Układ nerwowy, zespół struktur w organizmie

Układ nerwowy, zespół struktur w organizmie przewodzący impulsy w obrębie całego ciała oraz
integrujący czynności innych układów. Podstawowym elementem strukturalnym układu nerwowego są
komórki nerwowe - neurony. Układ nerwowy występujący u bezkręgowców jest już w dużym stopniu
scentralizowany - składa się z mózgu i wzdłużnie położonego rdzenia kręgowego. Natomiast neurony i
połączenia między nimi (synapsy) są w zasadzie identyczne z tymi występującymi u człowieka.
Neuron, komórka nerwowa, neurocyt, razem ze swoimi wypustkami - dendrytami, których jest
zazwyczaj więcej niż jeden i zawsze jednym neurytem (aksonem), przystosowana do przewodzenia i
przetwarzania, a także wytwarzania bodźców nerwowych. Charakteryzuje się tym, że przewodzi
bodźce zawsze w jednym kierunku od dendrytów do ciała komórki (perikarionu) i z komórki dalej przez
neuryt (wypustkę osiową).Komórki nerwowe można podzielić ze względu na:
a) kształt ich perikarionu oraz obszaru utworzonego przez wypustki (dendryty i neuryt) na: neurony
ziarniste, gwiaździste, piramidowe i gruszkowate.
b) liczbę wypustek i wyróżniamy tu neurony: wielobiegunowe (najczęściej występujące),
dwubiegunowe (np.: w siatkówce, błonie węchowej), pseudojednobiegunowe (komórki zwojowe) i
jednobiegunowe (bardzo rzadko występujące u kręgowców).
Wypustki nerwowe są odizolowane od otoczenia osłonkami nerwowymi. Natomiast cały neuron
(perikarion jak i jego wypustki) jest pokryty wypustkami astrocytów (tkanka glejowa), które biorą udział
w jego procesach metabolicznych i regeneracyjnych.
Dendryt, wypustka drzewkowata komórki nerwowej doprowadzająca bodźce do tejże komórki.
Dendryty sąsiednich komórek nerwowych łączą się ze sobą za pomocą synaps.
Akson, zwany neurytem, długa wypustka neuronu, przez którą przewodzone są i przekazywane
dalszym komórkom impulsy nerwowe. Otoczona osłonką mielinową (czyli rdzenną, osłonki nerwowe) i
Schwanna (komórka Schwanna). Włókna nerwów obwodowych różnią się od włókien znajdujących się
w ośrodkowym układzie nerwowym obecnością osłonki Schwanna. Natomiast leżąca głębiej osłonka
mielinowa, czyli rdzenna, występuje niestale. Na tej podstawie rozróżniamy w nerwach: włókna
mielinowe (rdzenne) i włókna bezmielinowe (bezrdzenne).
Osłonki nerwowe, jedno- lub wielowarstwowe pochewki otaczające włókna osiowe (neuryty) nerwów
obwodowych, utworzone z komórek Schwanna (osłonka Schwanna) lub przez silnie spłaszczone,
bezjądrowe wypustki tych komórek (osłonka mielinowa). Osłonka mielinowa leży wewnątrz, a jest
otoczona przez osłonkę Schwanna.
Komórka Schwanna – komórka należąca do tkanki glejowej, tworząca osłonki nerwowe: osłonkę
Schwanna i osłonkę mielinową. Osłonka Schwanna powstaje zawsze jako pierwsza i jest utworzona z
cytoplazmy (otaczającej dookoła włókno nerwowe) szeregowo ułożonych komórek Schwanna. Ten typ
osłonki pełni nie tylko funkcje izolacyjne ale również wspomaga metabolicznie otaczany akson.
Osłonka mielinowa powstaje tylko na włóknach, które wcześniej miały już osłonkę Schwanna. Jest
ona zbudowana z wielokrotnie okręconego wokół aksonu podwójnego fałdu błony komórkowej.
Specjalną odmianą komórek Schwanna są komórki satelitarne występujące w zwojach nerwowych.
Włókno nerwowe, wypustka (akson) neuronu otoczona osłonkami nerwowymi. W obrębie
obwodowego układu nerwowego włókna posiadają dwie osłonki: Schwanna i mielinową (obie są
wytworem komórki Schwanna). Pomiędzy osłonkami mielinowymi kolejnych odcinków aksonu,
występują przerwy zwane przewężeniami Ranviera (są one niezbędne do odnowienia do wartości
początkowej wielkości potencjału czynnościowego komórki nerwowej, który na odcinkach przykrytych
osłonkami stopniowo maleje). Włókno nerwowe posiadające obie osłonki nazywa się mielinowym,
natomiast włókno posiadające tylko osłonkę Schwanna – bezmielinowym. Im grubsze jest włókno
mielinowe, im rzadsze są w związku z tym przewężenia Ranviera, tym impuls nerwowy jest szybciej
przewodzony (nawet do 120m/sek). Przewodzenie wzdłuż włókna nerwowego posiadającego tylko
osłonkę Schwanna nazywa się ciągłym, natomiast przez włókno mielinowe – skokowym.
Tkanka glejowa, specjalna tkanka zwierzęca powstała z mezodermy (listki zarodkowe), zbudowana z
nienerwowych komórek gwiaździstych, otaczających akson wewnątrz ośrodkowego układu
nerwowego. Jej funkcją jest przede wszystkim ochrona tkanki nerwowej i zaopatrywanie jej w
substancje odżywcze (np. glukozę). Nowotworami wywodzącymi się z tkanki glejowej są glejaki.
Komórka zwojowa, rodzaj komórek nerwowych (neronów) budujących zwoje nerwowe
międzykręgowe (nerw rdzeniowy). Charakteryzuje się ona występowanie wspólnego pnia aksonodendrytycznego, który po bardzo krętym przebiegu, dzieli się na dwie odnogi: dendryt i akson.
Bodziec, czynnik wywołujący pobudzenie receptorów - pochodzący ze środowiska zewnętrznego lub
ze środowiska wewnętrznego. Bodźce zewnętrzne działają na telereceptory - receptory
przystosowane do odbierania bodźców na odległość - np. oko, ucho - i receptory odbierające bodźce
przez bezpośredni kontakt (dotyk). Bodźce wewnętrzne działają poprzez proprioreceptory
warunkujące czucie pozycji ciała, ruchu członków ciała oraz intereroreceptory reagujące na zmiany
wewnętrznego środowiska organizmu. Pobudzenie w receptorze przenoszone jest nerwami
czuciowymi do ośrodkowego układu nerwowego, a z kolei nerwami ruchowymi i autonomicznymi
(autonomiczny układ nerwowy) - do efektorów (np. do mięśni, gruczołów), występuje wówczas reakcja
na bodziec. Reakcje te mogą być wrodzone tj. nie wymagające uczenia się (odruchy bezwarunkowe),
lub nabyte w trakcie uczenia się (odruchy warunkowe).
Receptory, struktóry nerwowe (narząd zmysłowy), w którym dochodzi do przekształcenia energii
działajacego bodźca na impulsy nerwowe. Rozróżniane są dwie grupy receptorów:
1) eksteroreceptory - pobudzane przez bodźce wobec organizmu zewnętrzne tj.: czucia
powierzchownego - dotyku, bólu(nocyreceptory) i temperatury (termoreceptory obwodowe) oraz
czucia głębokiego (propioreceptory). Do eksteroreceptorów należą także narządy zmysłów: wzroku,
słuchu, równowagi, smaku i węchu.
2) interoreceptory - pobudzane przez bodźce pochodzące z wnętrza organizmu tj rozciąganie ścian
narządów lub naczyń krwionośnych (mechanoreceptory: dilatoreceptory i pressoreceptory), poziom
glukozy we krwi (glukoreceptory), stężenie dwutlenku węgla we krwi (chemoreceptory), temperatura
ciała (termoreceptory ośrodkowe).
Efektor, narząd wykonawczy organizmu żywego, wykonujący lub zmieniający swoją czynność pod
wpływem pobudzeń nerwowych (końcowa część łuku odruchowego). Są nimi mięśnie szkieletowe,
mięśnie gładkie (uklad mięśniowy) i gruczoły.
Łuk odruchowy, droga jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora, stanowi strukturalny
(anatomiczny) element reakcji odruchowej. Składa się z 5 zasadniczych elementów:
1) receptora,
2) dośrodkowej drogi doprowadzającej neuronu czuciowego,
3) ośrodka nerwowego (kora mózgowa, rdzeń kręgowy, móżdżek),
4) odśrodkowej drogi wyprowadzającej neuronu ruchowego,
5) efektora.
Receptor odbiera bodziec, który wywołuje impuls nerwowy, neuron czuciowy przewodzi impuls z
receptora do odpowiedniego ośrodka nerwowego w mózgu lub rdzeniu kręgowym. W ośrodku
nerwowym impuls zostaje odpowiednio przetworzony i zmodyfikowany, a następnie przewodzony
przez neuron ruchowy do efektora, którym jest najczęściej mięsień lub gruczoł, w którym impuls
nerwowy wywołuje pobudzenie i reakcję lub czynność właściwą dla danego odruchu. U organizmów
wyższych występują również odruchy, w których bierze udział znaczna liczba neuronów - tzw. złożony
łuk odruchowy. Reakcja na odebrany bodziec bywa wtedy bardzo złożona i wielostronna.
Synapsy, styki między komórkami nerwowymi (neuronami) w ośrodkowym układzie nerwowym, w
zwojach nerwowych oraz między komórką nerwową a komórką efektora (np. mięśnia). Synapsy są
miejscem, w którym zachodzi przekazywanie pobudzenia z jednej komórki na drugą.