Historia Krzeska

Dr Wiesław Charczuk
Krzesk od IX wieku do 2009 – zarys historyczny cz. I
Krzesk, niewielka miejscowość, położona jest obecnie w gminie Zbuczyn, powiat
siedlecki, województwo mazowieckie. Wg wcześniejszych badań archeologicznych dr
Joanny Kalagi1 dzieje grodu w Krzesku są datowane na VII-VIII wiek. Późniejsze prace
badawcze potwierdzone dalszymi analizami materiału pozyskanego z wykopalisk z
terenu Krzeska przesunęły datowanie grodu na poł. IX w. Możemy mówić, że dzieje
Krzeska sięgają okresu wczesnego średniowiecza, ponieważ około poł. IX w. został
wzniesiony na łąkach, na naturalnie uformowanej, płaskiej kępie piaszczystej gród o
charakterze obronnym. Dostępu do grodu w Krzesku broniły dwa pierścienie wałów
ziemnych, zwieńczonych prymitywnymi konstrukcjami drewnianymi w postaci płotów i
dużej fosy. Był to gród dużych rozmiarów, o średnicy 200 m, w tym samego wnętrza było
ok. 150 m.
Przy grodzie funkcjonowały trzy osady przegrodowe. Tworzyły one
niewielkie gniazdo oddalone od grodu „centralnego” o 200-500 m. Taki stan trwał od X
w., kiedy to nastąpiła druga faza osadnictwa w Krzesku. Było to związane z objęciem
władzy przez księcia Mieszka I. Następnie w XI-XII w. mieszkańcy osady w Krzesku
przeprowadzili prace budowlane, które koncentrowały się na naprawie i rozbudowie
fortyfikacji grodu. Gród pełnił funkcję schronieniową, w czasie niebezpieczeństwa
schronienie gród zapewniał nie tylko ludziom, ale także zwierzętom. Ludność grodu z
Krzeska utrzymywała się z rolnictwa i hodowli. Pozostałe działy gospodarki, jak tkactwo,
przetwórstwo zbożowe, czy produkcja hutniczo-kowalska pełniły role drugorzędną. Z
wykopalisk archeologicznych wynika, że ludność zamieszkująca gród w Krzesku
1
J. Kalaga, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie,
Siedlce 1988.
hodowała zwierzęta rasy krótkorogiej, nizinnej i drobnokościstej (świnie, owce, krowy i
kozy). Było ono niewielkich rozmiarów. Wyróżniającym się zajęciem ludności, ale tylko
zamieszkującej zespół grodowy w Krzesku-Królowa Niwa, było przetwórstwo mięsa
zwierzęcego, które było prowadzone na szeroką skalę. Z uwagi na swoje położenie i
rozmiary, gród w Krzesku pełnił we wczesnym średniowieczu funkcję dużego centrum
osadniczego2.
Pierwszą wzmiankę historyczną związaną z Krzeskiem odnajdujemy już w 1409
r., kiedy wieś szlachecka pod nazwą Krzeszko należała do Micosiusa Krzeszky3.
Administracyjnie miejscowość należała do ziemi łukowskiej (od poł. XIII wieku Łuków
był stolicą kasztelanii)4. Osada Krzesk powstała na terenach lesistych. W średniowieczu z
zachodu na wschód ciągnęły się potężne kompleksy leśne zwane „Tłuśćcem” na linii
dzisiejszych miejscowości: Wiśniew, Krzesk Stary, Radomyśl i Tłuściec5.
2
J. Kalaga, Z przeszłości Ziem Polskich i Nadbużańskich, Sokołów Podlaski 1994, s. 4249.
3
Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa
lubelskiego w średniowieczu, oprac. S. Kuraś, Lublin 1983, s. 119-274; S. Litak, Formowanie
sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku, „Roczniki Humanistyczne”, t. XII, z. 2,
1964, s. 23.
4
M. Plewczyński, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995, red.
nauk. E. Kospath-Pawłowski, Siedlce, 1996, s. 22.
5
S. Litak, Siedlce przed lokacją, „Roczniki Humanistyczne”, t. XI, z. 2, 1962, s. 147148.
Osada Krzesk powstała na północ od kompleksu leśnego „Tłuściec”. Po erekcji
parafii zbuczyńskiej 9 lipca 1418 r. Krzesk znalazł się w diecezji krakowskiej, parafii
zbuczyńskiej. Kolejną wzmiankę historyczną odnajdujemy w opisanym sporze
granicznym między właścicielem Wierzejk oraz Wysokina, który pochodzi z 1418 r.
Jako świadek występuje Stanislaus de Czyrzk, zaliczony błędnie przez wydawcę do
miejscowości Czerśl. Mógł to być tylko Krzesk, gdyż leży blisko obu wymienionych
poprzednio miejscowości i tylko osoba pochodząca z Krzeska mogła być dobrze
zorientowana w sporze, nie zaś ktoś z daleko położonej Czereśli. W 1430 r. wieś
królewska występuje jako Crzesco, zaś w 1431 r. Crisko. Odnajdujemy informację, że w
1430 r. poddani starosty łukowskiego zbiegli do Krzeska. Właścicielem Krzeska był
Sasin z Krzeska 1429-316. W 1429 r. mamy wzmiankę historyczną o Krzesku Starym,
natomiast osada Królowa Niwa jest wzmiankowana w źródłach dopiero w 1493 r. jako
Volya Krzeszka dicta Krolyova Nyva7 Kolejna zmiana nazwy osady nastąpiła w 1448 r.
kiedy występuje jako Kozesko, mamy również wzmiankę, że osadnicy odprowadzali
plebanowi łukowskiemu dziesięcinę snopkową. Rozwój osadnictwa na tym terenie oraz
w tej wsi doprowadził do wydzielenia przed 1493 r. Woli Krzeskiej, zwanej również
Królowa Niwa8.
Za panowania króla Zygmunta Starego, w 1529 r. nazwę wsi
odnotowano jako Krzesk, zaś w latach 1531 i 1552 występuje pod nazwą Crzesko. Wtedy
6
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, oprac. M. Woliński, t. I,
Szczecin 2011, s. 151.
7
J. Kalaga, Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Krzesku-Królowej Niwie,
Siedlce 1988, s. 12; Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa
lubelskiego..., s. 117.
8
Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa
lubelskiego... s. 134.
Krzesk należał do parafii w Zbuczynie. W 1529 r. jest informacja o płaconej dziesięcinie
w wysokości 1 grzywny plebanowi w Zbuczynie, a reszta wsi płaci 2½
grzywny
9
biskupowi i plebanowi w Łukowie .
W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
znajduje się hasło: „Krzesk, r. 1531 Crzesko, wś, pow. siedlecki. W r. 1531 wś w par.
Zbuczyn, pow. łukowski, płaci od ½ łana, a Wesoła (Krzesk Wesółka) od 1 łana. W r.
1552 Krzescy siedzą w K. Wesiołce, Jasionce, Królowej Niwie, Zawadach. W r. 1580,
Krzesk Królowa Niwa i Wesółka zamieszkiwane przez Krzeskich, którzy płacą od 3
włók, 18 półwłóczek, 1 ćwierci, 15 zagrodników na roli i 8 zagrodników bez roli. Suma
15 fl. 15 gr.”10.
Krzesk wraz z Wesółką i Królową Niwą, posiadali w 1552 r. Leonard i synowie
niegdy (nieżyjącego – przyp. W. Ch.) Jana, Krzescy. Dziedziczyli też na Jasionce i
Zawadach. Dziedzicami zaś tych wsi w 1580 r. byli: Kilian, Adam syn Mikołaja, Mikołaj,
Adam syn Jarosza, Jerzy syn Floriana, Florian i
Krzeskich. Florian ożeniony z Anną
Szczęsny Sędzik wszyscy z rodu
z Żelską miał syna Maksymiliana i córkę
Małgorzatę, procesujących się w 1585 r. w Czersku z Górzyńskim11. Następnie dobra
Krzeska Starego w 1585 r. dziedziczą: Jan, Stanisław, Feliks i Anastazy. Małgorzata
wyszła za mąż za Zygmunta Płomieńskiego i sprzedała w 1603 r. część swoich dóbr. W
1599 r. Wojciech Krzeski de Ruska Wola syn Marcina pojął za żonę Katarzynę, zaś
9
Tamże, s. 117.
10
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydany pod
red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, Wł. Walewskiego, t. XV, Warszawa 1904, s. 180.
11
Źródła dziejowe. T. XIV: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym,
opisana przez Adolfa Pawińskiego, T. III, Małopolska, Warszawa 1886, s. 394, 416.
świadkami na ślubie byli Stanisław Zachorzyk i Adam Ambrożyk de Ruska Wola12.
Następnie dobra krzeskie dostały się Adamowi i Marcinowi Krzeskim, synom Mikołaja,
a którzy zostali odnotowani w latach 1589-1596 jako właściciele Krzeska w Lublinie.
Natomiast w 1585 r. właścicielami Krzeska Starego byli: Jan, Stanisław, Feliks i
Anastazy Krzescy. W zapisach historycznych odnajdujemy wzmiankę, że w 1601 r.
chrzestnym Wysokińskiego był Bartłomiej Krzewski, natomiast w 1602 r. ślub zawarli
Stanisław Krzeski z Jadwigą13.
Od roku 1564 wieś występuje pod nazwą Krzesko Sthare aż do XIX w. Nazwę
miejscowości pod nazwą Krzesko Sthare spotykamy w 1603 r. i XVII-XVIII w., z
wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano pod nazwą Krzesko. Wtedy właścicielami Krzeska,
Królowej Niwa i Wesółki byli: Mikołaj Jaruszowicz Krzeski, Anna, Marcin syn Mikołaja,
Stanisław syn Floriana, Jerzy, Krzysztof, Adam, którzy posiadali część majątku w Woli
Chomejowej, Jerzy Krzeski Zawadzki, Stanisława Krzeska, Marcin syn Floriana, w 1626
r. płacili pobór z Glinego Stoku powiat radzyński14. Następnie z Krzeskiem był związany
Adam Krzeski vel Krzewski, który w 1643 r. był wojskim łukowskim, ożeniony z
Katarzyną Ryszkowską, zmarł w 1646 r. W 1647 r. sakrament małżeństwa zawarli Anna
Krzeska z Piotrem Szaniawskim, zaś świadkami na ich ślubie byli Krzysztof i Jan
Krzescy de Zawady. Właścicielem rodowitego Krzeska i Woli Chomejowej w 1653 r. był
Adam syn Aleksandra i Marianny Kazanowskiej. W 1667 r. pełnił funkcję skarbnika
łukowskiego. Właściciele Krzeska, Zawad i Wesółki, brali aktywny udział w życiu
12
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 151.
13
Tamże, s. 151.
14
Rejestr poborowy województwa lubelskiego (Powiat lubelski i urzędowski z r. 1626.,
ziemia łukowska z r. 1620), opr. J. Kolasa, K. Schuster, S. Inglot, Wrocław 1957.
politycznym Rzeczypospolitej, m.in. Adam, Aleksander, N. Krzeski, Jan, Jan z Krzeska,
Jan z Zawad i Marcin Krzewscy oraz Łukasz i Jakub Krzowscy, podpisali w 1669 r. z
województwem lubelskim elekcję króla Michała Korybuta15. Następnie w 1674 r. Krzesk
stał się dobrem Jana i Michała. W Rejestrze poborowych na Lubelszczyźnie z 1676 r.
mamy zapis, że Krzesko Królową Niwę posiadał N. Krzeski, który miał 36 poddanych.
Kolejny raz mamy wzmiankę z 1696 r. o udziale właścicieli dóbr Krzeska w elekcji króla
Michała. W województwie lubelskim elekcję króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego
podpisali: Adam, Aleksander, Jakub, Łukasz, Marcin i Jan z Zawad16.
W 1662 r. Andrzej Murakowski był właścicielem Krzeska Starego. Jemu urodził
się syn Mikołaj17. W 1673 r. część Krzeska przeszła w posiadanie Zofii Niemirzyny. Jan
Niemira, właściciel wsi Iwanów i Kwasy pełnił funkcję podstolego (1710 r.), był
chorążym drohickim, 1718 r. chorąży łukowski. Z jego synów, Piotr dziedzic dóbr
Zawady i Kwasy, skarbnik mielnicki (1758 r.), chorąży mielnicki 1768 r. Z Mariany
Grzybowskiej pozostawił syna Jana wylegitymowanego ze szlachectwa w Galicji w 1803
r., pułkownika wojsk koronnych, następnie prezesa rady obywatelskiej departamentu
siedleckiego, dziedzic wsi Królowa Niwa18.
15
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 151.
16
Tamże, s. 152.
17
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 193.
18
Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku, oprac. W. Kłoczewski i W.
Urban, Kórnik 1991, s. 64.
Kolejnym właścicielem Starego Krzeska został Bernard Bejdo, cześnik łukowski
w latach 1658-1670. Za żonę pojął Katarzynę de Węże. Występuje jako elektor
województwa lubelskiego króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1669 r. W 1676 r.
Bernard Beydo Rzewuski, cześnik łukowski i właściciel dóbr Stary Krzesk19. Następnie
Krzesk stał się własnością Grzegorza Szorc v. Szorcz v. Szortc de Królowa Niwa i
Marianny. Informację tę potwierdza akt urodzenia Rozalii Marianny córki Grzegorza
Szorc i Marianny w 1758 r.20
Sąsiadujące z Krzeskiem dobra Zawady dziedziczył Zawadzki. Była to wioska
szlachecka, w 1514 r.
W 1529 r. właściciel Zawad płacił 1½ dziesięciny plebanowi w Pruszynie21. W
latach 1531-1533 władali tymi dobrami Leonard i Mikołaj. Prawdopodobnie byli oni
jednego pochodzenia lub w jakiś inny sposób powiązani z Krzeskimi właścicielami wsi
Krzesk, gdyż w 1552 r. dobra Zawady znajdowały się w rękach Krzeskich, a w 1620 r. w
Krzesku dobra dziedziczył Jerzy Krzeski Zawadzki. Co jest ciekawe w 1604 r. Jan
Zawadzki jest wymieniany jako rektor szkoły w Trzebieszowie. O przynależności Zawad
do właściciela Krzeska potwierdza wzmianka pochodząca z 1662 r. o narodzinach
Katarzyny córki Pawła Maksymiska de Zawady, Krzesk i Halasy i Anny córki
zubożałego Grzegorza de Zawady i Maryny22.
19
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 256.
20
Tamże, s. 289.
21
Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa
lubelskiego..., s. 284.
22
Po trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej w 1795 r. administracyjnie Krzesk znalazł
się pod zaborem austriackim, wchodził do cyrkułu siedleckiego. Następnie w wyniku
wojny francusko-polsko-rosyjskiej w 1809 r., Krzesk znalazł się w granicach Księstwa
Warszawskiego, a od 1810 r. administracyjnie wchodził do departamentu siedleckiego.
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej..., s. 349.