znaczenie uczuć i emocji w relacjach interpersonalnych

advertisement
prof. UKSW, dr hab. Henryk Gasiul
UKSW, Warszawa
ZNACZENIE UCZUĆ I EMOCJI W RELACJACH
INTERPERSONALNYCH
1. Harmonia ekspresji emocji i uczucia jako podstawa komunikacji
Emocję moŜna potraktować jako organizmiczną odpowiedź na znaczące dla
danej osoby zdarzenia i relacje interpersonalne. Osoba pozostająca w relacjach z
drugą jest zdolna do zarejestrowania jednego z wymiarów emocji – komponentu
społeczno- ekspresywnego. Inny wymiar, określony jako uczucie, pozostaje
zasadniczo ukryty dla zewnętrznego obserwatora. Ale on jednocześnie zda się jakąś
podstawą, racją, uzasadnieniem pojawienia się komponentu ekspresywnego. To
poprzez ten ekspresywny komponent w istocie rzeczy następuje polepszanie lub
pogarszanie, zaufanie bądź jego brak, etc. w relacjach interpersonalnych. Do
pewnych form ekspresji przywykamy, Ŝyjąc w danej kulturze, w danej grupie
społecznej- jeśli są one podzielane przez członków tej grupy, stają sygnałami
informującymi o kondycji podmiotu. Ekspresja to jednocześnie instrument
oddziaływania na inną osobę. Ale kluczowe znaczenie zdaje się mieć harmonia
ekspresji i doświadczania, gdyŜ to ona stanowi swego rodzaju wskaźnik
autentyczności zachowań danej osoby i tym samym w sposób podstawowy moŜe
przyczyniać się do właściwego przebiegu relacji interpersonalnych.
Na wagę takiej harmonii, co prawda nie tyle wprost w odniesieniu do emocji
ile ogólnie do Ŝycia psychicznego, wskazywał Rogers (1967, 2002) określając ją jako
kongruencję
czyli
stopień
zharmonizowania
(zbieŜności)
doświadczenia,
komunikacji i świadomości. Wysoki poziom kongruencji oznacza, Ŝe podmiot jest
harmonijny w sposobie postrzegania rzeczywistości, w sposobie jej doświadczania i
wyraŜania siebie w niej. Jeśli brak kongruencji odnosi się do relacji pomiędzy
świadomością a doświadczeniem, wówczas doprowadza to do uaktywnienia
1
mechanizmów obronnych typu represja lub zaprzeczanie (osoba nie jest świadoma
własnych doświadczeń, które wyzwalają w niej niepokój); jeśli inkongruencja
dotyczy rozbieŜności pomiędzy świadomością a komunikacją, wówczas osoba nie
ujawnia swoich autentycznych uczuć, myśli, doznań (z perspektywy zewnętrznego
obserwatora jest ona postrzegana jako nieuczciwa, nieautentyczna, kłamliwa). KaŜda
z tych form rozbieŜności jest stanem napięcia i odczucia wewnętrznego chaosu – gdy
człowiek nie jest jej w pełni świadomy wtedy objawia się ona jako potencjalna
podatność na wzrost stanów niepokoju (zasadniczo niepokój jest uwaŜany za
podstawowy objaw występującego stanu napięcia - por. Frager, Fadiman 1998, s.
407-409).
Co jednak znajduje się u podłoŜa tego, Ŝe ekspresja i uczucie (doświadczanie)
mogą być dysharmonijne? Pragnąłbym spojrzeć na to z perspektywy, którą moŜna
określić mianem personalistycznej. Nim jednak dotrze się do istoty analizy, naleŜy
rozwaŜyć kilka fundamentalnych kwestii dotyczących relacji „ratio- fides”.
Schemat nr 1. Relacja „uczucia- ekspresja”
Emocja
Ekspresja tego co we
mnie- warunkowana
kulturowo, społecznie,
sytuacyjnie. Pokazuje
prawdę lub ją kryje
Uczucie jako wyraz
tego, co we mnie, w
podmiocie
Harmonia (uczucia i
ekspresji) wskazuje
na toŜsamość,
autentyczność osoby
Trafniej odczytuję
siebie i innych2
2. Ratio jako efekt fides – warunki i mechanizmy
Ratio- rozum to swoista instancja budowana na bazie wielu doświadczeń. Te
doświadczenia to efekt nie tylko indywidualnych przeŜyć, ale i indywidualnych
dyspozycji,
wpływów
kulturowych,
itp.
Ratio
jednostkowe
to
w
sensie
psychologicznym zdolność do danego sposobu postrzegania i interpretacji
rzeczywistości oraz tzw. wiedza potoczna na temat tej rzeczywistości. W tym miejscu
stosowana wydaje się refleksja nad uwarunkowaniami tego ratio.
Wiele jest juŜ badań nad uwarunkowaniami wiedzy potocznej. Na przykład
Lachowicz-Tabaczyk (2004) dowodzi na podstawie badań, Ŝe generalnie ludzie mogą
być usytuowani na dwóch biegunach, tych którzy oceniając innych mają tendencje
do przypisywania im względnie stabilnych właściwości i tych, którzy kierują się
raczej zmiennością okoliczności i sytuacyjnymi wskaźnikami. Tendencja do oceny
innych pod kątem stabilnych cech związana jest m.in. z wyŜszym poczuciem lęku,
unikaniem sytuacji prowadzących do przeŜywania emocji negatywnych (orientacja
bardziej afektywna), poczuciem kontroli zewnętrznej, postawami bierności i
asekuracji (unikanie stymulacji, unikanie poraŜek), skłonnościami do utrzymania
status quo, czy do upraszczania obrazu rzeczywistości. MoŜna byłoby powiedzieć, Ŝe
tendencja do postrzegania zachowań w kategoriach stałości pełni funkcje
adaptacyjne i daje poczucie braku zagroŜenia (jest to bardziej orientacja na
zabezpieczenie niŜ na zdobywanie). W istocie, wynika to z samych funkcji, jakie
pełni wiedza potoczna. Poza oczywistą funkcją poznawczą (rozpoznanie i
przewidywanie zachowań innych po to, aby móc szybciej i lepiej orientować się w
rzeczywistości zachowań ludzkich), wiedza potoczna pełni teŜ funkcje adaptacyjne
(przetrwanie, dobrostan), a jak funkcje adaptacyjne to wiadomo, Ŝe na poziomie
jednostki będzie ona podlegała istotnym zniekształceniom. Te zniekształcenia będą
tym silniejsze, im silniej dana rzeczywistość będzie zagraŜała jednostkowym
interesom i prowadziła do obniŜenia poczucia wartości samego siebie (por. analizy
Gasiul, 1992). MoŜna sądzić, Ŝe wiedza jednostkowa będzie regulowana przez
motywy słuŜące ochronie siebie samego. Niemniej, wiedza potoczna na poziomie
wiedzy grupowej przekraczając te ograniczenia często moŜe być zbieŜna z pewnymi
3
elementami wiedzy naukowej. Zatem moŜna byłoby wówczas mówić o ratio
naukowym, ratio społecznym (czy grupowym) i ratio jednostkowym. Tutaj uwaga
jest skupiona na ratio jednostkowym. NaleŜy postawić pytanie- co patrząc z
perspektywy personalistycznej znajduje się u podstaw moŜliwości ukształtowania
danego typu jednostkowego ratio?
Upraszczając, wydaje się, Ŝe kluczowe znaczenie w tworzeniu danego
sposobu interpretacji rzeczywistości ma „ja” jako centrum podmiotowe. Z „ja” bierze
swój początek zmiana postaw, wartości, przekonań (wystarczy chociaŜby wskazać
tutaj na analizy Rokeacha – teoria niezadowolenia z siebie - 1973; Wicklunda i
Gollwitzera – teoria symbolicznego spełniania siebie – 1982; Swanna dąŜenie do
potwierdzania
siebie,
Tessera
i
Campbella
–dąŜenie
do
pozytywnego
wartościowania siebie, i in. – por. Hormuth, 1990). Innymi słowy, szczególnie istotne
jest motywacyjne znaczenie „ja”. Początek zniekształceń „ratio” zda się tkwić w „ja”.
Odpowiednio ukształtowane „ja”, to jednak efekt wielu zdarzeń – szczególnie
znaczące są tutaj relacje z innymi znaczącymi osobami (por. analizy teoretyków
relacji z obiektem).
W encyklice Fides et ratio, Jan Paweł II pisał:
„Wezwanie „poznaj samego siebie” wyryte na architrawie świątyni w
Delfach, stanowi świadectwo fundamentalnej prawdy, która winien
uznawać za najwyŜszą zasadę kaŜdy człowiek, określając się pośród
całego stworzenia właśnie jako „człowiek”, czyli ten, kto „zna samego
siebie” (FR, 4.).
Co umoŜliwia odkrycie tej prawdy? Oczywiście wiele moŜna tutaj wątków
analizy podjąć. Być moŜe wartościowym punktem wyjścia do dalszych analiz będzie
fakt, Ŝe w istocie kaŜdy akt poznania ludzkiego w mniejszym lub większym stopniu
nasycony jest jakimś emocjonalnym klimatem. Niemniej, choć emocje są stanami
nasycającymi kaŜdy akt poznania, to jednak waŜne jest określenie kiedy one
ułatwiają poznanie i przybliŜają do prawdy, a kiedy utrudniają, prowadząc do
nieprawdy o sobie?
Zniekształcenia mogą być zarówno wynikiem naturalnych słabości procesów
wnioskowania (na przykład, człowiek ma skłonności do pobieŜnego wnioskowania o
domniemywanej zaleŜności cech), jak i wynikiem działania motywów słuŜących
samemu sobie (jak na przykład potrzeba ochrony własnej wartości, potrzeba
4
doskonałości,
znaczenia,
potrzeba
skutecznego
przewidywania,
itd.).
Stąd
pojawiające się w psychologii zróŜnicowanie na wiedzę lub interpretację zimną
(która posługuje się regułami wnioskowania) i wiedzę lub interpretację gorącą
kierowaną regułami o charakterze egocentrycznym i afektywnym.
Na
przykład
R.L.
Trivers
(za:
MacDonald,
1988)
za
najwaŜniejsze
zniekształcenia wynikające z motywów słuŜących samemu sobie uwaŜa:
1) tendencje do poczytywania siebie jako dobrego i skutecznego
(beneffectance);
2) tendencje do wyolbrzymiania własnych dobroczynnych rezultatów
poprzez ciągłe przypominanie pewnych zdarzeń;
3) tendencje
powodowane
dąŜeniem
do
niesprzeczności
(iluzja
zgodności) polegające na takim przekształcaniu zdarzeń, ocen, opinii, aby
uczynić je bardziej zgodnymi z obecnym stanem;
4) tendencje do zniekształcania wielkości własnego wysiłku na rzecz
danego działania poprzez przypisywanie sobie większego udziału niŜ to
faktycznie miało miejsce.
MoŜna byłoby przypuszczać, Ŝe im większe nasilenie motywów słuŜących na
rzecz samego siebie, tym większa skłonność do zniekształceń, co zwrotnie prowadzi
do jeszcze silniejszego zaangaŜowania na rzecz samego siebie (swoista pętla,
wzajemnie podsycający się związek). Odwołując się do innych sposobów
interpretacji, być moŜe trafne byłoby stwierdzenie, iŜ pojawia się umotywowane
stosowanie strategii obronnych lub rozwój samoświadomości o charakterze
obronnym (o czym wspomina Z. Zaborowski, 1998; samoświadomość obronna
polega na kodowaniu i przetwarzaniu informacji na podłoŜu niepokoju; towarzyszy
jej sztywność myślenia, egocentryzm, obniŜona samoocena, nastrój).
Nawiązując do powyŜszego wydaje się, iŜ przy powtarzalnym uaktywnianiu
się wymienionych wyŜej motywów słuŜących samemu sobie moŜe pojawić się
pewien samowzmacniający się układ prowadzący do nasilania się zniekształceń.
Układ ten zawierałby następujące elementy (zakładając istotne znaczenie i
podstawowy udział w motywacji procesów poznawczych):
1) uruchomienie motywacji poznawczej;
5
2) blokada realizacji motywacji poznawczej (np. niemoŜliwość trafnego
przewidywania) powoduje skupienie uwagi na sobie;
3) czyli uruchamia, poprzez wzbudzany stan emocjonalny, motywy
słuŜące na rzecz siebie samego;
4) przy powtarzalnej kolejności zdarzeń, uruchamiane motywy „ja” mogą
nasilać tendencje do rozwoju danej formy zachowań, jak na przykład
poczucia kontroli zewnętrznej, niskiego poczucie skuteczności, poczucia
bezradności;
5) te formy zachowań same w sobie są zniekształceniami lub/i stanami
prowadzącymi do kolejnych zniekształceń;
6) zwrotnie, zmianie ulega sposób poznawania (antycypacja ma na
przykład charakter neurotyczny czyli jest zdominowana przez treści
wyidealizowanego obrazu siebie samego).
Tego rodzaju „pętla” moŜe stanowić przyczynę zmiany samej świadomości –
w omawianym przypadku im silniej angaŜowane motywy „ja”, tym większe
zniekształcenia; im częstsze zniekształcenia tym wyŜsze prawdopodobieństwo
ukształtowania
pewnych
względnie
trwałych
form
–
jak
na
przykład
samoświadomości obronnej (a to dalej uruchamia zgoła inne zachowania
motywacyjne). To jeden z moŜliwych mechanizmów wskazujących na rolę
„struktury ja” w kształtowaniu pewnego stylu interpretacji rzeczywistości (czyli
ratio).
Szczególnie waŜne wydają się analizy dotyczące podstawowych źródeł
motywacji – a w tym analizy nad tzw. motywami ja. Humanistyczne, poznawcze
(szczególnie teorie wartość – oczekiwanie) czy psychoanalityczne modele motywacji,
w sposób nieodparty prowadzą do konieczności zwrócenia uwagi na podstawowe
znaczenie centralnej struktury „ja”. Potrzeba poczucia kompetencji, skuteczności,
potrzeba antycypacji zdarzeń, uznania i doskonałości, potrzeby zachowania wartości
samego siebie, itd. to są podstawowe pojęcia opisujące rejestrowane zdarzenia
psychologiczne świadczące o konieczności uwzględniania „ja” jako rdzenia czy
źródła motywacji. To w strukturze „ja” tkwi jakaś forma dyspozycji, potencjału,
który dzięki interakcji z innymi osobami nabiera nowego wymiaru, nowych
6
kształtów i nowej jakości. Motywy „ja” wskazują jednocześnie na rodzaj właściwości
osobowych człowieka (na kategorie atrybutów osobowych – por. szersze analizy w:
Gasiul, 2006, 2007).
Ale oczywiście motywy wypływające z „ja” mogą mieć róŜny charakter.
Niemniej to rodzaje angaŜowanych motywów oraz skutki ich frustracji wskazują na
atrybuty jako dynamizmy osobowe. Wydaje się, Ŝe zablokowanie moŜliwości
spełniania się tych atrybutów-dynamizmów prowadzi do zniekształceń świata i
siebie, do reakcji negacji, do silnego oporu. A zatem, blokada motywów ja to
podstawa kształtowania umysłowości, (lub generalnie rozwoju osobowości),
sposobu ustosunkowania do świata.
Sygnałem spełniania się atrybutów jest doświadczany stan emocjonalny, on
teŜ będzie dalej swego rodzaju motywem (motywem wtórnym). Naruszenie
realizacji atrybutu wzbudza stany emocjonalnie negatywne; umoŜliwienie spełniania
się atrybutu prowadzi do wzbudzenia stanów pozytywnych emocjonalnie.
Powtarzające się wzbudzenia stanów emocjonalnych danej jakości prowadzą teŜ do
wzmocnienia danych form aktywności. One teŜ dalej będą usposabiały do
wytyczania pewnych kierunków rozwoju osobowości i umysłowości (jak i
doświadczania siebie).
Atrybuty mogą się jednak spełniać dzięki/ i poprzez relację z inną osobą (lub
z innymi osobami) – waŜny jest jakiś element związku i inwestowanej energii
psychicznej. Osoba poprzez „odwołanie się” do wzmacniających jej zachowania
relacji społecznych (lub interakcji z obiektami) uaktywnia takŜe własne atrybuty
osobowe. MoŜna powiedzieć, iŜ relacja między osobami wydobywa i wypełnia
atrybut osoby. Relacja z drugą osobą wzmacnia własną toŜsamość, ukazuje i
wypełnia
samoświadomość,
odpowiedzialność,
uaktywnia
sposób
realizacji
wolności, itd.
śaden z atrybutów nie jest w istocie moŜliwy do spełniania się inaczej jak
poprzez interakcję. Interakcja międzyosobowa jest w ogóle podstawą moŜliwości
rozwoju w tym względzie. Atrybut nie rozwinięty bowiem zostaje niejako
uzupełniany poprzez oparcie na kimś u kogo jest on bardziej jakoś rozwinięty. Na
przykład, nierozwinięty atrybut odpowiedzialności moŜe być uzupełniany przez
7
oparcie się na rodzicach (moŜna powiedzieć, przez odwołanie się do bardziej
rozwiniętego atrybutu rodziców).
Nie ma moŜności (nie tyle moŜliwości, co moŜności) rozpoznania siebie i
odkrycia prawdy o sobie, bez drugiej osoby. Człowiek to istota związana w procesie
rozwoju kaŜdej swej sprawności z drugim człowiekiem (nawet tak zdawałoby się
indywidualna sprawa jak sprawność własnego ciała, teŜ jest moŜliwa tylko w
interakcji – choćby w formie zachęty, oceny, podtrzymania, etc.). Emocje mają
pomagać w sposób fundamentalny w budowania prawdy o sobie. Ale emocje to
stany interaktywne i wzbudzane poprzez interakcję. Szczególnie jest istotna
interakcja z osobą –bo to jest jakaś podstawa. Osoba „tworzy” osobę, a im bardziej ją
„tworzy” tym bardziej tworzy szanse wzrostu i otwartości na prawdę o sobie (por.
zjawisko Michała Anioła – w: Gasiul, 2007). Upraszczając, atrybut osobowy
spełniany dzięki interakcji z drugą osobą, staje się podstawą rozwoju posiadanych
moŜliwości. Negacja wyzwala negatywne uczucia i zmusza do koncentracji na sobie.
MoŜna byłoby powiedzieć, Ŝe druga waŜna dla podmiotu osoba to niejako fides
(mogę jej zaufać, Ŝe mnie w sposób prawdziwy postrzega). Nasycenie fides daje
moŜność wejścia w ratio – procesy poznawcze nie są mącone przez stany uczuciowe,
człowiek otwiera się na prawdę o sobie. Zatem moŜna rzec, Ŝe kluczem do
pojawienia się ratio jest właśnie fides. Fides to teŜ doznawanie, poczucie, Ŝe jestem
akceptowany i wartościowy, a to daje szansę na spełnienie atrybutów. Atrybut
osobowy to źródło motywu. Jego spełnienie oznacza stan nasycenia i niepotrzebności
skupiania się na sygnalizujących ewentualność niespełnienia emocjach. Ten stan
spełnienia wyzwala pozytywne uczuciowo doznania, które otwierają bez obaw na
prawdę o sobie i na sens. Fides przechodzi w ratio. Nieco innym językiem mówiąc,
to tak jakby Bóg sobą nasycał i poprzez to dawał sposobność do odkrywania prawdy
o sobie (por. np. hymn o miłości – poznam siebie tak jak zostałem poznany - w akcie
najgłębszej miłości). Nie boję się siebie, ufam i wiem co słabe. Staję w prawdzie. Tutaj
oczywiście jest mowa o kondycji człowieka, a nie o nauce.
Dalej, nieco bardziej religijnym językiem, Bóg jest prawdą, jak On prawdę
ujawnia? Jak moŜna ją ujawnić – tylko intelektualnie, podając argumenty? Nie
dotarło to do człowieka- nie dociera nawet jak widzi, dotyka, mierzy. Dlaczego? Być
8
moŜe, z powodu właśnie zniekształcających emocjonalnych doświadczeń. Zatem co
jest najgłębsze? Osobowe oddanie, spotkanie Boga z człowiekiem. Jak to ujął w Fides
et ratio Jan Paweł II (FR, 15) „u początków naszej wiary znajduje się spotkanie,
jedyne w swoim rodzaju, które oznaczało odsłonięcie tajemnicy przez wieki ukrytej”
. Na czym ono polega? Na miłości, która jest podniesieniem atrybutów i uaktywnia
szansę na poznanie prawdy o sobie. Oto właśnie geniusz Boga, cud!
Całość powyŜszych wywodów moŜna zaprezentować w postaci schematu nr 2.
Schemat nr 2. Rozwój osoby a rozwój ratio
Kształt umysłowości
(ratio)
Dzięki tej jakości interakcji uaktywniane i
pojawiające się w róŜnych okresach Ŝycia
doświadczenia kreują sposób interpretacji
rzeczywistości
Jakość zdarzeń, okoliczności oraz interakcje
międzyosobowe pozwalające na spełnienie
motywów ja czyli na realizację atrybutów
(tworzenie fides)
Poziom jednostkowy –posiadane przez
człowieka jemu właściwe zasoby, dyspozycje
Poziom obserwacji zdarzeń psychologicznychmotywy ja
Perspektywa ontologiczna - atrybuty
osobowe jako podstawowe ludzkie dąŜenia
(atrybuty dąŜą do swego spełnienia)
9
Inaczej jeszcze ujmując, uczucia kierują postawami, jakością interakcji. Jeśli
uczucia Ŝywione są podnoszące (sygnalizują spełniania się atrybutów osobowych),
wówczas napełniają wiarą, miłością, nadzieją. Pojawiające się fides, staje się
podstawą ratio- poprzez fides czyli zaufanie, które jest moŜliwe dzięki podniesieniu
człowieka, człowiek staje się bardziej ratio, pełniej postrzega, trafniej interpretuje.
Ale u podłoŜa tego jest jednak fides.
Fides et ratio to jedność, a nie sprzeczność. Ale u podłoŜa ratio znajduje się
fides.
Schemat nr 3. Fides podłoŜem ratio
Ratio nieskaŜone –
sprawność zaleŜy od
wielu czynnikówjednostkowych
Ratio zniekształca –
dyktowane taktykami
ochrony siebie samegowiedza gorąca
Niespełnienie
buduje poprzez
stany
negatywne
emocjonalnie
Spełnienie
buduje poprzez
stany pozytywne
fundament –
jakość fides
Motywy spełniane lub niespełniane
wyzwalają sobie właściwe stany
emocjonalne
Motywy ja – źródłem właściwości natury
człowieka (atrybuty osobowe)
10
3. Ku końcowi
A zatem, jeśli podstawą danego sposobu interpretacji rzeczywistości (ratio)
jest jakość doświadczeń (fides) związanych ze spełnianiem się motywów ja (które są
przejawem atrybutów osobowych), to oznacza, Ŝe na poziomie wyraŜanych emocji,
które będą regulować dalsze relacje z innymi osobami moŜemy mieć do czynienia z
róŜnymi efektami. Ratio prawidłowo ukształtowane dzięki fides zapewnia lepszy
odczyt intencji drugiej osoby, nie wprowadza dysharmonii komunikacyjnej, tworzy
fundament ku prawidłowym przebiegom interakcji z innymi osobami. Ekspresja
emocji i ich doświadczenie (czyli uczucie) pozostają w pełnej harmonii. Harmonia
wprowadza równieŜ harmonię w relacjach interpersonalnych.
Schemat nr 4. Relacja „ratio – fides” jako źródło harmonii ekspresji i uczucia
Ku innym
Uczucie
Ekspresja
Jeśli rozbieŜność, sięgamy do źródeł motywacji
Atrybuty osobowe
– motywy ja
Ich spełnienie lub nie,
tworzy podstawy fides
Spełnienie – ratio
otwarte bez
zniekształceń,
warunkowane
dyspozycjami
osobistymi
Niespełnienie –
koncentracja na obronie
własnej integralności, na
procesach adaptacji. Ratio
zniekształcane przez stany
emocjonalne
Harmonia ekspresji
i uczucia –
autentyczność osoby
Dysharmonia
ekspresji i uczucia
11
Bibliografia
Frager, R., Fadiman, J. (1998). Personality and personal growth. New York: Longman.
Gasiul, H. (1992). Niektóre uwarunkowania i właściwości wiedzy potocznej na temat
zachowań człowieka. W: A. Januszewski, P.Oleś, T.Witkowski (red.). Wykłady z
psychologii w KUL, t. 6, s. 11 –31.
Gasiul, H. (2006). Psychologia osobowości. Nurty teorie koncepcje. Warszawa: Difin.
Gasiul, H. (2007). Teorie emocji i motywacji. Warszawa: UKSW.
Hormuth, S.E. (1990). The ecology of the self. Relocation and self- concept change.
Cambridge: Cambridge University Press.
Jan Paweł II (1998). Encyklika Fides et Ratio. O relacjach między wiarą a rozumem.
Poznań: Pallotinum.
Lachowicz- Tabaczek, K. (2004). Potoczne koncepcje świata i natury ludzkiej. Gdańsk:
GWP.
MacDonald, K.B. (ed.) (1988). Sociobiological perspectives on human development. New
York: Springer – Verlag.
Rogers, C.R. (1967). Some observations on the organization of personality. W: R.S.
Lazarus, E.M. Opton (eds.) Personality. Selected readings, Harmondsworth:
Penguin Books Ltd., pp.103- 122.
Rogers, C.R. (2002). Sposób bycia. Poznań: DW REBIS.
Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: The Free Press.
Wicklund, R.A., Gollwitzer, P.M. (1982). Symbolic self- completion. Hillsdale, New
Jersey: Erlbaum.
Zaborowski, Z. (1998). Świadomość i samoświadomość człowieka. Warszawa: ENETEIA.
12
Download