Organizacja Procesów Pracy

Organizacja Procesów Pracy – Laboratorium
Dr Beata Basińska [email protected]
Wydział Zarządzania i Ekonomii Politechnika Gdańska
OCENA MONOTONII NA STANOWISKU PRACY
ZAWARTOŚĆ1:
Wprowadzenie
Zapobieganie i redukcja monotonii
Metody diagnozy monotonii
Diagnoza przyczyn
Diagnoza zadań i czynności roboczych
Podsumowanie diagnozy monotonii – wytyczne do oceny ryzyka zawodowego
WPROWADZENIE
Według definicji zawartej w normie ISO CEN (10075) monotonia to wolno
rozwijający się stan zmniejszonej aktywności, który może być skutkiem długotrwałego
wykonywania czynności jednostajnych. Jednak najczęściej monotonia jest rozumiana jako
cecha środowiska i procesu pracy. Pozostaje niezależna od człowieka i to pracownik musi się
do niej dostosować. Ta druga koncepcja jest dominująca w podejściu organizatorskim.
Dyrektywa 93/104/WE dotycząca organizacji czasu pracy, nakłada na pracodawcę
obowiązek łagodzenia skutków monotonii pracy oraz narzuconego tempa pracy. W sposób
bardziej ogólny określa to również Kodeks Pracy.
Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej, zawiera bowiem
element niedociążenia informacyjnego (ilościowe niedociążenie – pracy jest za mało oraz
jakościowe niedociążenie – prac jest zbyt łatwa i nie angażuje intelektu, powodujące
zwiększony wysiłek psychiczny). Zaliczana jest do czynników uciążliwych (powodujących
negatywne, ale przemijające skutki), a w związku z tym może obniżać bezpieczeństwo pracy.
Metody diagnozy monotonii na stanowisku pracy:
1.
Diagnoza przyczyn:
1.1.
Lista kontrolna do oceny przyczyn monotonii na stanowisku
1.2.
Macierz oceny monotonii pracy wynikająca z jej organizacji
2.
Diagnoza zadań i czynności roboczych:
2.1.
Klasyczna metoda oceny monotonii na stanowiskach pracy
2.2.
Lista kontrolna do oceny czynności jednostajnie powtarzanych
Wszystkie opisane w dalszej części metody pochodzą z artykułu Marii Konarskiej
(Bezpieczeństwo Pracy, 2003, 3).
Przykłady monotonnego środowiska i procesu pracy (według częstotliwości
występowania w procesie pracy):
powtarzanie zadań roboczych - długotrwała, jednostajna aktywność, np. prace
montażowe, obsługa taśmy produkcyjnej, wprowadzanie danych do komputera;
1
Źródło:
Konarska M. (2003). Monotonia jako czynnik obciążenia podczas pracy – ocena ryzyka zawodowego.
Bezpieczeństwo Pracy, 3, 13-16
Górska E. (2002). Ergonomia: projektowanie, diagnoza, eksperymenty. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej
długotrwałe oczekiwanie (dyspozycyjność uwagi) – obserwacja wskaźników na
ekranie monitora, pulpitu sterowniczego, również kierowanie samochodem w trakcie jazdy po
autostradzie;
monotonia sensoryczna aż do deprywacji sensorycznej - brak aktywizujących
bodźców, głównie wzrokowych i słuchowych, co prowadzi do obniżenia zdolności
psychomotorycznych (senność, zmniejszeniu aktywności ruchowej i czujności), a wtórnie
prowadzi do spadku wydajności pracy i wzrost liczby popełnianych błędów.
Skutki monotonii u pracowników:
Zmęczenie - osłabienie sprawności psychicznej lub/i fizycznej
o stany zbliżone do zmęczenia – znudzenie, znużenie
Dolegliwości w obrębie układu ruchu
o jednostronne przeciążenie wysiłkiem fizycznym niektórych grup mięśniowych
zaangażowanych w pracę - zespoły przeciążenia w obrębie stawów:
nadgarstkowego „cieśni nadgarstka”, łokciowego „łokieć tenisisty” i barkowego;
o obciążenie statyczne mięśni kręgosłupa utrzymujące pozycję ciała z uwagi na
wymuszoną pozycję ciała: stojącą lub siedzącą.
Skutki monotonii dla procesu pracy – obniżenie wydajności i jakości pracy.
Podsumowując, specyfika środowiska pracy oraz procesu pracy wpływa na redukcję
umiejętności psychomotorycznych pracownika, co w konsekwencji sprzyja jakościowemu i
ilościowemu zmniejszeniu produktywności. Cechy indywidualne pracowników (operatorów)
pełnią pośredniczącą rolę w tym procesie.
ZAPOBIEGANIE I REDUKCJA MONOTONII
Metody zapobiegania monotonii - organizacja pracy:
ocena ryzyka zawodowego uwzględniająca analizę przyczyn monotonii oraz jej
cykliczne monitorowanie,
rotacja pomiędzy stanowiskami pracy,
ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w
trakcie zmiany roboczej,
urozmaicenie treści pracy (zdania naprzemienne),
wzbogacanie treści pracy zgodnie z koncepcją Hackman i Oldhama,
urozmaicenie środowiska pracy na stanowisku (możliwość wprowadzenia spokojnej
muzyki zgodnej z preferencjami pracowników lub odtwarzanie audycji radiowych),
dodatkowe przerwy w pracy,
zaplanowanie w czasie przerw czynności wymagających od pracownika innej
aktywności rotacja na stanowiskach pracy monotonnej podczas tej samej zmiany roboczej,
szkolenia dotyczących sposobów radzenia sobie z monotonią,
szkolenia kadry kierowniczej w zakresie organizacji pracy.
METODY DIAGNOZY MONOTONII2
1.
LISTA KONTROLNA DO OCENY PRZYCZYN MONOTONII NA
STANOWISKU
Lista kontrolna do oceny warunków pracy powodujących monotonię odwołuje się do
identyfikacji 3 głównych przyczyn monotonii: jednostajności procesu pracy, środowiska
pracy i konieczności zachowania stałej koncentracji uwagi w celu poprawnego i bezpiecznego
wykonywania pracy.
1.
Jednostajność procesów powoduje konieczność wykonywania zrutynizowanych
czynności przez większość zmiany roboczej. Monotonia jest tym większa im krótszy cykl
pracy, a w związku z tym większa częstotliwość powtórzeń (przyjmuje się, że krótki cykl
pracy nie przekracza czasu od 90 do 120 sekund). Kolejnym czynnikiem zwiększającym
jednostajność procesu jest narzucony rytm pracy czyli konieczność dopasowania tempa pracy
pracownika do rytmu ustanowionego przez maszynę lub proces technologiczny.
2.
Jednostajność środowiska i warunków pracy – w tym samym miejscu i wśród tych
samych ludzi (niezmienność bodźców) albo w stałym wysyceniu bodźcem, który może być
uciążliwy (jednostajny szum, ciągle ta sama muzyka)
3.
Koncentracja uwagi – głównie obserwacja w oczekiwaniu na istotny sygnał, który
może pojawić się w każdym momencie (czujność), koncentracja wzroku na małym,
ograniczonym polu roboczym.
Aby uznać daną przyczynę monotonii (odpowiedź TAK – 1 punkt) wystarczy, że na
stanowisku pracy występuje jeden z szczegółowo opisywanych warunków. Sumę punktów
interpretujemy wg skali podanej w legendzie. Metoda powinna kończyć się krótkim
komentarzem określającym specyfikę pracy na stanowisku.
Tabela 1. Lista kontrolna do oceny przyczyn monotonii
Lp. Charakterystyka warunków pracy
Jednostajność procesów pracy, zrutynizowane czynności
powtarzające się przez większość zmiany roboczej, wykonywane w
1. narzuconym rytmie, np. proste, nieskomplikowane ruchy rąk
wykonywane w ten sam sposób podczas pracy w systemie
potokowym
Niezmienność warunków wykonywania pracy - zawsze w tym
2. samym miejscu, w otoczeniu tych samych osób, w jednakowych
warunkach stymulacji bodźcami środowiska (np. jednostajny szum)
Konieczność zachowania stałej uwagi i czujności - stałe śledzenie i
obserwacja sygnałów, w oczekiwaniu na pojawienie się ważnej
3.
informacji. Konieczność koncentracji uwagi w małym zakresie pola
widzenia (np. monitor ekranowy, przeglądarka)
SUMA zaznaczonych odpowiedzi w kolumnie "TAK"
2
TAK
NIE
1
0
1
0
1
0
X
więcej w artykule Konarska M. (2003). Monotonia jako czynnik obciążenia podczas pracy – ocena ryzyka
zawodowego. Bezpieczeństwo Pracy, 3, 13-16
Legenda:
1 punkt – mała monotonia – małe ryzyko zawodowe
2 punkty – średnia monotonia – średnie ryzyko zawodowe
3 punkty – duża monotonia – duże ryzyko zawodowe.
Należy wskazać etapy procesu pracy które są obciążone przyczynami monotonii.
2.
KLASYCZNA METODA OCENY MONOTONII NA STANOWISKACH
PRACY
Do oceny należy wybrać czynności, których wykonywanie absorbuje większość zmiany
roboczej (z wykorzystaniem fotografii dnia roboczego lub analizy procesu pracy).
Metoda składa się z oceny 3 parametrów:
ocena stopnia złożoności operacji (jak łatwa – trudna jest dana praca);
ocena stopnia zmienności wykonywania czynności po kolejnych cyklach roboczych (jak
często wykonuje się w taki sam sposób – jak często trzeba uczyć się nowego sposobu wykonywania
zadania);
ocena częstotliwości powtórzeń cyklu pracy w ciągu zmiany roboczej (powyżej 1000 cykli
przy uwzględnieniu 30 minutowej przerwy w pracy podczas 8h zmiany roboczej wykonanie więcej niż
1000 cykli, wyznacza czas jednego cyklu około 20 sekund).
Dla każdego parametru wybieramy ocenę (tabele 2- 4). Suma dla 3 parametrów jest interpretowana
jako obciążenie monotonią (tabela 5), w odniesieniu do ocenianych czynności.
Tabela 2. Stopień złożoności operacji - metoda oceny monotonii
Stopień
Lp. złożoności
Kryteria do oceny stopnia złożoności operacji
operacji
operacja trudna, wykonanie jej wymaga od pracownika
1.
Duży
doświadczenia oraz wysokich kwalifikacji
operacja przeciętnie trudna, wykonanie jej wymaga od pracowników
2.
Średni
niewysokich kwalifikacji, przygotowanie trwa ponad 1 miesiąc
operacja prosta, łatwa do poznania i wykonania, możliwa do
3.
Mały
wykonania przez pracowników bez żadnych kwalifikacji, po
minimalnym okresie przyuczenia
Liczba
punktów
1
2
3
Tabela 3. Stopień zmienności sposobu wykonywania operacji w kolejnych cyklach - metoda oceny
monotonii
Zmienność
Liczba
Lp.
sposobu
Kryteria do ustalenia stopnia złożoności
punktów
wykonania
sposób wykonania operacji przy kolejnych powtórzeniach
1.
Duży
1
często (co 2-4 cykle) ulega istotnej zmianie
sposób wykonania operacji przy kolejnych cyklach
2.
Średni
2
sporadycznie (co ok. 5-10 cykli) ulega istotnej zmianie
sposób wykonania operacji po kolejnych powtórzeniach
3.
Mały
3
praktycznie nie ulega zmianie
Tabela 4. Częstotliwość powtórzeń cyklu roboczego - metoda oceny monotonii
Lp.
Częstotliwość
Liczba powtórzeń cyklu pracy w ciągu zmiany roboczej
1.
2.
3.
4.
5.
Bardzo mała
Mała
Średnia
Duża
Bardzo duża
mniej niż 100
100÷200
200÷1000
1000÷1800
więcej niż 1800
Liczba
punktów
1
2
3
4
5
Tabela 5. Ocena stopnia monotonii pracy na stanowisku - podsumowanie
Określenie stopnia monotonii
Lp.
Sumaryczna liczba punktów
pracy
1.
3÷5
mały
2.
6÷7
średni
3.
8÷9
duży
4.
10÷11
bardzo duży
3.
LISTA KONTROLNA DO OCENY CZYNNOŚCI JEDNOSTAJNIE
POWTARZANYCH
Lista kontrolna ma zastosowanie do oceny poszczególnych czynności wg fotografii
dnia roboczego, a nie jak poprzednie metody do oceny całego wykonywanego procesu pracy
na stanowisku. Do oceny wybiera się wyłącznie czynności, które są powtarzalne, najlepiej
przez większość zmiany roboczej. W tej metodzie nie ma znormalizowanej interpretacji.
Można ocenić w jakim stopniu dana czynność jest obciążona monotonią (do 100%)
Tabela 6. Lista kontrolna do oceny czynności jednostajnie powtarzanych
Lp.
Problem
TAK
Praca wymaga powtarzania podobnych czynności przez
1.
1
ponad 50% czasu zmiany roboczej
Czas powtarzanego cyklu czynności wynosi mniej niż 1/2
2.
1
min
Powtarzane czynności są wykonywane z dodatkowym
3.
1
obciążeniem (narzędzia, materiały)
4. Tempo wykonywania czynności jest narzucone
1
5. Rotacja na stanowiskach pracy nie jest przewidziana
1
W powtarzanych czynnościach zachodzi konieczność
6.
1
chwytania małych przedmiotów
7. Praca wymaga dużej koncentracji uwagi
1
8. Warunki środowiska pracy są niezmienne
1
Ocena ryzyka związanego z pracami powtarzalnymi nie
9.
1
jest wykonywana systematycznie
Czas i liczba przerw w pracy nie zostały ustalone na
10.
1
podstawie analizy ryzyka
SUMA zaznaczonych odpowiedzi w kolumnie "TAK"
NIE
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
X
Opracowanie wymienionych metod finalizujemy podsumowaniem, wskazaniem
głównych niebezpieczeństw w zakresie monotonii w procesie pracy, środowisku i
możliwościach operatora. Proponujemy realne do wykonania modyfikacje na stanowisku
(jeśli z oceny wynika konieczność ich przeprowadzenia).
4.
MACIERZ OCENY MONOTONII PRACY WYNIKAJĄCA Z JEJ
ORGANIZACJI
Metoda ta odwołuje się do koncepcji pracy wzbogaconej Hackmana i Oldhama.
Uwzględnia takie elementy jak treść zadań roboczych (złożoność poprzez wykorzystywanie
różnorodnych kompetencji pracownika, całościowość – przeciwieństwo fragmentaryczności
pracy oraz sensowność pracy), autonomia pracownika (w zakresie metod pracy, kolejności
czynności, tempa wykonywania pracy, regulowania przerw w pracy) oraz otrzymywana
informacja zwrotna o wynikach pracy (ilość wykonanej pracy i jej jakość, jak również
zadowolenie klienta – odbiorcy produktu lub usługi).
Do oceny organizacji pracy i w związku z tym jej monotonii wybieramy wiersz, który
najlepiej opisuje pracę na analizowanym stanowisku.
W przypadku gdy jedno z okien lepiej charakteryzuje pracę na stanowisku, a znajduje
się w innym wierszu, choć nie pasuje do wybranego, można je zaznaczyć. W tym przypadku
ostateczna ocena monotonii będzie na najwyższym zaznaczonym poziomie ryzyka
zawodowego.
Tabela 7. Macierz do oceny monotonii wywoływanej organizacją pracy.
Monotonia wynikająca
Zakres kontroli własnej
Inne czynniki
Ryzyko
z powtarzania
pracy
organizacji pracy
zawodowe jednostajnych czynności
[2]
[3]
[1]
Małe
cykl czynności
możliwość dopasowania
pracownik bierze udział
powtarzanych
wykonywanej pracy do
w różnych zadaniach
sporadycznie w ciągu
zdolności osobniczych
albo w całym procesie
godziny
pracy, łącznie z jego
planowaniem i kontrolą
wpływ na planowanie i
[A]
organizację pracy
Średnie
Duże
cykl czynności
ograniczenie możliwości
powtarzanych kilka razy wpływu na organizację
na godzinę
pracy; praca częściowo
wykonywana pod
kierownictwem lub w trybie
narzuconym przez
technologię
cykl czynności
praca całkowicie
powtarzanych kilka razy wykonywana pod
na godzinę
kierownictwem lub w trybie
narzuconym przez
technologię
jest możliwość ciągłego
podnoszenia kwalifikacji
pracownik uczestniczy w
kilku zadaniach lub w
całym procesie
produkcyjnym [B]
pracownik wykonuje
jedno wydzielone
zadanie w procesie
produkcji [C]
nieodpowiednie
szkolenie
Uwagi:
[1] Należy określić czynności powtarzalne w ciągu zmiany roboczej i częstotliwość
powtarzania (w tym długość cyklu).
[2] zakres kontroli czyli autonomii w pracy od możliwości wpływu na funkcjonowanie
organizacji poprzez wpływ na wykonywaną pracę na stanowisku aż do narzuconej organizacji
pracy (przez kierownictwo, współpracowników albo odbiorców) i narzucony rytm pracy
(przez technologię lub przez maszynę).
[3] Jeśli pracownik bierze udział w różnych zadaniach to oznacza, że bierze udział w różnych
fazach procesu pracy, w tym ma rozszerzone obowiązki o planowanie i kontrolę wykonania
[A] lub tylko realizuje klika zadań [B]. Pracownik może też wykonywać jedno
fragmentaryczne zadanie [C].
PODSUMOWANIE DIAGNOZY MONOTONII – WYTYCZNE DO OCENY RYZYKA
ZAWODOWEGO
Wyżej wymienione działania stanowią podstawę do przeprowadzenia oceny ryzyka
zawodowego w uwzględnieniem monotonii jako czynnika uciążliwego.
Należy dokonać spójnego podsumowania przyczyn monotonii, w tym wywołanych
organizacją pracy (metoda 1 i 4), oceny zadań roboczych i czynności operacyjnych na
stanowisku pod kątem obciążenia monotonią (metoda 2 i 3). Wskazać miejsca w procesie
pracy najbardziej zagrożone monotonią (E - ekspozycja na czynniki ryzyka) i określić
potencjalne skutki na poziomie organizacji i samopoczucia pracownika (S - skutki ekspozycji
na ryzyko) oraz prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia (P – prawdopodobieństwo
zagrożenia). Zaproponować zmiany w procesie pracy redukujące monotonię (R – ochrona i
zapobieganie). Podczas realizacji tematu laboratorium należy przedstawić jedno, najbardziej
istotne usprawnienie na stanowisku pracy.