Najczęstsze problemy rodzinne Wydaje się, że nikt we

Najczęstsze problemy rodzinne
Wydaje się, że nikt we współczesnym świecie nie ma wątpliwości, że dla rozwoju człowieka ważna
jest rodzina. Im sprawniej działa, im więcej w niej miłości, zrozumienia i uwagi, tym silniejsze i
bardziej spójne wewnętrznie osoby w niej wyrastają.
Im bardziej rodzina zaburzona, im bardziej destrukcyjna, z tym większym trudem odnajdują się w
świecie jej członkowie. Często rozmowa z uczniem o rzeczach, wydawałoby się, dalekich od spraw
rodzinnych skupia się właśnie na rodzinie. Nigdy nikt nie będzie miał na dziecko takiego wpływu, jak
rodzice. Oni są pierwowzorem wszelkiego myślenia i spostrzegania świata, oni podsuwają dziecku
sposoby interpretacji tego, co w tym świecie się dzieje.
Jeśli Jaś kłóci się ze Stasiem, to można mu zwrócić uwagę i już. Ale jeśli Jaś za każdym razem, kiedy
Staś robi coś innego, niż ten sobie życzy, zaczyna na niego krzyczeć i inaczej nie potrafi, to już warto się
zastanowić, skąd taki pomysł rozwiązywania konfliktu. To dość schematyczny przykład, ale pokazuje, o
co tu chodzi: o „kopiowanie" sposobów komunikowania się ze światem. Naturalnie, nie zawsze ma to
takie proste przełożenia. Bita Zosia może bić inne dziecko albo siedzieć przerażona w kąciku. Może raz
okładać wszystkich rękami, a raz być cichutka. Może wreszcie wybrane dzieci obijać, a wobec innych
być posłuszna i uległa. Te zachowania zostały wyuczone w rodzinie. To ona ukształtowała sposób, w
jaki dziecko radzi sobie z trudnościami, rozwiązuje konflikty, traktuje dorosłych i rówieśników.
Współczesna rodzina zdecydowanie przeżywa kryzys. Ludzie są pogubieni w otaczającym ich świecie,
ponieważ został zachwiany dawno ustalony porządek rzeczy. Walka o przetrwanie, a czasami „walka" o
karierę sprawiają, że dom staje się miejscem, gdzie poszczególni członkowie rodziny zamieszkują,
wymieniają poglądy na różne tematy, ale nie tworzą wspólnoty, a co za tym idzie - nie mają poczucia
przynależenia do kogoś i w konsekwencji poczucia bezpieczeństwa.
Odczucie samotności zdarza się coraz częściej. Wprawdzie większość uczniów mówiących o tym otacza
się w codziennym życiu mnóstwem ludzi, jednak sama obecność nie wystarcza. Aby przestać czuć
się samotnie, potrzebne są więzi pomiędzy ludźmi.
1. Samotność w rodzinie
Z problemem poczucia osamotnienia w rodzinie uczniowie często zgłaszają się do
pedagoga. Zdania: „Im na mnie nie zależy", „Mam przynosić dobre stopnie, a poza tym
mógłbym nie istnieć", „Oni nic o mnie nie wiedzą" często są wygłaszane w gabinecie. I
trudno się dziwić, że nic młodych ludzi nie cieszy, że ciężko im się skupić, że lekcje i nauka
przestają być ważne. W końcu powiedzmy szczerze: większość uczniów aż do matury uczy
się dla kogoś. Stwierdzenia typu: „Pamiętaj, uczysz się sam dla siebie", choć niby słuszne,
nie mają żadnego przełożenia na rzeczywistość. Uczniowie uczą się dla rodziców, czasem
dla pani, czasem dla chłopaka lub dziewczyny albo dlatego, by dobrze wypaść na tle klasy,
czyli po prostu dlatego, że podjęli rywalizację z rówieśnikami.
Docenienie czy zauważenie przez rodziców jest jednym z najważniejszych czynników
motywujących do nauki, szczególnie jeśli to zainteresowanie nie ogranicza się do wyników,
ale dotyczy również procesu uczenia się, ilości wkładanej pracy i podejmowanego wysiłku.
Warto przypominać znaną prawdę, że nagrody są o wiele skuteczniejsze od kar, że lepiej
wzmacniać, niż ganić.
Ewie z pierwszej klasy gimnazjum wydawało się, że rodzice jej nie kochają i nie interesują
się nią, ponieważ dużą część swojej uwagi kierowali na młodsze dziecko. Kiedy jednak z
pedagogiem zebrała wszystkie rzeczy, które robi z rodzicami, okazało się, ku jej zdziwieniu,
że spędzają wspólnie bardzo dużo czasu. To, co było inne, to stosunek rodziców do Ewy po prostu młodsze dziecko było bardziej hałaśliwe, absorbujące i wymagało dużo więcej
doraźnej opieki.
Warto z dzieckiem popracować nad urealnieniem jego spostrzegania zachowań innych osób,
nad rozszerzeniem pola widzenia, tak by przestało się skupiać tylko na własnym cierpieniu.
Naturalnie, trzeba wspierać dziecko w jego przeżyciach, bo cierpienie jest bolesne. Pokazanie,
że istnieją jeszcze inne strony tej samej sytuacji, może jednak coś zmienić.
Inaczej jest, gdy problem dziecka nie polega na jednostronnym spostrzeganiu
rzeczywistości, ale wiąże się z realnym brakiem zainteresowania rodziców swoim
potomstwem. Tutaj metoda „otwierania oczu" niczemu nie służy. Jeśli po interwencji rodzice
nie zmieniają swojej postawy, pedagog i inni nauczyciele powinni dać uczniowi jak
najwięcej wsparcia. Być może będzie też potrzebna interwencja instytucji zewnętrznych w
sprawy rodziny (mowa tu o zaniedbywaniu dziecka).
2. Brak porozumienia
Problem dotyczy obu stron: dorosłych i dziecka. Znamy to: „Oni mnie nie rozumieją, na
nic mi nie pozwalają, wszyscy chodzą na imprezy, tylko ja mam przechlapane", a z drugiej
strony: „Całe życie jemu (jej) poświęciliśmy, tylko dla niego (niej) pracujemy, dostaje
wszystko, co najlepsze, myśmy w jego (jej) wieku nawet połowy tego nie mieli, a on (ona)
nawet nie chce się trochę pouczyć".
I znowu brakuje tu chęci, umiejętności, wysiłku, by spróbować zrozumieć, o co drugiej
stronie chodzi. Rodzice często kończą rozmowę stwierdzeniem: „Masz się uczyć, nie
dyskutuj i już!" W ten sposób odbierają sobie szansę na to, by dziecko kiedykolwiek
zechciało powierzyć im swoje problemy. Kilka takich prób i możliwości porozumienia
zostają wyczerpane. Z drugiej strony, rodzice nie rozmawiają ze swymi pociechami o swoich
własnych pragnieniach (chciałabym, żeby ci było lepiej w życiu, a wierzę, że nauka w tym
pomoże), planach, inwestycjach (dużo pracuję, bo marzy mi się to czy tamto).
Chyba duża część dzieci gotowa byłaby zrezygnować z różnych atrakcji, które mają dzięki
pieniądzom „wyharowanym" przez rodziców w zamian za wspólnie spędzony czas, za
zabawę, rozmowę. Naturalnie, inna jest sytuacja, kiedy ciężka praca rodziców przynosi
dochody pozwalające jedynie przetrwać. Rodzice często zapominają, że dzieci dużo
rozumieją i są w stanie z dorosłymi „przechodzić" trudne okresy. Istotne jest, by miały
świadomość, że złe samopoczucie rodziców, smutek, przygnębienie nie są z ich powodu, ale
że jest to problem ze świata, a one są wciąż kochane i ważne dla rodziców.
3. Alkohol w rodzinie
Bardzo poważnym problemem rodzinnym jest nadużywanie alkoholu. Niestety, sporo dzieci
pochodzi z zagrożonych rodzin. Dzieci te są bardzo obciążone tajemnicą rodzinną: ani
podzielić się kłopotem, ani szukać pomocy. Dzieci alkoholików mają poczucie, że muszą
zmagać się ze wszystkim same. W wielu środowiskach informacja o tym, co się dzieje w
danej rodzinie, jest właściwie informacją publiczną, chociaż nikt do niczego otwarcie się nie
przyznaje. Pedagog w takich sprawach stara się działać szczególnie delikatnie i dyskretnie.
Najlepiej wciągać dziecko we wszelką możliwą aktywność, gdzie miałoby szansę spróbować
czegoś nowego, innego niż znane mu życie. Wszystko jedno, czy uczeń przygotuje referat,
będzie opiekował się klasową gazetką, działał w kółku teatralnym czy biegał za piłką na
zajęciach SKS. Ważne jest, żeby miał inny świat poza domem, żeby miał szansę skosztować
normalnego życia, czyli życia nie zaburzonego alkoholem.
Tam, gdzie tylko istnieje taka możliwość, warto posyłać dzieci do grup wsparcia, które
istnieją przy poradniach zajmujących się problemem alkoholowym. Naturalnie, jeśli tylko się
da, trzeba skłaniać do terapii wszystkich niepijących członków rodziny alkoholika, ale to już
rola specjalisty. Jednego na pewno nie wolno - głaskać po głowie i rozczulać się: jaki ty
biedny. Takim działaniem potwierdzamy traumę i sankcjonujemy ją.
Odrębną działalnością pomocową jest wsparcie materialne. I tu warto pamiętać, by pomoc
dotyczyła dziecka, a nie rodziców. Czyli zamiast pieniędzy - obiady, podręczniki, wyjazdy
klasowe czy wakacyjne, aby takie działania zapewniały realną pomoc.
4. Przemoc w rodzinie
Od kiedy, od jakiego momentu możemy mówić o przemocy? Czy jak ojciec przyłoży
dziecku pasem raz w miesiącu, jest to przemoc, czy nie? W niektórych środowiskach jest, a
w niektórych nie. Niestety, bicie dzieci w rodzinach jest w naszym kraju ciągle społecznie
akceptowane. Dopiero bicie dziecka w połączeniu na przykład z biciem jego matki zmusza
do zastanowienia, czy ten człowiek nie przesadza (choć w naszym prawie i praktyce sądowej
takie sprawy również nie są jednoznaczne). Dopiero naprawdę widoczne ślady albo urazy
mogą sprawić, że odpowiednie służby zajmą się sprawą.
Istnieją różne organizacje zajmujące się dziećmi i osobami, które są bite, i do nich należy
kierować osoby pokrzywdzone. Jednak, aby uzyskanie jakiejkolwiek pomocy było możliwe,
trzeba nawiązać współpracę choćby z jedną osobą z rodziny. Jeśli nie może nią być
wystraszona matka, to może babcia albo ciocia. Czasami okazuje się, że sam pedagog musi
działać.
Musimy liczyć się z sytuacjami, kiedy interwencja pedagoga nie dość, że nie poprawia
trudnych warunków życia ucznia, to może sprawić poniesienie przez dziecko dodatkowych
konsekwencji z powodu donoszenia na rodzica. Trzeba się dobrze zastanowić nad własnymi
posunięciami i dobrze oszacować własne możliwości, przewidzieć, na co można liczyć ze
strony różnych służb i jaki możemy osiągnąć efekt. Pamiętajmy - najważniejsze to nie
szkodzić!
Na pewno trzeba współpracować z fachowcami, którzy podpowiedzą, jaka interwencja w
danej sytuacji jest najlepsza. Czasami trzeba wkroczyć na drogę sądową, innym razem
przemówić kilku osobom do rozsądku lub pokazać, że można jednak coś zrobić w tej
beznadziejnej sytuacji.
Na lekcji wych. fizycznego nauczyciel zauważył u dziesięcioletniego Krzysia rozległe siniaki
na ramionach i plecach. Pedagog wezwał do szkoły matkę dziecka, która po nieudolnych
wyjaśnieniach przyznała, że mąż bije chłopca. Zdarza się, że i ona jest bita, kiedy staje w
obronie syna. Spłakana, opowiadała, że boi się męża i nie wie, co ma zrobić. Zgodziła się w
końcu na wizytę w poradni rodzinnej. Udzielono jej tam zarówno porad prawnych, jak i
wsparcia psychicznego. Zobaczyła też inne kobiety, które próbują wydostać się z podobnych
sytuacji. Jednak najważniejszą rzeczą, jaką uczyniła, było odseparowanie Krzysia od ojca
(do czasu ostatecznego wyjaśnienia sprawy).
Czasami, gdy pozornie niewiele możemy osiągnąć, dziecku wystarczy sam fakt, że ktoś
usłyszał o jego kłopotach, ktoś zauważył, że jest mu trudno, posłuchał, potwierdził, że tak
być nie powinno, i obiecał, że się tą sprawą zajmie.
5. Molestowanie seksualne
Jeszcze bardziej drastycznym problemem jest molestowanie seksualne lub przemoc
seksualna. W naszym społeczeństwie jest to ciągle temat tabu, a w konsekwencji w bardzo
wielu miejscach ofiara nie ma żadnych szans w konfrontacji z opinią publiczną. Te sprawy są
tak delikatne, tak wiele wymagają wysiłku ze strony dziecka, by pokonać własny wstyd i lęk,
poczucie winy, że donosi się na własnego rodzica. Najważniejsze, co może uczynić pedagog,
do którego zostaje zgłoszony taki problem, to potraktować go poważnie. I nie przestraszyć
się!
To jest specyficzny rodzaj przemocy i specyficzne jest postępowanie z jej ofiarą, dlatego
skontaktujmy się jak najszybciej z fachowcami. To nie znaczy, że należy zerwać wszelki
kontakt z dzieckiem. Nawet, gdy ktoś inny przejął „sprawę", my nadal możemy wspierać
dziecko w pracy szkolnej, w radzeniu sobie przez nie z wymaganiami, pomagać w
rozwiązywaniu kłopotów z rówieśnikami itd. , czyli być do dyspozycji dziecka, jeśli tylko tego potrzebuje.
6. Rodzina rozbita
Z problemem rodziny rozbitej spotykamy się właściwie na co dzień. Na każdą klasę
przypada przynajmniej dwoje lub troje uczniów, których rodzice nie mieszkają razem, nie
żyją ze sobą. Sytuacja konkretnego dziecka zależy, naturalnie, od tego, jak rodzice traktują
swoje dzieci, jak kształtują się ich kontakty - czy walczą ze sobą, czy wykorzystują dziecko
do własnych rozgrywek, czy jednak potrafią myśleć o nim. Wśród ludzi, którym życie się nie
ułożyło, nie ma wiele ideałów. Więcej jest takich, którzy czują się urażeni, są obrażeni na
partnerów i myślą, że życie, los, drugi człowiek skrzywdził ich, że należy się odegrać.
Dzieci, choć nie są stronami w sporze, znajdują się w trudnej sytuacji - rzadko kiedy
traktowane są poważnie, rzadko ktoś myśli o ich uczuciach.
Pedagog szkolny powinien uwzględniać dwa aspekty rozwodu rodziców dziecka: sytuację,
kiedy rozwód właśnie się szykuje lub jest przeprowadzany oraz rozstanie rodziców, które jest
faktem od jakiegoś czasu.
W pierwszym przypadku najważniejsze myśli, jakie się u dziecka pojawiają, to oczywiście
poczucie, że „rodzice rozwodzą się przeze mnie". Chociaż nam, dorosłym, wydaje się to
nielogiczne, dzieci zawsze myślą, że może, gdyby były grzeczniejsze, lepsze, gdyby się
postarały, to pewnie „tatuś by nie odszedł". Wtedy najważniejsze jest przypomnienie
rodzicom, żeby jak najczęściej mówili dziecku, że je kochają, że to nie z jego powodu muszą
się rozstać, że to oni, dorośli, się nie porozumieli, że postarają się, żeby dziecko miało
kontakt z obojgiem. Czasami rodzicom wydaje się, że to tylko oni mają kłopot, dziecko nie.
Nie pomyśleli, że do nowej sytuacji powinni przygotować swoje dziecko i nieco zmienić
wymagania wobec niego. Na przykład może się okazać, że dziecko zaczęło otrzymywać gorsze stopnie, wchodzi w konflikty z rówieśnikami, jest agresywne. Problemy z dzieckiem
utrudniają rozwodzącym się rodzicom i tak niełatwą sytuacją. Tyle, że tym razem to nie
dziecko jest źródłem problemów, ono jest tylko ich odbiciem.
Niekiedy rozstającym się rodzicom trzeba to uświadomić i postarać się, by dziecko jak
najłagodniej odczuło wszelkie możliwe skutki. Ważne jest, żeby rodzice hamowali przy
dziecku swoje emocje, żeby na „negocjacje" czy obrzucanie się pretensjami umawiali się
poza domem. Potrzebne jest tłumaczenie i potwierdzanie pozytywnych uczuć wobec dziecka
oraz zrozumienie dla jego emocji związanych z rozwodem.
Konsekwencją rozbicia rodziny jest możliwość pojawienia się rodziny zrekonstruowanej.
Kombinacji rodzinnych kłopotów może być wtedy wiele. Główne trudności to poczucie
rywalizacji zarówno pomiędzy dziećmi i drugim dorosłym, jak i dziećmi z poszczególnych
związków. Często rodzicom się wydaje, że wszystko jakoś samo się ułoży. A dzieci nie
wiedzą, jak sobie radzić z sytuacją, w którą są „wkładane" zwykle bez przygotowania.
Trudne myśli dziecka to głównie przekonanie, że przestało być kochane, że nowy partner
rodzica będzie dla niego ważniejszy. Może się pojawić poczucie osamotnienia i
niezrozumienia. Nowy związek, nowa miłość może tak pochłonąć rodzica, że właściwie
przestaje on zauważać swoje dziecko.
Najlepszym rozwiązaniem jest zreflektowanie się rodziców i zmiana zachowania wobec
dziecka. Czasem wystarczy tylko zwrócić uwagę, że może tak i tak byłoby lepiej dla
funkcjonowania dziecka (rodzice w większości przypadków kochają swoje dzieci i pragną
ich dobra, ale nie zawsze potrafią coś zrobić). Ale rodzice prezentują postawy obronne, nie
zawsze chcą słuchać o tym, że robią coś nie tak. Jeśli nie uda się porozumieć z rodzicem,
trzeba wspierać dziecko.
Dziecku potrzebne są choćby małe sukcesy, potrzebna jest wiara w to, że chociaż rodzic
układa sobie życie, nie oznacza to, że przestał kochać swoją córkę lub swojego syna. Jeśli
jednak dziecko przestało się liczyć w tym układzie, to rola pedagoga może okazać się
istotna. Może on pomóc szukać w bliższej i dalszej rodzinie takich dorosłych, którzy staliby
się znaczącymi dla dziecka, od których dziecko mogłoby zaznać trochę miłości i zyskać
poczucie, że dla kogoś jest ważne. Pedagog raczej nie będzie kochał swojego ucznia, ale
może być dla niego ważną osobą, może mu dawać swoją uwagę i zainteresowanie,
oczywiście nie pozwalając, by dziecko uzależniło się od niego.
7. Wydarzenia dramatyczne
Życie nie oszczędza ani dorosłych, ani dzieci. Zdarzają się w rodzinie tragiczne sytuacje,
jak ciężka choroba czy śmierć. Nikomu nie jest łatwo pogodzić się z taką sytuacją, dzieciom
tym bardziej. Zapewne jest różnica między śmiercią dalekiej ciotki czy stryjenki a śmiercią
kogoś bardzo bliskiego. Ale dzieci są często tak bardzo wrażliwe, że przeżywają najmniejsze
straty. Śmierć ulubionego chomika czy psa może być głębokim wstrząsem. Odkrycie przez
dziecko faktu, że jesteśmy śmiertelni, że samo może kiedyś umrzeć, że wszyscy, którzy są
dla niego ważni, kiedyś odejdą, szokuje. Najtrudniejsza jest sytuacja, kiedy umiera któreś z
rodziców. Wtedy dziecku bardzo potrzebne jest wsparcie, zyskanie poczucia, że nie jest
samo na świecie. Bardzo trudno zrozumieć, co dzieje się w sercu i umyśle takiego dziecka,
jak bardzo czuje się opuszczone, zranione i pokrzywdzone. Jeśli ma oparcie w drugim
rodzicu, w babci, jakiejś cioci, starszym rodzeństwie, to łatwiej mu przetrwać trudną
sytuację.
Czasem trzeba pomóc dziecku poprzez umieszczenie go czy zaproponowanie uczestniczenia
w grupie wsparcia. Na pewno dobrze by było, gdyby grono pedagogiczne przez chwilę
roztoczyło „parasol ochronny" nad takim dzieckiem, pod warunkiem, że szkoła nie zacznie
traktować go jak napiętnowanego, że dziecko nie stanie się szkolną sensacją czy obiektem
pokazowej troski. Może warto, szczególnie ze starszym uczniem, omówić plan działania i
wszystkie pomysły. Pokażmy, że szanujemy dziecko i traktujemy je poważnie, a poza tym
przywracajmy mu szansę na przejęcie z powrotem kontroli nad swoim życiem (choćby w
małym zakresie). Ciężka choroba czy śmierć kogoś bliskiego odbiera dziecku poczucie, że
ma jakikolwiek wpływ na to, co się z nim dzieje. Rodzaj terapii, jaki może tutaj pomóc, to
właśnie pokazywanie młodemu człowiekowi sytuacji, na które ma wpływ. Może w ten
sposób powróci do normalnego funkcjonowania w świecie.
8. Brak czasu
Zmorą współczesnych czasów jest zabieganie i brak czasu dla siebie nawzajem.
Najdotkliwiej odczuwają to, oczywiście, dzieci i jakoś próbują sobie z tym radzić. Dwie
podstawowe możliwości to: 1) włóczenie się po ulicach z rówieśnikami i szukanie tam
rozrywek czy sposobów na nudę, 2) spędzanie czasu pomiędzy szkołą a zajęciami
dodatkowymi (szkołą muzyczną, treningiem tenisa, kursem języka). Pierwsza droga pociąga
za sobą duże ryzyko różnych niebezpiecznych zachowań - chuligaństwo, złodziejstwo,
rozpijanie się, sięganie po narkotyki. Druga jest bardziej przyzwoita i uczy różnych
umiejętności potrzebnych do dalszego- w miarę dobrego- funkcjonowania w świecie. Ale
takie samotne zmaganie się ze światem w towarzystwie „zastępczych matek czy ojców" w
postaci trenerów, nauczycieli czy innych osób szkolących nie zapewnia dziecku prawidłowego rozwoju emocjonalnego. Potem wyrastają nam ambitni menedżerowie, którzy
pracują po 18 godzin dziennie, nie wiedzą, jak i kiedy rosną im dzieci, czym jest rodzina i co
to znaczy bliskość.
Możemy próbować wciągać te „dzieci ulicy" w różne działania. Niestety, jest coraz mniej
osiedlowych klubów kultury dla młodzieży, harcerstwo podupada, atrakcyjne kluby sportowe
kosztują dużo. Szkoła stara się, jak może, ale nie może zbyt wiele. Nie jest to optymistyczne.
Wzrusza widok ojca kopiącego z synem piłkę czy matki, która ma siłę i ochotę coś robić wraz
z córką. Niestety, rodzice są często tak zmęczeni po pracy, że jedyne, o czym marzą, to
zasiąść przed telewizorem i nic nie robić, nic nie odczuwać, o nic się nie martwić. Zajęcie się
własnym dzieckiem jest naprawdę czymś ponad siły. Może jeszcze znajdzie się trochę energii
na przygotowanie kolacji, pozmywanie naczyń, może jeszcze rodzic zdąży się zapytać, czy
dziecko odrobiło lekcje?
Z punktu widzenia pedagoga oceniamy rodziców jako tych, którzy nie dopełniają
swoich obowiązków. Ale przecież i my sami jesteśmy ciągle zapracowani i zabiegani.
Wydaje nam się, że jedyną sensowną postawą, jaką możemy i powinniśmy prezentować
wobec uczniów i rodziców, jest po prostu zrozumienie ich kłopotów, trudności, niezaradności
i braku umiejętności. Zrozumienie nie oznacza zgody, ale sprawia, że krytyka i dezaprobata
nie jest tym jedynym, co możemy zaproponować naszym rozmówcom, że może być
początkiem wspólnych poszukiwań.
9. Bezrobocie i ubóstwo
Niestety, tak jak w przypadku choroby czy śmierci, tak i w przypadku bezrobocia bardzo
często nie mamy wpływu na to, co nas spotyka. Bieda i poczucie bezsensu wkraczają do
wielu domów. Rozdźwięk pomiędzy tymi, którzy mają dużo pieniędzy, a tymi, którzy ich
prawie w ogóle nie mają, pogłębia się. W jednej klasie są dzieci, z których jedno każde
wakacje spędza za granicą, a drugie nie ma kanapki. To stwarza wiele kłopotów i podziałów
w klasie, sprawia, że dzieci czują się gorsze i może być powodem konfliktów. W rodzinach
też nie jest najlepiej. Nie chodzi tu tylko o finansowy aspekt, choć on jest przyczyną
wszystkiego. Chodzi o brak wiary, nadziei, o wszechogarniający bezsens i marazm, o to, że te
uczucia przenoszą się na dzieci.
Niektórym z tych kłopotów można spróbować zaradzić, organizując darmowe obiady czy
pomoc z ośrodka pomocy społecznej. Są to jednak środki doraźne, poza tym nie wystarczają
dla wszystkich i, niestety, nie zmieniają statusu życia rodziny.
My, pedagodzy szkolni, możemy spróbować pokazać, że czasem coś ma jakiś sens - zachęcić,
szczególnie starszych uczniów do poszukiwania pracy, np. podczas wakacji; odwołać się do
wartości, które są ważniejsze niż bieżące kłopoty; zmotywować dziecko do lepszej nauki
(żeby mogło szukać potem lepszej pracy, miało szansę na stypendium naukowe lub na
nagrodę za wyniki).