Znaczenie i organizacja przemysłu hodowlano
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Znaczenie i organizacja przemysłu hodowlanonasiennego w krajach wysoko rozwiniętych Grudzień 1992 Dorota Stankiewicz Informacja Nr 98 W opracowaniu przedstawiono schematy organizacyjne przemysłu hodowlano-nasiennego w Szwecji, Francji i w Stanach Zjednoczonych. Podkreślono istotną rolę tego przemysłu w nowoczesnym rolnictwie i jego konkurencyjność w stosunku do firm produkujących chemiczne środki ochrony roślin. Wskazano na duży udział sektora prywatnego zarówno w pracach badawczych, prowadzących do wytworzenia nowych odmian (hodowla twórcza), jak i w rozmnażaniu materiałów nasiennych (hodowla zachowawcza) i obrocie nasionami. W każdym z omawianych przedstawiono także wpływ organizacji państwowych na funkcjonowanie systemów badań podstawowych oraz hodowli i rejestracji odmian. BSE 1 Przemysł hodowlano-nasienny zajmuje się działalnością gospodarczą związaną z produkcją nasion, ich oceną, uszlachetnianiem i obrotem. W rozwiniętych krajach zachodnich istnieją bardzo ścisłe wzajemne powiązania między nasiennictwem i pracami genetycznymi mającymi na celu tworzenie nowych odmian roślin uprawnych, czyli hodowlą twórczą roślin. "Przemysł nasienny" w tych krajach jest tworzony przez: - firmy hodowlano-nasienne zajmujące się tworzeniem nowych odmian (prace genetyczne i hodowlane), przetwarzaniem i obrotem nasionami, - gospodarstwa nasienne reprodukujące nasiona, - organizacje handlowe (prywatne lub spółdzielcze) obracające nasionami, - banki obsługujące prace genetyczne, produkcję i obrót pod względem finansowym. Możliwość wyhodowania przez firmy hodowlane odmian odpornych na choroby i szkodniki oznacza spadek zysków ze sprzedaży chemicznych środków ochrony roślin w firmach chemicznych. Obecnie obserwuje się więc często sytuacje, w których firmy chemiczne łączą się z firmami hodowlanonasiennymi. Celem takiego połączenia jest zniesienie konkurencji między przedsiębiorstwami proponującymi różne drogi osiągania wysokich i dobrych jakościowo plonów (przez intensywną chemizację rolnictwa, lub też przy pomocy nowych odmian roślin).1 Przykładem sprawnie działającej firmy hodowlano-nasiennej może być szwedzka firma Svaloef, wytwarzająca materiały hodowlane i zajmująca się badaniami podstawowymi. Firma ta po wytworzeniu materiału nasiennego sprzedaje nasiona firmom handlowym zrzeszonym w organizacji Lantmannen (producentów nasion zajmujących się wyłącznie rozmnażaniem kwalifikowanych nasion - odpowiednik naszych Central Nasiennych). Rząd szwedzki dotuje prace genetyczne i selekcję nowych odmian, jednak w stopniu nie wyższym, niż 50% - żeby pobudzić aktywność firmy. Dotacje zależą od zysku firmy i kierunków selekcji (poparcie dla tworzenia odmian przydatnych na północy kraju). System rejestracji nowych odmian i przekazywania opłat hodowlanych działa bardzo sprawnie. Marketing działa w oparciu o następujące zasady: - klient - farmer jest jedynym uzasadnieniem bytu firmy, - obowiązkiem firmy jest spełnianie potrzeb klienta. Na reklamę przeznacza się 6,5% całego budżetu firmy. Dużą wagę przywiązuje się do osobistych kontaktów pracowników działu zbytu z farmerami). Akcje reklamowe obejmują także wycieczki na poletka doświadczalne organizowane dla klientów, broszury reklamowe itp. Niebagatelną rolę odgrywają także kredyty na zakup nasion, udzielane na dogodnych warunkach przez firmę.2 We Francji hodowlą i nasiennictwem zajmują się prywatne lub spółdzielcze firmy. Państwowy Instytut Badań Rolniczych (INRA) zajmuje się badaniami podstawowymi i hodowlą tylko tych gatunków, które nie cieszą się zainteresowaniem firm prywatnych. Hodowlę nowych odmian prowadzą 84 firmy, hodowlę zachowawczą - 324 ośrodki, a ponad 35 tys. rolników zajmuje się reprodukcją nasion. Reprodukcja nasienna znajduje się pod kontrolą SOC (Service Officiel de Controle -Urzędowa Służba Kontroli) - organizacji prowadzącej kwalifikację materiału siewnego roślin rolniczych i - w niewielkim stopniu - warzyw. Urzędowa Służba Kontroli (SOC) dokonuje oceny polowej i laboratoryjnej rozmnażanych materiałów. Kwalifikacją materiału szkółkarskiego zajmuje się natomiast specjalna organizacja SOC-CNTII (Urzędowa Służba Kontroli i Kwalifikacji Roślin i Na1 S. Podlaski: Nasiennictwo w krajach rozwiniętych, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 1/1991 r. K. Lenarczyk: Organizacja i zarządzanie zaopatrzeniem i produkcją nasienną, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 4/1991 r. 2 2 BSE sion - Profesjonalne Centrum d/s Ogrodnictwa). Reprodukcja nasion jest oparta na umowie zawartej między firmą nasienną, a rolnikiem prowadzącym reprodukcję. Umowa podlega rejestracji w GNIS (Krajowy Międzyzawodowy Związek d/s Nasion i Roślin). GNIS jest organizacją zrzeszającą przedstawicieli firm prywatnych i stanowi jednostkę nadrzędną w stosunku do SOC. Rolnik - producent nasion musi przekazać wszystkie wyprodukowane nasiona do firmy nasiennej, z którą zawarł umowę. Nasiona są w firmie magazynowane i doprowadzane do wymagań określonych w normie. Mogą być też zaprawiane środkami ochrony roślin. Część oceny laboratoryjnej jest prowadzona pod kontrolą SOC w laboratoriach firm nasiennych, które otrzymały od SOC licencję na taki rodzaj działalności. Pracownicy SOC podejmują decyzję o uznaniu lub nie uznaniu danej partii nasion za kwalifikowaną. Wszystkie wyniki oceny laboratoryjnej i polowej są na bieżąco wprowadzane do systemu komputerowego. Pozwala to na śledzenie wszystkich operacji związanych z produkcją nasienną (ilość zakwalifikowanych i zdyskwalifikowanych plantacji nasiennych, ilość zakwalifikowanych nasion w poszczególnych gatunkach i odmianach itp.). We Francji nowe odmiany roślin uprawnych są wpisywane do katalogu przez Ministerstwo Rolnictwa na wniosek Stałego Komitetu Technicznego d/s Hodowli (CTPS). W skład tego komitetu wchodzą przedstawiciele wszystkich dziedzin związanych z nasiennictwem (hodowcy, firmy nasienne, rolnicy) oraz przedstawiciele przemysłu rolno-spożywczego. Osoby te zasiadają w dwunastu komisjach CTPS-u dla różnych grup odmian roślin uprawnych. Katalog obejmuje rośliny rolnicze i sadownicze, nie prowadzi się natomiast katalogu roślin ozdobnych. Wpisanie do katalogu dokonuje się na podstawie wyników badań odmiany. Badania roślin rolniczych prowadzi państwowa organizacja GEVES (Zespół Badań oraz Kontroli Odmian i Nasion). Badania GEVESU są także niezbędne przy staraniach o ochronę prawa hodowcy do odmiany. Przed wpisaniem danej odmiany do katalogu przeprowadza się badania OWT (odrębności, wyrównania i trwałości) oraz dla roślin rolniczych i sadowniczych - WGO (wartości gospodarczej odmiany). Badania OWT są prowadzone w dwóch stacjach przez okres dwóch lat. Badania WGO prowadzone są w 12 stacjach GEVES-u, a także w stacjach współpracujących (np. w Instytucie Rolniczym INRA) i u hodowców. Hodowcy mają prawo do wzajemnego lustrowania doświadczeń, co zwiększa obiektywizm prowadzonych badań. Po wpisaniu odmiany do katalogu GEVES zaprzestaje jej badania. Natomiast dalsze badania odmiany są kontynuowane przez różne organizacje w celu promowania odmian i dostarczenia rolnikom jak największej ilości informacji o wartości użytkowej odmian. Decyzja o wpisaniu odmiany do katalogu jest publikowana w dzienniku urzędowym Ministerstwa Rolnictwa. Odmiana jest wpisywana do katalogu na okres 10 lat, z możliwością przedłużenia wpisu. Wpisanie do katalogu krajowego jest zarazem rekomendowaniem odmian do uprawy. Po 2-3 latach od wpisania odmiany do katalogu francuskiego trafia ona do katalogu Wspólnoty Europejskiej i jej materiał siewny jest dopuszczony do obrotu na terenie całej EWG. Od 1 stycznia 1993 roku wpisanie odmiany do katalogu francuskiego będzie automatycznie oznaczało wpisanie jej do wspólnego katalogu EWG. Badaniami nowych odmian drzew owocowych i roślin jagodowych nie zajmuje się GEVES, ale Państwowy Instytut Badań Rolniczych we współpracy z Centrum Technicznym dla Owoców i Warzyw. Badania prowadzi się w stacjach Instytutu i u hodowców. Badania OWT trwają 2 lata i jeśli wypadną pomyślnie, odmiana może być wpisana do katalogu oraz może być rozmnażana i wprowadzana do uprawy. Cykl badań WGO trwa jednak nadal (8 do 10 lat). Odmiany, które wykażą się odpowiednią wartością gospodarczą są zalecane (rekomendowane) do produkcji wielkotowarowej. Katalog odmian drzew owocowych jest więc podzielony na odmiany rekomendowane o znanej wartości gospodarczej i odmiany wpisane na podstawie badań OWT. Prawa hodowcy do odmiany są we Francji udzielane przez samodzielną organizację - Komitet d/s Ochrony Praw do Odmian (CPOV). Jego członkowie powoływani są przez Ministra Rolnictwa, a pre- BSE 3 zes - przez Ministrów: Rolnictwa i Sprawiedliwości. Prezydentem jest sędzia, a członkami -genetycy i reprezentanci różnych grup zawodowych związanych z nasiennictwem. Komitet jest uprawniony do wydawania świadectw ochrony praw do odmian. Procedury przyznawania wyłącznego prawa do odmian wynikają z konwencji UPOV (organizacji międzynarodowej gwarantującej prawa hodowcy do odmiany). Odmiana może być chroniona przez 20 lat, niezależnie od tego, jak długo jest w katalogu. Komitet wydaje miesięczny biuletyn, w którym zamieszcza się wszystkie wnioski dotyczące ochrony odmian. Ochrona rozpoczyna się z chwilą złożenia wniosku. Od złożenia wniosku do wpisania do księgi ochrony hodowca nie wnosi opłat za ochronę. Egzekwowaniem praw hodowców odmian zajmują się dwie organizacje: jedna z nich działa w imieniu hodowców na zasadzie umowy, a druga - we własnym imieniu na podstawie licencji wykupionej od hodowcy. Organizacje te utrzymują się z części opłat hodowlanych wyegzekwowanych na rzecz hodowców. Mogą oni swobodnie wybierać, którąś z tych organizacji, w zależności od tego, czy chcą występować na rynku nasiennym jako właściciele odmiany, czy też nie. Kontrolowanie przestrzegania praw do odmian polega na dokładnej ewidencji wielkości produkcji nasiennej, wizytacji licencjonowanych producentów nasion oraz kontroli dokumentów finansowo-księgowych firm nasiennych. Francuski system może wydawać się dość skomplikowany pod względem organizacyjnym. Sprawne funkcjonowanie zapewnia mu jednak pełna komputeryzacja, umożliwiająca kontrolę całego procesu produkcji nasiennej.3 W USA nie prowadzi się oficjalnej oceny odmian roślin uprawnych, nie ma też oficjalnego rejestru czy też listy odmian. Nie ma również urzędowej kontroli materiału siewnego. Departament Rolnictwa USA określa tylko ramowe przepisy dotyczące nasiennictwa, ponadto poszczególne stany tworzą własne przepisy. Federalne Prawo Nasienne ( Federal Seed Act) stanowi, że materiał siewny będący w obrocie musi być zaopatrzony w etykietę, zawierającą podstawowe parametry, dotyczące wartości siewnej, oparte na aktualnych badaniach. Władze stanowe mogą zabronić prowadzenia obrotu materiałem siewnym, który jest niewłaściwie zaetykietowany. Nowe odmiany mogą być chronione przez system ochrony patentowej lub na zasadach Konwencji UPOV. Amerykańskie przepisy prawne różnią się więc zdecydowanie od przepisów obowiązujących zarówno w Polsce jak i w krajach zachodnio-europejskich. W Stanach Zjednoczonych hodowla roślin znajduje się głównie w rękach prywatnych. Udział hodowli roślin realizowanej przez organizacje państwowe (uniwersytety, instytuty) jest niewielki i wykazuje tendencję malejącą. Przewiduje się, że w przyszłości instytucje państwowe będą prowadziły głównie badania podstawowe, lub pracowały na zlecenie firm nasiennych, przy częściowym subwencjonowaniu badań przez państwo. Odmiany wyhodowane przez instytucje państwowe są własnością publiczną i są ogólnie dostępne. Jednakże w związku ze zmniejszaniem się zakresu prac hodowlanych w uniwersytetach i instytutach, firmy nasienne przejęły dużą część prac badawczych z zakresu genetyki. Coraz więcej środków finansowych firmy te przeznaczają na badania z zakresu inżynierii genetycznej i biotechnologii. O wprowadzenie nowych odmian na rynek starają się poszczególni hodowcy. Firmy nasienne same oceniają wartość siewną nasion. Nie ma oficjalnych norm na materiał siewny. Czynnikiem weryfikującym wartość odmiany jest silna konkurencja między firmami oraz prawa rynku. Bardzo dużą wagę przywiązuje się do promocji odmian. Temu celowi służą bardzo dobrze opracowane ulotki, instrukcje uprawowe i różnorodne materiały reklamowe. Natomiast instytuty i uniwersytety stanowe prowadzą doświadczenia odmianowe i publikują ich wyniki. Stanowi to rodzaj nieoficjalnej opisowej listy odmian i ułatwia farmerowi wybór odpowiedniej odmiany. 3 J. Olejniczak: Francuski system rejestrowania odmian, ochrony wyłącznego prawa do odmian oraz kontroli materiału siew nego, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 3A992 r. 4 BSE Oprócz handlowego materiału siewnego, którego jakość jest gwarantowana przez firmy nasienne, w obrocie znajduje się również kwalifikowany materiał siewny, który musi odpowiadać normom ustalanym przez organizacje firm nasiennych. Kwalifikację tego materiału przeprowadzana jest przez organizację Assotiation Official Seed Certificatied Agences w odpowiednich laboratoriach stanowych. Oprócz tego w Waszyngtonie znajduje się Federalne Laboratorium Nasienne, które ma prawo weryfikowania badań laboratoriów stanowych, a także pełni rolę rozjemcy w sporach między firmami nasiennymi a odbiorcami. Organizacja sprzedaży nasion przez firmy nasienne opiera się na sieci regionalnych szefów handlu (od kilku do kilkudziesięciu osób), którym z kolei podlegają rejonowi szefowie handlu. Ostatnim ogniwem są farmerzy-dealerzy, którzy kupują nasiona na potrzeby własne i sąsiadów (od 50 do 100 dealerów w rejonie).4 Polskie nasiennictwo boryka się w wieloma problemami. Podstawowym jego mankamentem jest rozdział sektora hodowlanego od produkcji nasiennej i obrotu. W wyniku tego hodowla wymaga dotowania, a nasiennictwo nie jest konkurencyjne w stosunku do firm zagranicznych. Pod względem wyposażenia nasze ośrodki hodowlane znacznie ustępują ośrodkom zagranicznym. Według Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej docelowym modelem, do którego powinny dążyć polskie przedsiębiorstwa hodowlane, są firmy hodowlano-nasienne. Docelowo hodowla roślin powinna się sama finansować. W okresie przejściowym będzie jednak korzystać z dotacji państwowych. Obecnie wydaje się także bardzo istotne stworzenie organizacji hodowców, wytwórców nasion i kupców nasiennych, w celu reprezentowania ich interesów.5 Literatura: 1. S. Podlaski: Nasiennictwo w krajach rozwiniętych, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 1/1991 r. 2. K. Lenarczyk: Organizacja i zarządzanie zaopatrzeniem i produkcją nasienną, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 4/1991 r. 3. J. Olejniczak: Francuski system rejestrowania odmian, ochrony wyłącznego prawa do odmian oraz kontroli materiału siewnego, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 3/1992 r. 4. J. Olejniczak: Nasiennictwo w USA, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 1/1992 r. 5. J. Olejniczak: Kierunki zmian w organizacji hodowli roślin i nasiennictwa, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 1/1991 r. 6. K. Duczmal, H. Tucholska: Kształtowanie się systemu nasiennego w Polsce, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 4/1992 r. 4 J. Olejniczak: Nasiennictwo w USA, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 1/1992 r. 5 J. Olejniczak: Kierunki zmian w organizacji hodowli roślin i nasiennictwa, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 11991 r.: K. Duczmal, H. Tucholska: Kształtowanie się systemu nasiennego w Polsce, "Hodowla Roślin i Nasiennictwo", nr 41992 r.
