekorzyści.Wramachbacznejobserwacjipacjencimogą przechodzićpewnetestyibadania.Bacznaobserwacjajestniekiedystosowanawrakuprostaty. Białko Niezbędny składnik odżywczy zbudowany z aminokwasów. Białka* są niezbędne do pracy wielu organizmów, w tym organizmu człowieka. Odpowiadają za transport i komunikację między komórkami,zazmianychemiczne,atakżezautrzymywaniestruktury,m.in.komórek. Bikalutamid Lek stosowany w połączeniu z innym lekiem w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się na inne obszary ciała. Bikalutamid wiąże się z białkami* zwanymi receptorami androgenów*, które występują w niektórych komórkach raka prostaty. Białka* te wiążą się z androgenami* (męskimi hormonami), co może powodować wzrost guza. Bikalutamid blokuje te białka*, co może uniemożliwićwzrostkomórekraka.Należydoklasyantyandrogenów*. Biopsja Pobranie komórek lub tkanek do badania przez patomorfologa. Patomorfolog może zbadać tkankę pod mikroskopem lub przeprowadzić inne testy z wykorzystaniem pobranych komórek lub tkanki. Istnieje wiele różnych typów biopsji. Do najczęściej wykonywanych zalicza się: (1) biopsję z pobraniemwycinka,podczasktórejpobieranyjestwyłączniefragmenttkanki;(2)biopsjęwycinającą, podczasktórejusuwanyjestcałyguzeklubpodejrzanyobszaroraz(3)biopsjęigłową,podczasktórej próbkatkankilubpłynupobieranajestzapomocąigły.Gdyużywanajestigłaodużejśrednicy,zabieg nosi nazwę biopsji gruboigłowej. Gdy używana jest igła o małej średnicy, zabieg nosi nazwę biopsji cienkoigłowejlubaspiracyjnej. Brachyterapia Rodzaj radioterapii*, w której radioaktywny materiał zamknięty w igłach, ziarnach, drutach lub cewnikach umieszczany jest w guzie lub w jego pobliżu. Nazywana jest również radioterapią* z wykorzystaniemimplantów,radioterapiąwewnętrznąorazbrachyterapiąpromieniotwórczą. Cewkamoczowa Przewódłączącypęcherzmoczowyzzewnętrzemorganizmu.Umężczyzncewkąmoczowąwydostaje sięmocz,jakrównieżnasienie(sperma). Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona26 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Chemioterapia Rodzaj leczenia przeciwnowotworowego, w którym stosowane są leki niszczące i/lub ograniczające wzrostkomóreknowotworowych. Przeważnie podaje się je pacjentom w powolnych wlewach dożylnych, ale mogą być również podawane doustnie, w bezpośrednich wlewach do kończyny lub do wątroby, w zależności od lokalizacjinowotworu. Chorobazapalnajelit Ogólny termin odnoszący się do stanu zapalnego okrężnicy i odbytnicy*. Choroba zapalna jelit obejmujewrzodziejącezapaleniejelitagrubegoorazchorobęLeśniowskiego-Crohna. Czynnikryzyka Czynnik zwiększający prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Do wybranych przykładów czynników ryzyka zachorowania na nowotwór można zaliczyć wiek, występowanie nowotworów w rodzinie, stosowanie wyrobów tytoniowych, narażenie na promieniowanie* lub pewne związki chemiczne, zakażenianiektórymiwirusamilubbakteriami,atakżeokreślonezmianygenetyczne. Denosumab Lekstosowanywzapobieganiuileczeniupewnychschorzeńkości.Stosujesięgowceluzapobiegania złamaniomkościiinnymzaburzeniomkościupacjentówzguzamilitymiizichprzerzutamidokości. Inne jego zastosowanie to leczenie niektórych pacjentów z guzem olbrzymiokomórkowym kości, który nie może być usunięty chirurgicznie. Stosowany jest także w leczeniu osteoporozy (zmniejszeniu masy i gęstości kości) u kobiet po menopauzie z dużym ryzykiem złamań kości. Denosumabjesttakżebadanypodkątemstosowaniawinnychschorzeniachitypachnowotworów. Wiążesięzbiałkiem*onazwieRANKL,couniemożliwiazwiązanieRANKLzinnymbiałkiem*onazwie RANK, które występuje na powierzchni niektórych komórek kości, w tym komórek nowotworów kości.Możetoułatwićzapobieganiezłamaniomkościiwzrostowikomóreknowotworowych. DNA Skrótodkwasudeoksyrybonukleinowego.DNA*jestnośnikieminformacjigenetycznej. Docetaksel Docetaksel należy do grupy leków przeciwnowotworowych zwanych taksanami*. Docetaksel uniemożliwia komórce zniszczenie wewnętrznego „szkieletu” niezbędnego do podziału i mnożenia siękomórek.Gdyszkieletpozostajenamiejscu,komórkaniemożesiępodzielićiostatecznieumiera. Docetaksel wpływa także na komórki nienowotworowe, takie jak krwinki, co prowadzi do działań niepożądanych. Dożylny Dotyczyumieszczaniawżylelubwprowadzaniadoniej.Określenie„dożylny”dotyczyzazwyczajdrogi podania leku lub innej substancji za pomocą igły lub cewnika umieszczonego w żyle. Określane też skrótem„i.v.”. Dystrofiapaznokci Stan,wktórympaznokciesąpoważnieuszkodzoneiwyglądająnaczęściowozniszczone. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona27 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Enzalutamid Lekstosowanywleczeniurakaprostaty,któryrozprzestrzeniłsięnainneobszaryciała,ainnemetody leczenia, włącznie z docetakselem, nie przyniosły poprawy. Enzalutamid wiąże się z białkami* zwanymireceptoramiandrogenów*,którewystępująwniektórychkomórkachrakaprostaty.Białka* te wiążą się z androgenami* (męskimi hormonami), co może powodować wzrost guza. Blokowanie tych białek* może uniemożliwić wzrost komórek raka. Enzalutamid należy do klasy antyandrogenów*. Estrogen Typ hormonu wytwarzanego przez organizm, umożliwiający rozwój i utrzymanie żeńskich cech płciowych oraz wzrost długich kości. Estrogeny mogą też być wytwarzane w laboratorium. Są stosowane jako środki antykoncepcyjne oraz w celu leczenia objawów menopauzy, zaburzeń miesiączkowania,osteoporozyiinnychstanów. Frakcjasterczowafosfatazykwaśnej(PAP) Enzymwytwarzanyprzezprostatę.Występujewwiększymstężeniuumężczyznzrakiemprostaty. Gęstośćmineralnakości(BMD) Parametr określający zawartość minerałów* (głównie związków wapnia i fosforu) w określonej objętości kości. Gęstość mineralną kości mierzy się w celu rozpoznania osteoporozy (stanu związanego ze zmniejszoną masą kości), określenia skuteczności leczenia osteoporozy oraz ryzyka złamańkości.Małagęstośćmineralnakościmożewystępowaćupacjentówleczonychzpowoduraka. InhibitoryCYP17 KlasalekówhamującychdziałanieenzymuonazwieCYP17,którymakluczoweznaczeniedlasyntezy androgenów. Tym samym hamują one syntezę androgenów*. Jednym z inhibitorów CYP17 jest abirateron. Jadłowstręt Stan,wktórympacjenttraciapetyt,niezależnieodprzyczyny. Kabazytaksel Lek stosowany w połączeniu z prednizonem* w leczeniu opornego na terapię hormonalną raka prostaty,którybyłuprzednioleczonydocetakselemiuległrozsiewowidoinnychobszarówciała.Jest takżebadanypodkątemstosowaniawinnychnowotworach.Kabazytakselblokujewzrostkomórek poprzezhamowaniepodziałówkomórkowych;możezabijaćkomórkinowotworowe. Konsylium Podejściedoplanowanialeczeniapolegającenaspotkaniulekarzybędącychspecjalistamiwróżnych gałęziach medycyny (specjalizacjach), w celu zapoznania się ze stanem ogólnym konkretnego pacjentaiomówieniamożliwościjegoleczenia.Składonkologicznychkonsyliówzazwyczajobejmuje onkologaklinicznego(specjalizującegosięwleczeniuogólnoustrojowym),chirurgaonkologicznegoi radioterapeutę* (specjalistę radioterapii onkologicznej, czyli leczenia promieniowaniem*). Nieformalnietakiespotkanienazywanejest„kominkiem”. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona28 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Kortykosteryd Dowolnyzhormonówsterydowychwytwarzanywzewnętrznejwarstwienadnerczy.Wytwarzasięje również laboratoryjnie. Kortykosterydy mają różnorodne działanie w organizmie i stosuje się je w leczeniu wielu różnych chorób. Mogą być stosowane jako hormonalna terapia zastępcza, do hamowania czynności układu odpornościowego* (immunosupresji) oraz w ramach leczenia działań niepożądanychchorobynowotworowejijejleczenia.Kortykosterydystosujesięrównieżwleczeniu pewnychtypówchłoniakówibiałaczeklimfoidalnych. Kriochirurgia Minimalnie inwazyjna metoda leczenia, wykorzystująca bardzo niską temperaturę do zamrażania i niszczeniakomórek,wtymkomóreknowotworowych. Krocze Obszarciałapomiędzyodbytemasromemukobiet,orazpomiędzyodbytemamosznąumężczyzn. Krwinkibiałe Komórkiukładuodpornościowegobiorąceudziałwobronieorganizmuprzedzakażeniami. Krwinkiczerwone Najczęściej występujący typ komórek krwi. Zawarta w nich hemoglobina sprawia, że są one czerwone.Ichpodstawowąfunkcjąjesttransportowanietlenu. Kwaszoledronowy Lekstosowanywleczeniupacjentówzhiperkalcemią(dużymstężeniemwapniawekrwi) spowodowanąprzeznowotwór.Jesttakżestosowany,wpołączeniuzinnymilekami,wleczeniu szpiczakamnogiegoorazwzapobieganiuzłamaniomkościiłagodzeniubólukościupacjentówz przerzutamirakadokości.Kwaszoledronowynależydogrupylekówzwanychbisfosfonianami. Laparoskopia/laparoskopowy Operacjachirurgiczna,podczasktórejnarzędziawprowadzanesądojamybrzusznejimiednicyprzez małenacięciezpomocąkamerywideo. Lewatywa(enema) Podaniepłynuprzezodbytdojelitagrubego. Limfopenia Stan,wktórymliczbalimfocytów,rodzajubiałychkrwinek*,jestmniejszaniżnormalnie. Lożaprostaty Niewielki zagłębienie poniżej pęcherza moczowego, w którym znajduje się prostata. Jest to częsta lokalizacjaszerzeniasięrakaprostaty. Łagodny Nieszkodliwy dla zdrowia. W przypadku nowotworu oznacza „niezłośliwy”. Łagodne guzy mogą dorastaćdodużychrozmiarów,jednakniedochodzidoichrozsiewudoinnychobszarówciała. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona29 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Łagodnyprzerostgruczołukrokowego(BPH) Łagodny (niezłośliwy) stan, w którym przerośnięta tkanka gruczołu krokowego (prostaty) uciska na cewkęmoczową*ipęcherz,blokującprzepływmoczu. Prawidłowygruczołkrokowyiłagodnyprzerostgruczołukrokowego(BPH).Prawidłowaprostatanieblokujeprzepływu moczuzpęcherzamoczowego.Powiększonaprostatauciskanapęcherzicewkęmoczową,utrudniającwtensposób przepływmoczu. Margines Brzeglubkrawędźtkankiusuniętejpodczasoperacjionkologicznej.Marginesokreślasięjakoujemny lub czysty, jeśli patomorfolog nie znalazł żadnych komórek nowotworowych na krawędzi tkanki, co sugeruje,żeusuniętyzostałcałyguz.Marginesokreślasięjakododatnilubzajęty,jeślipatomorfolog znalazłkomórkinowotworowenakrawędzitkanki,cosugeruje,żenieudałosięusunąćcałegoguza. Minerał Minerał jest to naturalny stały związek chemiczny występujący w skorupie ziemskiej. Minerały odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu organizmu człowieka, wytwarzaniu enzymów, regulacji rytmu serca, tworzeniu tkanki kostnej i wielu innych procesach. Minerały są przyswajane z pożywieniemlubwytwarzaneprzezorganizm. Mitoksantron Lek stosowany w leczeniu zaawansowanego raka gruczołu krokowego, opornego na leczenie hormonalne, ostrej białaczki nielimfocytowej u dorosłych oraz zaawansowanego lub przewlekłego stwardnienia rozsianego. Jest on również poddawany badaniom w leczeniu innych typów nowotworów.Zaliczasięgodogrupylekównazywanychantybiotykami*przeciwnowotworowymi. Neuropatia Terminodnoszącysiędokażdejchorobyukładunerwowego.Układnerwowyobejmujemózg,rdzeń kręgowyoraznerwy. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona30 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Neutropenia Stan,wktórymliczbaneutrofili,rodzajubiałychkrwinek*,jestmniejszaniżnormalnie.Możedoniego dojść podczas zakażeń wirusowych oraz po radioterapii lub chemioterapii*. Osłabia barierę odpornościowąnazakażeniabakteryjneigrzybicze. Niedrożnośćnaczyńchłonnych Zablokowanie naczyń chłonnych, które normalnie odprowadzają płyn z tkanek całego ciała i umożliwiajądocieraniekomórekodpornościowychdomiejsc,wktórychsąpotrzebne. Obrazowanierezonansumagnetycznego(MRI) Technika obrazowania stosowana w medycynie. Wykorzystuje zjawisko rezonansu magnetycznego. Niekiedydociałapacjentawstrzykiwanyjestpłyn,którywzmacniakontrastmiędzyróżnymitkankami organizmuisprawia,żesąonewyraźniejwidoczne. ObrazowanieTK(badanieTK,tomografiakomputerowa) Tomografiakomputerowa,rodzajbadaniaradiologicznego,podczasktóregociałojestskanowaneza pomocą promieniowania RTG, zaś wyniki poddawane są komputerowej obróbce, dzięki której otrzymywanesątrójwymiaroweobrazyczęściciała. Obrzęk Patologicznenagromadzeniepłynupodskórąlubwjamieciała. Obserwacja(kontrola) Monitorowanie stanu zdrowia danej osoby w okresie po zakończeniu leczenia. Obejmuje ono kontrolęstanuzdrowiaosób,któreuczestnicząwbadaniuklinicznym*przezpewienokres,zarówno wtrakciebadania,jakipojegozakończeniu. Odbytnica Ostatniodcinekjelitagrubegoprzechodzącywodbyt,odługościkilkunastucentymetrów. Orchidektomia Chirurgiczneusunięciejednegolubobująder. Pęcherzykinasienne Parapodłużnychgruczołówodługościokoło5cmzwiniętychwewnętrzustrukturyprzypominającej bańkę. Położone są powyżej prostaty. Każdy z pęcherzyków połączony jest z nim przewodem. Wytwarzająonewiększośćpłynuzawartegownasieniu. Płytkikrwi Niewielkie fragmenty komórek odgrywające kluczową rolę w krzepnięciu krwi. U pacjentów z obniżonąliczbąpłytekkrwiwystępujeryzykociężkichkrwawień.Upacjentówzpodwyższonąliczbą płytek występuje ryzyko zakrzepicy, czyli tworzenia się zakrzepów krwi, które mogą zablokować naczyniakrwionośneidoprowadzićdoudarumózgulubinnychciężkichstanów,jakrównieżryzyko ciężkiegokrwawieniazpowoduzaburzeniaczynnościpłytek. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona31 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Płucny Związanyzpłucamilubdotyczącypłuc. Prednizolon Lek należący do klasy sterydów. Zapobiega on uwalnianiu substancji powodujących w organizmie stanzapalny,stosowanyjestteżwceluzmniejszeniastężeniatestosteronu*worganizmie. Prednizon Lek ograniczający stan zapalny i hamujący reakcje odpornościowe. Stosuje się go wraz z innymi lekamiwleczeniubiałaczek,chłoniakóworazinnychrodzajównowotworów.Prednizonjestrównież używany w leczeniu wielu stanów chorobowych, takich jak zapalenia stawów, niektóre choroby skórne, alergie, obniżone stężenia pewnych hormonów nadnerczy, utrata apetytu i niedokrwistość. Jesttoglikokortykosterydterapeutyczny. Promieniowanie Promieniowanie może być zdefiniowane jako energia przemieszczająca się w przestrzeni. Przykłady promieniowania obejmują promieniowanie UV (ultrafioletowe) i rentgenowskie, które są powszechniewykorzystywanewmedycynie. Przerzut/przerzuty Rozsiew choroby nowotworowej z jednej części ciała do innej. Guz składający się z komórek, które uległy rozsiewowi nazywany jest nowotworem przerzutowym lub inaczej przerzutem. Nowotwór przerzutowyzawierakomórkiwywodzącesięznowotworupierwotnego. Rad-223 Lek stosowany w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się do kości, a inne metody leczenia nie przyniosłypoprawy.Jesttakżebadanypodkątemstosowaniawinnychnowotworach.Dichlorekradu-223 zawiera radioaktywny izotop rad-223. Rad-223 kumuluje się w kościach i emituje promieniowanie, które możezabijaćkomórkinowotworowe.Dichlorekradu-223jesttypemradiofarmaceutyku. Radioterapia Metoda leczenia nowotworów z wykorzystaniem promieniowania*; zawsze wymaga określenia obszarunapromieniania. Radioterapiastereotaktyczna Rodzaj radioterapii zewnętrznej*, wykorzystującej specjalny sprzęt do precyzyjnego ustawienia pacjenta i podania pojedynczej dużej dawki promieniowania* do guza. Stosowania jest w leczeniu guzów mózgu i innych zaburzeń mózgu, których nie można leczyć chirurgicznie. Jest także badana pod kątem stosowania w innych nowotworach. Określana jest także jako radiochirurgia lub radiochirurgiastereotaktyczna. Radioterapiazmodulacjąnatężeniawiązki(ang.IMRT) Rodzaj 3-wymiarowej radioterapii*, w której do oceny wymiarów i kształtu guza wykorzystuje się obrazy generowane komputerowo. Wąskie wiązki promieniowania* o różnym natężeniu kierowane są w stronę guza pod wieloma różnymi kątami. Ten rodzaj radioterapii* zmniejsza stopień uszkodzeniazdrowychtkanekpołożonychwpobliżuguza. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona32 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Rokowanie Przewidywanyrezultatlubprzebiegchoroby;prawdopodobieństwowyzdrowienialubwznowy*. Różnicowanie/zróżnicowany Proces biologiczny, w którym mniej wyspecjalizowana komórka staje się komórką bardziej wyspecjalizowanego typu. Różnicowanie jest często przebiegającym procesem, w wyniku którego możedojśćdozmianykształtu,rozmiarów,aktywnościipotencjałukomórki.Zróżnicowanekomórki nowotworu wyglądają jak komórki prawidłowe i przeważnie rosną wolniej niż komórki niezróżnicowane lub zróżnicowane w małym stopniu, których wygląd bardzo odbiega od wyglądu prawidłowychkomórek,awzrostprzebiegagwałtownie. Samar-153 Substancja radioaktywna stosowana w leczeniu nowotworów kości i przerzutów* do kości (miejsc szerzenia się oryginalnego nowotworu do kości). Samar-153 jest radioaktywnym izotopem pierwiastkasamaru.Kumulujesięonwkościach,gdzieemitujepromieniowanie*,któremożezabijać komórkinowotworowe.Jestjednymzradioizotopów(radioaktywnychizotopów). Scyntygrafia Badanie umożliwiające uzyskanie obrazów (skanów) struktur we wnętrzu ciała, w tym obszarów, w których znajdują się komórki nowotworowe. Scyntygrafię stosuje się w celu rozpoznawania, określania stadium zaawansowania i monitorowania choroby. Niewielką ilość substancji radioaktywnej(radionuklidu)wstrzykujesiędożyłylubpodajedoustnie.Różneradionuklidywędrują zkrwiądoradioizotopównarządów.Urządzeniewyposażonewspecjalnąkamerę(skaner)przesuwa się nad pacjentem leżącym na stole i wykrywa typ promieniowania* emitowanego przez dany radionuklid. Następnie komputer generuje obrazy obszarów, w których gromadzi się radionuklid. Obszarytakiemogązawieraćkomórkinowotworowe. Sipuleucel-T Lekstosowanywleczeniurakaprostaty,któryrozszerzyłsiępozapierwotnąlokalizację.Wytwarzany jest z komórek układu odpornościowego pobieranych od pacjenta z rakiem prostaty. Komórki te następniepoddajesiędziałaniubiałka*powstałegoprzezsprzężeniepewnegobiałkawystępującego na komórkach raka prostaty z czynnikiem wzrostu. Po wstrzyknięciu tych komórek z powrotem danemu pacjentowi mogą one stymulować limfocytyT do zabijania komórek raka prostaty. Sipuleucel-Tjesttypemszczepionkiitypemadoptywnejimmunoterapiikomórkowej. Stopieńzróżnicowania(ang.grade) Opis charakterystyki nowotworu oparty na tym, jak dalece komórki guza odbiegają wyglądem od prawidłowych i jak szybko guz rośnie i się rozprzestrzenia. Klasyfikacja stopni zróżnicowania jest osobnadlakażdegotypunowotworu. Stront-89 Radioaktywny izotop metalicznego pierwiastka strontu, który jest wychwytywany przez rosnącą tkankę kostną. Jest badany pod kątem stosowania w leczeniu bólu kości spowodowanego przez niektórenowotwory. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona33 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Terapiahormonalna Stosowaniehormonówwcelachleczniczych. Testosteron Hormon wytwarzany głównie przez jądra (część męskiego układu rozrodczego). Jest konieczny do rozwojuiutrzymaniamęskichcechpłciowych,takichjakowłosienietwarzy,niskigłosiwzrostmięśni. Testosteron może być też wytwarzany w laboratorium; stosuje się go w leczeniu pewnych stanów medycznych. Trombocytopenia(małopłytkowość) Obecnośćzbytmałejliczbypłytekkrwi*wekrwiobwodowej. Węzełchłonny Zaokrąglona masa złożona z tkanki limfatycznej otoczona torebką z tkanki łącznej. Węzły chłonne filtrująchłonkę(limfę)imagazynująlimfocyty.Położonesąwzdłużnaczyńlimfatycznych. Wznowa(nawrót) Nowotwórlubchoroba(zwykleautoimmunologiczna),którewystąpiłyponownie,zwyklepookresie nieobecnościlubniewykrywalnościworganizmie.Wznowamożewystąpićwtymsamymmiejscu,co guzoryginalny(pierwotny)-tzw.wznowamiejscowa,lubwinnymmiejscuciała.Innymokreśleniem ponownegopojawieniasięnowotworujestchorobanawrotowa. Zaburzeniarytmuserca(arytmia) Problem związany z tempem lub rytmem pracy serca. Serce może bić zbyt szybko, zbyt wolno lub nieregularnie. Zatrzymaniepłynów Stan, w którym organizm nie jest w stanie usuwać płynów i dochodzi do nagromadzenia patologicznych ilości płynów w ciele lub pewnym określonym obszarze; określany jest także jako obrzęk*. Zmianaendokrynna/różnicowanieendokrynne Prawidłowaprostatazawierapewnąfrakcjękomórekzwanychkomórkamiendokrynnymi;komórkite wydzielają pewne hormony i inne substancje biorące udział w normalnym wzroście, różnicowaniui pewnychczynnościachprostaty.Wrakuprostatyliczbatychkomórekmożewzrosnąć,aponieważnie mająonereceptorówhormonów,sąopornenaterapięhormonalną. Znieczulenie Odwracalnystanutratyświadomości,wktórympacjentnieczujebólu,nieprzejawiaprawidłowych odruchóworazsłaboodpowiadanastresującebodźce;stantenwywoływanyjestsztuczniepoprzez stosowanieokreślonychsubstancjinazywanychśrodkamiznieczulającymi(anestetykami). Znieczulenie może być całkowite (ogólne) lub częściowe (miejscowe). Umożliwia ono pacjentom poddawaniesięzabiegomchirurgicznym. Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów– informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona34 NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO. Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytku prywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund. Poradniki dla pacjentów European Society for Medical Oncology (Europejskie Towarzystwo Onkologii Medycznej, ESMO) / Anticancer Fund (Fundacja przeciwko rakowi, ACF) zostały opracowane, aby pomóc pacjentom oraz ich rodzinom i opiekunom w lepszym zrozumieniu natury różnych rodzajów nowotworów złośliwych i ocenie optymalnych dostępnych metod leczenia. Informacje medyczne podane w tych poradnikach są oparte na wytycznych praktyki klinicznej opracowanych przez ESMO przeznaczonych dla onkologów medycznych jako pomoc przy rozpoznawaniu, obserwacji i leczeniu różnych rodzajów nowotworów. Poradniki te publikowane są przez Fundację Przeciwko Rakowi w ścisłej współpracy z Grupą Roboczą ESMO ds. wytycznych oraz Grupą Roboczą Pacjentów Onkologicznych ESMO. Więcej informacji można uzyskać na stronach internetowych www.esmo.org i anticancerfund.org. www.anticancerfund.org www.esmo.org
