Bez tytu³u-1 - Bank wiedzy i pomysłów
advertisement
Europejski Ruch Młodzieży przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Przejawom Antysemityzmu i Nietolerancji Każdy inny, wszyscy równi… Warszawa 2003 1 Tytuł oryginalny: „All different, all equal – education pack” Copyright © Rada Europy na publikacje w angielskim i francuskim Tłumaczenie na język polski jest publikowane za zgodą Rady Europy na własną odpowiedzialność tłumacza Tłumaczenie wstępne: Załęczański Klan Lingwistów przy CSI w Załęczu Wielkim Tłumaczenie ostateczne: Anita Regucka-Kwaśnik ISBN 83-89037-21-1 Wydawca: Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty” ul. Marii Konopnickiej 6 00-491 Warszawa [email protected], www.hbw.pl Broszura powstała dzięki wsparciu finansowemu UNHCR ze środków pozyskanych od UNDP. 2 Szanowni Państwo Druhny i Druhowie Z przyjemnością przekazujemy do Waszych rąk książkę Każdy inny, wszyscy równi... Jest to pakiet edukacyjny przygotowany przez Radę Europy, który stanowi jeden z elementów programu międzykulturowej edukacji młodzieży i dorosłych. Pakiet edukacyjny Każdy inny, wszyscy równi... jest także elementem wspomagającym program wychowawczy Związku Harcerstwa Polskiego „Barwy przyszłości”. Jednym z jego celów jest wychowanie młodych ludzi w otwartości i tolerancji. Wykorzystując zawarte w nim materiały, macie znakomitą szansę kształtowania w kierowanych lub kształconych przez Was zespołach postaw otwartości i zrozumienia dla drugiego człowieka. Polska wersja książki ukazuje się w doskonałym momencie, gdy kontakty Polaków z ludźmi innych kultur są coraz częstsze. Coraz częściej młodzi Polacy studiują czy podróżują za granicą, a cudzoziemcy odwiedzają nasz kraj. Coraz większa liczba obcokrajowców mieszka też w Polsce. Wśród nich liczną grupą są uchodźcy. We współczesnym świecie, kiedy prawie każdy doświadcza kontaktu z innymi kulturami, wzajemna tolerancja staje się konieczna. Otwartość na drugiego człowieka pozwala dostrzec w różnorodności bogactwo, a jednocześnie pomaga lepiej zrozumieć własną tożsamość. Uczenie otwartości i zrozumienia dla innych często wymaga wysiłku, przełamania stereotypów, pokonania strachu przed nieznanym – to trudne zadanie i wymaga wielu działań i współpracy wielu „aktorów”. Liczymy, że wydawnictwo Każdy inny, wszyscy równi... będzie pomocne w realizacji tego zdania. Bardzo dziękujemy Programowi ONZ ds. Rozwoju za finansowe wsparcie, bez którego wydanie tej książki nie byłoby możliwe. 3 Przedstawiciel Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców Naczelnik Związku Harcerstwa Polskiego Jaime R uiz de Santiago Ruiz hm. W iesław Maślanka Wiesław 4 Wprowadzenie Ł atwo powiedzieć: „nie mam żadnych uprzedzeń”, „nie jestem rasistą, więc to mnie nie dotyczy dotyczy”” albo „to nie ja zapraszałem tych uchodźców ”. TTrudniej rudniej już powiedzieć: „nie jestem winny temu, co się stało, ale chciałbym wziąć na siebie odpowiedzialność za to, aby to się już więcej nie powtórzyło”. Kampania „Każdy inny, wszyscy równi…” Współczesne społeczeństwa europejskie cierpią z powodu nasilania się wrogości związanej z rasizmem i nietolerancją wobec różnych mniejszości. Wielu ludzi w Europie próbuje temu przeciwdziałać, sięgając po możliwości, jakie daje monitorowanie organów władzy, współdziałanie w organizacjach pozarządowych oraz tworzenie inicjatyw lokalnych. Europejski Ruch Młodzieży (Każdy inny, wszyscy równi…) przeciw Rasizmowi, Ksenofobii, Przejawom Antysemityzmu i Nietolerancji ma na celu połączenie sił dla przeciwdziałania wszelkim formom nierównego traktowania ludzi. Rosnący problem rasizmu i nietolerancji stał się tematem numer jeden podczas spotkania przywódców 32 państw członkowskich Rady Europy w Wiedniu w 1993 roku. Podjęto decyzję o opracowaniu planu współpracy krajów członkowskich, szczególnie w sferze ustawodawstwa i wychowania zwalczających rasizm, ksenofobię, antysemityzm i nietolerancję. Plan ten też przewidywał europejską kampanię młodzieżową. Kampania ta jest w pełni popierana przez dwie europejskie trybuny pozarządowych organizacji młodzieżowych, CENYC i ECB. Ponieważ problematyka ta ma zasięg światowy, rok 1995 został ogłoszony przez UNESCO Międzynarodowym Rokiem Tolerancji. Zamierzeniem prezentowanej kampanii jest mobilizacja wszystkich grup społecznych do wspólnego działania na rzecz tolerancji i równowagi, poszanowania godności i praw człowieka, gwarantowania demokracji. Kampania ma rozpocząć proces trwający przez lata. Cele te nie mogą być nigdy w pełni osiągnięte. Należy jednak stwarzać warunki do poprawiania sytuacji, angażując przy tym możliwie największą liczbę osób. Pakiet edukacyjny 5 Młodzi ludzie nie mogą zdać sobie sprawy ze swej pozycji, zdobywać wiedzy i doskonalić swoich umiejętności, jeśli nie zrozumieją sytuacji międzynarodowej i narodowej, kształtującej ich świat. Wychowanie międzykulturowe może zmieniać ten stan rzeczy. Dążyliśmy do stworzenia praktycznych i teoretycznych materiałów, które będą mogły być wykorzystane przez wychowawców i trenerów pracujących z młodzieżą. Korzystaliśmy z doświadczeń proasizmowi i K senofobii „„ALIEN ALIEN 93” gramu R uchu Młodzieży przeciw R Rasizmowi Ksenofobii 93”, opublikowanego w 1993 r. Pakiet nie jest zbiorem akademickich tez – staraliśmy się, aby był on jak najbardziej przystępny. Doświadczeni praktycy znajdą tu być może nowe idee, ale swoje opracowanie kierujemy głównie do tych, którzy dopiero zaczynają pracować z młodzieżą w tym zakresie. Mimo że mówimy o młodzieży, materiały te i proponowane działania mogą być dostosowywane także dla innych grup wiekowych podlegających edukacji nieformalnej. Część A jest ogólnym przeglądem bieżącej sytuacji w Europie i wskazaniem potrzeby edukacji międzykulturowej. Zaprezentowane zostały historyczne, polityczne i gospodarcze czynniki, które ukształtowały nasze społeczeństwa. Po zdefiniowaniu głównych pojęć przedstawiono podstawy wychowania międzykulturowego. Stawiane w tekście pytania mają ożywić omawiane kwestie i zasugerować tematy dyskusji z młodzieżą. Część A dostarcza informacji potrzebnych osobom prowadzącym do prawidłowej realizacji zadań edukacyjnych, przedstawionych w części B. Część B jest prezentacją konkretnych metod i ćwiczeń, które można wykorzystać w procesie wychowania międzykulturowego. Po przedstawieniu metodyki przedstawiono wiele ćwiczeń, opartych na pracy w grupie i aktywnemu uczestnictwie poszczególnych osób. Dzięki gromadzeniu doświadczeń przy realizacji proponowanych w części B zajęć młodzież zostaje zachęcona do działania. Przy tworzeniu tego pakietu zwracaliśmy szczególną uwagę na to, żeby był pomocny przy planowaniu różnych zajęć edukacyjnych. Tę część możesz zacząć czytać od każdego miejsca, które cię zainteresuje. Zachęcamy do krytycznego podejścia do jego zawartości i przystosowywania go do potrzeb różnych grup dzieci i młodzieży. Mamy nadzieję, że dzięki korzystaniu z tego pakietu młodzi ludzie lepiej zrozumieją zagadnienia rasizmu i nietolerancji i będą w stanie dostrzegać ich występowanie w społeczeństwie. Przez proces wychowania międzykulturowego pragniemy skłonić młodzież do docenienia różnic pomiędzy ludźmi, kulturami i poglądami na życie. To pozwala nam żyć i pracować razem w duchu współpracy, budowania społeczności ceniących pokój, gdzie godność ludzi przejawia się w ich równym traktowaniu. Powstanie pakietu edukacyjnego i zastosowane metody pracy Jaki jest sens publikowania takiego pakietu edukacyjnego? Radziliśmy się naszych partnerów w tej kampanii i ich przesłanie było jasne – zajęcia edukacyjne muszą być podstawą kampanii, jeżeli przynieść ma ona trwałe efekty. W całej Europie obserwujemy potrzebę dostępu do tego rodzaju materiałów edukacyjnych. Czynnikiem, który wyróżnia ten pakiet wśród innych, jest to, że był wymyślony i napisany przez zróżnicowaną kulturowo grupę ludzi poruszających tematykę kampanii w pracy z młodzieżą. Uważamy, że przedstawienie sposobu tworzenia pakietu pokazuje niektóre wyzwania i problemy, z którymi możesz się spotkać w swojej pracy. Koordynacja prac takiej grupy nie jest łatwa. Komunikacja przez telefon albo faks nie zawsze jest skuteczna, wspólne spotkania są kosztowne i oczywiście presja czasu nie może sprzyjać efektywności. Pierwotny skład naszej grupy, która po raz pierwszy spotkała się w Europejskim Centrum Młodzieży w Strasburgu we wrześniu 1994 r., był następujący: Pat Brander Brander, Beccles, Wielka Brytania – trener i pisarz Carderas, Madryt, Hiszpania – Equipo Claves Carmen Carderas Philippe Crosnier de Bellaistre Bellaistre, Berlin, Niemcy – trener Dhalech, Gloucester, Wlk. Bryt. – CEMYC, reprezentant Europejskiej Grupy Sterującej Kampanią Mohammed Dhalech R ui Gomes, Strasburg Strasburg, Francja – nauczyciel EYC 6 Erzsebet K ovacs Kovacs ovacs, Budapeszt, Węgry – trener Taylor aylor, Strasburg, Francja – trener i pisarz Mark T aylor Juan de Vicente Abad Abad, Madryt, Hiszpania – Colectivo AMANI Wszyscy członkowie przyczynili się do powstania koncepcji tej publikacji, jednak powody osobiste i zawodowe uniemożliwiły kilkorgu uczestniczenie w drugim spotkaniu w grudniu 1994 r. w podobnym centrum w Mollinie (Hiszpania). Naszą pracę charakteryzował twórczy konflikt, który wyrażał się między innymi w pytaniach: ● Jak połączyć nasze odmienne doświadczenia, definicje, ideologie i praktykę wychowawczą? ● Na jaką skalę ta kampania rzeczywiście pomoże zwalczać przyczyny dyskryminacji i nietolerancji? ● Jak uwzględnimy odmienne realia wszystkich europejskich krajów i kultur? ● Jak połączymy nasze różne analizy tych zjawisk? ● Dlaczego nie ma bezpośredniego tłumaczenia słowa „międzykulturowy” na przykład na węgierski? ● Czy język angielski stosowany w pakiecie powinien być brytyjskim angielskim czy międzynarodowym angielskim? ● Dlaczego nie mówisz po hiszpańsku? ● Jaką strukturę powinien mieć ten pakiet? ● Czy możliwe jest przekazanie myśli w sposób prosty na tyle, aby nie okazał się naiwny? ● I wreszcie pytanie bardzo praktyczne – jak wiele informacji potrzeba do opisu metody albo konkretnych zajęć? Udzielenie odpowiedzi na te pytania wymagało pełnego zaangażowania wszystkich członków i umiejętności wyjaśniania tych i innych kwestii w twórczy sposób. Tylko użytkownicy tego pakietu mogą stwierdzić, czy udało się nam na te pytania odpowiedzieć. Zdecydowaliśmy wykorzystać publikację Equipo Claves i Cruz Roja Juventud's „W świecie różnic… świecie różnym” jako podstawę dla części A. Większość tekstu została radykalnie przekształcona i zredagowana na nowo, aby uwzględnić rozmaite realia w całej Europie. Wspólne wymyślanie i przystosowywanie ćwiczeń do części B pomogło nam jako zespołowi znacznie lepiej zrozumieć, dokąd i w jaki sposób zmierzamy. Bardzo często osiągaliśmy zupełnie nieoczekiwane rozwiązania. Spoglądając na te wędrówki, wyciągnąć możemy wniosek, że wychowanie międzykulturowe jest procesem otwartym. Ekscytujące debaty na temat wartości, na podstawie których powinniśmy budować ten pakiet, doprowadziły nas do wniosku, że powinien on promować: ● sposoby doświadczania i poznawania różnic i dyskryminacji, ● nowe lub inne zrozumienie społeczeństwa, ● poszukiwania i zaangażowanie się w równe i godne traktowanie wszystkich członków społeczeństwa, ● wskazówki i drogi działań i zmian 7 Byliśmy wszyscy całkowicie świadomi faktu, że wychowanie międzykulturowe ma swoje ograniczenia, dla swej efektywności wymaga politycznego i gospodarczego wsparcia. Wspólny plan podjęty na spotkaniu w Wiedniu zawiera propozycje, które mają wesprzeć ten proces. Powaga tych zobowiązań może być oceniona dopiero po rozpoczęciu kampanii, a może nawet po jej zakończeniu. Terminologia – ostrzeżenie Słowa mają moc. Słowa reprezentują wartości. W zależności od kontekstu słowa mogą zmieniać znaczenie nawet w obrębie tego samego języka. Próbowaliśmy wyjaśnić konteksty i znaczenia słów, których używamy. W relacjach międzykulturowych wymaga to dyplomacji, ponieważ słowa nie mogą być właściwie zrozumiane poza ich społeczno-gospodarczym kontekstem. W zależności od twojego doświadczenia i wiedzy, możesz stwierdzić, że nigdy nie użyłbyś w danej sytuacji takich samych słów albo wyrażeń, jakich my użyliśmy. Nalegamy, żebyś odłożył na chwilę osądy i pytania, dlaczego twoim zdania niektóre słowa i zdania są złe i zamiast tego poszukał tych właściwych. Nasz pakiet edukacyjny będzie przetłumaczony na wiele języków i choć każdy tłumacz będzie chciał zapewnić wierność pierwotnemu tekstowi, efekt będzie różny. Ekscytujące – czyż nie? 8 Część A Rozdział 1 WYZWANIA, PROBLEMY I ICH GENEZA Problemy kluczowe: ● Cenienie różnic ółnoc i P ołudnie Północ Południe ● Fakt podziału gospodarczego świata na P ● Nasz zmieniający się kontynent ● Ludzie w ruchu ● Nasza reakcja na zmiany ● Potrzeba nowych reakcji na nowe sytuacje Realia naszych społeczeństw: Zróżnicowanie Jako istoty ludzkie wszyscy jesteśmy różni na wiele sposobów. Możemy być rozpoznawani według wielu rozmaitych kryteriów, jest to np. płeć, wiek, charakterystyczne cechy fizyczne, orientacje seksualne, osobowość, hobby, standard życia, wierzenia… W tym pakiecie skupiamy się na różnicach kulturowych, społecznych i etnicznych. Będziemy zwracać uwagę na kontakty między ludźmi, którzy różnią się sposobem życia, zasadami, kulturą oraz na relacje między większościami i mniejszościami w naszych społeczeństwach. Punktem wyjścia będą podstawy różnic: dostrzegania różnych światopoglądów, idei, wartości i zachowań, po czym będziemy podążać w kierunku wspólnych obszarów. Przez wzajemne oddziaływanie różnic możemy osiągnąć nowe rozwiązania i wypracować nowe zasady działania, które zostaną oparte na jednakowej godności i prawach dla wszystkich. Te kwestie mogą pojawić się wyraźniej, ilekroć myślimy o ludziach z innych społeczności albo krajów, ale powinniśmy rozmawiać o tym, co się dzieje w obrębie naszych własnych granic geograficznych. Czujemy się inni od tych, którzy urodzili się i żyją w naszym kraju, ale których kultura i sposoby życia jakoś różnią się od naszych. Wielkim wyzwaniem każdego z nas jest więc odkrywać, jak żyć z innymi i twórczo wzajemnie na siebie oddziaływać. 9 W dziejach Europy mieliśmy wiele fal migracji, więc dziś nasz kontynent jest wspólnym domem dla ludzi różnych kultur. To wnosi do naszego życia wyzwania i ekscytacje, ale oczywiście czyni go też bardziej skomplikowanym. To właśnie jest rzeczywistość, z którą wkroczyliśmy w XXI wiek – żyjemy w wielokulturowych społeczeństwach społeczeństwach. Różnice między ludźmi nie są uznawane za rzecz wartościową, częściej prowadzą do podejrzeń lub odrzucenia. Żyjemy w świecie, który niejednokrotnie wywołuje uczucie mieszane. Wygląda na to, że stajemy się sobie coraz bliżsi. Dla tych nielicznych, którzy mają dostęp do szybkich kanałów informacji lub telewizji satelitarnej, możliwy jest kontakt z drugą półkulą w ciągu kilku sekund. Ale bliżej domu odległości między nami wzrastają. Nie cieszy nas nasze wielokulturowe społeczeństwo, tak jakby mogło – zjawisko, które wzbogaca nas o tę rozmaitość, którego nie wolno nam zmarnować. Niestety obecność „innych” ludzi w kraju może prowadzić nie tylko do braku zainteresowania i obojętności, ale i do dyskryminacji i braku tolerancji. Dyskryminacja wobec mniejszości w naszych społeczeństwach przenika wszystkie aspekty życia: opiekę społeczną, możliwości zatrudnienia, stopień ochrony przez policję, budownictwo mieszkaniowe, organizacje i reprezentacje polityczne, dostęp do edukacji. Narastające zjawisko nietolerancji często prowadzi do przemocy, a w najgorszych przypadkach nawet do zbrojnych konfliktów. Według Wydziału ds. badania pokoju i konfliktów na Uniwersytecie w Uppsali (Szwecja) między 1989 a 1994 rokiem na świecie doszło co najmniej do 90 takich starć. W tym tylko 4 konflikty były pomiędzy krajami, a pozostałe 86 miało miejsce wewnątrz krajów. Były to wojny domowe o charakterze geograficznym, politycznym, etnicznym, narodowym i religijnym. Prawie każdy kraj powstawał dzięki integracji różnych kultur. W Europie tylko o Islandii można powiedzieć, że jest społeczeństwem monokulturowym, ale nawet tam coś się zaczyna zmieniać. Jeśli rozmaitość jest normą w obrębie naszych własnych społeczności, to dlaczego jesteśmy tak nietolerancyjni dla ludzi, którzy różnią się od nas i uważamy ich za innych? Oczywiście nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, a na rozważenie każdego możliwego aspektu, który powinien być wzięty pod uwagę, potrzebowalibyśmy kilku takich pakietów. Niemniej sprawy mogą się trochę wyjaśnić, jeśli spróbujemy odkryć pochodzenie tych „nowych” wielokulturowych społeczeństw, których pojawienie jest mniej nagłe, niż nam się zdaje. Pytanie Kiedy po raz pierwszy usłyszałeś wyrażenie „społeczeństwo wielokulturowe”? Co to wtedy dla ciebie znaczyło, a co znaczy teraz? Dzisiejsze społeczeństwa wielokulturowe są w znacznym stopniu konsekwencją procesów politycznych i ekonomicznych. W Europie rozwój społeczeństw wielokulturowych stał się bardziej dostrzegalny od końca II wojny światowej, w miarę jak rósł podział ideologiczny kontynentu. Wielkie ruchy ludzi miały miejsce w obrębie i wokół sfery wpływów ZSRR i świata rozdzielonego „żelazną kurtyną”. Rozwój gospodarczy północnych i centralnych państw (głównie Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Holandii) oznaczał większe zapotrzebowanie na siłę roboczą. W latach 50-tych i 60-tych występowały dwa główne typy migracji. Pierwszy dotyczy osób twierdzących, że „jesteśmy tu u was, bo wy byliście u nas”. Imigracje z kolonii i byłych kolonii składały się z ludzi powracających do ojczyzny i z osób z różnych grup etnicznych – przykładem może być Wielka Brytania – przyjazdy z Indii, Francja – 10 z Algierii, Holandia – z Indonezji. Po drugie bardziej uprzemysłowione kraje zaczęły rekrutować ludzi z południowej Europy (z Hiszpanii, Portugalii, Włoch, Grecji, byłej Jugosławii, Turcji) i innych. Ogólnie mówiąc, weszli na rynek pracy tych państw jako robotnicy fizyczni i w zasadzie zostali przyjęci przyjaźnie, gdyż byli potrzebni. Pytanie Jakie typy migracji wystąpiły do albo z kraju, w którym żyjesz, w latach 1950–70? Kryzys ekonomiczny, który rozpoczął się w 1973 r., zmienił sytuację. Najpierw niesamowity wzrost cen ropy zapoczątkował rozwój nowej technologii i form produkcji. W konsekwencji szybki wzrost bezrobocia był dostrzegany w każdym kraju uprzemysłowionym. Było to bezrobocie strukturalne i dotknęło głównie „najsłabszych” w systemie produkcyjnym, czyli tych, którzy pracowali bez kwalifikacji – szczególnie imigrantów z innych krajów. Początkowe „ciepłe” przyjęcie obróciło się w obawy, strach i podejrzenia: „Nie jesteś nam już więcej potrzebny”. Cudzoziemcy stali się „kozłami ofiarnymi” – przyczyną problemów ekonomicznych i byli obwiniani za zabieranie pracy rodzimym mieszkańcom. Wielu emigrantów z lat 50-tych i 60-tych wróciło do ojczystych krajów, które także cierpiały z powodu kryzysu. Jednym z mniej znanych efektów masowych zmian w Europie Centralnej i Wschodniej w ostatnich latach był powrót robotników i studentów do takich krajów, jak Wietnam, Mozambik czy Kuba – „nie byli już więcej potrzebni”. Od końca lat 70-tych Europa stała się ważnym celem nowej powodzi migracyjnej, składającej się głównie z ludzi z krajów na południu Morza Śródziemnego i tzw. krajów trzeciego świata. W odróżnieniu od imigracji lat 50-tych, 60-tych ta nie była inicjowana przez kraje europejskie, ale wynikła z niepewnej sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej większości państw świata. Północ–Południe. Pytanie o brak równowagi Międzynarodowy system ekonomiczny Nasz świat w historii był przedmiotem niezliczonych podziałów. Rzymianie podzielili go na Cesarstwo Rzymskie i świat barbarzyński, po wyprawach Kolumba ludzie mówili o Nowym i Starym Świecie, „żelazną kurtynę” zbudowano po II wojnie światowej dla oddzielenia Europy Zachodniej i Wschodniej, a ostatnio zaczęliśmy mówić o podziałach świata na Północ i Południe. Pytanie Jakie inne podziały przychodzą ci na myśl? To zróżnicowanie pomiędzy Północą i Południem nie odnosi się do położenia geograficznego każdego kraju w zależności od równika (Australia z ekonomicznego punktu widzenia należy do Północy), ale do bardziej złożonej sytuacji gospodarczej i politycznej. Tylko niewielka część mieszkańców planety korzysta z dobrodziejstw tego mniejszego świata, o którym wcześniej wspominaliśmy: postęp technologiczny i poziom spożycia przewyższają podstawowe potrzeby. Terminy „Północ” i „Południe” są uogólnieniem, ale jest mnóstwo różnic między krajami z obu tych grup. Niezaprzeczalne jest jednak, że prawdziwą barierą dzielącą Północ od Południa jest bieda. Chociaż występuje ona również w krajach „Północy”, to sytuacja ich biedoty jest nieporównywalna z biedą na „Południu”. 11 Pytanie Jak wyobrażasz sobie biedę? Jak wielu ludzi wokół ciebie żyje w nędzy? Statystyki prezentowane w „Equipo Claves” od 1990 r. podają, że na 159 państw członkowskich ONZ, tylko 16 uważane są za rozwinięte. Pozostałe 143 nie są takie. Charakterystyczne dla „państwa nierozwiniętego” jest, iż państwo takie traci zdolność wyznaczania kierunku własnego rozwoju – jest zależne gospodarczo i kulturowo od innych krajów. Pytanie Co to jest „rozwój”? Kto określa kryteria rozwoju? Ten stan nędzy nie jest czymś naturalnym: w wielu przypadkach omawiane państwa mają więcej bogactw naturalnych od tych rozwiniętych i w przeszłości miały kwitnącą gospodarkę. Jakie są więc przyczyny tej nierównej i niesprawiedliwej sytuacji? Ryzykując pewne uproszczenie, można powiedzieć, że zmianę sytuacji w tych krajach wstrzymuje międzynarodowy system, który politycznie i mimo wszystko ekonomicznie opanowuje nasz świat. Każdy z nas pomaga podtrzymywać brak równowagi. Po II wojnie światowej obecny międzynarodowy porządek gospodarczy był tworzony przez niewielką liczbę państw „północnych”. Te kraje ustalały zasady i stworzyły struktury odzwierciedlające ich potrzeby (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, związki zawodowe…) i używały zasobów, które do nich nie należały. Jednym słowem – stworzyli system, w którym rozwojowi mniejszości towarzyszyło ubóstwo większości. Pomiędzy latami 1950 a 1990 realny dochód na osobę potroił się w krajach bogatych, ale niewiele wzrósł w tych biedniejszych. Pewne subtelne formy zależności stały się normą – ich głównym wyrazem może być idea kredytów zagranicznych nych, udzielanych przez najbardziej rozwinięte kraje. Kraje „Południa” wpadają w pułapkę systemu eksploatowania i sprzedawania własnych bogactw jako zapłaty za maszyny i technologię sprowadzaną z „Północy”. Pytanie Czy trudno jest krajowi takiemu jak F ilipiny angażować się we własny rozwój, jeżeli musi Filipiny przeznaczać 47% całkowitego krajowego budżetu tylko na spłatę długu narodowego? Jak myślisz, kto odpowiada za taką sytuację? Jaki efekt mógłby mieć taki dług w kraju, gdzie żyjesz? Nierówność systemów gospodarczych, wojny domowe (Rwanda, Salwador), kataklizmy i katastrofy ekologiczne (pustynnienie, trzęsienia ziemi), głód i silny przyrost populacji (szczególnie w Afryce) – wszystko to razem tworzy dramatyczną sytuację. Coraz większa liczba ludzi jest zmuszana do podejmowania bolesnej, a nawet traumatycznej decyzji – opuszczają swoje domy, emigrują lub szukają azylu. Robią to, żeby przeżyć, chociaż są świadomi trudności związanych z życiem zagranicą. Pytanie Jaka jest różnica między imigrantem, uchodźcą a osobą przesiedloną? W grudniu 1994 r. ONZ-owski Wysoki Komisarz ds. Uchodźców (UNHCR) wziął odpowiedzialność za 23 miliony uchodźców (w 1974 r. było ich 2,4 miliona), do których trzeba dodać 25 mln przesiedleńców. Czy możesz sobie wyobrazić, co te liczby znaczą naprawdę w kategorii ludzkiej tragedii? Na „Północy” nasza uwaga była coraz bardziej odwrócona od „Południa” – szczególnie w Europie byliśmy skupieni wyłącznie na sobie. 12 Wschód–Zachód: Nowe poszukiwania równowagi Zmieniające się oblicza Europy Czym jest Europa? Kiedy się zaczęła? Kiedy się skończyła? Ile mamy krajów w Europie? Kto może uważać się za Europejczyka? Czy jest jakaś kultura europejska? Kto się tym przejmuje? Możliwość odpowiedzi na takie pytania jest coraz bardziej skomplikowana od końca 1988 r. Rozpad ZSRR, ponad trzy lata wojny w byłej Jugosławii, zjednoczenie Niemiec, niezależność republik Czech i Słowacji – konsekwencje tych przemian są olbrzymie. Pytanie Co, twoim zdaniem, należy do najważniejszych zmian w twoim kraju od 1989 rr.? .? Mimo że ze Strasburga jest bliżej do Pragi niż do Paryża, wiele czasu zajmie nam zmniejszenie odległości w naszym sposobie myślenia. Tak ogromne zmiany wywołują wiele emocji: nadzieja na „Powszechny Dom Europejski” z otwartymi granicami, obawa przed masowymi falami migracji, nadzieja dla nowych narodów, strach przed kolejnymi konfliktami. Relacje między państwami a narodami, które wydawały się być już ustalone, są obecnie renegocjowane. (Nawet to stwierdzenie może być odniesione tylko do części państw, jeżeli spojrzysz na przykład na historię Cypru czy Irlandii Północnej po 1960 r.). To, jak widzimy siebie nawzajem, jest coraz bardziej złożone przez różne kolejne elementy rodzącej się Europy. Różne Europy Nie jest tajemnicą, że władze dążące do integracji europejskiej napotykają na duże trudności. Rośnie przekonanie, że państwa są złożone z ludzi różnego pochodzenia i wyznających różne wartości. Nie są tylko podmiotami gospodarczymi, które należy łączyć dla podwyższenia skali wzrostu gospodarczego. Na przykład rozszerzanie Unii Europejskiej dowiodło, że nie jest to proces tak prosty, jak na początku oczekiwano. Pytanie ustria i F inlandia głosowały za przyjęciem do UE. Jak sądzisz, dlaczego więkSzwecja, Austria Finlandia zwecja, A szość głosujących w Norwegii była przeciw wejściu tego państwa do Unii? Liczba członków Rady Europy powiększyła się z 23 do 34 państw między 1989 i 1995 rokiem. Rada wciąż nie jest największym forum współpracy między krajami europejskimi. Pierwszeństwo należy do Organizacji do spraw Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OSCE), do której należy ponad 50 członków z USA i Kanadą. Takie instytucje odgrywają różnorodne role, ale mają coś wspólnego – poszukują „europejskich” rozwiązań wyzwań, z którymi wkroczyliśmy w XXI wiek. Nie tylko rządy i przemysł intensyfikują jakość i kształt współpracy państw w Europie. Wiele czynią związki zawodowe, kontakty organizacji młodzieżowych oraz współpraca kulturalna – Europa zyskuje ludzką twarz. Pytanie 13 Jakie znasz inne formy współpracy europejskiej? Jakie są odnoszone sukcesy i jakie występują problemy? Dosyć interesujące jest, że nie każdy mieszkaniec Europy czuje się Europejczykiem. O tożsamości będziemy mówić później, ale tutaj wypadałoby zapytać: czy jest możliwe posiadanie tożsamości europejskiej? Ścisła współ- praca części państw europejskich prowadzi do wyłączenia innych. Gdy granice zanikają pomiędzy niektórymi krajami europejskimi, bariery rosną dla pozostałych. Widać to było wyraźnie po podpisaniu układu w Schengen – międzyrządowej umowy, która likwiduje kontrolę granic pomiędzy zainteresowanymi krajami. Państwa te ujednolicają politykę wizową, koordynują zapobieganie przestępczości, prowadzą wspólne akcje poszukiwawcze oraz wymieniają informacje o poszukujących azylu. W momencie tworzenia pakietu układ został ratyfikowany przez parlamenty Niemiec, Luksemburga, Belgii, Francji, Holandii i Hiszpanii (Włochy, Grecja, Portugalia i Austria przygotowywały się wówczas do przyłączenia). W dniu, w którym układ wszedł w życie, na początku roku 1995, na granicy niemiecko-polskiej tworzyły się 24-godzinne kolejki. Pytanie W miarę jak zewnętrzne granice zjednoczonej Europy są wzmacniane, można wniosko wniosko-wać, że budowana jest forteca „Europa”. Czy zgadzasz się z taką opinią? Znając część informacji o rozwoju naszego kontynentu i jego powiązań z innymi częściami świata, nadszedł czas, aby bliżej przyjrzeć się temu, co się dzieje na ziemi. Mniejszości w Europie Uwaga! Mniejszość w jednym miejscu może z łatwością okazać się większością w innym. Pytanie Kiedy mniejszość nie jest mniejszością? Gdy jest znaczącą elitą! Czy zgadzasz się z taką odpowiedzią? Mniejszości lokalne Prawie w każdym kraju są „tradycyjne” mniejszości: grupy etniczne, które przez wieki były tam obecne – przedstawiciele tych mniejszości mają odmienne charaktery, zwyczaje, nawyki i różnią się od większości sposobem życia. Można tu przytoczyć mnóstwo przykładów, my przedstawiamy tylko kilka, ale ty możesz znaleźć znacznie więcej. Historia europejska jest wypełniona ruchami ekspansywnymi, związkami handlowymi, podbojami religijnymi i militarnymi. Wszystkie wywołały ruchy ludzi i przenikanie kultur… XI-wieczni rycerze normandzcy zdołali podbić daleką Anglię, Hiszpanię i Sycylię. Siły Imperium Otomańskiego sięgnęły bram Wiednia w 1529 i w 1683 r. Litwa była najsilniejszym państwem w XVI-wiecznej Europie. (Musimy być ostrożni w wyrażaniu takich opinii, bo na przykład twoim zdaniem najpotężniejszym państwem Europy może być uznana Polska, nie Litwa – ta istotna różnica w analizie jest nawet dzisiaj przedmiotem dyskusji). Richard Hill wskazuje, że miasto Ilok we wschodniej Chorwacji dostarcza przykładu zmian: w 1992 r. populacja składała się z 3000 Serbów, zaś rok wcześniej liczyła 3000 Chorwatów, 500 Serbów i 1900 słowackich potomków XIX-wiecznych imigrantów. 70 lat temu ok. 1930 r. wielu mieszkańców to byli Niemcy i Żydzi. W czasach Imperium Otomańskiego Ilok było osiedlem muzułmańskim. Przedtem było miastem katolickim. Pytanie Czy jakieś miasto w twojej okolicy ma podobną historię? W Hiszpanii tymi mniejszościami są przede wszystkim cygańskie grupy Roma i Sinti, które także są mniejszością etniczną w wielu innych krajach, a także muzułmańskie, żydowskie i hinduskie wspólnoty mieszkające w Ceuta 14 i Melilla. W Szwecji mamy pokaźną mniejszość Finów. Szacuje się, że w Turcji 17% populacji to Kurdowie. Około 9% społeczeństwa Rumunii to Węgrzy. Aż do lat 80-tych wyglądało na to, że Jugosławia jest jednym z najbardziej pozytywnych przykładów ludzi różnych narodowości żyjących razem w atmosferze pokoju. Obecnie trudno powiedzieć, jak bardzo ten obraz był fałszywy lub jakich rozmiarów prawdziwe nierówności były ukryte przed naszym wzrokiem. Jasna jest tylko złożoność relacji między Słoweńcami, Bośniakami, Chorwatami, Muzułmanami, Serbami, Czarnogórcami, Macedończykami, Rumunami, Bułgarami, Węgrami, Albańczykami, Grekami i Cyganami – aby nazwać tylko tych uwzględnionych w spisie z 1991 r. Pytanie Jak wielu ludzi potrzeba, aby nazwać ich mniejszością? Będąc w mniejszości w obrębie federacji byłej Jugosławii, Słoweńcy są obecnie większością w Słowenii stanowiąc 87,6% populacji. Deklaracja niepodległości i podział terytorium w wyniku konfliktów zbrojnych odegrał ogromną rolę w „tworzeniu” mniejszości. Po rozpadzie Związku Radzieckiego 25 mln Rosjan żyło poza terytorium Federacji Rosyjskiej (szczególnie w Estonii, na Litwie, Łotwie, Ukrainie), tworząc znaczące mniejszości w nowych niepodległych krajach. W 1920 traktat w Trianon zmniejszył o dwie trzecie węgierskie terytorium i odciął jedną trzecią jego populacji. Wielu z tych ludzi pozostało w swoich miastach i wioskach. W efekcie ich potomków można znaleźć w Republice Słowacji, w Rumunii i byłej Jugosławii. Decyzja, aby uznać lub definiować grupę ludzi jako mniejszość, jest podstawowym wyzwaniem i niebezpieczeństwem. Jest niebezpieczna, ponieważ może prowadzić do wzmożonej dyskryminacji i segregacji ludzi. Z drugiej strony może jednak prowadzić do powiększenia praw i odpowiedzialności takiej grupy. Nie ma kraju w Europie, w którego granicach żyją ludzie mówiący tylko jednym językiem, ale są takie, które wybrały jeden język jako urzędowy. Język odgrywa ogromną rolę w kulturze narodów, szczególnie w ostatnich kilku dekadach. Reprezentanci mniejszości posiadających własny język domagają się oficjalnego uznania, nauki w szkołach we własnym języku oraz posiadania mediów (prasy, radia, programów TV). Pytanie Jakie inne rodzaje praw mogłyby/powinny posiadać takie mniejszości? Rada Europy od 1949 r. – pierwszego roku jej egzystowania – wielokrotnie analizowała sytuację mniejszości narodowych w krajach członkowskich. Chociaż możemy rozumieć, że określenie „mniejszość narodowa” odnosi się do ludzi, którzy byli zmuszeni do uchodźstwa do innego kraju albo którzy musieli przywyknąć do życia w innym kraju ze względu na zmianę granic, kontrole te dowiodły niemożności uzyskania jednolitej definicji tego terminu. Deklaracja Szczytu Wiedeńskiego w 1993 r. (patrz Załącznik nr 1) daje nowy bodziec do chronienia takich mniejszości. W rezultacie państwa członkowskie zdecydowały się w Ramowej Konwencji ds. Ochrony Mniejszości Narodowych, przyjętej w listopadzie 1994 r., użyć bardzo pragmatycznej formuły. Konwencja nie zawiera definicji „mniejszości narodowej”, przyznając, że każda sprawa ma być rozpatrywana na podstawie konkretnych okoliczności i warunków w danym państwie. Te państwa, które podpisały i ratyfikowały konwencję, zobowiązują się prawnie umożliwić mniejszościom narodowym zachowanie istotnych elementów ich tożsamości, w szczególności religii, języka, tradycji i dziedzictwa kulturowego. Artykuł 3.1 przyznaje każdemu prawo do wyboru swej narodowości, w tym narodowości mniejszościowej. Pytanie 15 Czy kraj, w którym mieszkasz, podpisał i ratyfikował tę konwencję? Migranci, imigranci, uchodźcy Terminologia jest skomplikowana także i w tym zakresie. Akceptowane i praktykowane w wielu krajach europejskich jest mówienie o migrantach jako o ludziach, którzy mają swoje korzenie na terenie innego kraju. Istnieje nawet Forum Migrantów, stworzone przy Komisji Wspólnot Europejskich. Dla młodych Brytyjczyków z Jamajki, mieszkających w Manchesterze, a których rodzice także urodzili się w Anglii, czymś zaskakującym staje się fakt, że takie Forum może dotyczyć także ich. Niektórzy mówią o „imigrantach”, inni o „robotnikach-gościach”, zaś niektóre raporty Rady Europy mówią o „zapasowej populacji cudzoziemców”. Chociaż niektórym siłom pasowałoby, gdyby migranci wrócili to krajów przodków, coraz bardziej jest widoczne, że większość z nich zamierza pozostać tam, gdzie są. I wielu z nich jest obywatelami krajów, w których żyją. Pytanie Czy dziecko pary cudzoziemców cudzoziemców,, urodzone w twoim kraju, także jest „obcokrajowcem”? Problemy definicji i różnych metod tworzenia statystyk oznacza często, że nie istnieją dane, które mogą być porównane pomiędzy krajami. Z definicji „nielegalnych imigrantów” niewiarygodnie trudno jest ich policzyć, ale, szczególnie dla pozbawionych skrupułów polityków, niewiarygodnie łatwo jest ich oszacować. (To jest trochę jak koncepcja milczącej większości – skoro jest milcząca, każdy może twierdzić, że przemawia w jej imieniu). Ludzie nie są „nielegalni”, to system prawny tak ich określa. Jeżeli dodasz do tych rozważań fakt, że każdy kraj ma inne zasady związane z otrzymaniem obywatelstwa, wydaje się oczywiste, że należy przeglądać statystyki z ogromną ostrożnością. Tak, nawet tych kilka, które wykorzystujemy w tej książce. Pytanie Gdzie możesz znaleźć takie informacje? Kto je opracowuje? Kto z nich korzysta? Wcześniej powoływaliśmy się na różne wzory migracji w obrębie Europy. Do początku lat dziewięćdziesiątych główną przyczyną imigracji był powrót rodzin robotników, którzy osiedlili się poza własnym państwem w latach 60. i 70. Włochy, Portugalia i Hiszpania stały się ostatnio krajami imigracji, będąc wcześniej krajami, z których emigrowano. Francja, Włochy i Hiszpania są głównymi celami podróży dla imigrantów z Afryki Północnej. W większości krajów populacje cudzoziemców są zdominowane przez niewielką liczbę grup narodowych: w 1990 r. dla przykładu, 39% cudzoziemców we Francji było obywatelami Algierii, Maroka albo Tunezji; w Szwajcarii 32% obcokrajowców to Włosi, a w Holandii 29% to Turcy. Na konferencji Rady Europy ds. migrantów w 1991 r. przewidywano, że w ciągu trzech lat z byłych krajów ZSRR ok. 20 mln ludzi wyemigruje na zachód. To prognoza się nie sprawdziła, ale takie dzikie przewidywania pomogły stworzyć publiczne poparcie dla rosnących ścisłych kontroli imigracyjnych w Europie Zachodniej. Pytanie Jaka jest różnica między uchodźcą a szukającym azylu? W ostatnim dziesięcioleciu obserwujemy na świecie masowy wzrost liczby uchodźców i poszukujących azylu. Wzrost taki miał na przykład miejsce w Europie w latach 1983–1992 – o 980% z 70 000 do 685 700. Pochodzili oni z całego świata, w większości z Europy Wschodniej i Turcji. Liczba uchodźców i szukających azylu w Europie stanowi w przybliżeniu 5% ogólnej liczby uchodźców na świecie. Przerażający konflikt, jaki miał miejsce na terenie Chorwacji i Bośni-Hercegowiny spowodował olbrzymi wzrost ruchów migracyjnych w Europie. W statystyce UNHCR (Wysokiego Narodów Zjednoczonych Komisarza ds. Uchodźców) w kwietniu 1994 r. stwierdzono, iż do poniższych krajów dotarły z Bałkanów następujące grupy osób szukających azylu: 16 ● Niemcy: 309 449 ● Szwecja: 76 189 ● Austria: 55 000 ● Holandia: 42 253 ● Turcja: 33 817 ● Francja: 15 918 ● W ielka Brytania: 8027 Ale nie zapominaj, że wciąż pozostawało ok. 3 mln uchodźców lub przesiedleńców w obrębie byłej Jugosławii. Pytanie Konwencja Genewska ONZ z 1951 rr.. określa, jak należy postępować w stosunku do osób poszukujących azylu. Jak kraj, w którym mieszkasz, wprowadza w życie postanowienia tej konwencji? Formalne „witajcie” dla tych, którzy przybywają z zewnątrz W zależności od miejsca, gdzie żyjesz, twojej narodowości i twojej sytuacji materialnej, będzie ci łatwiej albo trudniej przeprowadzić się i pracować w kraju europejskim. Jeżeli masz przynajmniej 100 000 dolarów w banku, w większości krajów możesz doświadczyć tylko paru problemów w otrzymaniu wizy lub w pozwoleniu na pobyt. Wiele krajów przestało wydawać wizy obywatelom innych narodowości, pozostających już w obrębie ich granic. Weźmy na przykład kogoś, kto odwiedza swoją rodzinę mając wizę turystyczną i chciałby zostać na dłużej. Ta osoba musi najpierw opuścić dany kraj i dopiero wtedy poprosić o nową wizę, ponosząc wszystkie koszty i przeżywając stres separacji. Precyzyjne przepisy opracowano w stosunku do firm przewozowych, by było wiadome, że przewożą tylko pasażerów z prawem wjazdu do danego kraju. Firma, która nie przestrzega tych przepisów, jest zobowiązana do zapłacenia grzywny i musi pokryć koszty repatriacji pasażerów, na przykład bez wiz. Pytanie Jaka jest różnica między wizą i American Express? Mimo że pracujesz dla dużej firmy międzynarodowej, możesz mieć ogromne problemy z uzyskaniem pozwolenia na to, żeby żyć i pracować w jakimkolwiek z krajów Europejskiej Strefy Ekonomicznej (EEA). Ale obywatele tych krajów mogą przeprowadzać się w miarę swobodnie z jednego państwa do drugiego. Chociaż regulacje różnią się niuansami, podstawowe wyzwania pozostają podobne. Jeżeli chcesz legalnie zostać w jednym z tych krajów, będziesz musiał podporządkować się poniższym wymaganiom: ● Pozwolenie na pobyt będzie zagwarantowane, jeżeli już uzyskałeś pozwolenie na pracę. ● Umowa o zatrudnienie w określonym przedsiębiorstwie. Bez tego nie możesz otrzymać pozwolenia na pracę. ● Pozwolenie na pracę będziesz mógł otrzymać na pewno tylko wtedy, gdy twój pracodawca udowodni, że nikt z rodzimych mieszkańców nie jest w stanie wykonać zleconej pracy. 17 ● Oficjalne procedury i opóźnienia w otrzymaniu pozwolenia na pracę zniechęcają wielu pracodawców nawet do rozpoczęcia rekrutacji pracowników spośród obywateli krajów trzecich. ● Jeśli w międzyczasie podejmiesz pracę, zanim otrzymasz oficjalne pozwolenie, ryzykujesz natychmiastową ekstradycją z kraju. ● Niektóre przestępstwa mogą być popełnione tylko przez obcokrajowców. Regulacje prawne zmieniają się i w twoim interesie jest udowodnienie, że dostosowujesz się do nich. Pytanie Jak wielu ludzi przyjeżdża do twojego kraju, aby zamieszkać w nim i pracować? Wyjątki od reguły także istnieją. W Europie Środkowej i Wschodniej, a szczególnie w Niemczech, stałe osiedlenia w ostatnich latach były kojarzone ze specyficznymi grupami etnicznymi, „powracającymi” do własnych krajów, w których mieli automatycznie przyznane prawo do zamieszkania. Są to między innymi niemieccy wypędzeni, ingryjscy Finowie, bułgarscy Turcy, pontyjcy Grecy i rumuńscy Węgrzy. I co my na to wszystko? Rozważaliśmy kilka aspektów, pisaliśmy nieco o historii, wskazaliśmy siły, które działają w naszych społeczeństwach. W jednym i tym samym czasie byliśmy zbliżani do siebie i byliśmy odpychani. Twarz i twarze Europy zmieniały się dramatycznie w czasie ostatnich lat i w dzisiejszych wielokulturowych społeczeństwach spotykamy się z większymi stresami i napięciami niż wcześniej. Model do zaadaptowania Na sympozjum w 1993 r., gdzie przygotowywaliśmy kampanię „Każdy inny, wszyscy równi”, przedstawiliśmy wyniki badań, ukazujące w nowym świetle stawiane przed nami zadania. Badania, prowadzone w Belgii, sugerują możliwy podział populacji na cztery główne grupy: A. Ludzi, którzy już są świadomi, czym jest rasizm i mniej lub bardziej aktywnie angażujących się w antyrasistowskie działania (około 10%). B. Tych, którzy są tolerancyjni, ale nie są (jeszcze) zaangażowani w działalność antyrasistowską (około 40%). populacja 18 C. Tych, którzy mają przekonania rasistowskie, ale nie występują ze swoimi poglądami na zewnątrz (około 40%). D. Rasiści, którzy otwarcie pokazują swoje stanowisko (około 10%). To, co może być reprezentatywne dla Belgii, niekoniecznie da się zastosować w całej Europie, ale działacze antyrasistowscy z innych krajów, którzy widzieli te wyniki, zgadzają się, że generalne proporcje są podobne w ich krajach. Sugerują, że większość młodych ludzi jest reprezentowana w grupach A i D. Pytanie Czy myślisz, że ten model pasuje do twojego kraju? Nawet jeśli proporcje nie są takie same, możesz wykorzystać je jako model do analizy sytuacji w kraju, gdzie żyjesz. Może to być także użyteczne podczas podejmowania decyzji związanych ze strategiami wyboru grup docelowych kampanii lub opracowywania materiałów edukacyjnych. Czy próbujemy wzmocnić aktywną tolerancję pomiędzy ludźmi z grupy B? Czy próbujemy pokazać otwartą opozycję wobec tych z grupy D? Czy będziemy pracować z tymi z grupy A? epublica” z 19 maja 1995 r. relacjonuje badania uprzedzeń w grupie 2500 młodych ludzi we Inny przykład. „L „Laa R Republica” Włoszech. Analiza była prowadzony przez Instytutu Badań Socjologicznych w Mediolanie. W efekcie podzielono młodzież na cztery poniższe grupy: 1. „Ksenofobi” – grupę osób, które obawiają się lub są przeciwni cudzoziemcom – 12,3 %, 2. „Niestabilni” – niestali – 31,6 %, 3. „Neutralni” – 35,2 %, 4. „Antyksenofobi” – nastawionych antyksenofobicznie – 20,9 %. Te cztery grupy są być może porównywalne z tymi ocenianymi przez badaczy z Belgii, ale ważne jest, aby dostrzec, że terminologia jest zupełnie inna. Rasizm, antysemityzm, ksenofobia i nietolerancja przybierają bardzo różne formy w Europie. I bardzo możliwe, że dla twojej sytuacji powinieneś poszukać innych opisów, analiz dla innych grup. Spójrzymy na wyzwania związane z definiowaniem tych terminów w następnym rozdziale. Jeżeli… to… Aby podsumować ten rozdział, potrzebujemy nowych opinii na temat nowych sytuacji, w których się znajdziemy. 19 JEŻELI społeczeństwa wielokulturowe są rzeczywistością i będą istniały także w przyszłości… JEŻELI następuje eksploatacja jednych społeczeństw, by utrzymać inne uprzywilejowane społeczeństwa… JEŻELI na naszym świecie, który staje się wciąż mniejszy i bardziej współzależny, bardzo niewiele problemów pozostaje w obrębie obecnych granic i może dotknąć nas wcześniej czy później… JEŻELI są państwa świadome, iż niemożliwe jest pozostawanie w izolacji… JEŻELI wierzymy w równość praw obywatelskich dla wszystkich… TO nasze działania powinny także wyrażać nasze przekonanie co do koniecznych zmian. TO nasze postawy nie mogą budować instytucjonalnych albo osobistych murów mających na celu „zatrzymanie innych w ich miejscu”. TO nasze poglądy nie mogą być narzucane innym. TO powinniśmy zacząć porozumiewać się ze sobą na równym poziomie – czy to pomiędzy różnymi społecznościami i kulturami, czy między większościami i mniejszościami w ramach jednego społeczeństwa. TO dyskryminacja w międzynarodowym systemie ekonomicznym musi być zwalczona, bo w przeciwnym przypadku marginalizacja oraz bieda będą trwać w skali globalnej. TO potrzebujemy pracować nad zrozumieniem i zmianą uprzedzeń i stereotypów. Jak najszybciej musimy ustalić drogę zmiany naszych społeczeństw wielokulturowych w międzykulturowe. 20 Rozdział 2 ZROZUMIEĆ RÓŻNICE I DYSKRYMINACJĘ Problemy kluczowe: ● K ultura ● Ja, my my,, oni ● Nasze ograniczenia ● Obrazy ● Od dyskryminacji do rasizmu ● Możliwe pytania i odpowiedzi Definiowanie, ilustrowanie, wyjaśnianie – próbujemy dokonać tu tego wszystkiego. Co myślisz, kiedy będziesz czytać ten rozdział? Jeżeli się z czymś nie zgadzasz albo dostrzegasz duże luki w naszych argumentach, zanotuj swoje uwagi i zasugeruj nam konkretne zmiany. Od społeczeństw wielokulturowych do międzykulturowych Na pierwszy rzut oka termin „społeczeństwo wielokulturowe” i „międzykulturowe” wygląda podobnie, ale oba pojęcia nie są synonimami. Czym więc się różnią? Poniżej przedstawiamy kilka podstawowych koncepcji, do których możesz dodać coś od siebie. SPOŁECZEŃSTW A WIEL OK UL TUROWE: różne kultury, grupy zróżnicowane narodowościowo, etnicznie, SPOŁECZEŃSTWA WIELOK OKUL ULTUROWE: religijnie żyjące na terenie tego samego terytorium, ALE niekoniecznie kontaktujące się ze sobą. Społeczność, w której różnice są często odbierane negatywnie i wywołują powszechne usprawiedliwienie dla dyskryminacji. Mniejszości mogą być tolerowane, ale nie akceptowane czy postrzegane jako wartości. Nawet w przypadkach, gdzie są przepisy mające powstrzymać takie praktyki, prawo to może nie być przestrzegane. SPOŁECZEŃSTW A MIĘDZYK UL TUROWE: różne kultury, grupy narodowe itd. żyjące razem na jednym teSPOŁECZEŃSTWA MIĘDZYKUL ULTUROWE: rytorium, pozostają stale otwarte na wzajemne oddziaływanie, wymianę oraz wzajemne uznawanie własnych i cudzych wartości oraz sposobów na życie. W społeczeństwie takim następuje proces aktywnej tolerancji i utrzymania równych stosunków, gdzie każdy jest tak samo ważny, gdzie nie ma zwierzchników i podwładnych, lepszych lub gorszych ludzi… 21 „Międzykulturowość” to proces, nie cel sam w sobie. Teraz przyjrzyjmy się niektórym najważniejszym elementom tego procesu. Porozmawiajmy o kulturze „Mężczyźni i kobiety są nie tylko nimi samymi, są też regionem, w którym się urodzili, mieszkaniem w mieście lub gospodarstwem wiejskim, gdzie uczyli się chodzić; grami, w które bawili się jako dzieci, historiami, których słuchali, jedzeniem, które jedli, szkołami, do których chodzili, sportami, które uprawiali, poezjami, które czytali i Bogiem, w którego wierzyli”. (W. Somerset Maugham Ostrze brzytwy) Pytanie Jakie znaczenie ma dla ciebie określenie „kultura”? Istnieją setki definicji pojęcia „kultura”, każda dłuższa i trudniejsza niż poprzednia. Ostatnio coraz częściej mówi się o kulturze organizacji, szczególnie w międzynarodowych korporacjach. ● Pierwsza myśl, która przychodzi do głowy, może być to, co znajdujemy na stronach gazet: balet, opera, muzyka, książki i inne intelektualne lub artystyczne działania. ● Można spojrzeć na kulturę ze znacznie szerszej perspektywy. Szukamy takich wartości i sposobów zachowania, które pozwalają grupom ludzi nabrania sensu życia. Jest to rzecz złożona i próba zrozumienia kultur, z twoją własną włącznie, będzie oznaczało sprawdzenie wielu aspektów życia. Niektóre z nich są natychmiast zauważalne, żeby znaleźć inne, będziesz musiał poszukać nieco głębiej: ■ Co jest definiowane jako „dobro” i „zło”? ■ Jaką strukturę ma rodzina? ■ Jakie są relacje między mężczyzną i kobietą? ■ Jakie jest postrzeganie czasu? ■ Które tradycje są ważne? ■ Jakimi językami się mówi? ■ Jakie zasady regulują spożywanie posiłków? ■ Jak jest przekazywana informacja? ■ Kto ma władzę i jak ją się osiąga? ■ Jakie są reakcje na inne kultury? ■ Co jest zabawne? ■ Jaką rolę odgrywa religia? 22 Lista mogłaby być znacznie dłuższa i sam możesz poszukać innych kolejnych aspektów. Należy podkreślić, że odpowiedzi na takie pytania są najczęściej wspólne dla członków jednej kultury – to jest oczywiste, normalne, tak po prostu jest. Zachowują się podobnie, dzielą podobne poglądy i oceniają rzeczywistość w podobny sposób. Taka obserwacja jest bardziej oczywista, kiedy konfrontujesz twoją kulturę z inną kulturą albo wyjeżdżasz za granicę. Kultury nie są statyczne, zmieniają się, więc odpowiedzi a czasami też i pytania z czasem się zmieniają. Pytanie W ybierz jedno z powyższych pytań. Jak mogliby odpowiedzieć na nie twoi dziadkowie? Istnienie różnic pomiędzy kulturami odzwierciedla wysiłek każdego społeczeństwa, które chciało przetrwać w określonej rzeczywistości. Na tę rzeczywistość składają się: a) czynniki geograficzne, b) czynniki społeczne, czyli inne grupy ludzi, z którymi miało ono kontakt i wymianę, c) czynniki „metafizyczne”, poszukiwanie sensu życia. Pytanie Jeżeli kultury są różne, czy znaczy to, że niektóre są lepsze od innych? Nawet w obrębie jednej kultury są tacy, którzy nie zgadzają się z powszechnymi normami i mogą określać się jako subkultury. Członkowie subkultur są często ofiarami nietolerancji w obrębie społeczności. Przykłady obejmują ludzi niepełnosprawnych, gejów i lesbijki, pewne grupy religijne i szerokie spektrum subkultur młodzieżowych. Charakteryzuje ich swoisty język, oryginalny ubiór, inna muzyka i obrzędowość. Pytanie Do której subkultury należysz? Uczenie się własnej kultury – rzecz tak naturalna jak oddychanie Jesteśmy urodzeni w obrębie jakiejś kultury i w czasie pierwszych lat życia uczymy się jej. Proces ten jest nazywany też socjalizacją. Każda społeczność przekazuje swoim członkom system wartości podkreślający ich kulturę. Dzieci uczą się, jak rozumieć i używać znaków i symboli, których znaczenie dowolnie zmienia się między kulturami. Bez tego procesu dziecko będzie niezdolne do istnienia w obrębie danej kultury. Banalny przykład – wyobraź sobie, co stałoby się, jeżeli twoje dzieci nie rozumiałyby znaczenia czerwonego światła na skrzyżowaniu. Nie ma obiektywnego powodu, dla którego czerwone oznacza „stop”, a zielone „idź”. Rodzice i rodzina, szkoła, przyjaciele i środki masowej informacji, szczególnie telewizja – wszystkie z nich przyczyniają się do socjalizacji dzieci. Często nawet nie jesteśmy świadomi, że jesteśmy częścią tego procesu. Pytanie Co miało największy wpływ na twoją socjalizację? Kultura jest przeżywana w różny sposób przez każdego z nas. Każda osoba jest mieszaniną kultury, indywidualnych cech charakteru i doświadczenia. Ten proces jest bogatszy, jeżeli żyjesz wśród dwu albo kilku kultur. Na przykład, gdy jesteś drugim pokoleniem imigrantów i możesz w rodzinie uczyć się swojej kultury, z której pochodzisz, a w szkole i przez media kultury kraju, w którym żyjesz. 23 Tożsamość Kim jestem? Czym jestem? Tożsamość jest jak kultura, ma wiele aspektów, niektóre widoczne, niektóre schowane. Można się jej przyglądać, wyobrażając sobie siebie samego jako cebulę (nawet jeśli się nie lubi cebuli). Każda warstwa odpowiada różnej części tożsamości. Pytanie Jakie ważne dla ciebie elementy tworzą twoją tożsamość? Wpisz je do rysunku obok numerów 1–5, zaczynając od najważniejszego. Niektóre z nich będą związane z następującymi sprawami: ● role, jakie pełnisz w życiu: córki, przyjaciela, ucznia, piekarza, bankowca; ● części twojej tożsamości, które możesz wybrać: miłośnik pewnego typu muzyki, członek partii politycznej, styl ubrań; ● gdzie się urodziłeś, gdzie teraz mieszkasz; ● przynależność do mniejszości; ● twoja płeć i twoja seksualność; ● twoje wyznanie. A może dziwniej: ● czym nie jesteś lub czym nie chcesz być: nie kobietą, nie socjalistą, nie Francuzem, nie alkoholikiem. 24 Tożsamość nie jest tylko kwestią postrzegania samego siebie. Inni nas identyfikują i możemy nie lubić etykiet, jakie nam przyczepiają. Kontynuując analogie warzywne, co się stanie, jeśli cebula nazywa inną cebulę cebulką tulipana? Wracając do jednego z najważniejszych zagadnień z poprzedniego rozdziału: etykietowanie pewnych ludzi jako „mniejszość” może być wykonane tylko przez innych. Kim jesteśmy? Kim oni są? Nasza społeczna tożsamość ma związek z wartościami i symbolami. Dzielimy ludzi na grupy z powodu potrzeby odróżniania się od innych. Potrzebujemy dać naszej grupie (klasie, rodzinie, przyjaciołom) wartości, które podnoszą naszą samoocenę. Niebezpieczeństwo kryje się w przypisywaniu wartości negatywnych osobom, które nie należą do naszej grupy. Szufladkowanie ludzi odbiera im możliwość bycia kimś innym. Pytanie Wskaż dwie proste (lub głupie!) cechy cechy,, które obcokrajowcy mogą kojarzyć z krajem, w którym żyjesz, np. Szwajcaria = zegarki i banki, Rosja = wódka i futrzane czapki. Czy rzeczy te są ważną częścią twojej tożsamości? Pytanie Czy narodowość jest kulturą? Wszyscy żyjemy z wyobrażeniami Jak już zostało powiedziane, czyjaś tożsamość nie może być zawarta w jednym określeniu. Ale często mamy tendencję do koncentrowania się na niewielu lub wybranych aspektach. Dzieje się tak, gdyż stosunki między różnymi grupami są efektem skomplikowanego systemu społecznych relacji i władzy. Żeby odkryć, jak funkcjonują niektóre z tych mechanizmów, musimy przyjrzeć się bliżej działaniu stereotypów, uprzedzeń i etnocentryzmu. 25 Stereotypy Na stereotypy składają się wspólne poglądy lub przekonania na temat szczególnych grup ludzi. Stereotyp jest zbiorem cech charakteru, które podsumowują grupę ludzi, zwykle dotyczących zachowania, zwyczajów itp. Celem stereotypu jest uproszczenie rzeczywistości: „oni są tacy”. Szefowie są tyranami; ci ludzie są leniwy, tamci punktualni; ludzie w tej części miasta są niebezpieczni – jedna lub kilka osób może taka być, ale wszyscy? Czasami używamy stereotypów w stosunku do grupy, z którą się identyfikujemy, żeby poczuć się mocniejsi niż inni lub ich zwierzchnikami. (Lub żeby usprawiedliwić swoje błędy – „Co ja mogę z tym zrobić? My jesteśmy tacy!”). Stereotypy są oparte na pewnego rodzaju kontaktach lub wyobrażeniach, które nabyliśmy w szkole, przez media lub w domu, które zaczęliśmy uogólniać, aż zaczęły dotyczyć wszystkich osób, które mogłyby w jakiś sposób z określonymi cechami być związane. Pytanie Zasugerowano, że potrzebujemy stereotypów stereotypów,, żeby przetrwać. Jak myślisz, jak bardzo one są użyteczne? W języku potocznym czasami trudno wyrazić różnicę między stereotypami a uprzedzeniami. Uprzedzenia Uprzedzenie lub nastawienie to pewne nasze osądzenie innej osoby lub grupy osób, których naprawdę nie znamy. Nastawienia mogą być negatywne i pozytywne. Uczymy się ich w trakcie naszej socjalizacji, dlatego trudno je zmienić lub się ich pozbyć. I dlatego ważne jest, żebyśmy byli ich świadomi. Żeby wyjaśnić to w sposób łatwy do zrozumienia, możemy się zastanowić, jak dobrze znamy wszystkich naszych znajomych. Możemy mieć różnych znajomych na różne okazje, żeby pójść do kina, pójść na spacer, pomóc w zadaniach domowych, zagrać w piłkę, pójść na koncert. Czy wiemy, jakiej muzyki słuchają nasi partnerzy z boiska? Czy tylko zgadujemy? Łatwo jest przypuszczać, jest to dość powszechne. A skoro robimy to w stosunku do swoich przyjaciół, to jeszcze szybciej fałszywie oceniamy ludzi, których nie znamy. Pytanie Jak myślisz, dlaczego trudno jest zmienić uprzedzenia? Uprzedzenia i stereotypy to schematy, które pomagają nam rozumieć rzeczywistość. Kiedy rzeczywistość nie odpowiada naszemu nastawieniu, łatwiej jest nam zmienić interpretację rzeczywistości niż zmienić nastawienie. Nastawienia pomagają nam uzupełnić informacje, kiedy nasza wiedza nie jest kompletna. Siang Be pokazuje ten proces, prosząc słuchaczy, żeby wysłuchali poniższego cytatu: „Mary usłyszała, że samochód z lodami jedzie wzdłuż ulicy. Przypomniała sobie o pieniądzach, które dostała na urodziny i pobiegła do domu”. Możesz zrozumieć ten akapit następująco: Mary jest dzieckiem, chciałaby kupić sobie loda, biegnie do domu po pieniądze, za które będzie mogła go kupić. Skąd mamy te informacje? Zobacz, co się stanie, gdy zmienisz w tekście rzeczowniki (np. „pieniądze” na „pistolet”). 26 Uprzedzenia i stereotypy na temat innych grup kulturowych Czasami przyjmujemy uprzedzenia i stereotypy na temat innych grup kulturowych nieświadomie – ale one się skądś biorą i mogą służyć różnym celom. Pomagają one: ● ocenić naszą własna kulturę, ● ocenić inne kultury i sposoby życia, ● sterować wzorcami relacji, które nasza kultura utrzymuje z innymi kulturami, ● oceniać traktowanie i dyskryminację ludzi z innych kultur. Etnocentryzm Nasze sądy, oceny i uzasadnienia są pod silnym wpływem naszego etnocentryzmu. Oznacza to, że wierzymy, iż nasza reakcja na świat – nasza kultura – jest właściwa, a inne nie są do końca normalne. Czujemy, że nasze wartości i sposób życia są uniwersalne, odpowiednie dla wszystkich ludzi, „inni” są tylko za głupi, żeby zrozumieć ten oczywisty fakt. Zwyczajne kontakty z ludźmi z innych kultur mogą utrwalać nasze uprzedzenia, nasze etnocentryczne okulary pokazują nam tylko to, czego się spodziewamy. Inne kultury mogą się wydawać nam atrakcyjne lub egzotyczne, ale zwykle nasze spojrzenie na nie jest pokolorowane przez uprzedzenia i stereotypy, dlatego odrzucamy je. Powiązanie między wyobrażeniami a ich efektami Ta reakcja – odrzucenie – przyjmuje formę blisko związanego zjawiska: dyskryminacji, ksenofobii, nietolerancji, antysemityzmu i rasizmu. Władza jest ważnym składnikiem relacji między kulturami (i subkulturami) i te reakcje stają się jeszcze gorsze, jeśli większość styka się z mniejszościami. Dyskryminacja Dyskryminacja to uprzedzenie w działaniu. Grupy są zaszufladkowane jako inne i dyskryminowane. Mogą być izolowane, uznane za przestępcze przez prawo, które sprawia, że ich sposób życia jest nielegalny, zmuszone do życie w niezdrowych warunkach, pozbawione jakiejkolwiek reprezentacji politycznej, mogą otrzymywać najgorsze miejsca pracy lub być pracy pozbawione, mieć zabroniony wstęp do dyskotek, być losowo sprawdzane przez policję. Pytanie Czy znasz inne przykłady dyskryminacji? Wśród grup mniejszości są takie, które walczą przeciwko takiej dyskryminacji, czasami wspierane przez członków większości. Dowodzą oni, że pierwszym krokiem prowadzącym do równości w traktowaniu jest propagowanie przejawów pozytywnej dyskryminacji. 27 Pytanie Takie przejawy nazywane są także „pozytywnym działaniem”. Czy możesz zaproponować pozytywne działanie konieczne do przeciwstawienia się wymienionym wyżej formom dyskryminacji? (P rzykładowo może to być zapewnienie odpowiednich miejsc postojowych dla (Przykładowo koczowników apończyków koczowników,, Cyganów lub LLapończyków apończyków,, żeby odpowiedzieć na potrzeby przez nich wyrażane). Ksenofobia Ksenofobia pochodzi od greckiego słowa znaczącego „strach przed obcokrajowcami”. Mamy tu do czynienia z zamkniętym kołem: obawiam się osób odmiennych, ponieważ ich nie znam i nie znam ich, ponieważ się ich obawiam. Podobnie do dyskryminacji i rasizmu, ksenofobia żywi się stereotypami i uprzedzeniami i wywodzi się z poczucia braku bezpieczeństwa i strachu prze „innymi”. Ten strach często przekłada się na odrzucenie, wrogość lub przemoc wobec ludzi z innych krajów lub należących do mniejszości. Ksenofobia była używana przez elity rządzące do „ochrony” ich państw przed wpływami z zewnątrz, co można było zaobserwować u niegdysiejszego prezydenta Nicolae Ceausescu, obalonego dyktatora Rumunii, który lubił cytować poetę Mihai Eminescu: Kto przygarnia do serca obcego Pozwala psom pożerać swoje członki Pozwala śmieciom pożerać swój dom Pozwala niesławie pożerać swoje imię Pytanie Ksenofilia to miłość do obcokrajowców obcokrajowców.. Czy potrafisz zmienić ten wiersz, żeby oddawał ducha tej miłości? Nietolerancja Nietolerancja to brak szacunku dla praktyk lub wierzeń innych niż własne. Okazywana jest przez ludzi, którzy nie chcą pozwolić innym zachowywać się w odmienny sposób niż oni sami. Nietolerancja może oznaczać, że ludzie są wykluczeni z powodu ich przekonań religijnych, ich seksualności a nawet z powodu swoich ubrań i fryzury. Pytanie Jak myślisz, czy są sytuacje, w których dobrze jest być nietolerancyjnym? Antysemityzm Połączenie władzy, uprzedzeń, ksenofobii i nietolerancji skierowanych przeciw Żydom nazywane jest antysemityzmem. Ta forma nietolerancji religijnej prowadzi do dyskryminacji pojedynczych osób a także do prześladowań Żydów w ogóle. Najbardziej przerażająca manifestacja antysemityzmu miała miejsce, gdy Hitler doszedł do władzy wraz ze swoją ideologia czystości rasowej. 6 milionów Żydów zginęło w czasie II wojny światowej, przede 28 wszystkim w gettach, obozach zagłady i obozach koncentracyjnych. Budzi obawy to, że niektórzy „historycy”, jak David Irving próbują „udowodnić”, że obozy koncentracyjne nie istniały lub nie były takie złe, jak są przedstawiane. Pytanie Czego dowiedziałeś się w szkole o Holokauście (Shoah)? Jakie dziś istnieją formy antysemityzmu? Rasizm Pytanie Kiedy użyłeś lub usłyszałeś kogoś używającego słowa „rasista”? Konsekwencje rasizmu są przerażające, nawet słowo rasizm budzi obawy. Nie jest łatwo zdefiniować „rasizm”. Zdefiniowanie tego tak, żeby można było jednoznacznie określić – w całej Europie – czy dane działanie, myśl czy proces może być określone jako rasistowskie, jest właściwie niemożliwe. Rasizm opiera się na przekonaniu, że pewne cechy charakteru, zdolności itp. są zdeterminowane przez rasę oraz że istnieją rasy nadrzędne i rasy podrzędne. Logicznie, jeśli akceptujesz taki argument, oznacza, że wierzysz, iż istnieją różne rasy ludzkie. Rasizm zmieniał się na przestrzeni wieków i w niektórych miejscach może być inaczej nazywany. Niebezpieczna jest koncepcja nadrzędności, bo podporządkowuje jedną grupę ludzi drugiej. Jeśli uwierzymy w takie rzeczy, w zależności od czasu i miejsca, możemy zacząć milcząco lub aktywnie popierać: ● zabicie 400 000 Cyganów w czasach nazistowskich, ● masakry i wyniszczenie całych społeczności w byłej Jugosławii w imię „czystek etnicznych”, ● rezerwowanie miejsc pracy i usług dla pewnych grup społecznych, ● akceptacja haseł „Europa dla Europejczyków”, „Francja dla Francuzów”, „Rosja dla Rosjan” itp., ● „Algieria jest Algierczyków – więc dlaczego tam nie wracają”, „Turcja jest Turków – więc dlaczego tam nie wracają” itp., ● system pomocy, który ma na celu schwytanie w pułapkę a nie pomaganie, ● wysyłanie bomb w listach do organizacji azylanckich. W tym pakiecie edukacyjnym całkowicie odrzucono takie teorie lub przekonania. Mamy jeden ludzki gatunek. Mamy tylko jedną rasę – ludzką rasę. Kropka. Pytanie Czy wszystkie te przykłady efektu idei podrzędności nazwałbyś rasistowskimi? Jeśli nie, to jak byś je nazwał? Poniżej przedstawiono kilka idei i wyjaśnień, które są efektem spojrzenia na rasizm z różnych stron: 29 Rasizm jest mitem Dla różnych celów społecznych „rasa” jest nie tyle zjawiskiem biologicznym, co mitem społecznym. Mit „rasy” stworzył ogromną stratę ludzką i społeczną. W ostatnich latach zebrał on ogromne żniwa w istnieniach ludzkich i spowodował nieopisane cierpienia. Nadal ogranicza rozwój milionów ludzi i pozbawia cywilizację skutecznej współpracy umysłów. Stanowisko w sprawie rasy, UNESCO, Paryż 1950 Cytując Juliana Huxleya w My Europejczycy, 1935, w odpowiedzi na nazistowską propagandę: „Rasizm to mit, niebezpieczny mit. Jest płaszczem dla samolubnych celów ekonomicznych, które obnażone wyglądałyby wystarczająco brzydko”. Zgodzono się, że rasizm może być opisany jako dyskryminacja wobec grupy ludzi ze strony innej grupy, oparta na uprzedzeniach związanych z cechami fizycznymi. Należy podkreślić, że rasizm był próbą stworzenia fałszywych podziałów w ramach rasy ludzkiej i nie ma podstaw naukowych. Na Ziemi była tylko jedna rasa: LUDZKA RASA i nawet używając takiej terminologii, jak „dyskryminacja rasowa” lub „stosunki rasowe”, ryzykujemy uprawomocnienie części fałszywych przesłanek używanych przez teorie i grupy rasistowskie. Międzynarodowy ruch młodzieży i studentów na rzecz Narodów Zjednoczonych, Multiracial coexistence in Europe (Wielorasowe współistnienie w Europie), sesja studyjna, EYC, 1983 Rasizm jest ideologią W publicznych debatach terminy takie jak „Ausländerfeindlichkeit” lub „Fremdenfeindlichkeit” (oznaczające wrogość wobec obcokrajowców) są najczęściej używane, gdy jest mowa o intelektualnym lub czynnym odrzuceniu obcokrajowców, a termin „Rassismus” (oznaczające rasizm) używane jest bardzo rzadko. Chcemy używać słowa „rasizm” nie dlatego, że niesie ono ze sobą ostre moralne i polityczne oskarżenie, ale dlatego, że taka jest jasna historyczna i analityczna kategoria, w odróżnieniu od pozostałych terminów, i dlatego, że zawiera ono informację o kontekście i przyczynach odrzucenia i nienawiści wobec obcokrajowców. Rasizm jest czystą konstrukcją ideologiczną, ideologią, ponieważ nie ma „ras”. Nie ma udowodnionych związków między ludzkimi fizycznymi lub kulturowymi cechami a ich podstawowymi własnościami lub możliwościami. Akceptacja terminu „rasa” jest motywowana ideologicznie i głęboko zakorzeniona w kulturze – spełnia ona ważną funkcję chronienia istniejących struktur władzy. ● Rasizm pozwala naturalnie pojawiać się nierównościom społecznym, wykluczeniu i walce klas, a nie w zależności od czynników społecznych. Przez to nierówność społeczna i ucisk są politycznie i kulturowo uprawomocnione, i nawet uważane są za przeznaczenie tych, którzy są nimi dotknięci. 30 ● Te grupy, które są zdefiniowane przez „cechy rasowe”, mogą być uważane za prawdopodobnie winne ekonomicznym i społecznym kryzysom. Skazane są na rolę kozłów ofiarnych, odciągając uwagę od rzeczywistych powodów kryzysu, a przez to powodując rozdrażnienie społeczeństwa. „Neorasizm” nie jest już oparty przede wszystkim na cechach fizycznych, ale wychodzi od różnic kulturowych. Częściowo zapomniane zostały sformułowania o nadrzędności i na to miejsce podkreślana jest rola kultury w kształtowaniu tożsamości narodu („Volk”) i wskazywane jest zagrożenie powodowane przez mieszanie się kulturowe lub społeczne. Jusos in der SPD, Asyl statt Abschreckung (Azyl zamiast odstraszania), Argumente 5, Bonn, 1992 Rasizm jest głęboko zakorzeniony w historii Ważne jest rozróżnianie różnych manifestacji rasizmu w różnych krajach. Państwa takie jak Wielka Brytania, Francja czy Belgia i inne narody imperialistyczne, z kolonializmem w swojej historii, popierają ideologie rasistowskie, które są ewidentnie związane z eksploatacją i ujarzmieniem czarnych ludzi w przypadku rozwijania zachodniego kapitalizmu. Antropologowie i biologowie, za którymi podążyli socjobiologowie, proponowali naukowe wyjaśnienia uzasadniające traktowanie czarnych ludzi jako gatunku podludzi. Sugerowano i wierzono, że ludzie określonego koloru skóry mają genetyczne i społeczne cechy, które zostały ustalone i odziedziczone, które nie podlegają wpływom otoczenia ani wychowania. To prowadziło do szeroko rozprzestrzenionego przekonania, że narody Afryki są gorsze od białej rasy „kaukaskiej”, moralnie, społecznie i intelektualnie i dlatego w kontaktach z nimi nie należy odwoływać się do tych samych ludzkich wartości. Mogą one być traktowane jak niewolnicy, jak czyjaś własność, podobnie do bydła czy koni, i używana jako siła robocza to zwiększania majątku. Europejska Konfederacja klubów młodzieżowych, „Rasizm w Europie – wyzwanie dla pracy młodzieżowej”, sesja studyjna, EYC, 1989 Rasizm może zmieniać Rasizm różni się od rasowych uprzedzeń, nienawiści lub dyskryminacji. RASIZM oznacza posiadanie mocy przeprowadzania systematycznych praktyk dyskryminacyjnych przez najważniejsze instytucje w społeczeństwie. Podczas gdy uprzedzenie to nieprzychylne opinie lub uczucia pozbawione przyczyn, wiedzy lub poglądów. R asizm = Władza + Uprzedzenie 31 RASIZM jest równocześnie jawny i ukryty. Może przybrać dwie blisko związane formy: rasizm indywidualny i rasizm instytucjonalny. Ten pierwszy składa się z jawnych działań pojedynczych osób, które mogą wywołać śmierć, zranienie lub gwał- towną destrukcję własności. Ten drugi jest mniej oczywisty. Kilka szczególnych przykładów można znaleźć w podziale dzielnic, wydzielonych szkołach i kościołach, dyskryminacyjnym zatrudnieniu oraz promowaniu polityki i podręczników, które ignorują rolę większości mniejszości. Na Rasizm należy też spojrzeć od strony kulturowej. Z rasizmem kulturowym mamy do czynienia wtedy, gdy używamy siły dla utrwalenia naszego kulturowego dziedzictwa i narzucania go innym, a w tym samym czasie do niszczenia kultury innych, co prowadzi do etnocentryzmu. Tendencja do nieprzychylnego postrzegania obcych kultur, która prowadzi do nieodłącznego poczucia nadrzędności, jest ETNOCENTRYZMEM. R asizm kulturowy = Władza + Etnocentryzm Międzynarodowa Federacja Młodzieży Liberalnej i Radykalnej, „Podajmy sobie ręce: IFLRY przeciwko rasizmowi i ksenofobii”, 1986 Pytanie Co teraz myślisz? I co dalej? Jeśli chcemy zacząć tworzyć rzeczywistość międzykulturową, mamy dużo do zrobienia przeciwstawiając się: ● naszym własnym postawom, ● systemowi kontroli i władzy, który prowadzi do nierówności. Dialog między kulturami wymaga dużo czasu i doświadczenia. Rozwój międzykulturowego podejścia będzie zależał nie tylko od ludzkiej otwartości, ale też od polityków, którzy muszą podjąć całą serię działań, żeby przeprowadzić ten proces. Nawet gdy nie jesteśmy zbyt dokładni i nie przyjmujemy poniższej listy jako ustalonego modelu naszych zachowań, możemy zobaczyć, że niezbędne jest przejście pewnych etapów, takich jak: 1. Akceptacja tego, że każdy jest na tym samym poziomie – akceptowanie równości praw, wartości i zdolności, sprzeciwianie się rasizmowi i dyskryminacji. 2. Lepsze poznawanie siebie nawzajem – angażowanie się w dyskusję, poznawanie innych kultur, przybliżanie się do nich, obserwowanie ich w działaniu. 3. Wspólne działanie – współorganizowanie, współpraca, pomaganie sobie nawzajem. 4. Porównanie i wymiana: wymiana poglądów, doświadczanie innych kultur i idei, akceptowanie wzajemnej krytyki, osiąganie porozumienia i wspólne podejmowanie decyzji. Jaką rolę w tym wszystkim może odgrywać wychowanie międzykulturowe? Przejdź do następnego rozdziału, gdzie znajdziesz kilka pomysłów… 32 Rozdział 3 WYCHOWANIE MIĘDZYKULTUROWE: POZYTYWNE NASTAWIENIE DO ODMIENNOŚCI Problemy kluczowe: ● Odkrywanie związków ● Mechanizmy i zasoby ● Szkoła ● Poza szkołą ● Etapy procesu międzykulturowego ● Korzystanie z ćwiczeń Skąd się wzięło wychowanie międzykulturowe My – autorzy tego pakietu edukacyjnego – staraliśmy się bardzo uważnie używać terminów „wielokulturowy” i „międzykulturowy”. Nasz wybór terminologii nie jest obojętny – nawet jest „wywrotowy”, nie bawimy się słowami. Chcemy stanąć twarzą w twarz z twoimi pomysłami i działaniami i mamy nadzieję, że ty też weźmiesz pod uwagę nasze. Edukacyjny odzew na wielokuturowe społeczeństwo Jak już widzieliśmy w rozdziale pierwszym, tempo zmian w naszych społeczeństwach znacząco wzrosło w ostatnich dekadach. Spotkanie różnych kultur nadal jest głównym czynnikiem oraz efektem tych zmian. Równocześnie zaczęliśmy zauważać, że nawet wewnątrz kultur dominujących można znaleźć ludzi, którzy nie podporządkowują się ogólnym normom i są uznawani za członków subkultur. Równocześnie z tymi obserwacjami pojawiła się stopniowo, a czasem gwałtownie, świadomość, że ci ludzie mają swoje prawa i wymagają szacunku i uznania. Reakcje polityczne na wszystkie te zmiany są różne, nawet w jednym kraju. 33 Od lat sześćdziesiątych niektóre państwa wprowadzają specjalne programy edukacyjne, które są skierowane do dzieci mniejszości dawno osiadłych i dzieci niedawno przybyłych imigrantów. Zależnie od kontekstu politycznego i kulturowego takie systemy edukacyjne tworzone są do spełnienia różnych celów, przykładowo: ● Zapewnienie dzieciom imigrantów, że będą mogły wrócić do swojego kraju pochodzenia i będą mogły z łatwością dopasować się do tamtejszego systemu społecznego i edukacyjnego. ● Włączanie dzieci mniejszościowych grup kulturowych do głównego nurtu społeczeństwa i przez to całkowite pozbawienie ich kulturowej tożsamości – jest to czasami nazywane polityką asymilacji. Można to streścić rozszerzając starą maksymę od „Gdy jesteś w Rzymie, działaj jak Rzymianie” do „Gdy jesteś w Rzymie, myśl, czuj, wierz i działaj jak Rzymianie”. W Polsce możemy powiedzieć: od „Kiedy wpadniesz między wrony, musisz krakać jak i one” do „Kiedy wpadniesz między wrony, musisz myśleć, czuć, wierzyć i krakać jak i one”. ● Towarzyszenie dzieciom mniejszościowych grup kulturowych w dopasowaniu się do głównego nurtu społeczeństwa z równoczesnym pielęgnowaniem części ich własnej kulturowej tożsamości – jest to czasami nazywane polityką integracji. „Gdy jesteś w Rzymie, działaj jak Rzymianie, ale możesz gotować w domu, co chcesz, gdy zamkniesz okno”. Wynikały z tego różne formy i podejścia edukacyjne, czasami wymieszane ze sobą nawzajem. Pojawiły się poważne problemy związane z takimi celami i praktykami. Wszystkie one wynikały z przekonania o nadrzędności kultury z głównego nurtu, która miała pozostać niezmieniona, nie miała podlegać wpływom ze strony innych kultur. Miała to być droga jednokierunkowa, tylko od innych oczekiwano zmiany. Dodajmy do tego fakt, że większość imigrantów nie „wróciła” do swoich krajów i zobaczymy, że te cele nie pasowały do obecnej rzeczywistości. I mają niewiele wspólnego z celami edukacji międzykulturowej. „Odkrycie innych oznacza odkrycie związków, a nie barier” (Claude Lévi-Strauss) Stopniowo postrzeganie społeczeństwa wielokulturowego zmieniało się. Nie jest to mozaika, w której kultury układa się jedna obok drugiej i nie mają one na siebie żadnego wpływu. Nie jest to też tygiel, w którym wszystkie kultury stapiają się w jedną, redukują się do największego wspólnego podzielnika. Wychowanie międzykulturowe proponuje procesy, które pomagają odkryć wzajemne relacje i zlikwidować bariery. Można wskazać bliskie powiązania z innymi filozofiami edukacyjnymi, takimi jak wychowanie na rzecz praw człowieka, wychowanie antyrasistowskie, wychowanie dla rozwoju. Dlatego możesz oczekiwać, że znajdziesz tu elementy, które będą odpowiadać twoim doświadczeniom na innych polach. Wiele nauczyliśmy się z doświadczeń zdobytych w pionierskiej pracy wychowawców wielokulturowych. Zdecydowaliśmy się używać słowa „międzykulturowy”, ponieważ, jak wskazuje Micheline Rey, jeśli użyjemy przedrostka „między”, słowo nabiera pełniejszego znaczenia, z którego wynika: ● współdziałanie, ● wymiana, ● likwidacja barier, ● wzajemność, ● obiektywna solidarność. 34 Wychowanie międzykulturowe: proces edukacji społecznej Żeby społeczeństwo mogło stać się naprawdę międzykulturowe, każda grupa społeczna musi być traktowana równo bez względu na jej kulturę, styl życia lub pochodzenie. Oznacza to, że musimy zwrócić uwagę nie tylko na to, jak żyjemy z kulturami, które wydają się nam obce, ale też jak żyjemy z takimi mniejszościami, jak homoseksualiści lub ludzie niepełnosprawni, którzy spotykają się z wieloma formami nietolerancji i dyskryminacji. Wiele sił – społecznych, politycznych, ekonomicznych – musi ze sobą współpracować, żeby osiągnąć takie społeczeństwo. Wychowanie międzykulturowe jest jednym z głównych narzędzi, jakie dziś posiadamy, dzięki któremu możemy wykorzystać możliwości stwarzane przez wielokulturowe społeczeństwa. Głównym celem wychowania międzykulturowego musi być przychylność i wzmacnianie podstaw wzajemnych związków między różnymi społecznościami i różnymi większościowymi i mniejszościowymi grupami kulturowymi. Cel ten oznacza: ● dostrzeganie, że różnorodność jest zakorzeniona w równości i nie przynosi usprawiedliwienia dla marginalizacji, ● wykonanie wysiłku dostrzegania różnych kulturowych tożsamości i propagowanie szacunku dla mniejszości, ● pokojowe rozwiązywanie konfliktu interesów. Ten główny cel wymaga objęcia wychowaniem międzykulturowym całego społeczeństwa. Nie można marzyć o społeczeństwie międzykulturowym i równocześnie pracować tylko z jedną jego częścią, obojętnie, czy jest to większość czy mniejszość. Potrzeby większości i mniejszości są różne, ale powiązane ze sobą. Dla większości grup mniejszościowych, szczególnie jeśli są one związane z imigracją, pierwszą potrzebą jest rozwinięcie wielu umiejętności i wiedzy. Przykładowo bez umiejętności porozumiewania się w powszechnie używanym języku przetrwanie w społeczeństwie jest bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe. W przypadku grup większościowych pierwszą potrzebą jest spojrzenie poza akceptowane normy, przejrzenie zwyczajowych sposobów myślenia – szczególnie negatywnych stereotypów i uprzedzeń – związanych z mniejszościami. Wszyscy potrzebujemy zrozumieć, jaka rolę odgrywają relacje władzy w społeczeństwie i jaki mają wpływ na relacje międzykulturowe. Z tymi różnymi potrzebami oczywiście związane są różne zadania. Dla grup większościowych celami wychowania międzykulturowego są: ● popierać zrozumienie rzeczywistości współzależnego świata i zachęcać do działań odpowiadających tej rzeczywistości, ● porzucić negatywne uprzedzenia i stereotypy etniczne, ● popierać pozytywną ocenę różnorodności i odmienności, ● poszukiwać i podkreślać podobieństwa, ● tworzyć pozytywne postawy i nawyki w zachowaniu wobec ludzi z innych kultur i społeczeństw, ● przekładać pryncypia solidarności i odwagi cywilnej na codzienne zachowania. 35 Dla grup mniejszościowych cele wychowania międzykulturowego zawierają to, co powyżej oraz naukę życia w głównym nurcie społeczeństwa bez utraty własnej tożsamości kulturowej. Młodzież: istotne źródło wychowania międzykulturowego. Ponieważ wychowanie międzykulturowe musi obejmować całe społeczeństwo, można wątpić w sens koncentrowania tego wychowania na dzieciach i młodzieży. Usprawiedliwiamy taki priorytet, ponieważ oni w większości będą przyszłymi obywatelami społeczeństw międzykulturowych. Stanowią też ważny kanał do komunikacji z dorosłymi i mogą pomóc starszym np. w dostrzeżeniu potrzeby zmian. Jednocześnie pakiet ten można wykorzystywać do wychowywania dorosłych. Wychowanie międzykulturowe dzieci i młodzieży przebiega na dwa główne sposoby: ● pomaga im zdobyć umiejętność dostrzegania nierówności nierówności, niesprawiedliwości, rasizmu, stereotypów i uprzedzeń, ● daje im wiedzę i umiejętności umiejętności, które pomogą im podjąć wyzwanie zmieniania tych mechanizmów, kiedy zetkną się z nimi w społeczeństwie. Podejście wychowawcze zarówno w szkole, jak i poza nią, jest niezwykle ważne. Dwie drogi 1. Formalne wychowanie międzykulturowe Formalne wychowanie międzykulturowe zawarte jest w programach edukacyjnych i inicjatywach rozwijanych przez szkoły i w szkołach. Po rodzinie szkoła jest głównym miejscem socjalizacji, dzięki niej dzieci nie tylko zdobywają wiedzę, ale także uczą się wiele o własnym kodzie kulturowym. Ten kod powinien być otwarty na inne kultury, religie i style życia. Dlatego bez aktywnego wsparcia ze strony szkoły wysiłek wprowadzania wychowania międzykulturowego przyniesie o wiele mniejsze efekty, o ile w ogóle się to powiedzie. Z tego powodu zawarliśmy kilka uwag na ten temat, mimo że ten pakiet edukacyjny jest przeznaczony głównie dla wychowania w grupach nieformalnych. Wychowanie międzykulturowe wymaga od szkoły przeprowadzenia ważnego procesu otwarcia i odnowienia, dopasowania programów nauczania do rzeczywistości społeczeństwa wielokulturowego. Szkoły coraz częściej opierają swoją pracę na zasadzie, że wszyscy są równi. Teraz wychowanie międzykulturowe wymaga od nich dodatkowo potwierdzenia i szacunku do różnic kulturowych między pojedynczymi osobami. Przede wszystkim szkoła powinna skupiać się na następujących działaniach: ● próba stwarzania dzieciom z mniejszościowych grup kulturowych równych możliwości społecznych i wychowawczych, ● podnoszenie świadomości różnic kulturowych jako sposobu na przeciwstawianie się dyskryminacji, ● obrona i rozwój w społeczeństwie pluralizmu kulturowego, 36 ● pomoc dzieciom w konstruktywnym rozwiązywaniu konfliktów przez pokazywanie różnic interesów i szukanie wspólnych celów. Rola szkoły jako miejsca realizacji wychowania międzykulturowego jest podwójna: działanie na rzecz grup i kultur mniejszościowych oraz działanie na rzecz grup i kultur większościowych. W stronę grup i kultur mniejszościowych Szkoły są nie do zastąpienia jako miejsca powitania, socjalizacji i włączania dzieci z grup mniejszościowych. W tym przypadku wychowanie międzykulturowe powinno polegać na rozwoju programów nastawionych na zaspokajanie podstawowych potrzeb grup mniejszościowych – zdobywania swojego miejsca w społeczeństwie. Takie programy oparte są na kulturze z głównego nurtu, ale są otwarte na zmiany i powinny pozwalać dzieciom stopniowo rozumieć kod kulturowy głównego nurtu społeczeństwa i zdobyć umiejętności oraz instrumenty pomagające osiągnąć osobistą autonomię i pewność siebie w ramach tego społeczeństwa. Ten ostatni aspekt powinien zawierać: ● podstawową wiedzę o swoim otoczeniu i relacjach międzyludzkim w nim panujących, ● zrozumienie charakterystycznego dla tej kultury poczucia czasu, ● zrozumienie relacji ekonomicznych, szczególnie tych, od których zależy zatrudnienie i przetrwanie, ● wiedzę o bliskim środowisku i organizacjach poza szkołą, które mogą pomóc, ● zrozumienie systemu politycznego i tego, jak go wykorzystywać, W stronę grup i kultur większościowych Dzieci i młodzi ludzie z grup mniejszościowych potrzebują dowiedzieć się, jak pozytywnie i twórczo żyć z innymi. Niezbędne jest wprowadzenie elementów międzykulturowych do programów szkolnych, żeby: ● odrzucić etnocentrycze spojrzenie na kulturę i pomysł, że stworzenie hierarchii kultur jest możliwe, ● wziąć pod uwagę – obiektywnie i z szacunkiem – cechy charakterystyczne dla różnych kultur współistniejących obok siebie na pewnym obszarze, ● rozszerzać dziecięce widzenie świata, co szczególnie ważne jest w miejscach, gdzie mniejszości są rzadkością. A sama szkoła? Równocześnie jest jasne, że szkoła musi na nowo przemyśleć swoją pozycję. Zbyt często przenosi i wzmacnia negatywne stereotypy na temat innych grup i kultur. Potrzebna jest konstruktywna wymiana poglądów na temat sposobu prowadzenia szkoły między wszystkimi osobami zaangażowanymi w proces wychowania: nauczycielami, dziećmi, rodzicami, administracją, lokalnymi władzami i instytucjami. Jeśli chcemy, żeby wychowanie międzykultu- 37 rowe funkcjonowało w klasie i wokół niej, potrzebnych jest wiele znaczących zmian strukturalnych. Dobra wola nie wystarczy – potrzebne jest działanie. Znanych jest wiele dobrych przykładów w różnych częściach Europy, oto kilka podpowiedzi: ● Wychowanie międzykulturowe powinno być jednym z kluczowych czynników w kształceniu wszystkich nauczycieli. Jednym ze sposobów na realny osobisty wpływ na nauczycieli byłaby praca z inna kulturą przez pewien czas, z użyciem narzędzi pomagających zrozumieć, co się z nimi dzieje – wtedy będą lepiej przygotowani, żeby pomagać uczniom uczyć się praktycznej, aktywnej tolerancji. ● Podręczniki i inne materiały pomocnicze powinny być przejrzane z punktu widzenia innych, żeby dzieci w szkole mogły uczyć się akceptacji innych poglądów oraz punktów widzenia. Jak podręczniki do historii w różnych krajach opisują bitwę pod Waterloo? Który kraj lub region znajduje się w środku map używanych na lekcjach geografii? Takie zmiany w systemie szkolnym wiążą się z ogromnymi problemami, ale także z korzyściami. Nie ma tu miejsca na dalsze argumenty – jeśli jesteś zainteresowany szczegółami, sięgnij do książki Antonio Perottiego The Case for Intercultural Education, która daje znakomity przegląd doświadczeń zdobytych w ciągu ponad dwudziestu lat przez Radę Europy we współpracy z wychowawcami. 2. Nieformalne wychowanie międzykulturowe Cele nieformalnego wychowania międzykulturowego są zbieżne z celami wychowania formalnego. Różnica między nimi polega na metodach pracy i osobach prowadzących. Zależnie od tradycji edukacyjnych i politycznych, z którymi się identyfikujesz, możesz woleć nazywać procesy wychowania nieformalnego „uczeniem międzykulturowym”. Należy zauważyć, że odnosi się to do jednej z naszych podstawowych zasad, przyjętych podczas pracy nad tym pakietem. Dostrzegamy, że młodzi ludzie sami siebie wychowują, sami odkrywają, jaki jest sens ich świata i obmyślają strategie, jak pokojowo w nim żyć. Wychowawcy nieformalni pracują z młodymi ludźmi w klubach młodzieżowych, w organizacjach i ruchach młodzieżowych, w młodzieżowych poradniach i ośrodkach informacyjnych, podczas zajęć pozalekcyjnych, na ulicach, podczas wymian międzynarodowych, w schroniskach dla młodzieży i młodych bezrobotnych, w całej Europie, w różnych warunkach geograficznych i socjalno-gospodarczych. Wielu z nich to wolontariusze, poświęcający swój wolny czas sprawom, które są dla nich ważne. Ta lista nie jest kompletna, nie wymienia wszystkich osób zaangażowanych w nieformalne zajęcia z młodzieżą. Tak naprawdę najskuteczniejszymi wychowawcami są sami młodzi ludzie, wychowujący siebie nawzajem. Wszystkie te i inne sytuacje dostarczają możliwości dla nieformalnego wychowania międzykulturowego. Wychowanie nieformalne ma kilka szczególnych cech, które odróżniają go od wychowania formalnego: ● Wychowanie nieformalne jest dobrowolne, nie jest obowiązkowe tak jak szkoła, więc nie wywołuje reakcji odrzucenia przez uczniów tych postaw czy tematów, które są częścią programów szkolnych, co się czasami w szkole zdarza. ● Osoby zajmujące się wychowaniem nieformalnym muszą wkładać dużo większy wysiłek w podtrzymanie zainteresowania młodzieży wobec konkurencji ze strony komercyjnego świata, który oferuje wiele atrakcyjnych alternatyw. ● Wychowanie nieformalne sprzyja bliższym relacjom między prowadzącymi a uczestnikami, ułatwia komunikację (ale czasami wiąże się z nim większe napięcie). 38 ● Treści są wraz z uczestnikami dostosowane do ich rzeczywistości i potrzeb. ● Prowadzący może dowolnie ustalać cele i dobierać do nich odpowiednie zajęcia. ● Metody aktywne i uczestniczące zastosowane w wychowaniu nieformalnym dają bardzo dobre efekty. Oczywiście w wielu aspektach wychowanie nieformalne nie mogłoby istnieć, gdyby nie było wychowania formalnego i wiele jest jeszcze do zrobienia, jeśli chodzi o ich wzajemne uzupełnianie się. Możesz przystosować ćwiczenia z części B do wykorzystania ich w szkole, ale należy pamiętać, że naszym głównym celem było przygotowanie ich do wykorzystania do pracy z grupą młodych ludzi w ramach wychowania nieformalnego. Teraz zajmiemy się bliżej podstawą dla tych ćwiczeń. Praca z młodzieżą – ciągły proces Bez względu na wiek ludzie, którzy stają twarz w twarz z wyzwaniami i problemami społeczeństwa międzykulturowego, nie są w stanie od razu przeskoczyć z fazy ignorancji do fazy krytycznej świadomości i działania. Może to się dziać tylko w czasie procesu wychowania międzykulturowego, w tym przypadku nieformalnego, w czasie którego można przeprowadzić wiele różnych zajęć i inicjatyw. Wychowanie międzykulturowe ma umożliwić młodym ludziom odkrycie pochodzenia i mechanizmów rasizmu, nietolerancji, ksenofobii i antysemityzmu. Osobiste odkrycie może prowadzić do wspólnego działania i do nas należy ułatwienie tego procesu. Żeby dopełnić obrazu, potrzebne jest działanie polityczne i gospodarcze: wychowanie ma swoje ograniczenia, ale i swoje zadania, za które jest odpowiedzialna. Próbowano opisać kluczowe obszary, na które należy zwrócić uwagę przy planowaniu programów do wychowania międzykulturowego. Wybraliśmy uproszczony opis, który porównuje nieformalne wychowanie międzykulturowe do drogi, na której są różne etapy, będące równocześnie tematami, nad którymi należy popracować. Są to: 1. wyobrażanie sobie siebie z zewnątrz, 2. rozumienie świata, w którym żyjemy, 3. zaznajomienie się z innymi realiami, 4. pozytywne spojrzenie na różnice, 5. wspieranie pozytywnych postaw, wartości i zachowań. Możesz uznać, że niektóre etapy są ważniejsze niż inne albo możesz wybrać inną drogę. Te etapy mogą być połączone w innej kolejności, ale ponieważ ten pakiet nie jest czterowymiarowy, omówimy je po kolei, jeden po drugim, dołączając pomysły i tematy, nad którymi można pracować. 39 1. Wyobrażanie sobie siebie z zewnątrz W wychowaniu międzykulturowym punktem startowym naszej pracy jest refleksja o nas samych i naszej rzeczywistości. Pomysły i tematy: Nasza własna społeczna i kulturowa rzeczywistość: ● Sprawdzenie, co dla nas jest pozytywne i negatywne w ramach naszej rzeczywistości. ● Nasze nawyki, sposoby myślenia, style życia itp. są tylko jedną z możliwych reakcji na świat: istnieją też inne rzeczywistości, które nie są lepsze ani gorsze, ale odmienne. ● Wyjaśnienie naszej rzeczywistości innym, którzy jej nie znają, może być pomocne w spojrzeniu na nią z innej perspektywy. R eakcje na inne społeczne i kulturowe rzeczywistości, z którymi żyjemy: ● Uprzedzenia i stereotypy na temat innych społeczeństw i kultur funkcjonujące w naszym społeczeństwie. ● Skąd te uprzedzenia i stereotypy się biorą? ● Dlaczego niektóre są pozytywne a inne negatywne? ● Wpływ uprzedzeń i stereotypów na nasz sposób zachowania w stosunku do innych ludzi. Dyskryminacja – arbitralne zjawisko: ● Każdy może być dyskryminowany z takiego czy innego powodu. ● Dlaczego dyskryminacja się zdarza? ● Jakie formy przybiera? 2. Rozumienie świata, w którym żyjemy Społeczeństwa, kraje lub państwa nie mogą się rozwijać odizolowane od pozostałych. Pomysły i tematy: Żyjemy we współzależnym świecie: ● Społeczeństwa potrzebują siebie nawzajem. ● Europa nie jest planetą! (Hasło wzięte z Ośrodka Północ-Południe przy Radzie Europy). Dzielenie się odpowiedzialnością: ● W dużej części siły, które zmuszają wielu ludzi do opuszczenia ich krajów, żeby przetrwać, mają swoje źródło w systemie gospodarczym, z którego wynika nasz sposób życia. 40 3. Zaznajomienie się z innymi realiami Wiele negatywnych postaw wobec kultur, stylów życia lub społeczeństw, które są inne od naszych, ma źródła w „obawie przed nieznanym”. Dlatego istotnym elementem wychowania międzykulturowego jest zachęcanie do zapoznania się z nimi i zdobywania wiedzy na ich temat – nie takiej, jaką zdobywa turysta, który zachowuje bezpieczny dystans, ale takiej, która pozwala nam podjąć ryzyko spotkania i wymiany. To zaznajomienie musi opierać się na wysiłku rozumienia rzeczywistości innych niż nasza własna. Pomysły i tematy: Co wiemy o innych kulturach lub stylach życia: ● Jak uzyskaliśmy informacje, które posiadamy na temat innych kultur, społeczeństw, krajów? ● Na ile ta wiedza jest zgodna z rzeczywistością i na ile są to opinie powzięte z góry? ● Na ile powinniśmy sprawdzać informacje i wyobrażenia, których dostarczają nam media? ● Jak możemy sprawdzić, jak to jest „znaleźć się w czyjejś skórze”? Nie ma nadrzędnych ani podporządkowanych kultur: ● Każda kultura jest efektem odmiennej rzeczywistości. ● W każdej kulturze możemy znaleźć aspekty pozytywne, których możemy się uczyć oraz negatywne, które możemy krytykować – jak je rozróżniamy? Odmienny – nie znaczy gorszy gorszy,, ale niepodobny: ● Jakie czynniki wpływają na to, że różnice między ludźmi są postrzegane jako coś złego? 4. Pozytywne spojrzenie na różnice Czego potrzebujemy, żeby popatrzeć na odmienność pozytywnie? Pomysły i tematy: Nasza własna kultura jest mieszanką różnorodności: ● Rzeczywistość społeczna i kulturowa, do której należymy, jest efektem konglomeracji różnic. ● Nie uważamy tych różnic za przygniatającą przeszkodę we wspólnym życiu. R óżnica między różnymi kulturami jest faktem pozytywnym: ● Połączenia i relacje między różnymi kulturami wzbogacają nie tylko pojedyncze osoby, ale też społeczeństwa. Mogą one też być źródłem rozrywki i przyjemności. ● Każde społeczeństwo i kultura ma coś, czego może się nauczyć i czego może uczyć innych. ● Jak uczymy się unikać natychmiastowych sądów na temat tych aspektów innych kultur lub stylów życia, która dla nas są „dziwne”? 41 ● Jak możemy się nauczyć żyć z uczuciami (tymczasowej) niepewności, z tymi rozbudzonymi w nas procesami? ● Jak możemy wykorzystać te ogromne możliwości, które przynoszą nam takie spotkania, żeby odnaleźć nieznane strony naszej tożsamości? 5. Wspieranie pozytywnych postaw, wartości i zachowań Wszystkie te etapy są oparte na propagowaniu wartości: prawa człowieka, uznanie, akceptacja, aktywna tolerancja, szacunek, pokojowe rozwiązywanie konfliktów i solidarność. ● Jeśli domagamy się prawa do solidarności, jak podsumowuje Jean-Marie Bergeret, mamy też obowiązek okazywać solidarność. Jest to jeden z tego typu wniosków, które przybliżają nas do wychowania międzykulturowego. Ale młodzi ludzie tylko wtedy zmienią swoje postawy i wnioski dla siebie samych, my możemy pomóc im ułatwić ten proces przez stawianie przed nimi różnorodnych wyzwań. ● Jeśli pracujemy na rzecz tych postaw, łatwiej będzie nam zachęcać do pozytywnego zachowania wobec ludzi z innych kultur. Ale musimy wziąć pod uwagę, że te postawy i zachowanie nie są możliwe, jeśli nie są rozwijane równolegle do jakości takich, jak uczciwość, współpraca, komunikacja, myślenie krytyczne i organizacja. Przerwa na myślenie Wychowanie międzykulturowe nie jest zamkniętym programem, który może być powtarzany bez ciągłych zmian. Z drugiej strony nie tylko mamy szeroki wachlarz możliwych ćwiczeń międzykulturowych, ale musimy ciągle pytać, co robimy i dlaczego. Nie można kupić magicznego zaklęcia, które zagwarantuje nam sukces. Żeby wiedzieć, jak i gdzie ustawić ograniczenia każdego ćwiczenia w nieformalnym wychowaniu międzykulturowym, powinniśmy być świadomi następujących czynników: ● Zawartość i zasięg ćwiczenia, które zamierzamy przeprowadzić. W Hiszpanii jest powiedzenie, które to miło podsumowuje: „Nie możemy udawać, że złowimy słonia za pomocą wędki”. ● K ontekst, w którym zamierzamy pracować i ograniczenia, które ze sobą niesie. Motywacja uczestników będzie różna w zależności od miejsca spotkania i od stopnia uwzględniania ich potrzeb. ● Poziom zrozumienia i relacje, jakie mamy z młodymi ludźmi, z którymi zamierzamy pracować. Jeśli znamy ich dobrze i wiemy, że możemy planować długofalowo, będzie to miało wpływ na nasze zamierzenia. Sposób planowania będzie inny, gdy zamierzamy zorganizować zajęcia jednorazowe z ludźmi, których jeszcze nie znamy. ● Poziom uczestnictwa w zajęciach. Jeśli uczestnicy czują się odpowiedzialni za efekt końcowy zajęć, osiągniemy lepsze rezultaty niż w przypadku, gdy uczestnicy uważają, że mają tylko biernie brać udział. Z drugiej strony musimy wziąć pod uwagę, że: ● Pojedyncze ćwiczenia mają ograniczone rezultaty. W wychowaniu międzykulturowym chodzi nam o wartości, postawy i zachowania. Dlatego oczekuje się, że każde ćwiczenie będzie przeprowadzane jako część 42 większego procesu. Ale to nie oznacza, że powinniśmy zrezygnować nawet z ograniczonych okazji, żeby wzmocnić procesy międzykulturowe. Jest to kwestia przykrawania naszych ambicji. ● Znaczenie ćwiczeń powinno nawiązywać do codziennego życia uczestników. Mamy na celu tworzenie pozytywnych postaw w naszym otoczeniu i wiązanie naszego środowiska z resztą świata. To, jak podejdziemy do każdego ćwiczenia, będzie zależało od naszych zdolności do działania i od uczestników… Wykorzystaliśmy te pomysły i zasady podczas pracy nad ćwiczeniami z części B, ale zdajemy sobie sprawę, że nie jest możliwe ani logiczne stworzenie twardych i szybkich reguł. Podsumowując, dobrze jest pamiętać, żeby: ● Rozpoczynając aktywnie i dynamicznie… ● pracujemy z procesami… ● przez które i poprzez informacje, analizy i krytyczne refleksje nad rzeczywistością… ● uczestnicy znajdą w naszej pracy sposoby na ● pozytywne współdziałanie z ludźmi z innych kultur w życiu codziennym ● i rozwijanie strategii, żeby przenieść te pozytywne związki z ludźmi z innych kultur na indywidualne lub zespołowe działania. 43 Część B LISTA ĆWICZEŃ Ćwiczenia wprowadzające w temat rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji n Działania od A do Z 1 Antonio i Ali 2 Baloniki 3 Baśnie świata 4 Biały charakter 5 Bieg historii 6 Co widzisz? 7 Domino 8 Drogi przyjacielu… 9 Drzewo życia 10 Etykietki 11 Eurokolej a la carte 12 Gdzie stoisz? 13 Ja też 14 Jeden odpada 15 Jesteśmy równi 16 Każdy obrazek o czymś nam mówi 44 17 Knysna blue 18 Kultura w obrazkach 19 Limit 20 20 Marzenia 21 Moja opowieść 22 Moje dzieciństwo 23 Odczuwanie dyskryminacji 24 Osobisty bohater 25 Pierwsze wrażenie 26 Portrety 27 Redagowanie wiadomości 28 Reguły gry 29 Stronniczość w mediach 30 Szukanie podobieństw i odkrywanie różnic 31 Ścieżka rozwoju 32 Święto narodowe 33 Tropienie różnorodności 34 Uchodźca 35 Utworzymy okrąg 36 W naszym bloku 37 Wyspa 38 Zawody eurodowcipów 39 Zgadnij, kto przyjdzie na obiad? 40 Zrób to! n Ćwiczenia „na rozgrzewkę” n Sposoby rozpoczęcia pracy 45 Wstęp Ćwiczenia w tej części pakietu przeznaczone są dla osób pracujących z młodzieżą (od 14 roku życia) lub z dorosłymi poza szkołą lub podczas nieformalnych zajęć edukacyjnych, zajmujących się tematami równości, rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji. Rozdział ten jest zbiorem, z którego można korzystać bardzo różnorodnie. Przykładowo możesz być osobą pracującą z młodzieżą, liderem grupy, osobą prowadzącą seminarium, członkiem kościelnej grupy dyskusyjnej, nauczycielem lub wychowawcą pracującym z dorosłymi. Możesz regularnie pracować z grupą lub tylko od czasu do czasu, możesz pracować w małej lokalnej grupie lub spotykać się z dużą grupą ludzi, którzy się bliżej nie znają, jak na seminarium. Twoja grupa może być jednolita płciowo lub koedukacyjna. Może się składać z ludzi z jednego kręgu kulturowego, z jednego kraju lub wyznania lub może być niejednorodna. Bez względu na twoją sytuację, znajdziesz tu wskazówki, które pozwolą ci korzystać i przystosowywać pomysły i ćwiczenia do twoich potrzeb i do potrzeb członków grupy. Jak korzystać z pakietu Pakiet został zaprojektowany tak elastycznie jak to tylko możliwe i zależy tylko od ciebie, jak będziesz go używać! Każde ćwiczenie może być przeprowadzone osobno, ale zalecamy wykonanie dwóch lub więcej ćwiczeń, jako osobną część programu, aby lepiej poznać omawiane zagadnienia i przejść do działania. Zanim zaczniesz, powinieneś przejrzeć cały pakiet, żeby zorientować się, co on zawiera i jak można go wykorzystać. Przeczytaj część A, żeby zaznajomić się z uzasadnieniem proponowanych ćwiczeń. W części A znajdziesz też potrzebne informacje związane z całością zagadnień, które pomogą ci odpowiadać na pytania pojawiające się w czasie dyskusji. Ćwiczenia (patrz str. 54) są przypisane do poziomu 0–3, aby wskazać ogólny stopień zrozumienia i umiejętności dyskutowania wymagane od uczestników ćwiczenia. Ćwiczenia z poziomu zerowego są to krótkie, bardzo łatwe, wprowadzające zajęcia, przeznaczone do pobudzania zainteresowania tematem, nie wymagają umiejętności dobrego dyskutowania lub pracy w grupie. Na drugim końcu skali są ćwiczenia poziomu trzeciego, które są dłuższe, wymagają dobrej pracy w grupie i umiejętności dyskutowania, koncentracji i współpracy ze strony uczestników, a także wymagają dłuższego i staranniejszego przygotowania przez prowadzących. Ale zapewniają one lepsze i pełniejsze zrozumienie tematu. Dla ułatwienia zajęcia są oznaczone literami odpowiadającymi czterem tematom, które odpowiadają poszczególnym etapom procesu edukacyjnego: G (oryg. G – group) – grupa, zajęcia, które pomagają stworzyć dobra atmosferę w grupie i wymuszają umiejętności komunikowania się i dynamikę grupy, W (oryg. I – image) – wyobrażenia, zajęcia, które zajmują się naszymi wyobrażeniami o ludziach z innych kultur, krajów lub grup społecznych. M (oryg. M – mechanism) – mechanizmy, zajęcia, które odkrywają społeczne, ekonomiczne lub edukacyjne mechanizmy kryjące się za przypadkami dyskryminacji, odrzucenia, wykluczenia i marginalizacji, D (oryg. A – action) – działania, zajęcia, które zachęcają ludzi do pracy na rzecz zmian społecznych, opartych na wartościach równości i akceptacji odmienności. 46 Możesz zaplanować rozpoczęcie od ćwiczeń zajmujących się wyobrażeniami, potem przejść do innych, zajmujących się mechanizmami wykluczenia, a następnie do poszukiwania sposobów działania. Niemniej, gdy już zaczniesz i uczestnicy zaczynają zadawać pytania, może się okazać, że słuszniejsze jest myślenie o ćwiczeniach jako części sieci, po której możesz się poruszać we wszystkich kierunkach. Naszym celem było czytelnie opisać każde ćwiczenie i pomysły, dla których mógłbyś wykonać następne. Należy podkreślić, że są to tylko wskazówki i każdy, kto korzysta z pakietu, powinien tak swobodnie przystosowywać zawarty w nim materiał, żeby odpowiadał na jego potrzeby. Z jakąkolwiek grupą pracujesz, najprawdopodobniej zaczniesz od jakiegoś wydarzenia, które miało miejsce w twojej okolicy lub od czegoś, co zainteresowało członków grupy. Powinieneś wykorzystać pomysły z pakietu, żeby pomóc członkom twojej grupy dowiedzieć się czegoś więcej na danym temat i zwiększyć współodczuwanie z ludźmi, których sprawa dotyczy. Jednak samo zrozumienie nie wystarcza, bardzo ważne jest, żebyśmy pracowali na rzecz budowy międzykulturowego społeczeństwa, w którym różnorodność i odmienność są szanowane i godność człowieka jest cenioną wartością. Podejmowanie takich działań jest ważnym wynikiem końcowym ćwiczeń zawartych w pakiecie. Wiedza o prezentowanych zagadnieniach to za mało, musimy też próbować być konsekwentni w naszych postawach i działaniach. Dlatego edukacja międzykulturowa powinna być postrzegana jako część większego procesu edukacyjnego „wychowania do obywatelstwa”, z podkreśleniem wartości takich, jak solidarność, tolerancja, odpowiedzialność, odwaga i szacunek. To wszystko opiera się na doświadczeniach programu „Prawa człowieka, pokój i edukacja globalna”, wnosząc do niego wciąż nowy wkład. Podejście edukacyjne Ćwiczenia zebrane w tym pakiecie zostały tak dobrane, żeby ułatwić ci pracę na temat wychowania międzykulturowego w dwóch zakresach – uczestnictwa i pracy w grupie. Podejście partycypacyjne oznacza, że młodzi ludzie nie są celem naszych zajęć, ale zasobem, na który liczymy. Użycie tego pakietu oznacza pracę z ludźmi, a nie dla ludzi. Naszym głównym zadaniem i wyzwaniem jest zachęcenie ich do kontrolowania własnych działań, a przez to upodmiotowienie ich. Dzięki pracy w grupie ludzie mogą osiągnąć głębsze zrozumienie i nabyć doświadczenia, wiedzę, umiejętności i postawy. W ten sposób proces pracy w grupie jest narzędziem, które zapewnia nam, że to, czego każdy się uczy, poza osobistym oddziaływaniem będzie mieć też wymiar społeczny. Wychowanie międzykulturowe (dokładniej opisane w części A) jest procesem wychowania społecznego, dzięki któremu ludzie stają się bardziej świadomi własnej kultury i współzależnością między kulturami, włączając szacunek dla odmienności, bez względu na to, czy ta odmienność związana jest z kulturą, religią, tłem etnicznym, orientacją seksualną, narodowością, statusem społecznym, pełnosprawnością lub z niepełnosprawnością. Dzięki temu ludzie doceniają swoją kulturę w szerszym kontekście, w sposób, który umożliwia im rozumieć, współodczuwać i cenić ludzi, którzy są odmienni i współpracować z nimi przy budowie lepszego i równiejszego świata. Wychowanie międzykulturowe zawiera pracę z różnymi aspektami natury ludzkiej, takimi jak postawy, uczucia, postrzeganie, wartości i doświadczenia. Nie można tego osiągnąć tylko przez pracę intelektualną, wymaga to także osobistego doświadczenia. Przykładowo, jeśli chcemy propagować solidarność młodych ludzi z imigrantami, nie wystarczy przekazać informacji na temat ich sytuacji lub pokazać statystyki i liczby. Konieczne jest, żeby młodzi ludzie poczuli i zrozumieli, że imigracja nie zdarza się przypadkowo, ale że ich własny sposób życia może zmuszać ludzi to imigrowania i że kraje, z których pochodzą imigranci, nie są biedne, tylko zostały zubożone. Podobnie, jeśli 47 chcemy zająć się homofobią lub dyskryminacją Cyganów (Romów), nie powinniśmy wygłaszać wykładów, ale powinniśmy stworzyć ludziom możliwość poczucia, jak to jest być obiektem codziennej dyskryminacji i uprzedzeń. Nie oznacza to pomniejszania ważności podstawowych informacji, które są potrzebne, żeby zmierzyć się z głęboko zakorzenionymi stereotypami i uprzedzeniami, np. informacja, że większość Cyganów nie mieszka w namiotach i wozach, ale mają oni doskonale „swobodny” styl życia lub że homoseksualiści istnieli we wszystkich społeczeństwach i kulturach na przestrzeni wieków. Tylko wtedy ludzie będą mogli zrozumieć takie przypadki, jeśli zaczniemy naszą pracę od ich wiedzy, uczuć i doświadczeń. Zacząwszy od tego punktu, będą oni mogli uczyć się dostosowywać do odmiennej rzeczywistości kulturowej i osobistej oraz od tego punktu zdobywać nową wiedzę. Dzięki temu zajmujemy się nie tylko w intelektualnym wymiarem, ale raczej wymiarem emocjonalnym, opartym na naszych życiowych doświadczeniach. Równocześnie nie powinniśmy zapominać, że osiąganie wartości propagowanych przez wychowanie międzykulturowe – solidarności, szacunku i współodczuwania, jest możliwe tylko, jeśli w tym samym czasie pomagamy ludziom rozwijać ich umiejętności współpracy, komunikacji i analizy krytycznej. Możemy myśleć o naszym zadaniu edukacyjnym jak o trzech etapach: myśl, uczucie i działanie, dlatego zamierzamy zajmować się głowami, sercami i rękami. Praca z młodzieżą Zajmowanie się wychowaniem międzykulturowym z nastawieniem na uczestnictwo i pracę w grupach powinno być powiązane z oparciem naszej pracy na kilku podstawowych zasadach: 1. Zaczynamy od tego, co ludzie wiedzą, ich opinii i doświadczeń i na podstawie tego umożliwiamy im poszukiwanie i wspólne odkrywanie nowych pomysłów i doświadczeń. Wszyscy mamy pomysły i opinie związane z omawianymi zagadnieniami oraz pytania dotyczące naszego codziennego życia. Mają one swoje źródło w naszym otoczeniu rodzinnym i społecznym, w naszych bezpośrednich doświadczeniach, w naszych lekturach i informacjach zdobywanych w szkole, dostarczanych przez telewizję, radio itp., w dyskusjach i wymianie poglądów z innymi ludźmi i w naszych osobistych przemyśleniach. Wszystko to tworzy rodzaj filtru, przez który patrzymy na rzeczywistość. Dlatego jako osoba prowadząca grupę nie możesz tego ignorować, ale powinieneś zacząć od takiego postrzegania świata i używać tego jako podstawy, na której powstają nowe doświadczenia. 2. Zachęcamy młodych ludzi do uczestnictwa w dyskusjach i uczenia się od siebie jak tylko to możliwe. Każdy z nas ma coś, czego może się nauczyć i coś, czego może nauczyć. Praca w grupie wzmacnia naszą zdolność uczenia się, pozwala nam wspólnie odkrywać nowe pomysły i analizować nowe informacje i przez to pobudza nasz rozwój osobisty. W dodatku kiedy ludzie aktywnie uczestniczą w czymś, w tym przypadku w wychowaniu międzykulturowym, o wiele silniej identyfikują się z podjętym tematem i w efekcie silniej się angażują. 3. Cały czas myślimy o tym, jak ludzie mogą przełożyć swoje konkretne przeżycia, związane z wychowaniem międzykulturowym, na proste ale skuteczne działania, które wykazują ich sprzeciw wobec procesu marginalizacji, dyskryminacji i wykluczenia. 48 Wychowanie międzykulturowe nie operuje tylko na poziomie intelektualnym, ale wymaga oddziaływania na osobę jako jednostkę, a równocześnie jako członka społeczeństwa. Dlatego nasze zadanie polega na wzmocnieniu praktycznego wymiaru wychowania międzykulturowego przez zapewnienie młodym ludziom wyciągnięcie z efektów pracy w grupie wniosków nawiązujących do ich codziennego życia. W naszej pracy z młodymi ludźmi (wykorzystującej pracę w grupie i podejście partycypacyjne) możemy wykorzystać ważne narzędzie, jakim są ćwiczenia. Są to środki, z których korzystamy, żeby ułatwić młodym ludziom sterowanie swoimi przeżyciami, zarówno intelektualnymi jak i emocjonalnymi. Ważne jest zrozumienie, że ćwiczenia nie są celem samym w sobie, ale są pretekstem lub kluczem do drzwi, za którymi znajduje się naprawdę ważny proces wspólnego uczenia się, wymiana poglądów i doświadczeń, odkrywanie nowych wymiarów rzeczywistości, wspólne tworzenie alternatywy dla dostrzeżonych przejawów rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji. Ćwiczenia zebrane w tym pakiecie zostały tak dobrane, żeby służyć jako narzędzie do wykorzystania podczas uczenia w grupach. Decyzja o sposobie ich użycia zależy od wieku, zdolności i zainteresowań młodych ludzi w twojej grupie oraz od przestrzeni i czasu, jaki masz do dyspozycji. Umożliwiają one kształtowanie twojego programu zgodnie z kolejnością wyznaczoną przez proces metodologiczny: G wskazuje zajęcia, które pomagają w formowaniu i konsolidowaniu grupy. Te ćwiczenia pomogą w stworzeniu dobrej atmosfery w grupie i wzmocnią umiejętności komunikowania się i dynamikę grupy. Wśród nich są ćwiczenia dla przełamania pierwszych lodów. Jeśli ludzie nie posiadają umiejętności interpersonalnych, dobrego dyskutowania, aktywnego słuchania i jeśli nie dostrzegają procesów przebiegających w grupie (nie mają zdolności do pracy z innymi w celu osiągnięcia wspólnego celu w duchu wzajemnego szacunku i współpracy), to niektóre ćwiczenia z poziomu trzeciego okażą się dla nich bardzo trudne lub nawet niemożliwe do wykonania. Wybrano ćwiczenia, które mieszczą się w ramach wyznaczonych przez program „Wychowania międzykulturowego”. Opierają się one na wzajemnym szacunku dla jednostki, przekonaniu, że każdy dojrzewa przez doświadczenie i że praktyczne uczenie się sprawia przyjemność, zadowolenie, satysfakcję, nastawia pozytywnie oraz przyczynia się do osobistego i społecznego rozwoju. Jeśli nie weźmie się tego pod uwagę, to naraża się na pojawienie się problemów i konfliktów, ponieważ uczestników stawia się w trudnej sytuacji badania swoich myśli, uczuć i emocji związanych z ich uprzedzeniami, przekonaniami i postrzeganiem świata. Dobra praca w grupie zapewnia bezpieczne środowisko, w którym można przeprowadzać takie badanie. W wskazuje zajęcia, które zapewniają wgląd w nasze wyobrażenia o ludziach z innych kultur, krajów lub grup społecznych. Praca z naszymi wyobrażeniami jest istotna, gdyż istnieje bardzo silne powiązanie między naszymi wyobrażeniami lub stereotypami związanymi z innymi ludźmi a uprzedzeniami i dyskryminacją. Dopóki nie zrozumiemy, skąd pochodzą te wyobrażenia i nie nauczymy się podchodzić do nich krytycznie, nie będziemy mogli analizować wpływu, jaki mają one na nas i na nasze postrzeganie świata. Jeśli chcemy radzić sobie z rasizmem i nietolerancją, to pierwszym krokiem będzie wskazanie tych wyobrażeń, żeby uświadomić sobie, że rzeczywiście są one tylko wyobrażeniami, czyli najczęściej mają one niewiele wspólnego ze światem realnym. M wskazuje zajęcia, które umożliwiają odkrywanie i analizowanie społecznych, ekonomicznych, kulturowych lub edukacyjnych przyczyn, kryjących się za przypadkami dyskryminacji, odrzucenia, wykluczenia i marginalizacji. 49 Dopóki nie będziemy w stanie dostrzec istniejących mechanizmów, utrwalających wykluczenie i dyskryminację, nie będziemy w stanie uporać się z nimi. Kluczową sprawą jest zapoznanie się z interesami, władzą i polityką na poziomie lokalnym, krajowym i globalnym, które są źródłem konfliktów między ludźmi. Tylko nieliczni ludzie zdecydowaliby się opuścić swoje domy, gdyby nie wojna, głód, bezrobocie, prześladowania polityczne i religijne itp. Podobnie konkurowanie o miejsce zamieszkania, pracę, wykształcenie i opiekę zdrowotną ustawia ludzi w opozycji do innych. Musimy zadać sobie pytanie, dlaczego sytuacja na świecie jest taka, jaka jest i dlaczego tak trudno to zmienić. D wskazuje zajęcia, które rozwijają świadomość możliwości działania, jakie mają pojedyncze osoby i grupy, żeby wywołać i kontynuować zmiany społeczne, oparte na solidarności, szacunku, akceptacji odmienności i wolnej wymiany myśli. Używanie tego pakietu będzie mieć niewiele sensu, jeśli ludzie nie będą się uczyć, dojrzewać i w rezultacie dokonywać zmian. Zmiana jest najważniejszym efektem końcowym proponowanych ćwiczeń. Podejmowanie działań może dotyczyć pojedynczych osób, przykładowo może polegać na większej świadomości samego siebie i własnego widzenia świata i dostrzegania wagi własnych działań. Działanie może także oznaczać inicjatywę ludzi na poziomie lokalnym, wewnątrz ich społeczności, mającą na celu wspieranie mniejszości lub grup ludzi, którzy są odmienni. Działanie może też być związane ze zmianami wewnątrz organizacji, na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym lub międzynarodowym, na rzecz bardziej sprawiedliwego, tolerancyjnego, międzykulturowego świata. Po angielsku mówi się „nikt nigdy nie zrobił większego błędu niż ten, co nic nie zrobił, bo przecież mógł zrobić choć trochę” lub „żeby przejść milę musisz zrobić pierwszy krok”. Takie powiedzenia istnieją we wszystkich językach i możesz zacząć je kolekcjonować. Inne pomysły, które pomogą ci przejść do działania, znajdziesz wykonując ćwiczenie „Działania od A do Z”. Rozwijanie międzykulturowego programu edukacyjnego Także relacje między poszczególnymi krajami odbierane są w każdej społeczności w odmienny sposób. Dlatego zalecamy, żebyś jako osoba prowadząca, dostosował ćwiczenia do aktualnej sytuacji istniejącej w twoim kraju, regionie, mieście. Jeśli podany przykład lub pytanie sugerowane przy podsumowaniu i ocenie, nie są odpowiednie dla twojej grupy ze względów społecznych lub kulturowych, powinieneś znaleźć inny przykład, pytanie, które będą lepiej pasować. Tylko nieliczne ćwiczenia mogą być przeniesione wprost z kraju do kraju, z grupy do grupy. Poza szczegółami językowymi istnieją inne czynniki, takie jak różnice kulturowe i społeczne każdej grupy lub stopień znajomości tematu, które będą zawsze zmuszać cię do przystosowania pomysłów z pakietu do swojej sytuacji. Jak już zostało powiedziane, osiągnięcie przyjętych celów wychowawczych zależy od umiejętnego wykorzystania doświadczeń, uczuć, postaw, umiejętności i wiedzy uczestników. Nie martw się! Rzadko będziesz musiał zmienić całe ćwiczenie! Najczęściej wystarczy przystosować sposób oceny i prowadzenia dyskusji do sytuacji grupy oraz celu kampanii. Przykładowo, jeśli zamierzasz zajmować się tolerancją religijną, w niektórych krajach dyskusja może dotyczyć relacji między kulturą chrześcijaństwa i islamu. W innych odpowiedniejszym tematem dyskusji będzie antysemityzm lub relacje między katolikami i prawosławnymi. Ponieważ problemy wskazane w opisie ćwiczenia istnieją we wszystkich krajach, ale występują w różnych formach, wysiłek włożony w adaptację ćwiczenia powinien przede wszystkim polegać na przybliżaniu tych problemów przez nawiązanie do sytuacji dotyczących uczestników. Niektóre opisy ćwiczeń zawierają „Wskazówki dla prowadzących”, które pomagają w takiej adaptacji, zarówno w zakresie metod, jak i tematów. 50 Wskazówki dla prowadzących Podczas pracy z młodymi ludźmi nie możemy zapominać o konieczności zachowania równowagi między osiąganiem celów wynikających z wychowania międzykulturowego i tych związanych z rozwojem grupy jako takiej. Jednym z twoich głównych zadań, jako prowadzącego, jest wzmacnianie i propagowanie dobrej atmosfery między członkami grupy oraz pobudzanie i zachęcanie do rozwijania własnej kreatywności i aspiracji, na tyle, na ile jest to możliwe. Pomoże to uczestnikom czuć, że ich praca jest cenna i efektywna i że przynosi ważne i interesujące doświadczenia i wnioski na przyszłość. Prowadzenie dyskusji Dyskusja jest główną częścią procesu edukacyjnego. Po każdym ćwiczeniu powinieneś pozostawić uczestnikom czas, choćby krótki, na zakończenie z podsumowaniem i oceną. Dlatego też dołączyliśmy uwagi, które mogą ci pomóc prowadzić dyskusję. Szczególną uwagę powinieneś zwrócić na to, żeby zapewnić każdemu członkowi grupy możliwość uczestniczenia w niej, jeśli tego chce. Przykładowo możesz to osiągnąć przez: ● Stworzenie dobrej atmosfery, która pozwoli każdemu swobodnie się wyrażać i być słuchanym. Będziesz musiał dać ludziom czas, żeby się poznali i zaufali sobie, a także tak zorganizować miejsce na ćwiczenia, żeby każdemu było wygodnie pracować. ● Zaproszenie uczestników do poddawania pod dyskusję swoich opinii lub doświadczeń związanych z omawianym zagadnieniem. ● Używanie słów, wyrażeń i języka znanego grupie, nawiązywanie do niedawnych przypadków lub faktów, które zdarzyły się w sąsiedztwie. Spraw, żeby wiązały się one z ich życiem. Rozwiązywanie konfliktów Podczas wykonywania ćwiczeń mogą pojawić się konflikty. Należy się tego spodziewać. Prosimy ludzi, żeby zajęli się bardzo trudnymi tematami, stanowiącymi dla nich pewne wyzwanie, zachęcamy ich do wyrażania swoich opinii i do myślenia krytycznego. Jest to częścią procesu wychowania międzykulturowego, ale nigdy nie jest to łatwe i może powodować ogromny stres. O ile to możliwe, należy unikać sytuacji, które mogą prowadzić do konfliktów przerywających proces edukacyjny. Jako osoba prowadząca musisz uważać na każdą osobę w grupie i być świadomy, że pojedyncze ćwiczenie, a nawet część ćwiczenia – odgrywanie jakiejś roli lub symulacja, mogą wywołać różne drażliwe emocje. Upewnij się, że każdy wie, że nikt od niego nie oczekuje powiedzenia więcej niż chce, ani odkrycia przed innymi swojego wnętrza w stopniu, który wykracza poza jego poczucie bezpieczeństwa. Pozwól uczestnikom rozgrzać się przez każdym ćwiczeniem, daj im czas na wczucie się w rolę i na wyjście z niej. Daj im wystarczająco wiele czasu na podsumowanie i dyskusję. Mimo to powinieneś przygotować się na konflikty, które mogą rozwinąć się między uczestnikami, ponieważ zadajesz im pytania związane z ich uczuciami, doświadczeniami i wartościami. Nie panikuj! Kiedy padają takie pytania, zaangażowanie emocjonalne jest nieuniknione. Konflikt nie zawsze jest czymś negatywnym, o ile nie stracisz pano- 51 wania nad sytuacją. Oto kilka wskazówek i dobrych rad, które pomogą ci pozytywnie rozwiązać konflikty, unikając wzmocnienia pojawiającego się napięcia i paraliżu waszej pracy: ● Zarezerwuj wystarczająco dużo czasu na podsumowanie i dyskusję. Jeśli trzeba daj uczestnikom na to jeszcze więcej czasu. ● Pomóż ludziom wyjaśnić ich pozycje, opinie i interesy, które wywołują napięcie w grupie, przykładowo poproś wszystkich, żeby usiedli w mniejszych grupach i porozmawiali o tym przez 3 minuty, powiedz coś, co ustawi sytuację we właściwej perspektywie itp. ● Zachęć wszystkich do aktywnego słuchania siebie nawzajem. Podkreślaj to, co ich łączy, a nie to, co ich dzieli. Szukaj porozumienia. Proponuj uczestnikom szukanie wspólnej korzyści, zamiast zmuszać ich do kompromisów i ustępowania z pozycji, na której rozpoczęli ćwiczenie. ● Szukaj rozwiązań, które mogą rozwiązać problem bez groźby ponownego pojawiania się konfliktów. ● Proponuj osobom najbardziej zaangażowanym rozmowę na osobności, w innym czasie. Jeśli pojawi się poważniejszy i głębszy konflikt, który tworzy napięcie i paraliżuje pracę grupy, lepszym wyjściem może być odłożenie na później szukania jego rozwiązania, poszukanie innej, bardziej odpowiedniej okazji na rozwiązanie problemu. Może to być potrzebne i pozytywne. Przez odłożenie rozwiązana konfliktu dajesz osobom w nim uczestniczącym czas na zastanowienie się nad sytuacją i na podejście do sprawy z innym nastawieniem i nowym rozwiązaniem. Jednak należy podkreślić, że żaden konflikt nie może zostać zignorowany. Chowanie się przed konfliktem, jak struś, jest bezużyteczną i najgorszą postawą. Ocena i podsumowanie Często nie zastanawiamy się nad naszymi doświadczeniami, ale czujemy, czy coś poszło dobrze, czy źle. Jednak ocena i podsumowanie są istotną częścią procesu uczenia się i zachęcamy, żeby po każdym ćwiczeniu wraz z grupą porozmawiać o tym, czego ludzie się nauczyli i jak się to wiąże z ich codziennym życiem, ich społecznością i z resztą świata. Proponujemy spróbować dokonać tego przez zapytanie uczestników: ● Co wydarzyło się podczas ćwiczenia i jak się z tym czują? ● Czego dowiedzieli się o sobie? ● Czego dowiedzieli się o zagadnieniu, którego dotyczyło ćwiczenie? ● Co mogą jeszcze zrobić, jak mogą wykorzystać to, czego się nauczyli? Podsumowanie w grupie nie musi być w formie dyskusji. Możesz użyć innych technik, włącznie z mowa ciała, rysowaniem, rzeźbieniem itp. Informacje o publikacjach opisujących różne techniki podsumowania znajdują się w rozdziale „Bibliografia”. Zachęcamy też, żeby po każdym spotkaniu znaleźć czas na podsumowanie tego, co się wydarzyło. Zapisz swoje uwagi na temat: ● Jak według ciebie ćwiczenie przebiegło, biorąc pod uwagę przygotowania, realizację twoich celów itp.? ● Czego nauczyli się uczestnicy? 52 ● Jakie są końcowe rezultaty, co oni zrobią w efekcie wykonania ćwiczenia? Proces oceny i podsumowania nie kończy się w tym miejscu! Informacja zwrotna była kluczową częścią pracy nad tym pakietem, dzięki czemu osiągnął on obecną formę, ale praca ta jeszcze nie została zakończona. Wersja ta będzie poprawiona na zakończenie kampanii i będziemy wdzięczni za twoje uwagi związane z używaniem pakietu. Dlatego prosimy o wypełnienie i przysłanie formularza oceniającego pakiet, który znajduje się na str. 197 tej książki. Ćwiczenia Ćwiczenia zebrane w tej części były wypróbowane z różnymi grupami w różnych krajach. Jednak należy pamiętać o tym, że różne grupy różnie reagowały na ćwiczenia i dlatego możemy tylko podać wskazania czasu, wielkości grupy, poziom wymaganych umiejętności itp. jako ogólne wytyczne. W razie wątpliwości zarezerwuj sobie dodatkowy czas, zwłaszcza na omówienie i ocenę ćwiczenia. Podziękowania Ćwiczenia w tym pakiecie zostały zebrane podczas tygodniowej burzy mózgów, dyskusji i eksperymentów w Ceulaj (Centro Eurolatinoamericano de Juventud) w Mollinie w Hiszpanii. Ludzie proponowali pomysły, które razem przepracowywaliśmy. Jednak nie zawsze było łatwo przypomnieć sobie, skąd oryginalnie pochodził każdy pomysł, niektóre znaleźliśmy w książkach, o innych ktoś nam opowiedział, jeszcze inne poznaliśmy podczas wcześniejszych szkoleń. Dlatego nie zawsze możemy podziękować autorom. Przepraszamy wszystkie osoby i organizacje, które zasłużyły na podziękowania, a których nazwiska i nazwy nie zostały wymienione. Postaramy się poprawić to w ostatecznej wersji pakietu. Dziękujemy następującym organizacjom, dzięki którym autorzy zdobyli doświadczenia pomocne w stworzeniu tego pakietu: The European Youth Centre of the Council of Europe. Strasburg Colectivo AMANI. Madryt Equipo Claves. Madryt The Woodcraft Folk in Britain The Adult Education Centre (Wensum Lodge) Norwich, Wielka Brytania The Norfolk Youth and Community Service, Wielka Brytania Publikacje, które nas szczególnie zainspirowały: Education Intercultural. Analisis y resolution de conflictos. Colectivo AMANI y Escuela de Animacion y Educacion Juvenil, Paseo de la Castellana, 101.2. ISBN 84 7884 129 6 En un mundo de differencias… un mundo differente. Equipo Claves y Cruz Roja Juventud. Racetracks. Greenwich Education Service. Greenwich. London. UK. ISBN 1 898443009 Inne szczególne podziękowania znajdują się przy poszczególnych ćwiczeniach. 53 Ćwiczenia: poziomy i tematy Poziom 0 n Działania od A do Z X 1 Antonio i Ali 2 Baloniki X X 3 Baśnie świata X X 4 Biały charakter 5 Bieg historii X 6 Co widzisz? X 7 Domino X 8 Drogi przyjacielu… 9 Drzewo życia 10 Etykietki X X 11 Eurokolej à la carte X X 12 Gdzie stoisz? 13 Ja też 14 Jeden odpada X X 15 Jesteśmy równi X X 16 Każdy obrazek o czymś nam mówi 17 Knysna blue X 18 Kultura w obrazkach X 19 Limit 20 20 Marzenia 21 Moja opowieść X 22 Moje dzieciństwo X 23 Odczuwanie dyskryminacji 24 Osobisty bohater X X 25 Pierwsze wrażenie X X 26 Portrety 27 Redagowanie wiadomości X 28 Reguły gry X 29 Stronniczość w mediach 30 Szukanie podobieństw i odkrywanie różnic 1 Temat Ćwiczenie 2 3 G W M D X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 31 Ścieżka rozwoju 32 Święto narodowe X X 33 Tropienie różnorodności 34 Uchodźca 35 Utworzymy okrąg 36 W naszym bloku X X 37 Wyspa X X 38 Zawody eurodowcipów X X X 39 Zgadnij, kto przyjdzie na obiad? X X X X X X X 40 Zrób to! n Ćwiczenia „na rozgrzewkę” X X n Sposoby rozpoczęcia pracy X X X X X X X X X X X X X X X 54 Działania od A do Z na rzecz kampanii poziom 0 temat D A jak przeciwdziałanie antysemityzmowi B jak bycie poinformowanym C jak cenienie różnic D jak dojrzewanie E jak panowanie nad emocjami F jak festiwal różnych narodów G jak praca w grupie H jak walka z homofobią I jak odwaga bycia innym J jak uczenie się języka obcego K jak kampania przeciw ksenofobii L jak ludzkość M jak uczenie międzykulturowe N ponieważ nikt nie jest doskonały O jak otwarcie oczu na przejawy ucisku i odwaga bycia sobą P jak przyjaźń R jak różnorodność i różnice S jak sprawiedliwość i szacunek dla tych, którzy są inni T jak tolerancja U jak uczestnictwo w życiu lokalnej społeczności W jak walka z uciskiem i jak współpraca Y jak Yeti, który niby jest, a nikt go nie widział Z jak zadawanie pytań i nieprzyjmowanie niczego jako rzeczy oczywistej Czym dla was jest ta kampania? Możesz wykorzystać ten międzykulturowy alfabet, żeby zacząć dyskusję lub jako przewodnik po działaniach, które możecie podjąć, żeby przeciwstawić się rasizmowi, ksenofobii, antysemityzmowi i nietolerancji. Zrób powiększoną kopię, żeby wykorzystać go jako plakat i dopisywać do niego swoje pomysły. 55 1. Antonio i Ali poziom 1 temat W Mówi się, że praca twórcza może odbywać się w samotności. Czy kiedykolwiek próbowałeś stworzyć historyjkę w gronie dziesięciu osób? Teraz masz szansę spróbować! Główne zagadnienia ● Stereotypy. Cele ● Odkrywanie naszych wyobrażeń na temat ludzi z innych kultur i grup społecznych. ● Uświadomienie sobie, jak te wyobrażenia wpływają na nasze oczekiwania w stosunku do ludzi z innych grup. Czas 30 minut Liczba uczestników 8–10 osób. Uwaga! Większe grupy mogą być podzielone na podgrupy. Materiały ● piłka ● papier i coś do pisania dla obserwatora ● tablica, flamastry Przebieg ćwiczenia Poproś wszystkich, aby usiedli w kole. Poproś jednego z uczestników o przyjęcie funkcji obserwatora. Wyjaśnij, iż musi on usiąść poza okręgiem i zapisywać powstającą historię. Reszcie grupy powiedz, że będzie tworzyła wspólną historię, wykorzystując przy tym piłkę. Wtedy rozpocznij od słów: – Jest to historia Antonia, młodego człowieka z Madrytu. – i podaj piłkę członkowi grupy, zapraszając go do rozwinięcia opowieści jednym lub dwoma zdaniami. Gdy już dopowie dalszy ciąg historii, podaje piłkę następnej osobie. Prowadź zabawę w taki sposób, by historia była tworzona wspólnie. 56 Po 10 lub 12 rundach poproś o piłkę i powiedz: – Antonio zna Alego, marokańskiego chłopca, który także ma swoją historię – i podaj piłkę komuś z koła prosząc o opowiedzenie historii Alego. Zakończ grę po około 10–15 minutach. Podsumowanie i ocena Poproś obserwatora o przeczytanie notatek na temat historii. Następnie niech grupa opowie, co historie Antonia i Alego powiedziały im o ich różnych stylach życia. Poproś także o skomentowanie wyobrażeń grupy o młodych ludziach z Madrytu i Maroka. Zanotuj najważniejsze fakty na tablicy. Zapytaj, skąd pochodzą te wyobrażenia. Czy każdy miał podobne skojarzenia z Hiszpanią i Marokiem? Dlaczego? Dlaczego nie? Wskazówki dla prowadzącego Najlepiej, jeśli historyjka jest tworzona spontanicznie i w szybkim tempie. W tej sytuacji obserwator może mieć problem z notowaniem. Można go rozwiązać wprowadzając drugiego obserwatora lub nagrywając materiał na taśmę. Imiona bohaterów doprowadzą uczestników do zagadnienia, które chcesz poruszyć. Dlatego gdy twoja praca będzie dotyczyła np. imigrantów, powinieneś wybrać imiona tradycyjnie kojarzone z imigrantami. Jeśli chcesz zająć się relacjami kobieta – mężczyzna, wybierz tradycyjnie męskie i żeńskie imiona. Zabawa ta może zostać zaadoptowana do każdej sytuacji dyskryminacji przez wprowadzenie informacjiw pierwszym zdaniu historyjki: „Jest to historia Franka, młodego homoseksualisty…” albo „Jest to historia Marii, która jest niepełnosprawna..”. Porównaj je z historią kogoś z większościowej grupy społecznej. Warianty 1. Podziel grupę na dwie podgrupy i poleć każdej z nich, by pracowała nad jedną z historii. Potem porównaj obie historie. Zaletą tej odmiany zabawy jest to, iż uczestnicy nie spodziewają się, że historie zostaną porównane. Ważne jest, aby podzielić uczestników na podgrupy w sposób losowy. 2. Utwórz dwie podgrupy i poproś każdą z nich o narysowanie ważnego momentu z życia jednego z bohaterów tych historii lub napisanie ich biografii. Następnie porównaj rysunki lub opisy. Sugestie do wykorzystania Jeśli lubisz historyjki i bawią cię niespodzianki, to spróbuj „Baśni świata” (nr 3). Gdyby Ali żył w kraju Antonia, to jakby się czuł będąc częścią mniejszości, a jak by się czuł Antonio będąc częścią większości? Zajrzyj do „Utworzymy okrąg” (nr 35). 57 2. Baloniki poziom l temat G i D Aby nasze sny się spełniły, musimy najpierw uwolnić się z łańcuchów, które nas krępują. Razem możemy sprawić, że nasze marzenia się zrealizują. Główne zagadnienia ● Wybrane przez grupę. Cele ● Stworzenie pozytywnej atmosfery w grupie. ● Zastanowienie się nad mechanizmami ucisku, dyskryminacji i wyobcowania. ● Doprowadzenie grupy do pozytywnych działań i zachęcenie do dalszego uczestnictwa w grach. Czas 20–30 minut Liczba uczestników 10 do 40 osób Materiały ● po dwa balony dla każdego uczestnika ● po dwa kawałki nitki (ok. 50 cm każdy) dla każdego uczestnika ● flamastry dla wszystkich ● blok z naklejkami i ołówki ● sala powinna być na tyle duża, aby można było biegać dookoła i zostawić wolną przestrzeń na środku Instrukcje 1. Poproś, aby każdy z uczestników zastanowił się przez minutę nad tym, w jakim społeczeństwie chciałby żyć, a następnie określił jedną lub dwie cechy charakterystyczne dla tej społeczności. 2. Poproś ich o napisanie tych dwóch cech na naklejkach i przyklejenie ich na tablicy. 58 3. Teraz poleć uczestnikom, aby pomyśleli nad dwiema rzeczami – „pętami”, przeszkadzającymi w wykształceniu właśnie tych cech idealnego społeczeństwa. 4. Rozdaj wszystkim flamastry, każdej osobie daj po dwa balony i dwa kawałki nitki. Niech nadmuchają balony i napiszą na nich dużymi literami nazwy owych „pęt”. 5. Przejdź się wokół koła i poproś każdą osobę po kolei o głośne przeczytanie słów napisanych na balonach. 6. Powiedz grupie, że teraz ma okazję zerwać „pęta”. Każda osoba przywiązuje sobie balon do kostki. Gdy wszyscy będą gotowi, wyjaśnij, iż aby zerwać „pęta”, trzeba zdeptać balony. Żeby dodać element współzawodnictwa, zasugeruj uczestnikom, by spróbowali zniszczyć balony innych, ochraniając swoje własne. 7. Daj sygnał do rozpoczęcia zabawy. Podsumowanie i ocena Rozpocznij dyskusję pytając uczestników, czy podobała im się ta zabawa i co o niej sądzą. Potem warto zadać na przykład takie pytania: ● Co powoduje, że „pęta” krępują nas tak mocno? Skąd się to bierze? ● Czy uważasz, że są ludzie, którzy noszą więcej „pęt” niż inni? ● Kim oni są? ● Czy możemy coś zrobić, aby pomóc im zerwać te „pęta”? Wskazówki dla prowadzącego Zabawę tę można przeprowadzić razem z „Marzeniami” (nr 20). Dotyczą one podobnego tematu. Rozpocznij grę „Baloniki” po tym, gdy grupa złoży swoje rysunki marzeń. To, co jest interesujące w „Balonikach”, to element zabawy i podekscytowania, gdy każdy depcze balony i można usłyszeć odgłos ich pękania. Dlatego jeśli będziesz zmieniał zasady tej zabawy, ten element jest wart zachowania. Sugestie do wykorzystania Pomysły do wykorzystania dla konkretnych gier wyłaniają się podczas dyskusji. Jedną z możliwych korzyści może być to, iż grupa planuje pewne działanie, nad którym będzie chciała wspólnie pracować. W tej zabawie będzie to na przykład zerwanie „łańcuchów” albo praca nad pewnym aspektem idealnego społeczeństwa. Po tej zabawie możesz przejść do zabawy „Drogi przyjacielu…” (nr 8), która daje szansę odkrywania głębszych uczuć i poglądów związanych z różnymi zagadnieniami. 59 3. Baśnie świata poziom 1 temat G, W Baśnie są jednym z najbardziej interesujących i odkrywczych sposobów wyrażania kultury. Osadzone w historii, przekazywane ustnie, są także nośnikami głównych wartości danej kultury. To ćwiczenie wykorzystuje baśnie do pokazania sposobu naszego widzenia innych kultur, w tym też stereotypów. Główne zagadnienia ● Nasze postrzeganie innych kultur i własnej, etnocentryzm, stereotypy. Cele ● Zwiększanie zaciekawienia baśniami innych kultur i narodów. ● Przeciwstawianie się stereotypom i uprzedzeniom związanym z wartościami innych kultur. ● Zwiększanie zaciekawienia innymi narodami, kulturami, muzyką i językiem. ● Integracja uczestników i wprowadzenie do grupy dobrej atmosfery. Czas 60–90 minut Liczba uczestników co najmniej 4 osoby Materiały ● kopia wszystkich lub wybranych baśni dla każdego uczestnika, informacja o kraju pochodzenia baśni do rozdania na zakończenie ● jeśli chcesz, włącznie z wersjami w oryginalnej wersji językowej Przebieg ćwiczenia 1. Wręcz każdej osobie kopię baśni i daj 15–20 minut na przeczytanie. 2. Poproś uczestników, żeby każdy osobno spróbował zgadnąć, skąd pochodzą te baśnie. Wychodzi to najlepiej, gdy dasz uczestnikom duży wybór, np. Europa Południowa, Europa Północna, Europa Środkowa, Europa Wschodnia, Afryka, Środkowy Wschód, Ameryka Południowa, Azja, Ameryka Północna. 60 3. Poproś uczestników, żeby stworzyli grupy 4–6-osobowe i porozmawiali o swoich wyborach. 4. Teraz niech każda grupa ustali swoją opinię na temat pochodzenia baśni. Daj grupom 30–45 minut na dyskusję. 5. Zbierz grupy razem i niech każda przedstawi swoją decyzję i jej uzasadnienie. Bardzo możliwe, że będą chcieli dalej dyskutować, ponieważ zmienią swoje zdanie po tym, jak inne grupy podadzą różne pomysły i sugestie. 6. Kiedy dyskusja zbliża się do końca, oceń grupy. Możesz rozdać im oryginalne wersje językowe lub odczytaj pełne wersje i powiedz, skąd pochodzą. Podsumowanie i ocena Jeśli uważasz, że to jest odpowiednie, rozpocznij dyskusję pytając uczestników, czy podobały im się baśnie, czy są zaskoczeni ich pochodzeniem, czy to było trudne, czy dobrze się bawili. Jeśli lubisz robić kolaże, możesz wykonać ćwiczenie „Portrety” (nr 26). Wskazówki dla prowadzącego Baśnie często wyrażają wartości fundamentalne i ta sama baśń może występować w różnych wersjach w różnych krajach, w zależności od warunków geograficznych i klimatycznych, religii, wartości itp. Ćwiczenie najlepiej się udaje, gdy uczestnicy są w stanie pominąć konkretne okoliczności (takie jak klimat, występowanie pewnych gatunków zwierząt) i myślą też o wartościach (moralności) przekazywanych przez baśń. Sugestie kontynuacji Dobrym następnym ćwiczeniem, szczególnie dla grup wielokulturowych, jest przygotowanie na następne spotkanie baśni z ich własnych krajów lub kultur. Może to być też dobry sposób na zbliżenie różnych pokoleń. Jeśli lubisz czytać opowieści, może też lubisz grać w różne gry? Zorganizuj „Limit 20” (nr 19). BAŚNIE – wersja do rozdania na początku ŚLEPY DZIK Pewnego razu myśliwy wziął swoją strzelbę i wyruszył na polowanie. Tam zobaczył dwa dziki idące jeden za drugim. Myśliwy wziął drugiego dzika na cel i wystrzelił, ale stało się coś zaskakującego. Pierwszy dzik uciekł, a drugi sprawiał wrażenie, że nie wie, co robić. Stał z czymś w pysku, co wyglądało jak sucha gałązka. Myśliwy ostrożnie zbliżył się, obawiając się, że dzik go może zaatakować. Wkrótce zauważył, że dzik nadal stoi w miejscu, gdzie się zatrzymał, nie podążył za swoim przyjacielem. Zaciekawiony myśliwy podszedł bliżej, żeby móc lepiej się przyjrzeć. Wtedy zobaczył, że to, co wyglądało na suchą gałązkę, było ogonem dzika, który uciekł. I myśliwy zrozumiał, że dzik był ślepy, a jego kula trafiła w ogon przewodnika i odcięła go. Złapał ślepego dzika i wziął go do domu, podczas gdy dzik cały czas trzymał odcięty ogon w pysku. 61 W domu myśliwy karmił dzika i troszczył się o niego, jak potrafił. To śmieszne. Nawet zwierzęta mają wzgląd na swoich towarzyszy. Czy ludzie, obdarzeni inteligencją, nie powinni zatroszczyć się o swoich rodziców, rodzeństwo i przyjaciół, którzy potrzebują pomocy? BAŚŃ O W.X., KTÓRY ŁOWIŁ RYBY W ZIMNEJ WODZIE DLA SWOJEJ MACOCHY W.X. żył dawno temu. Jego prawdziwa matka wcześnie umarła i jego ojciec ożenił się po raz drugi z kobietą o nazwisku Z. W ten sposób została ona macochą W.X. Macocha była podła i nie lubiła W.X., więc zwykła rzucać na niego oszczerstwa przy jego ojcu. Wraz z upływem czasu ojciec też przestał lubić swojego syna. Syn pomimo to pozostał grzeczny i szanował swoich rodziców. Jednej zimy pogoda była bardzo zła i przez wiele dni padał śnieg. Gdy spadł śnieg, zrobiło się tak zimno, że mała rzeczka płynąca w pobliżu, która zwykle wesoło śpiewała, stała się cicha i zamarzła. Ludzie siedzieli w domach z powodu zimna i zwierzęta też rzadko wychodziły na zewnątrz. Ziemia była całkiem przykryta śniegiem. Pewnego dnia macocha W.X. zdecydowała, że chce świeżą rybę na kolację i wysłała po nią pasierba. Pomyślał: – Skąd ja wezmę świeżą rybę, skoro śnieg pada cały dzień i wszystkie rzeki zamarzły? Jak już było powiedziane, W.X. był posłusznym synem, więc natychmiast wyszedł wprost w białą dzikość, szukać ryby. W.X. szukał długo, ale jak mógł znaleźć świeżą rybę? W końcu zszedł na brzeg rzeki. Ziemia była twarda i zimna, a wiatr wył. Było tak zimno, że cały się trząsł. W.X. stał wpatrzony w zamarznięta rzekę i myślał: – Nie mogę wrócić do domu z pustymi rękami, skoro moja macocha chce rybę. – Co mógł zrobić? W.X. myślał i myślał, ale nie znalazł rozwiązania. W końcu rozpłakał się zrozpaczony i łzy płynęły mu po policzkach. Im bardziej płakał, tym więcej łez spadało i w końcu zrobiła się dziura w lodzie pokrywającym rzekę. Nagle dwie ryby wyskoczyły na lód obok przerębli. Ożyły pod wpływem ciepła łez W.X. Uradowany W.X. wziął ryby i zaniósł je do domu, do swojej macochy. Tak jak W.X. nie powinniśmy nigdy tracić nadziei. GOŁĘBIE I SIEĆ PTASZNIKA Był sobie raz bardzo stary dąb, w którym żyło wiele gołębi. Cały dzień gołębie latały wokół i szukały jedzenia, ale wieczorami wracały, żeby spędzić noc na drzewie. Pewnego dnia gołębie poleciały szukać jedzenia. Nagle mały gołąb powiedział: – Patrzcie, patrzcie, ile ziarna! Ile jedzenia leży tam na ziemi. – Inne ptaki zobaczyły, że ma rację i poleciały w tamtym kierunku, ale stara mądra gołębica krzyczała: – Stop! Nie lećcie tam. Skąd się wzięło tyle ziarna na środku pola? 62 – Nie ważne! – powiedział inny gołąb – Jedz razem z nami. Całe stado wylądowało z wyjątkiem starej mądrej gołębicy. Zaczęli jeść, podczas gdy ona obserwowała ich z odległości. Kiedy gołębie zjadły ziarno, chciały odlecieć, ale nie mogły. Dały się złapać w sieć ptasznika i zaczęły płakać z rozpaczy: – Pomocy! Jesteśmy złapane! Pomocy! Stara mądra gołębica powtarzała: – Uspokójcie się. Ale jeden z gołębi zawołał: – Spójrz! Ktoś nadchodzi. To jest ptasznik, który idzie nas złapać. Stara mądra gołębica powiedziała: – Uspokójcie się. Podnieście się z ziemi wszystkie naraz, to podniesiecie sieć. Całe stado spróbowało i wspólnie podniosło trochę sieć. Teraz wszystkie gołębie wytężyły siły i zdołały podnieść na tyle, że mogły z nią odlecieć. Stara mądra gołębica leciała na czele, a reszta za nią. Leciały tak długo, aż doleciały do drzewa. Wtedy stara mądra gołębica powiedziała im, pokazując drzewo: – Możecie tu usiąść. Jeden z moich starych przyjaciół tu mieszka, pewna mysz. Zawołała mysz, która wygryzła dziurę w sieci, przez którą gołębie mogły wylecieć. Całe stado składało myszy podziękowania. DLACZEGO ZAJĄC MA KRÓTKI OGON W winnicy wilk kopał i sadził nową winorośl. Poprosił lisa i zająca, żeby mu pomogli. Przygotował dla nich smakowity posiłek – garniec miodu. Wszyscy trzej pracowali pilnie, ale lisa kusiło, żeby wcześniej spróbować miodu, więc odwrócił się do najbliższej winorośli i zawołał: – Halo! Halo! – Co się dzieje? – spytał wilk. – Jestem zaproszony na przyjęcie – skłamał lis. – No to biegnij – odpowiedział wilk. – I zaraz wracaj – powiedział zając. Ale lis wszedł w krzaki, gdzie wilk schował miód. Jadł, aż był pełny słodkiego miodu, wtedy wrócił do wilka i zająca. – Jak tam przyjęcie? – spytał zaciekawiony wilk. – Ożywione – uśmiechnął się lis. – A jak jedzenie? – kontynuował zając. – Słodkie i smaczne – sprytnie odpowiedział lis. I tak wrócili do kopania. Wkrótce lis obrócił się i krzyknął: – Halo! Halo! 63 – Co tym razem? – spytali wilk i zając. – Jestem zaproszony na inne przyjęcie – odpowiedział lis. – To idź – powiedział wilk. I lis znowu poszedł. Kiedy wrócił wilk i zając spytali, jak podobało mu się przyjęcie. – Nawet w połowie nie tak bardzo jak poprzednie. Kiedy lis wymknął się po raz trzeci – i skończył miód w garncu – wilk i zając zasnęli zmęczeni ciężką pracą. Kiedy sprytny lis wrócił, posmarował nos zająca resztką miodu. Wtedy zaczął krzyczeć: – Pobudka, śpiochy! – O, jesteś już z powrotem? Jak tam przyjęcie? – spytał wilk, ziewając. – Już się skończyło – uśmiechnął się lis. – Czy pojadłeś sobie? – spytał zając sennie przecierając oczy. – Dobrze i smacznie, powiedział lis i oblizał usta. – Bracie wilku, nie zamierzasz nas zaprosić na poczęstunek? – Tak, oczywiście! – przytaknął wilk – Jest już południe i czas na śniadanie. Poszedł w kierunku krzaków winorośli, gdzie schował garniec z miodem. Ale szybko wrócił z pustym garncem i warcząc powiedział: - Ktoś zjadł cały miód! Gdybym wiedział, kto to, ukręciłbym mu łeb! Wtedy lis powiedział: - To zając wypił cały miód, kiedy spałeś, bracie wilku. - To nieprawda! Nie zrobiłem tego! – zaprotestował zając. Wściekły wilk skoczył na zająca, żeby ukręcić mu łeb. Zając uciekał, ile sił w nogach, a wilk biegł dysząc mu tuż przy szyi. Po chwili wilk prawie go złapał i zdołał odgryźć mu ogon. Ale szczęśliwie dla zająca wilk nie mógł go złapać. I od tego czasu zając ma krótki ogon. POCHODZENIE BAŚNI ŚLEPY DZIK – Ta baśń pochodzi z Tigrea – Etiopia, Afryka BA ŚŃ O W ANGU XIANG, K TÓR YŁ OWIŁ R YB Y W ZIMNEJ WODZIE DLA SWOJEJ MA COCHY – ŁOWIŁ RYB YBY MACOCHY BAŚŃ WANGU KTÓR TÓRY Oryginalna baśń chińska GOŁĘBIE I SIEĆ PT A SZNIKA – Baśń pochodzi z Indii PTA DLA CZEGO ZAJĄ C MA KRÓTKI OGON – Ta baśń pochodzi ze Słowenii DLACZEGO ZAJĄC Baśnie zostały dodane do pakietu za pozwoleniem „Sveriges Invandrarinstitutet och Museum”, Centrum Wielokulturowe, Szwecja, 1991. Są one opublikowane w Sagor fran hela Varlden, ISBN 91-971276-7. 64 4. Biały charakter poziom 2 temat W, M ● Jakie masz skojarzenia ze sformułowaniem „biały charakter”? ● Jakie masz skojarzenia ze sformułowaniem „czarny charakter”? Gdy słyszysz, że ktoś jest „czarnym charakterem”, sądzisz, że jest to zły człowiek. Jeśli mówimy, że przyszłość jawi się czarno, mamy na myśli, że nie wygląda ona dobrze. Czy kolor czarny zawsze jest kojarzony ze złymi rzeczami? Czy przez to skojarzenie czarni ludzie uważani są za złych? Główne zagadnienia ● Jak wartości i oceny są przekazywane przez język. ● Stereotypy i uprzedzenia. ● Niebezpieczeństwo bezkrytycznego używania języka. Cele ● Świadomość, że język nie jest wolny od oceniania. ● Świadomość, jak język może odzwierciedlać dyskryminację mniejszości. ● Nauka doceniania ważności używania niedyskryminującego języka. Czas 45 minut Liczba uczestników dowolna, którą można podzielić na grupy robocze po 6–8 osób. Materiały ● duży arkusz papieru i marker dla każdej grupy ● powiększona kopia tabelki powieszona tak, żeby wszyscy mogli ją widzieć Przebieg ćwiczenia 1. Podziel grupę na mniejsze – 6–8-osobowe. 65 2. Poproś każdą grupę, żeby znalazły sobie w sali miejsce na pracę. 3. Daj każdej grupie papier i marker i poproś, żeby narysowały tabelkę według wzorca. 4. Wyjaśnij, że to ćwiczenie dotyczy języka, którego używamy i zadaniem grupy jest znalezienie wyrażeń, które zawierają takie słowa jak: biały, czarny, Indianin, Cygan, Żyd, Arab, Rosjanin itp. Kiedy już znajdą te wyrażenia, niech pomyślą, jak to słowo jest użyte. Jeśli fraza ma pozytywne skojarzenia, wpisują ją do pierwszej kolumny, jeśli neutralne – do drugiej kolumny, a jeśli negatywne – do trzeciej. Przykładowo „czarny charakter” odnosi się do kogoś złego, więc umieszczamy to w trzeciej kolumnie. W Anglii mówimy „indiańskie lato”, kiedy mamy dobrą pogodę wczesną jesienią. Dlatego taką frazę umieszczamy w pierwszej kolumnie. Daj grupom 15 minut na tę część ćwiczenia. 5. Poproś grupy, żeby przyjrzały się zwrotom z trzeciej kolumny, tym które mają negatywne znaczenie i żeby zaproponowały inne określenia. Niech wpiszą je do czwartej kolumny, która może być zatytułowana „język alternatywny”. 6. Kiedy grupy skończą wypełniać swoje tabelki, niech przeczytają innym znalezione wyrażenia. Podsumowanie i ocena Ocena powinna być skupiona na znalezionych wyrażeniach: ● Która kolumna jest najdłuższa? ● Jakie rodzaje słów możemy znaleźć w pierwszej, drugiej i trzeciej kolumnie? ● Skoro język nie jest neutralny, jakie nasze oceny odzwierciedla, związane z naszą kulturą i innymi kulturami? ● Czy jest ważne, aby używać języka, który nie niesie ze sobą negatywnych powiązań z innymi kulturami? ● Dlaczego? ● Jeśli jest to ważne, jak powinniśmy zmienić nasz język? Wskazówki dla prowadzącego Jeśli grupa jest wielonarodowa, warto podzielić ją na mniejsze według ojczystego języka, żeby móc zrobić analizę porównawczą. Czasami po tym ćwiczeniu dyskusja dotyczy języka „poprawnego politycznie”. To nie jest celem ćwiczenia, ale pokazuje, dlaczego częściej podajemy przykłady pozytywne dla słowa „biały” niż dla słowa „czarny”, „Cygan” i na odwrót. Jednak jeśli taki temat się pojawi, powinieneś go podjąć a nie zignorować. Często uczestnicy kłócą się, że jeśli używają takich wyrażeń jak „ona ma czarne myśli”, mają na myśli złe myśli a nie czarnych ludzi i nikogo nie dyskryminują w ten sposób. W takim przypadku należy rozróżnić postawy jednostek od wartości przekazywanych przez język. Bardzo często używamy takich powiedzeń nie wiedząc, skąd one się wzięły i jakie oceny one ze sobą niosą. Dyskusja ta jest podobna do debaty o języku seksistowskim obecnym w wielu idiomach. 66 Sugestie kontynuacji Poproś wszystkich o zwrócenie uwagi na język, którego sami używają i którego używają inni, w rozmowie, w mediach, w reklamie. Zróbcie zawody w odnajdywaniu przykładów wyrażeń, które są używane celowo, żeby wywołać uprzedzenie lub dyskryminację lub w odnajdowaniu pochodzenia powszechnie używanych wyrażeń. Możesz zająć się bliżej rolą mediów w przekazywaniu i utrwalaniu uprzedzeń przeprowadzając ćwiczenie „Stronniczość w mediach” (nr 29). Możesz bawić się słowami i kalamburami podczas ćwiczenia „Zawody eurodowcipów” (nr 38), żeby zbadać, jaki jest wpływ żartów na tych, którzy je opowiadają, i na tych, którzy są ich bohaterami. 67 5. Bieg historii poziom l temat G, M W tworzeniu i nauczaniu historii tkwi skłonność do etnocentryzmu a czasem ksenofobii. Historia, odgrywająca ważną rolę w socjalizacji i budowaniu tożsamości człowieka, często ze względu na sposób jej uczenia wzmacnia uprzedzenia i stereotypy, dotyczące innych ludzi i krajów. Edukacja interkulturowa powinna promować takie odczytywanie historii, które bierze pod uwagę różne na nią spojrzenie. Nigdy nie ma jednej prawdy i to jest widoczne w historii bardziej niż w innych dyscyplinach. Słuchanie lub czytanie o historii innych pomaga nam w zrozumieniu naszych własnych dziejów. Główne zagadnienia ● Różne odczytywanie historii i różne interpretacje wydarzeń historycznych. ● Etnocentryzm i nacjonalizm. ● Empatia i promowanie szerszej wizji świata. Cele ● Zbadać różne rodzaje postrzegania historii i nauczania historii. ● Szukać podobieństw w naszych systemach edukacji. ● Wzbudzić zainteresowanie tym tematem i kulturą innych ludzi oraz ich historią. ● Wytworzyć krytyczne podejście do własnej historii. Czas 30 minut do 1 godziny Liczba uczestników dowolna Przygotowania ● Narysuj na wielkiej tablicy lub kilku arkuszach papieru kalendarz z datami od 1500 r. do chwili obecnej. Materiały ● pinezki albo taśma klejąca 68 Instrukcje 1. Niech każdy z uczestników pomyśli o pięciu historycznych datach bardzo ważnych dla jego kraju lub kultury. Następnie niech zapisze daty w kalendarzu w odpowiednich latach. 2. Kiedy już uczestnicy to zrobią, zapytaj, dlaczego te daty są ważne, co one oznaczają i dlaczego zostały wybrane. Podsumowanie i ocena Zaproś uczestników do rozmowy o tym, co w wybranych datach ich zaskoczyło, które daty były znajome wszystkim. Jeśli któreś z wydarzeń jest komuś nie znane, poproś osobę, która je wybrała, o wyjaśnienie. Porozmawiajcie o tym, jak i dlaczego dowiadujemy się o pewnych wydarzeniach z naszej historii, a o innych nie. Wskazówki dla prowadzącego To ćwiczenie nadaje się bardziej do pracy z młodymi ludźmi niż ze starszymi. Jest ono szczególnie dopasowane do pracy z grupami wielokulturowymi, ale można je przeprowadzić także w grupie monokulturowej. W tym przypadku interesującą może być refleksja nad tym, co powoduje, że zapamiętujemy niektóre daty zamiast innych i co na nas oddziałuje. Jeśli wolisz, możesz sam zapisywać daty w kalendarzu, zamiast prosić o to każdego uczestnika z osobna. Warianty Ta gra może zostać przeprowadzona z użyciem jednorocznego kalendarza. Poproś uczestników, aby zaznaczyli najważniejsze święta obchodzone przez różne kraje, w różnych kulturach i religiach itp. Sugestie Bądźcie zawsze świadomi tego, że to, co ludzie wam mówią, nie jest pełną relacją. Pracuj nad wyrobieniem krytycznego podejścia do tego, co słyszycie i czytacie. Nie ustawajcie w zadawaniu pytań! Swój stosunek do innych kształtujemy nie tylko dzięki temu, czego się formalnie uczymy na przykład na lekcjach historii, ale także nieformalnie wyłapujemy odrobinę informacji z tego, co ludzie robią i mówią, szczególnie z treści dowcipów. Jeśli jesteś zainteresowany w szukaniu etnocentryzmu uwiecznionego w dowcipach, wykorzystaj grę „Zawody eurodowcipów” (nr 38). 69 6. Co widzisz? poziom 1 temat W, M Mówią, że jedno dobre zdjęcie jest warte tysiąc słów. Główne zagadnienia ● Utrwalanie stereotypów i uprzedzeń przez media. ● Użycie obrazów do dostarczania informacji i do wzbudzania emocji. Cele ● Sprawdzenie, jak zdjęcia są używane w prasie. ● Rozwijanie umiejętności krytycznej analizy. Czas 45 minut Liczba uczestników 6 osób i więcej Materiały ● 5 lub 6 zdjęć z czasopism lub gazet przyklejonych każde osobno na większe arkusze papieru ● paski papieru, długopisy, klej ● pinezki lub taśma do przyczepienia zdjęć do ścian Przebieg ćwiczenia 1 Przypnij zdjęcia do ściany. 2 Rozdaj uczestnikom paski papieru i poproś ich o obejrzenie zdjęć i napisanie dwóch różnych nagłówków, pozytywnego i negatywnego na oddzielnych paskach papieru. 3 Kiedy wszyscy są gotowi, przyklejają nagłówki pod zdjęciami. 4 Porównajcie nagłówki. 70 Podsumowanie i ocena Porozmawiajcie o tym, co się stało podczas ćwiczenia, czego ludzie się dowiedzieli i nauczyli: ● Jak wiele różnych interpretacji powstało do każdego zdjęcia? ● Czy różni ludzie różnie widzą rzeczy na tym samym zdjęciu? ● Kiedy czytacie gazetę lub czasopismo, na co najpierw patrzycie, na tytuł czy na zdjęcie? ● Do jakiego stopnia zdjęcia pokazują prawdę o tym, co się zdarzyło? ● Jak wydawcy używają zdjęć, żeby przekazywać informacje, wzbudzać emocje, wywoływać współczucie itp.? Wskazówki dla prowadzącego Staraj się znaleźć takie zdjęcia, które mogą być różnie interpretowane. Przykładowo zdjęcie poczekalni z 10 ławkami. Ktoś może „widzieć” tylko śmieci przy 2 ławkach, podczas gdy ktoś inny może „zobaczyć” 8 czystych ławek. Sugestie kontynuacji Zwróćcie uwagę na to, jak zdjęcia mogą być użyte w prasie, w reklamie i w ogłoszeniach charytatywnych. Daj grupie zadanie znalezienia zdjęcia, które zostało użyte najbardziej pozytywnie i zdjęcia użytego najbardziej myląco. Po tym, jak przyjrzeliście się zdjęciom użytym w prasie, może zechcecie sprawdzić, jak dziennikarze prezentują wiadomości, wykonując ćwiczenie „Redagowanie wiadomości” (nr 27). 71 7. Domino poziom l temat G Znasz domino? Zagrajmy w domino naszymi cechami. Główne zagadnienia ● Dowolne. Cele ● Zachęcić do kontaktu fizycznego. ● Pomóc ludziom poznać się nawzajem. ● Uświadomić uczestnikom, że pomiędzy nimi zawsze znajdą się zarówno różnice, jak i cechy wspólne. Czas 10 minut Liczba uczestników dowolna Materiały ● nie potrzeba specjalnych materiałów – należy zestawić listę cech, aby dać sugestie uczestnikom, jeśli nie będą potrafili sami czegoś wymyślić, – niezbędna duża przestrzeń. Instrukcje 1. Poproś jedną osobę z grupy o wymyślenie dwóch własnych cech, które następnie powie grupie w taki sposób: „Po swojej lewej stronie jestem dziewczynką, po prawej mam dwóch braci”. 2. Potem zawołaj kogoś innego z grupy, kto podziela jedną z cech, aby złapał pierwszą osobę za prawą lub lewą rękę (stosownie do tego, którą cechę podziela). Następnie osoba ta dodaje własną charakterystykę z wolnej strony, np. „Po prawej stronie jestem dziewczynką, po lewej mam brązowe oczy”. 3. Niech każdy członek grupy tak się ustawia, aby w końcu powstał okrąg, w którym wszyscy są połączeni. 72 4. Jeśli dana cecha nie występuje u kogoś innego w grupie (np. „Mam czterech braci”) i domino nie może zostać połączone, poproś uczestników o wynegocjowanie innej cechy umożliwiającej złączenie się w okrąg. Wskazówki dla prowadzącego Pojęcia podane wyżej są tylko przykładami, każda osoba może wybrać jakąkolwiek cechę, czy jest ona widoczna, czy też nie. Ważne jest, aby członkowie grupy stworzyli możliwość kontaktu fizycznego, wytworzy to silniejszą więź w grupie. Sposobem do osiągnięcia tego celu może być dotknięcie się głowami, objęcie się, złączenie stóp itd. Uczestnicy mogą stać lub leżeć. Jeśli sugerowane cechy zaczynają się powtarzać, zachęć do wymyślenia nowych. Charakterystyki powinny być bardziej wyszukane. Możesz zachęcić uczestników do podawania cech widocznych (kolory włosów, ubrań), niewidocznych lub osobistych (hobby, ulubione jedzenie, ulubiona piosenka do śpiewania pod prysznicem) i innych odnoszących się do tematu (myślę/czuję, że mężczyźni…, niepełnosprawni…, mniejszości…, Cyganie.., Żydzi… itd.). Zabawa musi mieć szybkie tempo, żeby gracze się nie nudzili czekając na przyłączenie się. Tworzenie okręgu wzmacnia więź grupową. Można jednak wyobrazić sobie inne formy tej zabawy. Jeśli zabawa jest przeprowadzana na początku sesji lub jako „lodołamacz”, sugerujemy, abyś się przyłączył i miał możliwość pełnego uczestnictwa razem z grupą. To może pomóc w przezwyciężeniu barier. Sugestie „Domino” pokaże ci, że każdy jest kimś więcej niż tylko tym, co widzisz na pierwszy rzut oka. Gdy po raz pierwszy spotykamy ludzi, często osądzamy ich na podstawie tego, co możemy zobaczyć. Skorzystaj z „Pierwszego wrażenia” (nr 25), aby dowiedzieć się, czy wszyscy widzimy te same rzeczy. 73 8. Drogi przyjacielu… poziom 3 temat G, M, D Wszyscy mamy opinie, uczucia i pomysły, którymi chcielibyśmy się podzielić. A czasem trudno o nich mówić. Napisanie listu może być w tej sytuacji najlepszym sposobem na wyróżnienie tego, co myślisz. Główne zagadnienia ● Związane z tematem zajęć. Cele ● Zachęcić uczestników do wyrażania swoich poglądów i uczuć. ● Promować współczucie i zrozumienie dla odmiennych poglądów na poszczególne zagadnienia. ● Zachęcić do udziału w grze uczestników, którym trudno jest mówić w obecności większej liczby słuchaczy. ● Rozpocząć dyskusję o solidarności, równości i wzajemnym szacunku. Czas Ćwiczenie to powinno być przeprowadzone w ciągu dwóch, trzech dni i dopasowane do szerszego programu. Część A 30 minut Część B 15 minut Część C 30 minut Część D 45 minut Liczba uczestników 5 do 30 osób Materiały ● papier i długopisy ● dostęp do kserokopiarki 74 Instrukcje Część A Wybierz dwóch lub trzech uczestników i poproś ich o napisanie listów do innych członków grupy. List może dotyczyć takich zagadnień, jak bycie członkiem mniejszości, rasizm, Europa, niesprawiedliwość itd. Listy powinny kończyć się prośbą o odpowiedź, np. „Co ty o tym myślisz?”, „Czy możesz mi w tym pomóc?”, „Jakie jest twoje zdanie?”. Część B Na początku następnych zajęć poproś te osoby, które pisały listy, o przeczytanie swoich listów całej grupie. Część C Niech uczestnicy, do których listy były adresowane, odpowiedzą na nie. Część D Pod koniec zajęć lub następnym razem, gdy grupa spotka się, poproś o przeczytanie odpowiedzi. Podsumowanie i ocena Dyskusję rozpocznij, pytając uczestników piszących listy, czego się nauczyli dzięki ćwiczeniu. Następnie zapytaj resztę grupy, czego się nauczyli, słuchając owych listów. Dyskusję kontynuuj z całą grupą, poruszając zagadnienia podjęte w listach. Wskazówki dla prowadzącego To ćwiczenie zapewnia wyjątkową szansę odkrycia tego, co ludzie czują lub chcą powiedzieć o danym zagadnieniu. Daje szansę uczestnictwa w grupowej dyskusji osobom mającym trudności w wypowiadaniu się. Pomaga generować bardzo pozytywne uczucia grupy i rozbudza wzajemne zrozumienie. Zajęcia te mogą być użyteczne wtedy, gdy w grupie istnieje jakiś konflikt. Ćwiczenie można przeprowadzać z każdą grupą, choć szczególne efekty osiąga się w grupie międzynarodowej. Temat listów powinien odpowiadać celowi zajęć. Na przykład jeśli zagadnieniem będzie przemoc, to punktem wyjścia może być problem ostatnio zaistniałych konfliktów pomiędzy różnymi grupami młodzieżowymi, brutalne ataki na kogoś, „nalot” policji na obóz Cyganów itd. Twój wybór pierwszych „pisarzy” powinien być dokonany tak, aby uwzględniał różnorodność grupy, np. jedna osoba z „mniejszości”, a druga z „większości”. Ważne jest, aby ci, którzy piszą listy, wiedzieli, kto jest kim w grupie, tak by nie pisali listów do siebie nawzajem, ale do pozostałych uczestników. Poproś uczestników, aby ich listy były jak najbardziej osobiste. Osobisty w tym kontekście znaczy, że uczestnik powinien w pewien sposób identyfikować się z zagadnieniem lub być emocjonalnie zaangażowany w dany problem. Jeden z problemów w tym ćwiczeniu może stanowić deklaracja uczestnika: „Ja nie umiem pisać listów”. Taka osoba będzie potrzebowała zachęty. W momencie pisania odpowiedzi dobrze jest wręczyć każdemu członkowi grupy kopie listów napisanych w części A. 75 Sugestie Napisz list o sprawach dotyczących ciebie. Poślij jego kopie do odpowiednich władz, polityków lub gazet lokalnych. Upewnij się, czy twoje poglądy zostały poznane i pomóż we wprowadzaniu konkretnych zmian. Pisanie listów nie jest proste. Może być trudno wyrazić dokładnie to, co masz na myśli. Słowa musisz dobierać bardzo ostrożnie. Jeśli kwestia doboru odpowiednich słów cię interesuje, zajrzyj do „Białego charakteru” (nr 4), który jest grą odkrywającą pochodzenie słów i to, w jaki sposób przez związki wyrazowe zmienia się ich znaczenie. 76 9. Drzewo życia poziom 2 temat M ● Skąd pochodzimy? ● Skąd pochodzą nasi rodzice i dziadkowie? ● Jak wielu naszych krewnych przeniosło się do innych krajów? ● To ćwiczenie zachęca uczestników do zbadania swoich drzew genealogicznych i znalezienia, czy ich krewni byli gdzieś cudzoziemcami. Główne zagadnienia ● Nacjonalizm i „czystość” etniczna. ● Współodczuwanie w stosunku do cudzoziemców, imigrantów i uchodźców. ● Osobista i narodowa tożsamość. Cele ● Uświadomienie uczestnikom ich własnego tła kulturowego. ● Zrozumienie relacji między nami i światem. ● Wywołanie współodczuwania wobec innych ludzi, którzy podróżowali lub emigrowali do innego kraju i wobec mniejszości. ● Praca nad tożsamością uczestników i ich odbiorem świata. ● Zwiększenie zaciekawienia kulturami innych. ● Zauważenie społecznych i kulturowych uprzedzeń. ● Zrozumienie względności „narodowej” kultury. Czas Część A A:: planowanie ćwiczenia – 30 minut Część B: badania – dzień lub tydzień, zależnie od czasu do dyspozycji Część C: prezentacja drzew rodzin – 30–60 minut zależnie od wielkości grupy Podsumowanie: 30 minut Liczba uczestników 77 3–20 osób Materiały ● przykład drzewa rodziny do pokazania uczestnikom Przebieg ćwiczenia Część A 1. Wyjaśnij uczestnikom koncepcję drzewa genealogicznego lub drzewa rodziny. 2. Zapytaj ich, czy kiedykolwiek się zastanawiali nad zrobieniem drzewa ich rodziny lub czy ktoś inny z ich rodziny to robił. 3. Zasugeruj uczestnikom rozmowę z rodzicami lub krewnymi i próbę narysowania drzewa rodziny sięgającego tak daleko w przeszłość, na ile pozwala pamięć członków ich rodzin. 4. Porozmawiajcie o tym, o kogo można przy okazji zapytać, np.: ● Krewni, którzy wyemigrowali do innego kraju lub przenieśli się do innego miasta. ● Krewni, którzy pochodzili z innego kraju jako imigranci lub uchodźcy lub weszli do rodziny przez zawarcie związku małżeńskiego. ● Krewni, którzy są członkami mniejszości (rasowej, religijnej, seksualnej itp.) lub zawarli związek małżeński z kimś z mniejszości. ● Krewni, którzy wyznają inną religię, mówią innym językiem itp. Część B Daj uczestnikom czas (od jednego dnia do tygodnia, zależy, ile macie czasu do dyspozycji), żeby wykonali swoje drzewa. Część C Zaproś uczestników do prezentacji wyników reszcie grupy. Może to być zrobione w różny sposób. Uczestnicy pokazują swoje drzewa, wskazując, jak daleko dotarli. Jeśli chcą, mogą pokazać, którzy krewni przenieśli się do innego kraju lub pochodzą z innego kraju. Ważne, żeby uczestnicy powiedzieli tylko to, co chcą powiedzieć (nikt nie powinien czuć się zmuszany do przedstawienia faktów, które wolałby zachować dla siebie). lub Uczestnicy nie pokazują drzew, tylko mówią o faktach dotyczących ich rodzin, które poznali dopiero teraz. Podsumowanie i ocena W zależności od rozmiaru grupy ta część ćwiczenia może być przeprowadzona najpierw w podgrupach. Każda grupa może otrzymać zadanie przedstawienia rzeczy, które wspólnie odkryli. Poproś ich o odpowiedzenie na takie pytania, jak: ● Dlaczego wasi krewni przenieśli się do innego kraju (lub przyjechali do waszego kraju)? 78 ● Czy uważacie za normalne tworzenie barier dla ludzi, którzy poszukują dla siebie miejsca w innym kraju? ● Czy myśleliście kiedykolwiek o przeniesieniu się zagranicę? ● Jeśli tak, jak chcielibyście być tam traktowani? ● Jak czulibyście się, gdybyście nie mogli praktykować swojej religii, mówić swoim językiem lub gdybyście mieli mniejsze prawa obywatelskie niż inni ludzie? Wskazówki dla prowadzącego Niektóre pytania i odkrycia mogą być bardzo osobiste i może się nawet okazać, że krewni nie będą chcieli powiedzieć dzieciom o sprawach, które uznają za nieprzyjemne lub niehonorowe, np. ktoś był gejem lub był w więzieniu. Dlatego musicie zwrócić uwagę na to, żeby nikt nie czuł się zmuszany do mówienia o rzeczach, o których nie chce mówić. Podobnie ważne jest, żeby w grupie panowała atmosfera zaufania, co pozwoli na rozpatrywanie różnic. W przeciwnym razie uczestnicy nie będą chcieli mówić o swoich rodzinach rzeczy, co do których obawiają się, że mogłyby prowadzić do wykluczenia. Będziesz musiał przygotować się na podanie kilku pomysłów, jak zrobić drzewo genealogiczne. Jeśli chcesz zrobić zawody, ogłoś, że drzewo jest tym lepsze, im prezentuje starsze pokolenia lub ma więcej gałęzi lub liści (reprezentujących członków rodziny). To jest dobre ćwiczenie, żeby uświadomić uczestnikom, że na przestrzeni wieków ludzie przemieszczali się z kraju do kraju. Najlepszym przykładem jest kolonizacja, ale też w Europie ludzie często byli w ruchu: Żydzi, Cyganie często byli zmuszani do opuszczania kraju pobytu; wojny zawsze wymuszały ruchy ludzi, podobny efekt miały zmiany granic. Należy pamiętać, że poza ruchami wymuszonymi mamy do czynienia z przemieszczaniem okresowym, np. zagraniczne wakacje, praca sezonowa przy zbiorach. Często zdarza się, że młodzi ludzie, a właściwie większość ludzi, nie są świadomi pochodzenia swoich rodzin. Możemy być dumni ze swojej przeszłości jako naród, ale nieświadomi faktu, że nasi przodkowie najprawdopodobniej przybyli z innego kraju lub wyemigrowali na inne kontynenty. Jeśli takie przemieszczanie się ludzi jest normalne, dlaczego traktujemy obecność innych ludzi w naszym kraju jako coś złego, czego powinniśmy uniknąć? Sugestie kontynuacji Jeśli podobało się badanie historii rodzin, możecie zająć się historią swojego kraju, wykonując ćwiczenie „Bieg historii” (nr 5). Jest to interesujące, gdyż to, czego uczymy się w szkole, zwykle oparte jest na nacjonalistycznym i etnocentrycznym punkcie widzenia większości. 79 10. Etykietki poziom 2 temat W, M Czy ma znaczenie to, co inni myślą i mówią o tobie? Główne zagadnienia ● Efekty stereotypowego myślenia. Cele ● Zbadać relacje między tym, czego się od nas oczekuje, a tym, jak się zachowujemy. ● Uświadomić wpływ naszego zachowania na innych ludzi. ● Rozpocząć dyskusję na temat efektów stereotypowego traktowania ludzi. Czas 45 minut Liczba uczestników ponad 10 Materiały ● proste samoprzylepne etykietki ok. 5 cm x 2 cm, po jednej dla każdej osoby w grupie Przygotowania ● Napisz jedną właściwość, cechę charakteru na każdej etykietce, np. nieodpowiedzialny, dowcipny, głupi, bystry, niezdarny. ● Zdecyduj, jakie zadanie dasz grupie do wykonania, np. wspólne zaprojektowanie plakatu, zaplanowanie jakiejś imprezy, przemeblowanie lub przeprowadzenie dyskusji. (Zapytaj na przykład: „Jeżeli w naszym mieście miałby zagrać znany zespół, który byście zaprosili?”). Instrukcje 1. Przylep każdemu z uczestników etykietkę na czole, ale nie mów, co tam jest napisane. 80 2. Wyjaśnij grupie, jakie jest jej zadanie. Powiedz, że z chwilą, kiedy podejmą się wykonywania tego zadania, muszą traktować każdego odpowiednio do przylepionej etykietki. Na przykład, jeśli ktoś ma na czole etykietkę „leniwy”, każdy musi go traktować tak, jakby był zawsze leniwy (ale nie używając pod żadnym pretekstem słowa wypisanego na etykietce)! 3. Uczestnicy powinni skupić się na wypełnieniu zadania i traktowaniu pozostałych zgodnie z etykietką. 4. Pod koniec gry uczestnicy mogą zgadywać, co było napisane na ich etykietce, ale nie jest to główny cel gry. Podsumowanie i ocena To jest bardzo ważne, więc upewnij się, że dałeś uczestnikom czas na to, by każdy mógł się wypowiedzieć. Zacznij od pytania, czy mogli odgadnąć treść swoich etykietek i przejdź do kolejnych pytań: ● Jak się czuła każda z osób podczas zabawy? ● Czy było trudno traktować ludzi zgodnie z ich etykietkami? ● Czy ktoś próbował udowodnić prawdziwość swej etykietki, np. czy ktoś z etykietką „dowcipny” zaczął opowiadać kawały i zachowywać się pewniej lub czy osoba z etykietką „leniwy” przestała pomagać i angażować się? ● Jakiego typu etykietki przylepiamy ludziom w życiu codziennym? Jak to na nich wpływa i jak to oddziałuje na nasze myślenie o nich? ● W rzeczywistości jacy ludzie zostali „obdarowani” etykietkami, których użyliście w zabawie? ● Czy są one słuszne? Wskazówki dla prowadzącego Uważaj na to, jakie komu przydzielasz cechy, np. jeżeli członek grupy jest raczej leniwy, nie jest dobre przydzielenie mu takiej właśnie etykietki. Celem gry nie jest otwarte wyjawienie osobistych opinii o innych osobach w grupie. Co więcej – to mogłoby być destrukcyjne i powinno się tego unikać. Bądź świadom, że ta gra może wywołać silne emocje. Sugestie Spójrz jeszcze raz na to, kto co robił w grupie czy organizacji. Spróbuj zmieniać kolejno obowiązki, ale nie spekuluj na temat tego, kto będzie dobry w określonym typie pracy. Możesz mieć ochotę przejść dalej do gry „W naszym bloku” (nr 36) i zbadać powszechny problem spowodowany przylepianiem ludziom etykietek i traktowaniem ich stereotypowo. Może będziesz próbował poszukiwać skutecznego rozwiązania. Dodatkowo jeśli omówiłeś problem etykietek, jakie przyczepiamy uchodźcom i imigrantom, którzy żyją w naszych społecznościach, możesz wykorzystać grę „Uchodźca” (nr 34). Dzięki niej dowiesz się więcej o realiach, w jakich żyją. 81 11. Eurokolej à la carte poziom 2 temat W Nikt z nas nie jest rasistą, ale… Ta gra jest spojrzeniem na uprzedzenia w codziennej sytuacji – wspólnej podróży pociągiem. Główne zagadnienia ● Uprzedzenia i granice tolerancji. ● Wyobrażenia i stereotypy dotyczące różnych mniejszości. Cele ● Wywołanie uprzedzeń i stereotypów uczestników wobec innych ludzi, mniejszości i dotyczących wyobrażeń i skojarzeń pojawiających się w tekście. ● Refleksja nad postrzeganiem mniejszości przez uczestników. ● Uświadomienie sobie granic własnej tolerancji. ● Konfrontacja różnych wartości, stereotypów uczestników. Czas 90 minut do 2 godzin Liczba uczestników 5–40 osób Materiały ● kopie kart gry dla każdej osoby, ołówek dla każdego uczestnika Instrukcje 1. Rozdaj kopie kart. 2. W skrócie opisz scenariusz i poleć przeczytanie opisów ludzi podróżujących pociągiem. 3. Każdą osobę po kolei poproś o wybór trzech osób z listy, z którymi najbardziej chcieliby podróżować, i trzech, z którymi najmniej. 4. Gdy wszyscy dokonają własnych wyborów, poproś o sformowanie 4–5-osobowych grup, aby: 82 ● porozmawiać o wyborze i jego przyczynach, ● przez konsensus stworzyć wspólną listę (3 plusy, 3 minusy). 5. Poproś każdą grupę o zaprezentowanie wniosków, włączając w to przyczyny swojego wspólnego wyboru. Podsumowanie i ocena Podsumowanie i dyskusja będą wynikać z grupowych raportów. Porównanie różnych rezultatów jest dobrym sposobem na rozpoczęcie dyskusji. Możesz ją rozwinąć zadając pytania: ● Na ile realistyczne są zaprezentowane sytuacje? ● Czy ktoś z grupy doświadczył w życiu podobnej sytuacji? ● Jakie główne czynniki zdecydowały o indywidualnych wyborach? W grupach, które nie doszły do wspólnych wniosków, warto zapytać o powody. ● Co było najtrudniejsze? Jaki czynnik przeszkadzał w osiągnięciu konsensusu? ● Jakie stereotypy wywołuje lista pasażerów? ● Czy stereotypy tkwią w konkretnych opisach, czy naszych myślach, w wyobraźni? ● Skąd one pochodzą? ● Jakbyś się czuł, gdyby w pociągu nikt nie chciał dzielić z tobą przedziału? Sugestie Bądź świadom, że załączona lista pasażerów jest długa i stworzenie przez grupę wspólnej listy może sprawiać trudności. Dlatego możesz przeznaczyć więcej czasu na tę część zajęć, jak i na przemyślenia indywidualne. Jeśli chcesz, zredukuj listę do 10–14 pasażerów i zaadaptuj ją do lokalnej czy narodowej sytuacji. Ważne jest, aby opisy niektórych pasażerów korespondowały z mniejszościami, które są znane grupie, włączając „niewidoczne” mniejszości, takie jak homoseksualiści, niepełnosprawni, nosiciele wirusa HIV. W wielu przypadkach grupy nie poradzą sobie z tworzeniem wspólnej listy. Nie kładź specjalnego nacisku na ten aspekt zajęć, gdyż może to doprowadzić do fałszywego konsensusu. W takim przypadku równie interesujące będzie sprawdzenie, dlaczego tak trudno osiągnąć porozumienie. Ważne jest, by każdy szanował opinie innych i nie atakował ludzi za osobiste poglądy. Jeśli pewne wybory wydają się wątpliwe, bardziej odpowiednia będzie dyskusja nad przyczynami, które prowadzą do konkretnego wyboru niż kwestionowanie czyjejś osobistej decyzji. W rzeczywistości zarówno uczestnik, jak i prowadzący będziecie w trudnej sytuacji. Bardzo łatwo zmienić tę grę w sesję potępiania! Dlatego uważaj, aby nie pozwolić rozwinąć się dyskusji w kierunku tematu „kto ma najgorsze uprzedzenia?”. Raczej bazuj na fakcie, iż wszyscy mamy jakieś uprzedzenia. Istotne również jest, aby dyskutować i odkryć fakt, że opisy pasażerów są bardzo pobieżne, niewiele wiemy o ich osobowościach, pochodzeniu. Ale czy nie w ten sposób normalnie reagujemy na informacje w gazecie czy telewizji, w rozmowie lub spotykając ludzi po raz pierwszy? 83 Po tych zajęciach możesz przeprowadzić następne dotyczące wyobrażeń, np. „Pierwsze wrażenie” (nr 25) lub „Co widzisz?” (nr 6). Zadaj sobie pytanie, co naprawdę wiesz o tym, jak to jest być uchodźcą lub imigrantem i stykać się z uprzedzeniami i dyskryminacją – przeprowadź grę „Uchodźca” (nr 34). Scenariusz Jesteś w pociągu ekspresowym „Dolina Jeleni”, aby odbyć tygodniową podróż z Lizbony do Moskwy. Podróżujesz w wagonie sypialnym i musisz dzielić przedział z trzema innymi osobami. Których z wymienionych pasażerów byś wybrał? ● Serbski żołnierz z Bośni. ● Otyły Szwajcar – pośrednik finansowy. ● Włoski discjockey, który zdaje się mieć mnóstwo dolarów. ● Afrykanka sprzedająca wyroby skórzane. ● Młody artysta, który jest nosicielem wirusa HIV. ● Cygan z Węgier właśnie zwolniony z więzienia. ● Nacjonalista baskijski, który regularnie podróżuje do Rosji. ● Niemiecki raper, który prowadzi bardzo alternatywny styl życia. ● Niewidomy akordeonista z Austrii. ● Ukraiński student, który nie chce wracać do domu. ● Rumunka w średnim wieku, która nie ma wizy i trzyma w ramionach roczne dziecko. ● Holenderka – zagorzała i agresywna feministka. ● Skinhead ze Szwecji rzekomo pod wpływem alkoholu. ● Zapaśnik z Belfastu najwyraźniej jadący na mecz futbolowy. ● Polska prostytutka z Berlina. ● Francuski farmer, który mówi tylko po francusku i ma kosz pełen ostrego sera. ● Uchodźca kurdyjski mieszkający w Niemczech, który jest w drodze powrotnej do Libii. Instrukcje Wybierz trzy osoby, z którymi najbardziej chciałbyś podróżować i trzy, z którymi najmniej. Masz na to 15 minut. W grupach podzielcie się swoimi przemyśleniami, co do wyboru osób i przyczyn takiej decyzji. Potem spróbujcie dojść do porozumienia w sprawie wspólnej listy trzech najbardziej i trzech najmniej pożądanych towarzyszy podróży. Na tę część macie 45 minut. Na forum każda grupa prezentuje swoje wnioski, po których nastąpi podsumowanie i ocena ćwiczenia. 84 12. Gdzie stoisz? poziom 3 temat M, D Co myślimy o rasizmie i dyskryminacji? Na ile jesteśmy w stanie obronić nasz punkt widzenia i sposób rozumienia innych? Główne zagadnienia ● Rasizm, antysemityzm, ksenofobia i nietolerancja. ● Odpowiedzialność na swoje osobiste działania. Cele ● Zderzenie uczestników z własnymi poglądami i opiniami o rasizmie, antysemityzmie, ksenofobii i nietolerancji. ● Zwiększenie świadomości uczestników odnośnie roli, jaką odgrywają jako członkowie społeczeństwa. ● Zachęcenie uczestników do dzielenia się swoimi myślami i opiniami. ● Pokazanie i dostrzeżenie różnic w myśleniu wewnątrz grupy. ● Przełamanie barier komunikacyjnych i zachęcenie wszystkich do wyrażenia swoich opinii. ● Uświadomienie uczestnikom, jak czasami szybko musimy podjąć decyzję i jak gwałtownie zaczynamy ich bronić, nie potrafiąc zaakceptować punktu widzenia innych osób. Czas 1 godzina Liczba uczestników 10–40 osób Materiały ● tablica i marker lub rzutnik folii ● lista zdań Przed rozpoczęciem ćwiczenia zapisz zdania na tablicy lub na folii. 85 Przebieg ćwiczenia 1. Powiedz uczestnikom, że powinni wyobrazić sobie, iż po jednej stronie sali jest minus (–), a po przeciwnej jest plus (+). 2. Wyjaśnij, że zamierzasz czytać różne zdania i ci uczestnicy, którzy nie zgadzają się z danym zdaniem, powinni stanąć po tej stronie sali, gdzie jest minus. Osoby, które się zgadzają, stają po tej stronie, gdzie jest plus. Osoby, które nie mają zdania lub nie mogą się zdecydować, powinny zostać na środku, ale nie będą mogły mówić. 3. Przeczytaj pierwsze zdanie. 4. Kiedy wszyscy podejmą decyzję, gdzie chcą stanąć, poproś tych pod ścianami, żeby po kolei wyjaśnili pozostałym, dlaczego wybrali to miejsce. Powinni próbować przekonać resztę grupy, że to oni mają rację i że pozostali powinni się do nich przyłączyć. 5. Daj uczestnikom 5–8 minut na wypowiedzi. 6. Kiedy wszyscy się wypowiedzą, zaproś do zmiany miejsca wszystkich, którzy zmienili zdanie. 7. Przeczytaj kolejne zdanie i powtórz ćwiczenie. 8. Kiedy wszystkie zdania zostaną przedyskutowane, przejdź od razu do podsumowania. Podsumowanie i ocena Zacznij od zadania poniższych pytań: ● Co czuliście podczas ćwiczenia? ● Czy wybór był trudny? Dlaczego? ● Czy to było trudne, stać na środku i nie móc się odzywać? ● Jakie rodzaje argumentów zostały użyte, czy te oparte na faktach, czy te związane z emocjami? ● Które były bardziej skuteczne? ● Czy można porównać to, co ludzie powiedzieli i zrobili podczas ćwiczenia z rzeczywistością? ● Czy wybór zdań był dobry? ● Czy ćwiczenie było użyteczne? Wskazówki dla prowadzącego Żeby wszyscy uczestniczyli aktywnie, możesz zachęcać do wypowiedzenia się osoby szczególnie ciche. Analogicznie poproś osoby, które wypowiadają się zbyt często, żeby dały szansę innym. Zdania muszą być kontrowersyjne. Pamiętaj, żeby wyjaśnić to na końcu ćwiczenia. Zależnie od grupy możesz w czasie dyskusji wskazać na różne sprawy: 86 ● Pomimo ich kontrowersyjności, zdania zawierają trochę prawdy. Zwróć uwagę na fakt, że podczas komunikowania się różni ludzie różnie rozumieją te same zdania. Także normalne jest, że ludzie różnie myślą i różnią się tym, o czym myślą. Niekoniecznie oznacza to, że ktoś ma właściwe lub złe nastawienie. Ważniejsze jest, żeby znać i rozumieć przyczyny jego postawy. ● Staraj się wskazać powiązania z rzeczywistym codziennym życiem. Często myślimy tylko o jednej stronie problemu. Czasem zdarza się, że jesteśmy proszeni o poparcie jakiejś sprawy, ale nie zawsze mamy szansę zastanowić się lepiej o tym, dlaczego powinniśmy to robić. ● Możesz poprosić grupę, żeby zastanowić się, jak to wszystko wpływa na demokrację. ● Na ile rzeczywiście słuchamy argumentów innych osób? Jak dobrze potrafimy wyjaśnić nasze poglądy? Im bardziej mgliście się wyrażamy, tym większe wzbudzamy kontrowersje i ryzyko nieporozumienia. ● Na ile jesteśmy spójni w naszych opiniach i pomysłach? Sugestie kontynuacji Nie zawsze jest łatwo powstać i dać się policzyć, czasami jest to niebezpieczne. Ale nie powinieneś się czuć samotnie, tylu innych ludzi pracuje na rzecz lepszego świata. Zawsze jest coś, co możesz zrobić. Zróbcie burzę mózgów, żeby znaleźć rzeczy, które możecie zrobić, żeby poprawić życie mniejszości w waszej społeczności, żeby poprzeć prawa człowieka w waszym kraju i zagranicą, podejmijcie jakieś działanie, choćby wydawało się małe. Jeśli chcesz zrobić szybkie ćwiczenie, które dzieli ludzi na grupy a równocześnie daje możliwość poznania poczucia izolacji, możesz wykorzystać „Jeden odpada” (nr 14). A może chcesz zająć się tym, dlaczego tak ciężko ludziom sprawić, żeby to, co chcą powiedzieć, było wysłuchane, kto ma władzę i dlaczego nie chce słuchać. Spróbuj przeprowadzić ćwiczenie „Reguły gry” (nr 28). KILKA PRZYKŁADÓW ZD AŃ ZDAŃ „MUZUŁMANIE NIE MOGĄ SIĘ NAPRAWDĘ ZINTEGROWAĆ Z EUROPEJSKIMI SPOŁECZEŃSTWAMI” „NACJONALIZM OZNACZA WOJNĘ” „MĘŻCZYŹNI SĄ WIĘKSZYMI RASISTAMI NIŻ KOBIETY” „LEPIEJ BYĆ MURZYNEM NIŻ GEJEM” „CYGANIE SĄ JEDYNYMI PRAWDZIWYMI EUROPEJCZYKAMI” „MŁODZI LUDZIE SĄ NA CZELE ATAKÓW RASISTOWSKICH” „IMIGRANCI ZABIERAJĄ PRACĘ I MIESZKANIA” „MIŁOŚĆ MOŻE ROZWIĄZAĆ KAŻDY PROBLEM” 87 13. Ja też poziom l temat G Wszyscy jesteśmy wyjątkowi i niezastąpieni, czasem nasza wyjątkowość powoduje, że czujemy się dumni, czasem nieśmiali lub zawstydzeni. Niemniej wspólne dla nas jest to, iż wszyscy jesteśmy ludźmi i dzięki temu czujemy bliskość z innymi. Główne zagadnienia ● Różnice między ludźmi i sprawy, które ich łączą. Cele ● Poznanie siebie nawzajem w grupie. ● Pokazanie, że wszyscy różnimy się od siebie. ● Pokazanie, że jesteśmy równi wobec innych. Czas 30 minut Liczba uczestników 10–12 osób Instrukcje 1. Utwórzcie okrąg, w którym każdy siedzi na krześle. 2. Poproś, aby każdy pomyślał sobie o kilku osobistych sprawach, cechach, faktach, które są dla niego wyjątkowe i jego zdaniem nie mogą dotyczyć nikogo innego w grupie. 3. Wybierz jedną osobę, która zacznie. Niech powie głośno o jakiej wyjątkowej cesze, fakcie, o którym sobie pomyślała, np. – Trzykrotnie odwiedziłem Turcję. 4. Jeśli nikt inny nie uzna, że to zdanie jest prawdziwe także dla niego, następna osoba przedstawia swoją wyjątkową cechę lub fakt. 5. Jeżeli ktoś podziela daną cechę, zainteresowanie itd., musi poderwać się z krzesła i krzyknąć „Ja też”, i usiąść na kolanach osoby, która powiedziała o tej cesze. Jeśli kilkoro innych uczestników krzyknie „Ja też” – siadają sobie po kolei na kolanach. Następnie wszyscy wracają na swoje miejsca, a osoba, która wypowiedziała konkretne zdanie, musi spróbować jeszcze raz, aby powiedzieć coś, co byłoby charakterystyczne tylko dla niej. Kiedy już się jej to uda, następna osoba w kole zaczyna prezentować swoją cechę. 88 6. Pierwsza runda kończy się, kiedy każdy wypowie zdanie, zawierające charakterystyczną tylko dla niego cechę. 7. Teraz pora na rundę drugą. Wyjaśnij, że polega ona na szukaniu cech wspólnych z resztą grupy. 8. Zabierz jedno krzesło, a osoba zaczynająca, niech stanie w środku koła. Niech pomyśli o czymś, co łączy ją z inną osobą, innymi osobami w grupie i niech to głośno powie, np. – Lubię muzykę. 9. Wszyscy, którzy podzielają ten pogląd, muszą wstać i krzycząc „Ja też” przesiąść się na inne krzesło. Osoba stojąca w środku próbuje zająć czyjeś krzesło, aby ktoś inny znalazł się na jej miejscu i wypowiedział kolejne zdanie. Podsumowanie i ocena Porozmawiajcie o zabawie i o tym, jak się czuli uczestnicy. Następnie zapytaj: ● Co było łatwiejsze: znaleźć cechy, które nas odróżniają od innych, czy te, które upodabniają nas do innych? ● Kiedy w codziennym życiu lubimy czy cenimy sobie bycie wyjątkowym, innym, a kiedy lubimy czuć się podobni do innych? ● Pomyśl o cechach, sprawach, które wybrałeś; czy choć wyróżniają cię one w tej grupie, mogłyby być podzielane przez osoby z innych grup? ● Czy sprawy wspólne dla każdego w grupie byłyby wspólne także dla wszystkich ludzi na całym świecie? Jeżeli wymieniano zbyt wiele cech fizycznych, możesz zapytać: ● Co oznacza fakt, że wszyscy mamy oczy, serce czy żołądek? Wskazówki dla prowadzącego Ta gra musi być przeprowadzana w szybkim tempie. Możesz wprowadzić zasadę, że uczestnicy mają 10 sekund na zastanowienie. Aby gra została sprawnie przeprowadzona, liczba uczestników nie może przekroczyć 10 do 12 osób. Jeśli pracujesz z bardzo licznymi grupami, utwórz dwie, trzy podgrupy. Podczas drugiej rundy wiele razy mogą padać najprostsze stwierdzenia typu: „Mam ręce, nogi”. Wtedy poproś uczestników o wymyślenie czegoś innego. Możesz także nie interweniować i porozmawiać o tym w podsumowaniu. Zabawa może się odbyć bez krzeseł. Wszyscy mogą siedzieć na podłodze, ale to jest niewygodne. Dobrze będzie, jeśli sam włączysz się do zabawy. Sugestie To, kim, czym jesteśmy, jest kształtowane przez nasze doświadczenia. Odmienne doświadczenia kształtują każdego inaczej, ale często te same doświadczenia wpływają na ludzi w zupełnie inny sposób. Możesz dowiedzieć się, jak wydarzenia ukształtowały członków twojej grupy wybierając ćwiczenie „Moja opowieść” (nr 21). 89 14. Jeden odpada poziom 1 temat G Kto chciałby, abyś był w jego grupie? Główne zagadnienia ● Stosunki między większością i mniejszością. ● Dyskryminacja. Cele ● Zacząć dyskusję o różnych grupach w społeczeństwie. ● Uświadomić istnienie zjawiska dyskryminacji i uprzedzeń. ● Wzbudzić współczucie dla tych, którzy doświadczyli odrzucenia, wykluczenia. Czas 10 minut Liczba uczestników 16 lub więcej Materiały kolorowe papierowe krążki, jednostronnie przylepne; gdy grupa liczy 16 osób, musisz przygotować 4 czerwone, 4 niebieskie, 4 żółte, 3 zielone i 1 biały krążek Instrukcje 1. Przyklej każdemu krążek na czoło tak, aby nie wiedział, jakiego jest koloru. 2. Powiedz uczestnikom, by połączyli się w grupy kierując się kolorem krążków. 3. Nikt nie może rozmawiać. Wolno używać jedynie komunikatów niewerbalnych. 90 Podsumowanie i ocena ● Pomóż grupie przeanalizować swoje uczucia związane z tym, co robili i czego się nauczyli. ● Jak się czuliście, kiedy zobaczyliście pierwszą osobę z krążkiem w tym samym kolorze? ● Jak czuła się osoba z pojedynczym krążkiem? ● Do jakich innych grup, społeczności należycie, np. drużyny piłkarskiej, szkoły, kościoła? ● Czy każdy może dołączyć do takiej grupy? ● Kto jest tym wyeliminowanym w naszym społeczeństwie? Wskazówki Zwróć uwagę na to, kto dostanie pojedynczy krążek. Możesz wpływać na skład tworzonych grup, ale nie daj tego odczuć. Niech uczestnicy mają wrażenie, że krążki zostały rozdzielone przypadkowo. Ta zabawa nadaje się na początek jako „przełamywacz lodów” i do połączenia ludzi w grupy do następnej gry. Warianty 1 Użyj kolorowych krążków, ale bez tego pojedynczego – pod koniec wszyscy są w jakiejś grupie. 2 Przygotowania takie same jak w wersji podstawowej. Poproś, by uczestnicy utworzyli grupy tak, żeby nikt nie został sam. Jednak w żadnej grupie nie może być więcej niż 1 osoba z krążkiem tego samego koloru, w przeciwnym razie grę zakończycie jako jedna wielka grupa. 3 Wykorzystaj układanki (puzzle) stworzone z obrazków zamiast papierowych krążków. (To ożywi dyskusję). Zanim wytniesz obrazki, przyklej je na kartkę lub kartonik. Sugestie Przyjrzyj się taktyce przyjmowania nowych członków w twojej grupie, organizacji. Czy każdy może się przyłączyć? Co jesteś w stanie zrobić, aby uczynić swoją organizację bardziej otwartą i życzliwą dla każdego? Bycie „nie do pary” nie zawsze oznacza odrzucenie, wykluczenie. Czasem sami chcemy być inni, stać z boku. Jeśli chcesz się dowiedzieć więcej o tym, co to znaczy być jednostką, indywidualnością, wykorzystaj grę z następnej strony „Jesteśmy równi” (nr 15). 91 15. Jesteśmy równi poziom 1 temat G Każdy z nas jest inny. Czasami jesteśmy dumni z tej inności i lubimy ją okazywać. Innym razem chcemy tę odmienność ukryć, ponieważ boimy się odrzucenia albo chcemy być tacy jak inni. Jesteśmy także równi, gdyż jako ludzie mamy wiele wspólnych cech. Główne zagadnienia ● Własna tożsamość. ● Cechy charakterystyczne bycia człowiekiem. ● Każdy z nas jest inny, ale wszyscy są równi. Cele ● Poznać i zaakceptować inne osoby w grupie. ● Pokazać, że każdy jest inny. ● Pokazać, że jesteśmy sobie równi. ● Zastanowić się nad sposobami kształtowania naszej własnej tożsamości. Czas ● Część A 30 minut ● Część B 30 minut ● Część C 20 minut ● Dyskusja 20 minut Liczba uczestników dowolna Materiały ● kreda i lista indywidualnych cech charakterystycznych do części A; kartki papieru, kolorowe kredki i szpilki lub taśma klejąca do części B 92 Instrukcje Ta zabawa składa się z trzech części, które zostały połączone, aby uczestnicy przyjrzeli się temu, co ich różni, zastanowili się nad tym, co czyni każdego z nas wyjątkowym i dostrzegli to, co łączy nas wszystkich. Część A: Różnice 1. Zadbaj o to, by pomieszczenie, w którym przeprowadzasz zabawę, było przestronne. 2. Uczestnicy mają wyobrazić sobie, że przez środek pokoju przechodzi linia, dzieląca go na dwie połowy. Stań na tej linii. 3. Poproś wszystkich o przejście w jeden koniec pokoju. Następnie powiedz: „Niech przekroczy linię… ten, kto nosi spodnie”. 4. Gdy noszący spodnie przeszli na drugą stronę, wymień jakąś inna cechę, np. „Niech przekroczą linię… ci, którzy lubią gotować”. 5. Kiedy grupa się trochę „rozgrzeje”, możesz spróbować bardziej odważnych haseł związanych z tematem, np. „Niech przekroczą linię… ci, którzy mają przyjaciół mówiących otwarcie, że są homoseksualistami”. Część B: Wyjątkowość 6. Powiedz uczestnikom, aby pomyśleli o koszulkach, które noszą, zwłaszcza o tych z nadrukowanym logo lub napisem związanym na przykład z jakąś kampanią. Czy noszą je dlatego, że podoba im się wzór, czy dlatego, że popierają konkretną rzecz, sprawę? 7. Teraz każdy zaprojektuje dla siebie osobiste logo na koszulkę – logo, które będzie go reprezentować, mówić, kim jest. 8. Rozdaj papier i kredki i daj 15 minut na narysowanie projektu. 9. Gdy skończą pracę, poproś, by przyczepili sobie taśmą lub szpilkami logo do koszulek i przeszli się dookoła tak, aby każdy mógł zobaczyć wszystkie loga. Część C: Szukanie wspólnych cech 10. Każdy uczestnik wybiera sobie partnera i ustala trzy rzeczy, które są dla nich wspólne; pierwsza, niech będzie to, co zawsze robią, myślą, czują; druga to, co czasem robią, czują bądź myślą; trzecia to coś, czego nigdy nie robią, nie myślą ani nie czują. 11. Teraz poproś pary, by znalazły inną parę, która podziela ustalone przez nie cechy wspólne. Jeśli nie mogą. takiej znaleźć, niech utworzą przypadkową czwórkę i negocjują trzy nowe cechy wspólne. 12. Nowym zadaniem czwórek jest utworzyć ósemki i powtórzyć negocjacje. Gra kończy się, kiedy wszyscy stworzą jedną grupę, ustalając owe trzy cechy wspólne dla wszystkich uczestników. 13. Jeśli grupa jest bardzo duża, sprawdź, czy na pewno wszyscy uważają wybrane cechy za charakterystyczne dla siebie. Uczestnicy siadają w kole i ktoś głośno wymienia jedną z ustalonych cech. Ci, którzy identyfikują się z nią, muszą wstać. Gdy okaże się, iż ktoś siedzi, spróbujcie wybrać inną cechę. 93 Podsumowanie i ocena Zapytaj uczestników, czy dobrze się bawili. Porozmawiajcie także o tym, czego się nauczyli: ● Jak się czuliście, gdy samodzielnie przekraczaliście linię? ● Jak się czuliście prezentując siebie jako unikalną osobowość, różną od wszystkich pozostałych? ● Co odczuwaliście, kiedy zorientowaliście się, że macie wiele cech wspólnych? ● Kiedy lubimy w naszym codziennym życiu czuć się wyjątkowi, a kiedy odczuwamy potrzebę bycia takimi samymi jak wszyscy, bycia równym innym ludziom? Poproś o podzielenie się osobistymi doświadczeniami: ● Czy kiedykolwiek musiałeś ukryć swoją inność, odmienność, aby być zaakceptowanym? ● Czy kiedykolwiek czułeś się dyskryminowany z powodu swojej odmienności lub dlatego, że byłeś związany z kimś innym? ● Kiedy byłeś zmuszony do rezygnacji z jakiejś części swojej tożsamości, ażeby być akceptowanym w grupie? Wskazówki dla prowadzącego W części A postaraj się pomyśleć o cechach osobistych, które nie są wspólne dla całej grupy, ale nie są też zbyt intymne. Mogą to być indywidualne „ciekawostki”, np. sposób, w jaki ktoś myje zęby czy śpiewa pod prysznicem. Kiedy grupa jest „rozgrzana”, możesz odwołać się do bardziej osobistych doświadczeń, wywołaj osoby, które czuły się dyskryminowane, które mają przyjaciela imigranta, Cygana lub homoseksualistę, które mieszkały w innym kraju, których krewni wyemigrowali lub których krewni są niepełnosprawni. Ponieważ cechy w pierwszej części powinny być wyjątkowe, przygotuj wcześniej listę. Wybierz cechy odpowiednie dla grupy i odpowiadające twojej znajomości uczestników. Możesz poprosić uczestników, by sami coś zaproponowali, ale pamiętaj, że oni dobrze się znają i nie będą próbowali nikogo zawstydzić. W czasie drugiej i trzeciej części tyko od uczestników zależy, z jakimi cechami się utożsamią. Sugerujemy, abyś włączył się do zabawy, by lepiej śledzić jej przebieg i rozwój. Sugestie Zorganizuj sesję, w czasie której ludzie będą mogli wymalować lub wydrukować swoje projekty na koszulkach. Mogą, to być na przykład osobiste projekty wykonane wcześniej lub propozycja jakiejś kampanii. Inne gry, które być może chciałbyś wykorzystać, to: „Moje dzieciństwo” (nr 22) – spojrzenie na różnorodność doświadczeń, jakie spotkały nas, gdy byliśmy dziećmi, a zdecydowały o tym, jacy teraz jesteśmy lub „Osobisty bohater” (nr 24) – refleksja nad tym, co takiego jest w naszych bohaterach, że ich podziwiamy. 94 16. Każdy obrazek o czymś nam mówi poziom 2 temat W, M, D Czasami widzimy coś, co wygląda bardzo prosto. Ale spójrz jeszcze raz z innego punktu widzenia, a możesz zobaczyć coś zupełnie innego. Główne zagadnienia ● Percepcja jest zniekształcona i zależna od poprzednich doświadczeń, oczekiwań, kultury. ● Decyzje często są podejmowane na podstawie ograniczonych informacji. Cele ● Pokazać, jak nasze wyobrażenia o innych ludziach wpływają na naszą interpretację ich zachowania. ● Uświadomić sposoby, jakich używamy do uzupełniania luk w naszej wiedzy. ● Uświadomić siłę, moc naszych wyobrażeń i ich wpływ na innych ludzi. Czas 30 minut Liczba uczestników dowolna Przygotowania ● Wybierz obrazek odnoszący się do tematu twojej sesji lub kampanii. ● Przetnij obrazek na dwie części tak, aby każda część osobno „opowiadała” jakąś historię, a po złączeniu obrazek „opowiadał” inną historię. ● Przyklej każdą część na osobnej kartce. ● Zrób wystarczającą liczbę kopii – po jednej dla każdego. Materiały ● papier i ołówek dla każdego uczestnika 95 Instrukcje 1. Powiedz grupie, że zamierzasz dać każdemu obrazek. Wszyscy uczestnicy muszą napisać, co ich zdaniem jest na obrazku, kto na nim jest, co się dzieje, gdzie się rozgrywa akcja. 2. Daj każdemu kopię pierwszej połowy obrazka i pięć minut na wymyślenie i napisanie własnej, związanej z tą połową historyjki. 3. Teraz poproś uczestników o podzielenie się tym, co napisali. Jeśli grupa jest duża, możesz ją podzielić na mniejsze 6–8-osobowe zespoły. 4. Rozdaj teraz kopie drugiej połowy obrazka i poproś o poddanie rewizji swoich wrażeń z tego, co widzieli. Podsumowanie i ocena W dyskusji powinna znaleźć się analiza sposobów, za pomocą których zbieramy i poddajemy rewizji informacje. Pomogą ci następujące pytania: ● Myślałeś, że obrazek będzie o…? ● Kim byli ludzie na obrazku? ● Gdzie oni byli? ● Co robili? ● Dlaczego tam byli? ● Dlaczego wyobraziłeś sobie te rzeczy, a nie inne? ● Czy obrazek miał różne znaczenie dla różnych członków grupy? ● Czy zmieniło się to, co sobie myślałeś po zobaczeniu całego obrazka? W codziennym życiu, gdy coś się dzieje lub widzimy tylko małą część „obrazka”, mimo to próbujemy znaleźć jego sens. ● Co się stanie, jeśli wtedy spojrzysz na coś ponownie, w szerszym kontekście i wyrobisz sobie inny punkt widzenia? ● Czy zmieniasz zdanie, czy trzymasz się wcześniej obranej pozycji? ● Dlaczego ciężko być uczciwym, jeżeli chodzi o zmianę zdania? Wskazówki dla prowadzącego Spróbuj znaleźć obrazki lub rysunki stosownie dla uczestników, związane z ich życiem lub zagadnieniem, które chciałbyś poruszyć. 96 Sugestie Zachęć każdego, aby spróbował być bardziej świadomym i krytycznym w stosunku do rzeczy, które mówią ludzie, bardziej krytycznym w stosunku do tego, co czytają lub obrazów, które widzą, a w szczególności obrazów w informacjach i reklamie. Poświęć czas na następnej sesji na to, by uczestnicy powiedzieli, jakie niespodzianki ich spotkały i czego się nauczyli. Ta gra dobrze łączy się z inną „Co widzisz?” (nr 6), która dotyczy oglądania obrazków z gazet i daje możliwość bycia przez chwilę redaktorem piszącym nagłówki. 97 17. Knysna blue poziom l temat G, W Muzyka jest wspaniałym sposobem poznania bliżej innych kultur, ale może także stać się nośnikiem uprzedzeń i stereotypów. Ta zabawa umożliwia wgląd w stereotypy kulturowe dzięki wykorzystaniu muzyki w prosty i łagodny sposób. Główne zagadnienia ● Nasze stereotypy i wyobrażenia o muzyce innych krajów. ● Dominacja kulturowa i wpływ „kosmopolitycznych” produktów kultury masowej na nasze gusta muzyczne. Cele ● Wzbudzenie zainteresowania muzyką innych krajów i ludzi. ● Zakwestionowanie stereotypów i uprzedzeń do muzyki krajów nieeuropejskich. ● Wzbudzenie zainteresowania innymi ludźmi, kulturami, inną muzyką, językiem. ● Sprzeciwienie się etnocentryzmowi w muzyce i stosunku do innych wytworów kultury. ● Zaskoczenie uczestników i stworzenie przyjemnej atmosfery w grupie. Czas 5–10 minut Liczba uczestników dowolna Przygotowania ● Wybierz fragment muzyki lub piosenkę (z płyty lub kasety) mniejszości kulturowej lub z innego kontynentu. ● Jeżeli masz taką możliwość, znajdź tłumaczenie słów i jeśli są one odpowiednie, przygotuj kopie dla uczestników. ● Będziesz potrzebował także magnetofonu. Instrukcje 1. Wybierz odpowiedni moment na tę zabawę, np. na początku sesji lub tuż po przerwie. 2. Powiedz grupie, że puścisz fragment muzyki, a oni będą musieli zgadnąć, skąd ona pochodzi. 98 3. Jeśli fragment zawiera słowa, poproś, aby ludzie wyobrazili sobie, o czym mogą one mówić. 4. Puść muzykę przez ok. 3–4 minuty. 5. Powiedz uczestnikom, że mogą porozmawiać o muzyce z innymi, jeśli chcą, ale niech nie zdradzają swoich pomysłów co do treści słów. Mogą natomiast je zapisać. 6. Pod koniec sesji włącz ponownie muzykę i zaproś uczestników – tych, którzy chcą – do ujawnienia swoich pomysłów, wyobrażeń. 7. Powiedz im, o czym tekst jest naprawdę. 8. Jeśli masz słowa, rozdaj kopie i włącz muzykę po raz kolejny. Poproś, by wszyscy śledzili tekst. Jeżeli chcą, mogą także śpiewać. 9. Zacznij podsumowywać i zakończ sesję innym fragmentem muzyki. Podsumowanie i ocena Jeśli uważasz to za konieczne, zainicjuj krótką dyskusję. Poproś uczestników, aby powiedzieli, czy zaskoczyło ich pochodzenie muzyki, czy im się podobała, czy trudno było zgadnąć, skąd pochodzi i dlaczego. Jeżeli uczestnicy mówią, że muzyka brzmiała nieznajomo, ale podobała im się, zapytaj, dlaczego, ich zdaniem, nigdy wcześniej nie słyszeli tego rodzaju muzyki. Czy dlatego, że nie grano jej w radiu? Jeśli tak, to dlaczego się jej nie gra? Wskazówki dla prowadzącego Wybór muzyki jest bardzo ważny dla osiągnięcia pożądanych celów. Będzie lepiej, jeśli najpierw włączysz ten fragment kompozycji, w którym nie ma słów, a potem całość wraz ze słowami. W ten sposób uczestnicy nie skupią się od razu na języku. Wybrana muzyka powinna wprowadzać miłą atmosferę bez względu na jej pochodzenie. Bądź przygotowany, jeśli to możliwe, na przedstawienie kilku informacji na temat rodzaju wykorzystanej muzyki, jej wymiaru kulturowego i tego, jak bardzo jest popularna w kraju, z którego pochodzi. Tego typu zabawa przynosi lepsze efekty, jeśli wybrana muzyka nie jest zbyt charakterystyczna, na przykład zwykle wiążemy muzykę klasyczną czy jazz z Ameryką Północną lub Europą, kiedy w rzeczywistości muzyka ta jest grana przez różnych artystów z innych kręgów kulturowych. Muzyka tak jak i inne wytwory kultury, np. taniec i sztuka, jest wspaniałym sposobem na zbliżenie się do innych kultur, ale uważaj – może ona być także nośnikiem uprzedzeń i stereotypów. Sugestie Ta zabawa może być kontynuowana. Poproś uczestników o przyniesienie nagrań, muzyki z innych źródeł i zaprezentowanie jej grupie. Cały czas jednak trzeba pamiętać o tym, że naszym celem jest przedstawienie muzyki z mniej znanych obszarów kulturowych. Trzeba uważać, aby zabawa nie zamieniła się w konkurs ulubionej muzyki. 99 Muzyka tradycyjna, taniec, gawędziarstwo są formami sztuki mocno zakorzenionymi w źródłach kultury uczestników. Czasami rezygnujemy z gawędziarstwa, legend, ponieważ myślimy, że są one dobre jedynie dla małych dzieci. Niemniej właśnie dzięki nim możesz się dowiedzieć bardzo wiele o kulturze. Sprawdź, czy potrafisz zgadnąć, z jakich krajów pochodzą bajki, historyjki w „Baśnie świata” (nr 3). Spotka cię niejedna niespodzianka. 18. Kultura w obrazkach poziom l temat W Jakie jest twoje pierwsze wyobrażenie o kimś z innego kraju? Jakbyś to przedstawił na rysunku? Główne zagadnienia ● Wyobrażenia, stereotypy i uprzedzenia. Cele ● Odkrywanie i praca nad pewnymi stereotypami i uprzedzeniami, dotyczącymi innych ludzi. ● Praca nad wyobrażeniami, jakie mamy o grupach mniejszościowych. ● Zrozumienie funkcjonowania stereotypów. ● Generowanie kreatywności i spontaniczności w grupie. Czas 45 minut do 2 godzin (w zależności od wielkości grupy) Materiały ● lista rzeczy, które mają rysować uczestnicy ● tablica i flamaster (kreda) do zapisywania wyników ● kartki papieru (formatu ok. A4) i długopisy do rysunków grupowych ● taśma klejąca lub pinezki do zawieszania rysunków Liczba uczestników dowolna Instrukcje ● Poproś uczestników o sformowanie 3- lub 4-osobowych grup. ● Powiedz grupom, aby wzięły kilka kartek papieru i ołówek oraz by każda znalazła sobie miejsce tak, by były od siebie odizolowane. ● Wezwij po jednym uczestniku z każdej grupy i podaj im jedno słowo. 100 ● Poproś o powrót do swoich grup i narysowanie tego słowa. Reszta grupy próbuje zgadnąć, o jakie słowo chodzi. Należy rysować swoje wyobrażenia nie używając ani liczb, ani słów. Nie wolno przy tym nic mówić oprócz potwierdzania odpowiedzi. ● Reszta grupy może tylko wypowiadać swoje propozycje odpowiedzi, nie może zadawać pytań. ● Gdy słowo zostanie prawidłowo odgadnięte, niech grupa da znać (np. okrzykiem). ● Zapisz wynik na tablicy. ● Po każdej rundzie poproś rysującego o napisanie na swoim rysunku, co to było za słowo (bez względu na to, czy zostało odgadnięte, czy nie). ● Teraz drużyny wybierają innego uczestnika na „rysującego”. Upewnij się, czy każdy miał szansę przynajmniej raz rysować. ● Na koniec poproś grupy o przypięcie swoich rysunków, tak aby można było porównać i przedyskutować różne interpretacje i wyobrażenia. Podsumowanie i ocena Dokonaj jej w małych grupach (mogą być te same zespoły): ● Niech uczestnicy powiedzą, co im sprawiało trudność i dlaczego. ● Następnie poproś uczestników o obejrzenie rysunków przypiętych na ścianie i porównanie różnych wyobrażeń i sposobów interpretacji tego samego słowa. ● Poproś ich także, aby powiedzieli, czy te wyobrażenia korespondują z rzeczywistością, a rysujących o podanie przyczyn wyboru konkretnych obrazów. ● Spytaj, skąd biorą się nasze wyobrażenia, czy są pozytywne, czy negatywne i jaki wpływ mają na nasze relacje z tymi ludźmi, których dotyczą. Wskazówki dla prowadzącego Jeśli liczba uczestników jest mała, „Kultura w obrazkach” może się odbywać w jednej grupie. Osoba, która odgadnie słowo, jest rysownikiem w kolejnej rundzie. Musisz być świadomy, że ludzie uważający się za „kiepskich” artystów myślą, iż to zadanie będzie dla nich zbyt trudne. Zapewnij ich, że nie chodzi o prace artystyczne i zachęć każdego do rysowania. Zabawa ta prawdopodobnie ujawnia najbardziej bezpośrednie i ogólne stereotypy, jakie dotyczą innych ludzi, np. obcokrajowców lub mniejszości. Jest to ćwiczenie bardzo zabawne i kreatywne, jednakże ważne jest, by nie zatrzymało się na rysowaniu, ale by grupa rozważyła i przemyślała ryzyko stereotypowego myślenia i zastanowiła się nad jego przyczynami. Każdy potrzebuje stereotypów jako punktu odniesienia do środowiska i ludzi, którzy nas otaczają. Każdy z nas nosi w sobie stereotypy. Jest to nie tylko nieuniknione, ale i konieczne. Dlatego powinno się unikać wszelkiego osądzania poglądów innych uczestników. Tym, co w czasie dyskusji powinno się promować, jest świadomość, iż stereotypy to tylko wyobrażenia i przypuszczenia mające często niewiele wspólnego z rzeczywistością. Świadomość 101 istnienia stereotypów i ryzyka, jakie ze sobą niosą, jest najlepszą drogą do ochrony przed uprzedzeniami prowadzącymi do dyskryminacji. Interesujący jest fakt, że zazwyczaj nie ma stereotypowych wyobrażeń dotyczących ludzi, z którymi mamy niewielki kontakt. Pomyśl na przykład o swoim stosunku do kogoś ze Słowenii, Mołdawii, San Marino czy Bhutanu. Jeśli nie masz konkretnego sądu na ich temat, to może to być po prostu „to są mili ludzie”. Dlatego proponujemy, abyś zawarł na swojej liście słów do narysowania przynajmniej jeden przykład nacji będącej mniejszością w twoim kraju i takiej, z którą grupa nie będzie miała bezpośredniego kontaktu. Poproś ludzi o przemyślenie różnic między stereotypami a prawdopodobnymi ich przyczynami. Podejmijcie w dyskusji problem źródeł stereotypów. Można tu przeanalizować rolę środków masowej informacji, edukacji, rodziny i samej grupy. Dodatkowe uwagi Zasady i pomysły na to, co drużyny będą rysowały, muszą zostać przystosowane do kontekstu narodowego i kulturowego grupy. Słowa z poniższej listy są jedynie propozycjami do wykorzystania. Jeśli planujesz pracę nad wyobrażeniami o różnych narodowościach, ważne jest, by nie pozwolić uczestnikom na rysowanie flag czy waluty – byłoby to zbyt łatwe! Z drugiej strony, aby uniknąć zgadywania poprzez budowanie pewnych sekwencji wyrazowych, ważne jest, aby nazwy konkretnych mniejszości przeplatały się kolejno z innymi słowami (pojęciami, obiektami, ludźmi) nie powiązanymi z tematem. Na przykład jeśli hasłami są: Węgier, Rumun i Francuz, rozpocznij od Węgra, następnie podaj hasło „rasizm” lub „mniejszość”, dopiero później Rumun, poprzedzający hasło „przyjaciel”, na końcu zaś Francuz. Doda to różnorodności ćwiczeniu, pobudzi do współzawodnictwa i uczestnicy będą się naprawdę dobrze bawić. Propozycje słów do narysowania rasizm • inność • edukacja • dyskryminacja • antysemityzm • uchodźstwo • konflikt • europejski • Polak • służący • ubóstwo • muzułmanin • homoseksualista • Europejczyk • równość • nosiciel wirusa HIV • Cygan • Japończyk • Rosjanin • Afrykańczyk • prawa człowieka • media • turysta • obcokrajowiec • solidarność • uchodźca • niewidomy • miłość • Arab • Mołdawianin Sugestie do wykorzystania Zachęć członków grupy do uświadomienia sobie tego, jak stereotypy są wykorzystywane w mediach i reklamie oraz jak oni sami na nie reagują. Poproś, aby znaleźli przykłady wykorzystania owych stereotypów i przynieśli je na następne zajęcia. Nasze wyobrażenia dotyczące ludzi z innych kultur powstają nie tylko dzięki obrazom, zdjęciom i różnym tekstom, ale także dzięki muzyce. Spróbuj zabawy „Knysna blue” (nr 17). Alternatywą może być odkrywanie tego, jakie efekty przynosi nalepianie innym etykietek. Umożliwi ci to gra „Etykietki” (nr 10). 102 19. Limit 20 poziom 3 temat M „Limit 20” jest grą, która pomoże uczestnikom zbadać zjawisko dyskryminacji i izolacji. Daje ona wiele radości, zabawy i wrażeń, ale wymaga solidnego przygotowania. Trzy drużyny przechodzą przez różne etapy współzawodnictwa. Główne zagadnienia ● Nierówność szans życiowych, możliwości dyskryminacji, izolacja. ● Solidarność, współzawodnictwo, niesprawiedliwość. ● Relacje między większością a mniejszością. Cele ● Doświadczenie niesprawiedliwości i dyskryminacji. ● Odkrycie tolerancji i solidarności uczestników. ● Zastanowienie się nad problemem izolacji, relacji pomiędzy większością a mniejszością, problemem przeszkód społecznych i współzawodnictwa. Czas 2,5–3 godzin Liczba uczestników od 15 do 35 osób Przygotowania Ta gra wymaga starannych przygotowań. Pilnie przejrzyj instrukcje i opis roli jury tak, abyś dokładnie wiedział, jak prowadzić zabawę. Materiały ● Talia kart do gry, której użyjesz, aby podzielić ludzi na jednakowe grupy, musi być tak przygotowana, abyś miał jedną kartę dla każdego uczestnika. Użyj tylko kierów, karo i pików (usuń wszystkie trefle). Jeśli masz nieparzystą liczbę uczestników, wtedy kiery powinny być największą grupą. ● Tablica z narysowaną tabelką do zapisywania wyników po każdej rundzie; tablice z zasadami gry, trzy kopie „Instrukcji dla jury” – po jednej dla każdego członka; samoprzylepne etykietki z symbolami dla każdego 103 członka drużyny (kiery, piki, karo); trzy chusteczki (ewent. apaszki) lub coś podobnego na ogony smoków, dwa komplety kluczy do rund „grzechotnika”; dwie apaszki lub coś podobnego do zawiązywana oczu uczestnikom rund „grzechotnika”; róż albo czerwona farba do pomalowania twarzy (ostatecznie można posłużyć się szminką); kawałki sznurka do zawiązania prawych rąk osób, aby uczynić je niepełnosprawnymi; pięć nadmuchanych balonów; trzy kartki papieru i ołówki (do chińskich szeptów); rysunek jakiegoś kształtu, figury, który należy oddać jury; dzwonek dla jury; budzik lub stoper. ● Potrzebujesz także dużej przestrzeni, aby drużyny mogły swobodnie pracować. Streszczenie gry Gracze są podzieleni na 3 drużyny, aby współzawodniczyć w rundach złożonych z krótkich gier. Jury ocenia wykonanie zadań i notuje wyniki. Celem każdej drużyny jest zdobycie 20 punktów – Limit 20 – do końca rundy 8, inaczej będzie ona wyłączona z gry. Uczestnicy nie zdają sobie z tego sprawy, ale faktycznie jest tylko 8 rund (+ jedna runda niepełnosprawności), a zawody są manipulowane. Natomiast na końcu dowiadują się tylko o tym, że zasady były niesprawiedliwe i jedna drużyna zawsze miała największe szansę i była faworyzowana przez jury. Rundy l, 2 i 3 zostały tak pomyślane, aby dać wrażenie równych możliwości, uczciwego współzawodnictwa i jednocześnie budowania tożsamości grupowej, ducha drużyny. Po trzeciej rundzie następuje runda niepełnosprawności, podczas której uczestnicy po raz pierwszy doświadczają niesprawiedliwości. Runda 4 daje wrażenie sprawiedliwości, uczciwości. Runda 5 wydaje się oferować drużynom możliwość podwyższenia wyników, ale to jest tylko iluzja. W rzeczywistości przegrani pozostaną jeszcze dalej w tyle, a zwycięzcy znacznie wszystkich wyprzedzą. Rundy 6, 7 i 8 są przeprowadzane tak, że po rundzie ósmej będzie dosyć duża różnica pomiędzy wynikami końcowymi poszczególnych grup. Jedna lub dwie grupy nie osiągną wyniku, limitu 20 punktów, co oznacza, że odpadną z gry. Aby gra była bardziej emocjonująca, nie wolno mówić uczestnikom, że kończy się ona po ósmej rundzie. W przeciwnym razie mogliby w trakcie zrezygnować z dalszej gry. Rundy 2, 4, 6, 8 to zabawy w „grzechotnika”. Te rundy dają poczucie równych możliwości, ponieważ są to jedyne rundy, w których wyniki są obiektywne i sprawiedliwe. Niemniej nie są one całkowicie sprawiedliwe, gdyż grupa przegrywająca już nigdy nie będzie miała szansy zapolować, a jeśli zdoła osiągnąć dobry wynik, straci jednego zawodnika. Później podczas podsumowania i oceny powinno być mnóstwo czasu, aby porozmawiać o uczuciach i zachowaniu uczestników gry i o związkach tej sytuacji z rzeczywistością. Instrukcje Nie ogłaszaj, że „Limit 20” to gra o dyskryminacji i izolacji, że jest manipulowana i że trwa tylko przez 8 rund. ● Wyjaśnij, że to jest rodzaj konkursu, współzawodnictwa i grupy muszą zdobyć co najmniej 20 pkt. do końca ósmej rundy, inaczej zostaną wyłączeni z gry. 104 ● Wybierz trzy osoby do jury. (Wybierz te, które są dobrymi aktorami i są szanowani przez innych członków grupy). Daj im kartki ze wskazówkami dla jury i wyślij ich do innego pomieszczenia, aby je przeczytali. ● Rozdziel pozostałych uczestników do trzech grup, prosząc, aby każdy z nich po kolei wylosował kartę. ● Powiedz uczestnikom, by każdy wziął etykietkę z symbolem swojej grupy i przykleił ją na koszulce tak, aby była dobrze widoczna. ● Poproś każdą z grup o wybranie jednego rogu pomieszczenia, który będzie ich bazą. Daj im kilka minut na wymyślenie nazwy drużyny i utworzenie hasła lub motta. Możesz także poprosić ich o ułożenie piosenki drużyny. (Tu głównym celem jest wykrzesanie ducha drużyny i wzniecenie entuzjazmu, zapału do gry). ● Wyjaśnij zasady używając tablicy. ● Poucz krótko jury i upewnij się, że dokładnie rozumieją, co muszą zrobić. Potem zaproś ich z powrotem do sali. ● Zacznij zawody. Przebieg gry Runda l: Łapanie smoka za ogon Powiedz uczestnikom każdej drużyny, aby stanęli w rzędzie obejmując się wzajemnie w pasie. Ostatnia osoba w rzędzie przyczepia sobie ogon smoka (apaszkę) do spodni lub spódnicy. Powiedz, że każda drużyna musi złapać jak najwięcej smoczych ogonów. Jednak tylko pierwsza osoba w rzędzie może je łapać. Kiedy grupy są gotowe, krzyknij głośno i wyraźnie hasło: „Start!”. Po minucie krzyknij: „Stop!”. Poproś jury, aby rozdzieliło punkty i wyjaśniło swoją decyzję. Daj im odpowiednio dużo czasu, by mogło zapisać wyniki na tablicy. Rady Jury rozdzieli punkty: piki 3, kiery 2, karo l. Runda 2: Grzechotnik Poproś wszystkich uczestników łącznie z jury o ustawienie się w okręgu. Ktoś z grupy prowadzącej (tej z najlepszym jak do tej pory wynikiem) poluje na kogoś z grupy z drugim wynikiem. Potem ktoś z drugiej pod względem wyniku grupy poluje na osobę z grupy będącej na ostatnim miejscu. W końcu ktoś z grupy najlepszej poluje na kogoś z grupy z najsłabszym wynikiem. 105 Zawiąż oczy zarówno myśliwemu, jak i ofierze i daj obydwojgu komplet kluczy do ręki. Wyjaśnij, że kiedy myśliwy zagrzechocze kluczami, ofiara musi mu odpowiedzieć brzęcząc swoimi. Każde polowanie trwa dokładnie 45 sekund i uczestnicy mogą zagrzechotać swoimi kluczami tylko trzy razy. Gdy tylko dwaj uczestnicy będą gotowi, daj sygnał do startu. Zatrzymaj akcję po 45 sekundach. Po każdym „polowaniu” głośno oznajmij, kto jest zwycięzcą. Upewnij się, że jury zapisuje wyniki. Jeśli myśliwy dotknie ofiarę, jego grupa otrzymuje l punkt. Jeśli ofiara uratuje się po 45 sekundach, jej grupa otrzymuje l punkt, a ona sama opuszcza swoją grupę, a przyłącza się do grupy myśliwego. Ważne jest, aby podczas gry uczestnicy zachowali ciszę. Wskazówki Zwróć uwagę, że podczas rundy jeden zawodnik z pików poluje na zawodnika z kierów; jeden zawodnik z kierów poluje na zawodnika z drużyny karo; jeden zawodnik z pików poluje na zawodnika z drużyny karo. Drużyna karo jest w niekorzystnej sytuacji, ponieważ nie ma możliwości zapolowania. Powinno się zakręcić dookoła osobę z zawiązanymi oczami, zanim da się sygnał do startu. Powoduje to dezorientację i sprawia, że jej zadanie jest trudniejsze do wykonania. Jeśli grupa jest mała, upewnij się, czy okrąg jest wystarczająco duży, aby zawodnicy mogli swobodnie się poruszać. Runda 3: Latające balony Powiedz zawodnikom każdej drużyny, by położyli się na brzuchu jeden obok drugiego w rzędzie, blisko siebie, stykając się ramionami. Grupy powinny być ułożone tak, aby każda z nich tworzyła bok trójkąta. Zadaniem wszystkich trzech drużyn jest przez dmuchanie utrzymanie balonów w środku trójkąta z dala od siebie. Kiedy grupy są gotowe, połóż balony w środku (od 3 do 5 balonów) i daj głośno i wyraźnie sygnał do startu. Runda powinna trwać dokładnie minutę. Poproś jury o umotywowanie przyznanej punktacji. Sprawdź, czy została zapisana na tablicy wyników. Teraz poproś jury o podsumowanie dotychczasowych wyników i ogłoszenie ich. Wskazówki dla prowadzącego Punktacja w tej rundzie jest taka: piki 5, kiery l, karo 0. Runda niepełnosprawności Wyjaśnij, że grupa z najlepszym wynikiem (piki!) musi rozdzielić niesprawności, „upośledzenia” innym grupom. Jedna z nich będzie musiała mieć nosy pomalowane na czerwono, druga zawiązane z tyłu prawe ręce. 106 Powiedz pikom, że do nich należy decyzja, która grupa otrzyma jaką niesprawność. Następnie piki mają ogłosić swą decyzję i podać jej przyczyny. Później daj im farbę i sznurki, aby mogli swą decyzję wprowadzić w życie. Niesprawności mają tak pozostać do końca gry, a piki powinny sprawdzać, czy tak rzeczywiście jest. Runda 4: Grzechotnik 1. Przekaż takie same instrukcje jak poprzednio, z tym wyjątkiem, że zwycięzca polowania otrzymuje 2 punkty. 2. Po tej rundzie jury powinno głośno oznajmić jej wyniki. Runda 5: Szansa 1. Drużynie, która wygra tę rundę, potroi się liczbę dotychczas zdobytych punktów, wynik tej, która zdobędzie drugie miejsce, zostanie podwojony, a wynik trzeciej drużyny pomnożony przez l, czyli zostanie taki sam. 2. Zadaniem grup jest podanie przyczyn, dla których zasługują one na to, by ich wynik został podwojony lub potrojony. 3. Daj każdej drużynie 2 minuty na przygotowanie argumentów. 4. Grupy mają po minucie na przedstawienie swojego stanowiska. Zaczynają piki, potem kiery, następnie karo. 5. Zostaw jury czas na uzasadnienie jego decyzji i ogłoszenie wyników. Wskazówki Wyniki będą następujące: piki x 3, kiery x 2, karo x l. Runda 6: Grzechotnik Instrukcje taka sama jak poprzednio, ale zwycięzca polowania otrzymuje 3 pkt. Po zakończeniu rundy poproś jury o ogłoszenie rezultatów. Runda 7: Chińskie szepty Powiedz zawodnikom, aby usiedli na podłodze w swoich grupach, jeden za drugim. Poucz jury na osobności. Powiedz, że będą pokazywać prosty rysunek jednemu zawodnikowi z grupy pików i jednemu z kierów, ale zawodnikowi z grupy karo mają go opisać słowami. Po kolei poproś ostatniego z każdego rzędu zawodnika, aby odebrał wskazówki od jury i wrócił na miejsce w swojej drużynie. 107 Ostatni z rzędu zawodnik ma za zadanie narysować rysunek, pokazany (opisany) przez jury, na plecach osoby siedzącej z przodu. Ta osoba z kolei rysuje to, co czuła na plecach zawodnika siedzącego przed nią itd. Trwa to całą kolejkę, aż dojdzie do osoby na początku rzędu. Wtedy ona kreśli rysunek na papierze i zanosi do jury. Ważną rzeczą jest zachowanie ciszy podczas tej rundy. Jury powinno wypowiedzieć swój sąd i ogłosić wyniki. Wskazówki Wyniki tej rundy: piki 3, kiery 2, karo l. Runda 8: Grzechotnik Instrukcje takie same, jednakże w tej rundzie zwycięzca każdego polowania otrzymuje 4 pkt. Powiedz wszystkim uczestnikom, że jest to ostatnia szansa dla poszczególnych zawodników będących w drużynie, która nie osiągnęła jeszcze limitu 20, aby zmienić drużynę i przenieść się do lepszej grupy, jeśli chcą się bawić dalej. Po tej rundzie poproś, aby jury ogłosiło wyniki. Niech także ogłoszą, że te grupy, które nie zdobyły do tej pory limitu 20 punktów, muszą opuścić grę. Daj jury czas na złożenie gratulacji najlepszym grupom. Gra się kończy Przez kilka minut obserwuj reakcje uczestników, a potem ogłoś, że to koniec gry. Podsumowanie i ocena Ocena jest najważniejszą częścią „Limit 20”. Jest konieczne, aby dać wyraz emocjom, które narosły w czasie gry i zwrócić uwagę na porównania, które mogą być czynione w stosunku do dyskryminacji i niesprawiedliwości, jaka pojawia się w naszym życiu. Ocena w dużych grupach będzie bardziej skomplikowana. Jeśli jest więcej niż jeden prowadzący, ocena powinna się odbywać w małych grupach. Pod koniec zbierz wszystkich z powrotem, aby podsumować całość. 1. Aspekt emocjonalny Przypomnij główne etapy gry i zadaj uczestnikom następujące pytania: ● Jak się czuliście podczas gry? Jak zmieniały się wasze emocje? ● Czy ktoś miał negatywne odczucia? Co je spowodowało? 108 ● Jak się czuły piki rozdając niesprawności? ● Jak się czuły kiery i karo będąc niepełnosprawnymi? ● Co odczuwało jury w pozycji kogoś, kto posiada tak ogromną władzę? 2. Przejrzystość Teraz wyjaśnij ukryte zasady gry. 3. Dynamika grupy Porozmawiaj o tym, co się wydarzyło. ● Czy czuliście się solidarni z innymi zawodnikami? ● Jeżeli ktoś zmienił grupę podczas rundy „grzechotnika”: Co oznacza bycie outsiderem w nowej grupie? Jak to jest być zmuszonym do opuszczenia swojej macierzystej drużyny? ● Jako jednostka jak bardzo musiałeś się przystosować do grupy i do zasad gry? ● Jak to jest, kiedy musicie brać udział w czymś, co wam się nie podoba? ● W jakich sytuacjach było wam łatwo lub trudno stawać w obronie swoich uczuć czy postępowania? ● Czy kwestionowaliście lub przeciwstawialiście się strukturze, zasadom gry? Jak? Jeśli nie, dlaczego nie? 4. Powiązania z rzeczywistością Czy widzicie takie aspekty gry, które mają powiązania z rzeczywistością? ● Na przykład zagadnienia władzy, współzawodnictwa, przejrzystości, równych szans, niesprawności, mniejszości, sprawiedliwości, przystosowania się do sytuacji? ● Która grupa, społeczność w twoim mieście lub kraju znajduje się w sytuacji porównywalnej z pozycją grupy karo lub kier? ● W jakich sytuacjach ofiary są obwiniane za swoje położenie? ● Co powinno się zrobić, aby zmienić zasady gry? ● Co można zrobić, by zapewnić lepsze warunki i wspomóc mniejszości w naszych społecznościach? 109 Instrukcje dla jury (do skopiowania) Nie mów nikomu o tych instrukcjach! „Limit 20” jest grą manipulowaną, więc od początku wiadomo, kto będzie zwycięzcą, a kto przegranym (piki wygrają, kiery na drugim miejscu, drużyna karo będzie ostatnia). Waszym głównym zadaniem jest sprawiać wrażenie, że uczestnicy biorą udział w prawdziwym współzawodnictwie, z rzeczywistą szansą na zwycięstwo i że punkty rozdzielane są na podstawie obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów. Zawodnicy myślą, że zawody potrwają do momentu, kiedy wyłoniony zostanie zwycięzca i że aby nie zostać zdyskwalifikowanym, trzeba zdobyć 20 pkt. po zakończeniu 8 rundy. Nie wiedzą oni, że bez względu na wszystko gra zakończy się po 8 rundzie. Waszym zadaniem jest motywować grupy, aby nie szczędziły wysiłków i osiągały najlepsze wyniki. Użyjcie dzwonka, by uzyskać konieczną uwagę w momencie, kiedy będziecie chcieli coś ogłosić i umotywować swoje decyzje. Runda l: Łapanie smoka za ogon Obserwujcie drużyny podczas gry. Po zakończeniu rundy ogłoście wyniki: piki 3 pkt., kiery – 2, karo – l. Zanotujcie wyniki na tablicy. Możecie umotywować swoją decyzję oceniając przebieg gry, np. „Piki walczyły najzacieklej, karo nie brały tej gry na poważnie, piki miały bardziej eleganckie ruchy, jedna grupa była zbyt głośna, wyczuwało się lub nie ducha walki” itd. Generalnie, i to będzie dotyczyć wszystkich rund nieparzystych, starajcie się obwiniać karo za ich słabe wyniki, za to że są np. zbyt leniwi, nie grają fair lub nie przestrzegają zasad, nie są uprzejmi bądź mają mniejszą grupę. Runda 2: Grzechotnik Rozdzielenie punktów w rundach „grzechotnika” nie jest manipulowane. Waszym zadaniem jest zanotować punkty ogłaszane przez prowadzącego. Zwycięzca polowania otrzymuje l punkt. Runda 3: Latające balony Dajcie sobie czas na naradzenie się i uargumentowanie werdyktu, podając podobne przyczyny decyzji jak przy rundzie pierwszej. Możecie udawać, że wasza decyzja jest oparta na obiektywnym kryterium, np. piki dmuchały w balony więcej razy; nikt nie będzie tego liczył, więc nikt nie może się z wami spierać. Podajcie następujące wyniki: piki 5, kiery l, karo 0. Runda niepełnosprawności Pomóżcie prowadzącemu, jeśli jest to konieczne. 110 Runda 4: Grzechotnik W tej rundzie zwycięzca każdego polowania otrzymuje 2 pkt. Zanotujcie na tablicy wyniki podane przez prowadzącego. Runda 5: Szansa Każda drużyna dostanie minutę na przekonanie was, że ich wynik powinien być potrojony lub podwojony. Najpierw posłuchajcie wszystkich wystąpień, a potem ogłoście wyniki. Aby podtrzymać stan niepewności, byłoby lepiej, byście w waszym podsumowaniu najpierw skomentowali wszystkie przemówienia, a potem ogłosili wyniki. Typ argumentów może być taki sam, jak w innych rundach, ale argumenty powinny zawierać ocenę umiejętności zaprezentowania się, np. nieprzekonujące, nieodpowiedni ubiór, przemowa była nieuporządkowana, popełniono błędy gramatyczne itd. Potroić wynik pików, podwoić kierów, wynik karo pozostanie niezmieniony. Runda 6: Grzechotnik W tej rundzie zwycięzca każdego polowania otrzymuje 3 pkt. Runda 7: Chińskie szepty Prowadzący poda wam kartkę papieru z namalowanym na niej prostym rysunkiem. Pokażcie go osobie z grupy pików i kierów, ale niech nie zobaczy go osoba z drużyny karo. Opisz jej rysunek słowami. Zróbcie to dyskretnie, tak aby zawodnicy nie zorientowali się, że zostali potraktowani inaczej. Upewnijcie się, że inni nie widzieli rysunku. Obserwujcie grupy podczas gry. Na koniec rundy oznajmijcie wyniki głośno i wyraźnie: piki 3 pkt., kiery 2 pkt., karo l. Zapiszcie wyniki na tablicy. Ponownie musicie podać przyczyny swojej decyzji, np. piki odtworzyły rysunek najwierniej, karo robiły najdłużej, jedna z grup nie zachowała ciszy itp. Runda 8: Grzechotnik Tym razem zwycięzca każdego polowania otrzymuje 4 pkt. Nie zapomnij o podsumowaniu wyników. Bardzo ważne: Pamiętaj, że uczestnicy nie wiedzą, iż gra kończy się po 8 rundzie! W tym momencie przygotujcie krótką mowę na temat tego, jak rozwija się gra. To jest koniec 8 rundy, jedna lub dwie grupy, które nie osiągnęły pułapu 20 pkt., będą zdyskwalifikowane. Pogratuluj pikom ich wspaniałego wyniku i wielkiego wysiłku, a innym energii i zaangażowania, ale zaznacz, że jeszcze im daleko do wygranej. Prowadzący ogłosi, że „Limit 20” zakończył się. 111 Zasady dla uczestników Przepisz te zasady na tablicę i przeczytaj je uczestnikom przed rozpoczęciem gry. „Limit 20”: gra dotycząca współzawodnictwa, zabawy i zasad fair play! Nieparzyste rundy: jury rozdzieli w sumie 6 pkt. R undy parzyste (grzechotnik): Druga runda – zwycięska drużyna otrzymuje l punkt. Czwarta runda – zwycięska drużyna otrzymuje 2 punkty. Szósta runda – zwycięska drużyna otrzymuje 3 punkty. Ósma runda – zwycięska drużyna otrzymuje 4 punkty. Runda 5 to szansa! Możecie podwoić lub potroić swoje wyniki! Po rundzie 8 te drużyny, które nie zdobędą 20 pkt., zostaną zdyskwalifikowane. Grajcie fair, z zapałem, radością i wolą współzawodnictwa. Niech wygra najlepsza drużyna! Wskazówki dla prowadzącego Cały czas dodawaj odwagi jury i udzielaj poparcia jego decyzjom, zwłaszcza jeśli zawodnicy zaczynają kwestionować ich sprawiedliwość. Może się zdarzyć, że jedna lub więcej grup będzie chciało przerwać grę po kilku rundach, ponieważ zauważą, iż jest nieuczciwa, nieczysta. Powinieneś zachęcić je do dalszej gry, ale nie zmuszać. Jeśli gra została przerwana, to jest to bardzo dobry moment do rozpoczęcia podsumowania. Możesz się skupić na pytaniach typu „Dlaczego przerwaliście grę? Kto chciał ją kontynuować?”. Możesz także zmienić niektóre zasady, jeśli grupa nalega. Tylko upewnij się, że to wspólna decyzja, a nie indywidualna prośba. W tych sprawach zawsze konsultuj się z jury. Gra dobrze przebiega, jeżeli zasady zmieniane są w niewielkim stopniu, jak np. danie szansy zapolowania grupie karo. Tak czy inaczej to nie eliminuje niesprawiedliwości wpisanej w struktury tej gry, ale drużyny mają wrażenie, że sprawy idą w dobrym kierunku. To jest też ważne zagadnienie do podsumowania. Zadania, które mają wykonać grupy, można zmienić, jeśli znajdziesz inne bardziej odpowiednie. Ale pamiętaj, że rundy „grzechotnika” zostały skonstruowane na uczciwych zasadach (są tylko niesprawiedliwe w tym sensie, że karo nigdy nie polują, ale nawet to można zmienić). Rundy nieparzyste są oparte na szybkości, zamieszaniu i podekscytowaniu uczestnictwem w grze. Dzieje się tak dlatego, by prawdziwy wynik nie był widoczny i aby rezultaty mogły być wyjaśnione w niejasny, zagmatwany sposób. Weź pod uwagę to, że właśnie rundy nieparzyste są naprawdę znaczące. Niektóre z zaproponowanych w rundach zadań są nieodpowiednie dla osób niepełnosprawnych. Powinieneś wprowadzić takie, które będą dla nich właściwe. Sugestie Życie nie jest sprawiedliwe, ale można coś zrobić, aby było mniej niesprawiedliwe. Na przykład możesz kupować produkty sprzedawane zgodnie z prawem, za uczciwą cenę, za które producenci otrzymują uczciwa zapłatę. Kawa i herbata tak samo jak ubrania, wyroby rzemieślnicze i papiernicze kupione za uczciwą cenę są teraz szeroko dostępne. 112 W rundzie „grzechotnika” część osób mogła przenieść się ze swojej macierzystej grupy do grupy wygrywającej. I tak jest w życiu. Niektórzy ludzie przenoszą się ze swojej ojczyzny do innego kraju, gdzie mają szansę na stworzenie sobie lepszego życia. Jest wiele przyczyn, dla których imigranci opuszczają dom, a życie w kraju, w którym jest się tylko gościem, bywa bardzo trudne. Ale co wiesz o tym, jak to jest być uchodźcą? Jeśli chcesz się tego dowiedzieć, przeprowadź grę „Uchodźca” (nr 34). „Limit 20” przystosowany i przetłumaczony został z niemieckiego oryginału napisanego przez Annę Marię Fridli dla „Brot fur alles” w Szwajcarii. Został tu wykorzystany za ich uprzejmym pozwoleniem. Organizacja ta tworzy inne użyteczne gry edukacyjne w języku francuskim i niemieckim. (Brot fur alles, Missionstr. 21, CH-4003 Basel). 113 20. Marzenia poziom 2 temat G, W, M, D Jedną z rzeczy, które są wspólne dla nas jako istot ludzkich, jest zdolność do marzeń. Ta gra wzmacnia poczucie równości w grupie, dzięki dzieleniu się swoimi marzeniami i wizjami. Główne zagadnienia ● Równość ponad pochodzeniem etnicznym i kulturowym. ● Solidarność i współczucie wśród członków grupy. Cele ● Podkreślenie równości w grupie. ● Wzbudzanie solidarności i współczucia oraz tworzenie pozytywnej atmosfery wśród uczestników. ● Zachęta do współpracy. ● Wzajemne poznanie się. Czas l godzina Liczba uczestników od 6 do 40 osób Materiały ● tablice, flamastry – jeden zestaw na każdą grupę Instrukcje 1. Sposób zorganizowania tych zajęć będzie zależał od rozmiarów twojej grupy. Jeśli jest ona średnia (10 osób), pracuj razem ze wszystkimi. Jeśli uczestników jest więcej, podziel ich na 5–6-osobowe zespoły. 2. Powiedz wszystkim, aby przez pierwsze pięć minut zastanowili się, jak chcieliby, aby ułożyły się w przyszłości sprawy ich rodziny, pracy, zainteresowań, warunków mieszkaniowych, rozwoju osobistego, praw obywatelskich itd. 114 3. Następnie osoby w obrębie grupy poproś o podzielenie się marzeniami i aspiracjami, o powiedzenie, czym one są i dlaczego akurat takie. Potem niech zapiszą lub narysują na tablicy cechy wspólne, takie jak np. posiadanie pracy, podróże, dzieci, własny dom itd. 4. Poproś każdą grupę o zaprezentowanie swoich rysunków lub wniosków reszcie uczestników. 5. Kontynuuj pytając osobno lub w grupach o trzy konkretne przeszkody w spełnieniu marzeń i o trzy rzeczy, które jako grupa (lub organizacja) możecie zrobić razem, aby przybliżyć się do ich spełnienia. Podsumowanie i ocena Rozpocznij prośbą o podzielenie się uczuciami, jakich doznali uczestnicy podczas zajęć, a następnie o powiedzenie, co ich rozbawiło w grze, jeśli było coś takiego. Kolejne pytania: ● Czy coś cię zaskoczyło? ● Czy uważasz, że każdy powinien mieć prawo do dążenia ku zrealizowaniu swoich aspiracji? ● Czy uważasz, że niektórzy ludzie mogą mieć więcej szans niż inni? Kto, dlaczego i czy to jest w porządku? ● Jak możecie wspierać siebie nawzajem w praktyczny sposób, aby pokonać przeszkody i urzeczywistnić marzenia? Wskazówki dla prowadzącego Gra może być dobrym bodźcem do tego, aby zarówno grupa, jak i poszczególni uczestnicy, jeśli tylko sobie z tym poradzą, odważyli się mieć specyficzne, oryginalne marzenia. Może ona prowadzić także do ustalenia praktycznych kroków, przedsięwzięć, których uczestnicy spróbują się razem podjąć. Ważne jest, by zwrócić uwagę właśnie na ten aspekt wspólnego działania i uniknąć ułatwień, jakie stosują niektóre osoby, np. „Nie wiem, jak zrobić to lub tamto…”, „Nie mam środków…”. Gra przebiegnie lepiej, jeśli wspólne wizje przedstawi się w kreatywny sposób. Jeśli grupa ma trudności z rysowaniem, możesz skorzystać z technik kolażu, używając starych gazet, nożyczek i kleju. Alternatywnie możesz zachęcić ludzi do prezentacji swoich wizji w krótkich scenkach, skeczach. Każda metoda, która ułatwia kreatywną i spontaniczną ekspresję, jest lepsza od korzystania jedynie z pisma i mowy. Łatwiej jest stworzyć powiązania z rasizmem, ksenofobią i antysemityzmem, jeśli grupa jest zróżnicowana narodowościowo, kulturowo. Pytanie: „Czy uważasz, że każdy ma prawo dążyć do spełnienia swoich marzeń?” powinno poprowadzić dyskusję i refleksje w pożądanym kierunku. Sugestie Spróbuj zabawy „Baloniki” (nr 2), stanowi ona dobre podłoże do wyzwalania pozytywnych uczuć w grupie. Pracuj nad konkretnymi pomysłami praktycznych akcji, o których ludzie myśleli podczas zajęć lub zaplanuj następne spotkanie, by rozważyć jeszcze raz kroki, które można przedsięwziąć. 115 21. Moja opowieść poziom l temat G, M Nasze życie kształtowane jest przez doświadczenie. Jednak niektóre doświadczenia czy wydarzenia są bardziej znaczące niż inne. Ta gra porównuje doświadczenia i bada różnorodność i podobieństwo w grupie. Główne zagadnienia ● Historie życiowe. ● Różnorodność kulturowa. ● Sprawy, które wpływają na życie uczestników związane z ich krajem, kulturą, religią czy rodziną. Cele ● Wzbudzić zainteresowanie kulturą, w której żyją inni uczestnicy. ● Wyrobić krytyczny stosunek do naszej własnej historii. ● Uświadomić różnorodność historii europejskiej. ● Pomóc ludziom lepiej się poznać. Czas 30 minut – l godzina Liczba uczestników dowolna Materiały ● kalendarz zawieszony na tablicy lub wielka kartka papieru; powinna być podzielona na lata i zaczynać się od roku urodzenia najstarszego z uczestników, a kończyć na roku bieżącym; pisak Instrukcje 1. Poproś, aby każdy pomyślał o trzech „publicznych” wydarzeniach, które miały wpływ na jego życie. Potem niech każdy wpisze te wydarzenia obok roku, w którym miały miejsce. Wydarzenia mogą dotyczyć polityki, historii, sportu, muzyki itd. 2. Zapytaj, dlaczego akurat te daty są ważne, co znaczą i dlaczego je wybrali. 116 Dyskusja i ocena Zaproś uczestników do rozmowy o tym, co ich zaskoczyło, zaszokowało w wybranych datach, wydarzeniach i czy wszystkie były im znane. Interesująca może być także rozmowa na temat tego, w jaki sposób i dlaczego przywiązujemy wagę do jednych zdarzeń bardziej niż do innych. Wskazówki dla prowadzącego To ćwiczenie nadaje się dla każdej grupy i jest dobrym początkiem kilkudniowego kursu stacjonarnego/warsztatów. Jeśli pracujesz z miejscową grupą ćwiczenie pomoże uświadomić ludziom, że nawet jeżeli mieszkają na tej samej ulicy, różne znaczenie ma dla nich to samo wydarzenie. Ciekawe będzie zaobserwowanie faktu, iż do niektórych szczególnych wydarzeń dużą wagę przywiązuje większość grupy bez względu na pochodzenie czy wykształcenie – jesteśmy „wszyscy równi”. Gdy uczestnicy pochodzą z różnych kultur, gra wzbudzi zainteresowanie naszą niedawną przeszłością i wpływami kulturowymi. Wzbudzi ona także większy szacunek wobec przekonań i sądów innych. Kalendarz zrobiony przez uczestników można ożywić przez przyczepienie obok daty urodzenia swoich zdjęć lub narysowanych autoportretów. W czasie seminarium, dłuższego kursu czy warsztatów przypnij kalendarz w takim miejscu, gdzie będzie widoczny przez cały czas i będzie można się do niego odwoływać. Ta gra może być kontynuacją „Mojego dzieciństwa” (nr 22). Sugestie Jesteśmy kształtowani nie tylko przez miejsce, w którym mieszkamy i różne zdarzenia, ale także przez nasze rodziny i ich historię. Czy wiesz, skąd pochodzą twoi rodzice i dziadkowie? Możesz czuć się Węgrem albo Hiszpanem – lub kimkolwiek innym – a może jesteś mieszanką narodowości. Dowiedz się czegoś więcej dzięki „Drzewu życia” (nr 9). 117 22. Moje dzieciństwo poziom l temat G i W W każdym z nas kryje się dziecko i wszyscy mieliśmy dzieciństwo. Jakie ono było? Wgląd w czyjeś dzieciństwo jest interesującym sposobem na zrozumienie i nabranie szacunku dla innych. To jest ćwiczenie mające charakter głównie dyskusji. Jest przystosowane do grup zróżnicowanych kulturowo, ale może być przeprowadzone z każdą grupą. Główne zagadnienia ● Równość i różnorodność. ● Kulturowe podobieństwa i różnice między ludźmi. ● Tak zwane „różnice kulturowe” nie są tylko kulturowymi, ale także ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi. Cele ● Dowiedzieć się o różnych drogach dorastania członków grupy. ● Zrozumieć społeczne i ekonomiczne różnice różnych kultur. ● Wzbudzić empatię i zrozumienie wśród członków grupy. Czas 45 minut Liczba uczestników dowolna Instrukcje Ćwiczenie nie wymaga specjalnych przygotowań, ale grupa powinna już wcześniej ze sobą współpracować. 1. Wyjaśnij zamierzenia i cele gry. 2. Podziel uczestników na 4–6-osobowe grupy. W grupach porozmawiajcie o tym, co robiliście w dzieciństwie. Możecie pytać o takie rzeczy, jak: ● Ile miałeś lat, kiedy pierwszy raz poszedłeś do szkoły? ● Kto mieszkał w waszej rodzinie? 118 ● Czy chodziłeś na lekcje religii lub brałeś udział w innym rodzaju edukacji religijnej? ● Czy pracowałeś, będąc dzieckiem? ● W jakie gry, zabawy lubiłeś się bawić? ● Jakie miałeś ulubione zabawki? ● Czy musiałeś się opiekować swoimi braćmi i siostrami? Podsumowanie i ocena Zapytaj uczestników, co ich zainteresowało w tej rozmowie. Poproś, aby porównali różne „rodzaje” dzieciństwa, jakie mieli i wpływ, jaki miały na nie panujące stosunki społeczne i polityczne. Niech uczestnicy zastanowią się nad swoim dzieciństwem i pomyślą, czy wszystkie dzieci z ich sąsiedztwa miały takie same doświadczenia. Wskazówki dla prowadzącego Głównym celem tego prostego ćwiczenia jest uświadomienie uczestnikom, że nie wszyscy mają takie same szanse w życiu i nawet jeśli jesteśmy sąsiadami, dorastamy w odmiennych warunkach. Ponadto pomaga ono zrozumieć, iż różnice nie dotyczą tylko koloru skóry i religii. Uważaj! To ćwiczenie nie może zamienić się w sesję niedopuszczalnej psychoanalizy. Dzięki niemu ludzie powinni zauważyć, jak środowisko rodzinne, warunki społeczne i ekonomiczne, miejsce urodzenia i/lub zamieszkania wpływa na różnorodność naszych doświadczeń, odmienność postrzegania życia i świata wokół nas. Te uwarunkowania kształtują różnice między nami w takim stopniu jak kultura. W zasadzie są częścią naszej kultury, tak samo jak religia, język i kolor skóry. Rodzaj pytań użytych w tej części zależy od członków grup, np. nie ma sensu pytać, jak się czułeś mając inny kolor skóry, jeśli w grupie są tylko biali! Nie należy zmuszać nikogo do ujawniania czegoś, co powoduje skrępowanie, zażenowanie. Ćwiczenie będzie bardziej ożywione, jeżeli uczestnicy zilustrują swoje wypowiedzi rysunkami lub fotografiami. Sugestie „Moje dzieciństwo” bardzo dobrze koresponduje z „Moją opowieścią” (nr 21), która dotyczy identyfikowania (rozpoznawania) kluczowych wydarzeń publicznych i zastanawiania się nad tym, co robiłem lub gdzie mieszkałem, kiedy dane zdarzenie miało miejsce. Jeśli chcesz zagłębić się bardziej w problem relacji w rodzinie i kwestię zmieniania się postaw wraz ze zmianą wieku i pełnionej roli, przeprowadź „Zgadnij, kto przyjdzie na obiad?” (nr 39). 119 23. Odczuwanie dyskryminacji poziom 2 temat M, D To była okropna, to była tak krępująca sytuacja, że nie wiedziałem, co robić… Główne zagadnienia ● Wskazanie uprzedzeń i dyskryminacji występujących w naszym społeczeństwie. ● Jak asertywnie radzić sobie z trudnymi sytuacjami. Cele ● Zwiększenie świadomości przejawów dyskryminacji w życiu codziennym. ● Promocja współczucia dla osób dyskryminowanych. ● Nauczenie bycia asertywnym. Czas 45 minut Liczba uczestników dowolna; jeśli grupa jest bardzo duża, należy podzielić ją na mniejsze 6–8-osobowe Materiały ● tablica i pisak (kreda) Przebieg ćwiczenia 1. Poproś ludzi, żeby pomyśleli o sytuacji, kiedy poczuli się dyskryminowani lub kiedy widzieli kogoś dyskryminowanego. 2. Poproś każdego po kolei o przedstawienie grupie tej sytuacji. 3. Wypisz na tablicy wszystkie sytuacje i poproś grupę o wybranie jednej z nich do dalszej dyskusji. 4. Poproś osobę, której sytuacja została wybrana, o opisanie bardziej szczegółowo, co się wydarzyło. 5. Porozmawiajcie o tym: 120 ● Jak ta sytuacja powstała i co się wydarzyło? ● Jak czuła się osoba dyskryminowana? ● Jak czuła się osoba, która dyskryminowała? ● Czy ta osoba słusznie czułą się dyskryminowana? ● Jak zareagowali i co stało się po tym wydarzeniu? 6. Na zakończenie poproś grupę, żeby powiedzieli, co zrobiliby w takiej sytuacji i omówcie inne możliwe sposoby reakcji. Podsumowanie i ocena Porozmawiajcie o dyskryminacji: ● Jakie są najczęstsze powody, z których inni was dyskryminują? Z powodu wieku, koloru skóry, ubrań, które nosicie? ● Dlaczego ludzie dyskryminują tych, którzy są inni? ● Gdzie oni uczą się takich zachowań? ● Jak ważne jest przeciwstawianie się dyskryminacji? Wskazówki dla prowadzącego Ludzie powinni pomyśleć o prawdziwych sytuacjach, które szczególnie wywarły na nich wrażenie, ale powinieneś podkreślić, że nikt nie musi mówić o czymś, czego nie chce, co wprawiłoby go w zakłopotanie. Zwykle ludzie mówią o dyskryminacji negatywnie, ale pamiętaj, że mogą się pojawić wypowiedzi pozytywne. Warianty 1. Zainscenizujcie scenkę, żeby zbadać omawianą sytuację. Poproś parę lub małą grupę, żeby ją odegrali, a pozostałych o uważną obserwację. Potem poproś obserwatorów o zaproponowanie innych reakcji na tę sytuację. Odegrajcie zaproponowane zakończenie wydarzenia i omówcie je. 2. Poproś każdego, żeby krótko opisał wybraną sytuację na kartce i wrzucił ją do kapelusza. Potem niech każdy wylosuje jedną kartkę i odczyta tekst pozostałym. Poproś uczestników, żeby spróbowali zgadnąć odczucia osób, których dotyczyła sytuacja. Sugestie kontynuacji Zorganizuj trening asertywności, żeby pomóc w rozwijaniu umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Ludzie dyskryminują tych, którzy są inni, kiedy leży to w ich interesie, ale z drugiej strony lubią wiele z rzeczy, które przynieśli ze sobą obcokrajowcy i które się u nas przyjęły, takie jak pizza, kebab, jazz, muzyka reggae. Jeśli chcesz odkrywać „zagraniczne ślady” wokół nas, przeprowadź ćwiczenie „Tropienie różnorodności” (nr 33). 121 24. Osobisty bohater poziom l temat W, D Wszyscy mamy szacunek i podziw dla osób, które nas inspirują. Przez podzielenie się uczuciami, jakie żywią do swoich osobistych bohaterów, żywych czy też już nieżyjących, uczestnicy dojrzewają do tego, by lepiej się poznać i zrozumieć inne kultury. Główne zagadnienia ● Bohaterowie jako element socjalizacji i kultury. ● Różne interpretacje historii i odmienne osobiste preferencje i gusta. ● Różnice i cechy wspólne między ludźmi z różnych kultur i o różnym pochodzeniu etnicznym. Cele ● Uświadomić uczestnikom istnienie różnic i podobieństw między osobami w grupie. ● Wzbudzić zainteresowanie tym, kogo za bohatera uznają inni ludzie. ● Poznać się wzajemnie. ● Mieć krytyczny stosunek do etnocentryzmu (zrozumienie dominującego wzorca kulturowego przeciwnego do tego, który preferuje mniejszość). ● Zastanowić się nad znaczeniem nauczania historii i rolą mediów jako kreatorów bohaterów. Czas 90 minut Liczba uczestników od 10 do 40 Materiały ● tablica i pisaki (kreda), papier i ołówek dla uczestników Instrukcje Jeśli grupa jest liczna, podziel uczestników na małe grupki po 5–6 osób. 122 ● Niech każdy indywidualnie zastanowi się i wybierze trzy osoby, które są dla niego bohaterami. ● Po pięciu minutach zaproś uczestników do podzielenia się swoimi przemyśleniami. Ważne jest, co w owych bohaterach podziwiają. Przeznacz na to odpowiednio dużo czasu, aby to była prawdziwa wymiana połączona z zadawaniem pytań. ● Poproś każdą z grup, aby na tablicy napisała imiona (nazwiska) swoich bohaterów, ich narodowość i ewentualnie dziedzinę, w jakiej stali się sławni, np. sport, muzyka, kultura, polityka… ● Następnie, gdy już się zbierzecie razem, każda grupa prezentuje listę swoich bohaterów pozostałym. Podsumowanie i ocena Zapisz bohaterów, którzy byli wymienieni więcej niż raz lub powtarzali się często. Następnie zaproś uczestników do dyskusji wykorzystując następujące pytania: ● Czy były jakieś niespodzianki dotyczące wybranych bohaterów, czy któryś z nich nie był nikomu znany? Powiedzcie, dlaczego. ● Czy był jakiś szczególny trend, biorąc pod uwagę np. narodowość lub płeć? Jeśli tak, to dlaczego większość bohaterów jest tej samej narodowości, płci i ma to samo pochodzenie kulturowe? ● Co powoduje, że jednych bohaterów doceniamy bardziej niż innych? ● Czy uważacie, że wasi bohaterowie są uniwersalni? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Wskazówki dla prowadzącego Gra stanie się bardziej interesująca, kiedy uczestnicy zostaną wcześniej poinformowani, by mogli przynieść zdjęcia, płyty lub wycinki z gazet dotyczące ich bohaterów. Można także wspólnie gromadzić gazety i czasopisma, szczególnie młodzieżowe, i udostępnić je uczestnikom. Nasz wybór bohaterów jest względny i zależy od kultury – tę myśl łatwiej będzie zrozumieć, jeśli grupa będzie wielokulturowa. Zróżnicowanie pod względem wieku i płci także uczyni grę ciekawszą. Ta gra może wydawać się bardzo podobna do „Święta narodowego” (nr 32), jednak wnikliwsza analiza ujawni istotne różnice w podejściu do zagadnienia i sposobie realizacji celów w obu grach. Sugestie Wyznaczcie bohatera lokalnego, narodowego czy międzynarodowego, który waszym zdaniem powinien być powszechnie czczony. Przygotujcie uroczystość na jego cześć i zaproście innych. Bohaterem może być ktoś, kto wykazał wielką siłę charakteru lub wiele osiągnął przeciwstawiając się rasizmowi, ksenofobii czy antysemityzmowi lub ktoś, kto wspierał walkę przeciwko takim zjawiskom, jak nietolerancja w stosunku do osób chorych na AIDS. Ludzie, którzy dzielnie stawiali czoła problemom uprzedzenia i dyskryminacji, musieli być bardzo odważni, aby mówić to, co myślą. Czy macie odwagę mówić to, co myślicie, wyrażać własną opinię? Jakie są wasze opinie, poglądy? Czy w ogóle je posiadacie? Spróbujcie „Gdzie stoisz?” (nr 12). 123 25. Pierwsze wrażenie poziom l temat W To, co widzimy, na pierwszy rzut oka może być bardzo mylące. Pierwsze wrażenie jest tak ważne, że bardzo łatwo dojść do fałszywych wniosków na temat ludzi, których nie znasz. Główne zagadnienia ● Własna tożsamość. ● Stereotypy. ● Jak dochodzimy do wniosków na temat innych ludzi na podstawie niewielu informacji. Cele ● Zobaczyć, jak różnią się pierwsze wrażenia różnych ludzi dotyczące innych. ● Odkryć, jak nasze doświadczenia z przeszłości wpływają na pierwsze wrażenia, jakich doświadczamy. ● Być bardziej świadomym tego, jakie oddziaływanie mają nasze wrażenia na zachowanie wobec innych. Czas 30 minut Liczba uczestników 4–12 osób Przygotowania ● Wybierz z magazynów, czasopism zdjęcia ludzi, którzy mają interesującą (inną) twarz. ● Wytnij te twarze i przyklej je u góry papieru, zostawiając dużo miejsca pod spodem. Będziesz musiał przygotować po jednej kartce na uczestnika. ● Rozdaj każdemu po jednym ołówku. Instrukcje 1. Poproś uczestników, aby usiedli w kole i wręcz każdemu z nich inną kartkę z naklejoną twarzą. 2. Niech spojrzą na zdjęcie i zapiszą na dole kartki pierwsze wrażenie w związku z daną osobą. 124 3. Poproś, by zagięli dół strony tak, aby schować to, co napisali i podali następnej osobie. 4. Powiedz uczestnikom, żeby spojrzeli na kolejny obrazek, zdjęcie i zapisali swoje pierwsze wrażenie tuż nad zgięciem; następnie niech zegną kartkę jeszcze raz zakrywając to, co napisali, i podadzą dalej. 5. Powtarzaj to polecenie dopóty, dopóki kartki nie wykonają trasy pełnego koła i każdy zobaczy wszystkie zdjęcia. 6. Teraz poodginaj wszystkie kartki i niech każdy porówna różne „pierwsze wrażenia”. Podsumowanie i ocena Porozmawiaj o tym, co się wydarzyło i czego uczestnicy się nauczyli. ● Jako grupa? ● Jakie były niespodzianki? ● Na jakiej podstawie zapisałeś swoje pierwsze wrażenie? ● Opisz przykłady, kiedy miałeś całkowicie nieprawdziwe wrażenie dotyczące danej osoby i podziel się tym z innymi. ● Co się w rezultacie wydarzyło? ● Co ta gra ujawniła o tobie samym? Wskazówki dla prowadzącego Zanim rozpoczniesz, upewnij się, że każdy zrozumiał instrukcje. Korzystnie będzie pokazać, gdzie uczestnicy powinni pisać i jak zaginać kartkę. Kartki powinny „wędrować” dość szybko. Nie pozwól ludziom myśleć zbyt długo. To ma być ich pierwsze wrażenie. Unikaj wybierania zdjęć sławnych ludzi i znakomitych osobistości. Próbuj zaprezentować różne osoby w różnym wieku, z odmiennych kultur, grup etnicznych, z różnymi zdolnościami i niesprawnościami. Bądź przygotowany na gwałtowne argumenty dotyczące postaw, nastawienia do innych. Zależnie do wielkości grupy komentarze nie zawsze będą anonimowe. Nie pozwól uczestnikom krytykować nawzajem swoich opinii, ale skup dyskusję na istotnych uwagach. Warianty Alternatywną metodą, z której dobrze skorzystać, gdy masz dużą grupę, jest skopiowanie obrazków tak, aby móc je wyświetlić na ekranie. Poproś każdego uczestnika o napisanie swojego pierwszego wrażenia na kilku kawałkach papieru. Zbierz je po każdej rundzie i na końcu przeczytaj głośno. 125 Sugestie Omów wprowadzenie jakichś nowych działań w grupie, aby dać możliwość uzyskania większej wiedzy o ludziach, którzy są inni, np. zaproś jakiegoś rozmówcę, pokaż zagraniczne filmy lub zorganizuj wieczór kulturalny, włączając muzykę z innych krajów. Jeśli podobała ci się praca z wyobrażeniami o ludziach, spróbuj gry „Portrety” (nr 26) i odkryj swoje wyobrażenia o ludziach społecznie „przegranych” i „wygranych”. Jeśli chcesz pracować nad wyobrażeniami o ludziach z innych krajów, skorzystaj z „Antonio i Ali” (nr l) 126 26. Portrety poziom 2 temat W, M Wszyscy jesteśmy równi, ale niektórzy są równiejsi. Wszyscy jesteśmy różni, inni, ale niektórzy są bardziej inni. Dlaczego? Główne zagadnienia ● Utożsamianie sukcesu społecznego z sukcesem ekonomicznym. ● Jak czynniki społeczne i ekonomiczne zmniejszają lub zwiększają szansę sukcesu społecznego. Cele gry ● Ustalić i przeanalizować przyczyny dyskryminacji. Czas ok. 2 godziny Liczba uczestników minimalnie 10 osób – maksymalnie 24 Materiały ● duże kartki papieru i kolorowe pisaki ● długopisy i kartki formatu A4 do sporządzania notatek ● taśma do przyklejenia obrazków do ściany Instrukcje 1. Podziel uczestników na grupy, maksymalnie po 6 osób w każdej. Jeśli to możliwe, powinna być parzysta liczba grup i nie więcej niż cztery. 2. Poproś połowę grup, aby sporządziła portret kogoś, kogo uważa za „społecznego zwycięzcę”. Pozostałe grupy mają sporządzić portret kogoś, kto ich zdaniem jest „społecznie przegrany”. 3. Potem każdy robi listę cech charakterystycznych „sportretowanej” osoby, np. status społeczno-ekonomiczny, wykształcenie, zawód wykonywany lub wyuczony, płeć, grupa etniczna, zwyczaje (nawyki), sposoby spędzania wolnego czasu i hobby, sposób ubierania się, przekonania, poglądy, ideały i wartości, korzenie rodzinne, styl życia, rodzaj mieszkania, sposoby wydawania przez nią pieniędzy, interesujące ją tematy, dziedziny. 127 4. Teraz poproś grupy, by narysowały portrety na dużych kartkach papieru. Ten rysunek powinien odzwierciedlać wszystkie te cechy, które umieścili na liście. Ważne jest, aby rysunek był graficznym ich przedstawieniem, nic nie powinno być wyrażone w słowach. Przeznacz na to 40 minut. 5. Następnie grupy wymieniają się rysunkami i ta, która rysowała „przegranego”, zamienia się z tą, która sporządzała portret „zwycięzcy”. W obrębie grupy uczestnicy próbują objaśnić sobie otrzymany rysunek. Na to przeznacz 15 minut. 6. Teraz wyeksponuj rysunki na ścianie tak, aby każdy mógł je obejrzeć. 7. Gdy wszystkie grupy zbiorą się razem, poproś, aby po kolei przedstawiły interpretację rysunku, który otrzymały po wymianie. Grupy – autorzy danego rysunku nie mogą robić uwag ani komentować. 8. Kiedy grupy przedstawiły już swoje interpretacje, poproś te grupy, które narysowały dany rysunek, o komentarz, jeśli chcą coś dodać. Przeznacz na to 30 minut. Podsumowanie i ocena Przeznacz około 30 minut na dyskusję. Określcie i omówcie kryteria, na których opiera się społeczeństwo określając społeczny sukces i porażkę. Poniższe pytania mogą pobudzić do refleksji i ułatwić dyskusję: ● Jakie są cechy wyróżniające sukces społeczny i porażkę? ● Jakie są przyczyny, „korzenie” sukcesu i porażki? Jakie czynniki decydują o różnicy? ● Czy ludzie przedstawieni na portrecie należą do jakiejś jednej grupy, warstwy, klasy społecznej częściej niż do innej? ● Czy ludzie ze wszystkich grup społecznych mają tak samo równe szansę na powodzenie, sukces? ● Kto jest na bardziej, a kto na mniej uprzywilejowanej pozycji? Wskazówki dla prowadzącego Niektórzy uczestnicy mogą mieć problemy w rysowaniu portretu, ponieważ uważają, że nie potrafią ładnie rysować. Możesz ich zachęcić mówiąc, że nikt nie próbuje stworzyć arcydzieła, ale spróbować innego niż mowa sposobu komunikowania się. Możesz także pomóc, udzielając wskazówek na temat tego, jak dana cecha może być przedstawiona graficznie. W czasie dyskusji podkreśl fakt, że jeśli utożsamimy sukces społeczny z sukcesem ekonomicznym, okazać się może, iż osoba, która osiągnęła sukces, niekoniecznie może mówić o pełnym rozwoju i doświadczeniu osobistym. Może po prostu być kimś, kto potrafi zarabiać, gromadzić największe bogactwa. Ale jest takie powiedzenie w angielskim: „pieniądze to nie wszystko”. Dobrze jest również rozważyć, co społeczeństwo mogłoby zrobić w związku z gospodarczymi i społecznymi czynnikami zmniejszającymi szansę na sukces społeczny, takimi jak braki w edukacji lub marginalizacja ze względu na kolor skóry czy przynależność do mniejszości. Kontynuując możecie określić i dokonać analizy przyczyn dyskryminacji i odrzucenia ludzi lub grup, które są „inne” ze względu na swoją kulturę, pochodzenie, orientację seksualną, język itp., co oznacza, że od samego początku niektóre grupy są w niekorzystnej sytuacji w porównaniu do pozostałych. 128 Sugestie Społeczni zwycięzcy mogą w pewnym sensie odnieść sukces, ale czy myślimy o nich jak o bohaterach, ludziach, których szanujemy i podziwiamy? Kim są twoi bohaterowie i jakie cechy w nich podziwiasz? Jeśli chcesz, zajrzyj do „Osobistego bohatera” (nr 24). A jeśli spodobało wam się interpretowanie portretów, możecie objaśniać inne rysunki w „Co widzisz?” (nr 6). 129 27. Redagowanie wiadomości poziom 3 temat W, M, D Czy byłbyś dobrym reporterem? To jest gra z podziałem na role. Główne zagadnienia ● Jak różnie mogą być interpretowane przez ludzi te same wydarzenia. ● Promowanie szerszego spojrzenia na świat. Cele ● Próba dokonania reporterskiej relacji jakiegoś wydarzenia. ● Zrozumieć, w jaki sposób reportaż, relacja stają się stronnicze. ● Być bardziej świadomym tego, jak nasza własna percepcja może być zniekształcona. Czas 90 minut Liczba uczestników 10 Materiały ● tablice i pisak (kreda) ● taśma do przylepiania kartek Instrukcje 1. Podziel uczestników na dwie grupy. 2. Poproś jedną grupę, aby stworzyła pięciominutową scenkę z podziałem na role, opartą na jakimś wydarzeniu, incydencie. Może to być wydarzenie prawdziwe lub zmyślone, zawierające problem konfliktu między grupami pochodzącymi z różnych kultur lub reprezentującymi różne style życia. 3. Kiedy grupa będzie gotowa, wyjaśnij, że ma ona odegrać ową scenkę dla grupy drugiej, która wciela się w reporterów telewizyjnych, mających przygotować relację z obejrzanego wydarzenia. 130 4. Po zakończeniu scenki poproś reporterów, aby wyszli z sali. Daj im 5 minut na zastanowienie się nad tym, co widzieli i przygotowanie w głowie swoich relacji dla wiadomości wieczornych. Nie mogą robić notatek ani komunikować się ze sobą. 5. Potem proś każdego z reporterów pojedynczo do sali i każdy w ciągu trzech minut ma zdać swoją relację. Zapisuj wszystkie na osobnych kartkach. 6. Kiedy pierwsi reporterzy opowiedzą swoją wersję wydarzenia, mogą zostać i posłuchać pozostałych relacji, ale nie wolno im ich komentować. 7. Gdy wszystkie relacje są już zapisane, rozwieś kartki dookoła sali. 8. Poproś uczestników, aby porównali sprawozdania i porozmawiali o tym, czego się nauczyli, dowiedzieli. Podsumowanie i ocena Zacznij od pytań do reporterów: ● Co było najłatwiejsze do zapamiętania i zrelacjonowania? ● Co było najtrudniejsze? ● Co robiliście, jeśli nie pamiętaliście czegoś zbyt dokładnie? Potem zapytaj aktorów: ● Czy były jakieś znaczące przeoczenia w relacjach reporterskich? ● Czy reporterzy sporządzili dokładne relacje zdarzenia? Następnie zaproś wszystkich do dyskusji: ● Czego oczekujesz od wiadomości? Czy tylko zrelacjonowania zdarzeń, czy także komentarza, opinii, sądów? ● Czy reporterzy dają wyraźnie do zrozumienia, co jest faktem, a co komentarzem? ● Na ile wiarygodne są wiadomości, które oglądamy w telewizji? Wskazówki dla prowadzącego Bądź przygotowany do pokazania informacji i przykładów wiadomości, które zostały pokazane w sposób stronniczy. Opcja: Aby ożywić ćwiczenie, możesz użyć dużej ramy jako symbolu telewizora i czegoś, co służyłoby za mikrofon. Warianty Reporterzy reprezentują dziennikarzy z różnych gazet, np. lewicowej, prawicowej, gazety ilustrowanej podającej wiadomości w skrócie, może to być zagraniczny korespondent itd. Relacjonują oni wydarzenia odpowiednio do tego, kogo lub co reprezentują. Podczas dyskusji porozmawiajcie o tym, jak relacje różnią się od siebie i czy różne punkty widzenia mają na nie wpływ. 131 Zadaj pytanie ● Jaki wpływ na to, co jest nadawane i na nasze zrozumienie wiadomości, mają właściciele, ludzie reklamujący się w środkach masowego przekazu i powiązania z partiami politycznymi? Sugestie W czasie następnej sesji zajrzyjcie do lokalnej gazety lub obejrzyjcie wiadomości w telewizji i porozmawiajcie o tym, na ile wiarygodne są zawarte w nich relacje i które wydarzenia zostały przedstawione, a które pominięte. Jeśli uważacie, że coś zostało przeoczone, napiszcie list do wydawcy, aby przedstawić swój punkt widzenia. Jeśli chcecie zgłębić problem tendencyjności, spróbujcie zabawy „Stronniczość w mediach” (nr 29). Ale miejcie świadomość, że nie tylko informacje w prasie i telewizji mogą być nieobiektywne, także historia, której uczono nas w szkole była stronnicza, nacjonalistyczna i etnocentryczna. Rzuć okiem na ten problem w zabawie „Bieg historii” (nr 5). 132 28. Reguły gry poziom 3 temat M Wszystkie organizacje muszą mieć reguły i członkowie powinni się do nich stosować. Ale czy one są sprawiedliwe w stosunku do wszystkich? Czy one sprawiedliwie traktują mniejszości? Główne zagadnienia ● Relacje między większością i mniejszością. ● Władza i potęga. ● Wykluczenie mniejszości z dostępu do zasobów. Cele ● Rozpoczęcie dyskusji o regułach obowiązujących w społeczeństwie i o sytuacji większości i mniejszości. ● Doświadczenie dyskryminacji. ● Doświadczenie władzy i bezsilności. Czas w zależności od twojej decyzji – 2 godziny, a nawet całe spotkanie; trzeba grupie wyznaczyć limit Liczba uczestników dowolna Materiały ● etykietki w dwóch kolorach do przyczepienia do ubrania, przykładowo żółte i zielone ● pinezki lub taśma do przyczepienia arkusza z regułami ● lista 6–8 reguł stosownych do twojej grupy spisana na dużym arkuszu papieru, np.: Osoby z zielonymi etykietami Nie mogą siedzieć na krzesłach Nie mogą tworzyć grupy większej niż 2-osobowa Nie mogą pierwsze mówić do „żółtych” Nie mogą korzystać ze sprzętu bez specjalnego pozwolenia 133 Osoby z żółtymi etykietami Mają pierwszeństwo do gier stolikowych Mają pierwszeństwo w wyborze muzyki Mają wolny dostęp do sprzętu Na zakończenie spotkania otrzymują tabliczkę czekolady/napój, jeśli przestrzegali reguł. Przebieg ćwiczenia ● Rozdaj losowo etykietki i poproś uczestników, żeby je nosili przez cały czas trwania ćwiczenia. Każdy musi mieć jedną etykietkę. ● Przypnij zasady w widocznym miejscu i wyjaśnij, że one muszą być bezwzględnie przestrzegane. Poza tym spotkanie ma przebiegać jak zwykle. Podsumowanie i ocena Upewnij się, że masz dużo czasu na podsumowanie. Zacznij od pytania, jak ludzie się czuli podczas gry i czego się nauczyli. Zapytaj: ● Jak to jest być „żółtym” lub „zielonym”? ● Co było najlepsze/najgorsze w byciu „żółtym” lub „zielonym”? ● Czy ktoś próbował wymienić się etykietą? ● Jakie rodzaje dyskryminacji zdarzają się w rzeczywistości? ● Kto ma prawo ustalać reguły? ● Jak bardzo demokratyczna jest wasza organizacja? ● Co możecie zrobić, żeby promować demokrację w waszej organizacji, w waszej lokalnej społeczności, w wymiarze regionalnym lub krajowym? Wskazówki dla prowadzącego Przygotuj starannie reguły tak, żeby móc kontrolować grę. Bądź świadomy, kto jest w której grupie. Możesz chcieć zachować wpływ na to, kto jest w której grupie, ale nie dopuść do tego, żeby uczestnicy zauważyli, że to nie do końca jest losowe. Pamiętaj, że to ćwiczenie może wywołać silne emocje. To ćwiczenie bardzo dobrze pasuje do stacjonarnych kursów i seminariów. Ważne jest wyznaczenie limitu, żeby ćwiczenie trwało przez 2 godziny lub jedno spotkanie. Należy pamiętać, aby uczestnicy nie wyszli ze swoich ról przed rozpoczęciem podsumowania. Jeśli chcesz bardziej zwrócić uwagę na problem mniejszości, zorganizuj to tak, żeby większość miała etykiety żółte a mniejszość zielone. 134 Sugestie kontynuacji Przejrzyjcie reguły panujące w waszej organizacji. Czy one są sprawiedliwe w stosunku do wszystkich? Czy pasują do każdego, kto chciałby przyłączyć się do waszej organizacji? Sprawdźcie, kto ustala reguły, kto ma władzę i czy ta władza może być szerzej dzielona. Możesz iść dalej i zapytać, jak powinno wyglądać bardziej sprawiedliwe społeczeństwo lub nawet jak powinno wyglądać idealne społeczeństwo i co nas powstrzymuje, żeby taki stan osiągnąć. Można to zrobić w formie zabawy wykorzystując ćwiczenie „Baloniki” (nr 2). 135 29. Stronniczość w mediach poziom 3 temat W, M, D Fascynująca i wieloaspektowa gra dotyczy roli mediów w rozprzestrzenianiu się lub też likwidowaniu stereotypów, uprzedzeń i tendencyjności. Główne zagadnienia ● Stereotypy i uprzedzenia: jak są pomnażane i rozprzestrzeniane w społeczeństwie. ● Masowość, jakość i ilość informacji: manipulacje, tendencyjność, obraźliwe słowa i brak informacji itd. ● Wyobrażenia o ludziach i „odmiennych” społecznościach odpowiadające uogólnieniom i stereotypowemu traktowaniu. ● Trudności, które napotykamy, chcąc zmienić nasze wyobrażenia, postrzeganie. ● Społeczny mechanizm „kozła ofiarnego”. Tendencja do obwiniania tych „innych” za pewne problemy społeczne bez analizy wszystkich przyczyn. Cele ● Umożliwić uczestnikom zbadanie wyobrażeń, jakie ma większość społeczeństwa o ludziach z innych kultur, z mniejszości itd. ● Dostrzec, że nie wszystkie kultury inne od naszej niosą ze sobą społecznie negowany wizerunek. ● Dokonać analizy roli środków masowej informacji w kreowaniu i rozprzestrzenianiu się stereotypów i społecznych uprzedzeń. Czas część A: 2 1/2 godziny, część B: l tydzień, część C: 2 1/2 godziny Liczba uczestników od 10 do 25 osób powyżej 13–14 roku życia Materiały Część A: ● tablica, marker (kreda) 136 Część B: Zależy od tego, jakie materiały źródłowe są dostępne. Materiały, które mogą być użyte, są bardzo zróżnicowane: ● dzienniki ● czasopisma ● programy TV na taśmie wideo ● radio itd. Można przeprowadzić tę grę jak najprościej, używając dzienników i czasopism, które przyniosą uczestnicy. Część C: ● tablica, kilka markerów lub kreda Instrukcje Gra jest podzielona na trzy etapy: Część A: Przygotowania 1. Podziel uczestników na grupy 4–6-osobowe. Wyjaśnij, że podczas spotkania w przyszłym tygodniu będą analizować różne typy mediów: TV, radio, a zwłaszcza prasa, aby dowiedzieć się, jak zostali sportretowani obcokrajowcy czy ludzie, którzy są „inni”. 2. Omów, co dokładnie mają zrobić uczestnicy, czego mają szukać, czego być świadomi, np. użytego języka (czy są bojownikami o wolność, czy terrorystami?), czasu i miejsca poświęconego danym informacjom, pierwszeństwa im danego, np. czy to jest nagłówek, czy marginalna notatka. Niech także sprawdzą, jak ludzie są traktowani czy sportretowani w zależności od ich pochodzenia. Jakiego rodzaju zdjęcia i inne wizerunki zostały użyte. 3. Zrób listę mediów, które chcecie wykorzystać i przydziel je grupom. W zależności od członków grup i twojej znajomości mediów możesz albo dać wszystkim grupom całą listę lub niech każda wybierze sobie jedno z mediów, np. jedna grupa pracuje z dziennikiem, inna z tygodnikiem, kolejna z TV, następna z radiem. Część B: Praca w terenie. Daj grupom tydzień na poszukiwania i zrealizowanie powierzonych zadań. Część C: Wnioski 1. Gdy już się zbierzecie, poproś każdą z grup o przedstawienie wyników swoich poszukiwań oraz dokumentacji. Daj każdej grupie 20 minut. 2. Zapisz na tablicy główne wnioski. Podsumowanie i ocena Gdy rezultaty prac zostały zebrane, podsumuj krótko wystąpienia wszystkich grup. Podkreśl powtarzające się, powszechne zjawiska, ale połóż też nacisk na te dyskusyjne, kontrowersyjne. 137 W dyskusji można zadać następujące pytania: ● Co cechuje sposób, w jaki mniejszości są portretowane w mediach? ● Czy są takie grupy cudzoziemców, które są przedstawiane pozytywnie? ● Czy są inni przedstawiani w złym świetle? ● Czy prezentowane wizerunki są oparte na faktach i danych, czy na przypuszczeniach i sądach? ● Jak te wizerunki są budowane, czy na podstawie zdobytej wiedzy dotyczącej tych grup, mniejszości, czy na podstawie stereotypów i zafałszowanych informacji? Wskazówki dla prowadzącego Część A: Obie wersje mają swoje wady i zalety. Jeżeli poprosisz grupy o wykorzystanie wszystkich mediów, będzie się to wiązało z ogromnym wysiłkiem i wykazaniem się umiejętnością dobrej organizacji pracy. Jeśli zaś przydzieliłeś każdej grupie jedno wybrane medium, to ograniczy ogólny ogląd, spojrzenie, ale będzie łatwiejsze i pozwoli na głębszą analizę kilku konkretnych zagadnień. Ponieważ główna część tej gry jest przeprowadzana przez tydzień, przedstaw grę (część A) pod koniec sesji, ale na zebranie razem rezultatów pracy (część C) zarezerwuj całą sesję. Korzystniej byłoby, gdybyś przeprowadził tę grę z osobami, które się już znają i mają doświadczenia w pracy w grupie, np. są członkami jakiegoś klubu lub organizacji. W zależności od tego, jak dobrze znasz uczestników i od sytuacji możesz zmienić czasowe ramy gry. Na przykład jeżeli przeprowadzasz ją podczas ferii, wakacji, dni wolnych od zajęć w szkole czas na przygotowanie, zrealizowanie zadań może być zredukowany do trzech dni. Możesz także przedłużyć termin, jeżeli okoliczności tego wymagają. Jeśli chciałbyś wgłębić się w problem relacji między pomysłami, słowami a wizerunkami, wyobrażeniami zabawnym sposobem na to jest gra „Kultura w obrazkach” (nr 18). Spodoba ci się także gra „Ścieżka rozwoju” (nr 31), która podejmuje wiele społecznych, ekonomicznych i politycznych zagadnień omawianych często w mediach. 138 30. Szukanie podobieństw i odkrywanie różnic poziom 1 temat G Jak łatwo jest znaleźć kogoś, kto myśli i czuje tak jak ty? Główne zagadnienia: ● Tożsamość jednostki. ● Akceptowanie i docenianie różnorodności. ● My wszyscy jesteśmy różni i wszyscy jesteśmy równi. Cele: ● Odkrywanie różnorodności wewnątrz grupy. ● Rozwijanie umiejętności komunikowania się. ● Poznanie się nawzajem i rozwijanie atmosfery w grupie. Czas 20 minut Liczba uczestników 10 i więcej Materiały ● kopie formularza i długopisy po jednym dla każdej osoby Przebieg ćwiczenia ● Poproś, żeby uczestnicy ćwiczenia wypełnili formularz, a potem żeby znaleźli kogoś, kto ma takie same odpowiedzi na wszystkie pytania. Jeśli to nie jest możliwe, niech znajdą kogoś, kto ma 4 takie same odpowiedzi. Jeśli to też nie jest możliwe, niech znajdą kogoś, kto ma 3 lub ostatecznie 2 takie same odpowiedzi. 139 Podsumowanie i ocena Zacznij od pytania, czy ćwiczenie się podobało i dlaczego. Potem kontynuuj rozmowę o tym, czego się dowiedzieli, nauczyli. Zapytaj: ● Jak wiele osób znaleźli z takimi samymi odpowiedziami (5, 4, 3, 2, 1)? ● Jakie różne religie, gusty muzyczne, ulubione napoje itp. są w grupie? ● Skoro jesteście tak zróżnicowaną grupą, jak możecie razem pracować? Sugestie kontynuacji Ludzie są różni i często z tego powodu niektórzy są dyskryminowani. Jeśli chcesz sprawdzić, co czują członkowie większości i mniejszości, wykorzystaj ćwiczenie „Jeden odpada” (nr 14). Z drugiej strony możesz wykorzystać ćwiczenie „Knysna blue” (nr 17), żeby się zrelaksować, posłuchać muzyki, dowiedzieć się czegoś o gustach muzycznych grupy, poznać wyobrażenia o kulturze, którą zdobywamy przez muzykę. Formularz do ćwiczenia Wpisz odpowiedzi na poniższe pytania i spróbuj znaleźć kogoś, kto ma takie same odpowiedzi na wszystkie pytania. Jeśli to nie jest możliwe, znajdź kogoś, kto ma 4 takie same odpowiedzi lub 3 lub 2 – a może jesteś unikalny? ● Urodziłem się w… ● Mam uczulenie na… ● Moje ulubiona muzyka to… ● Moja religia to… ● Zwierzę domowe, którego nie cierpię to… 140 31. Ścieżka rozwoju poziom 2 temat M W dziejach Europy miały miejsce wędrówki, migracja ludności, połączone z ciągłym stykaniem się i mieszaniem różnych grup, ras i kultur. Tak więc wielokulturowy wymiar naszych współczesnych społeczeństw nie jest zjawiskiem nowym. Jednak dzisiaj wisi nad nami groźba rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji. Ofiarami rasizmu i ksenofobii są zazwyczaj imigranci i uchodźcy, przeto dowodzi się, że rozszerzanie się tych zjawisk jest wynikiem globalnego kryzysu ekonomicznego i dlatego ów problem jest problemem ekonomicznym. To może być częściowe uzasadnienie, ale nie jedyne. Istnieją wyraźne powiązania między dominującym modelem ekonomicznego rozwoju imigracji i uchodźstwem. Przyczyną imigracji mogą także być etnocentryzm i agresywny nacjonalizm. Ta gra pomaga uczestnikom zrozumieć, jak międzynarodowe stosunki ekonomiczne między Północą i Południem zmuszają ludzi do opuszczenia ojczyzny i jak bogate kraje europejskie przyczyniają się do przemieszczania się ludności poprzez podtrzymywanie braku równowagi w stosunkach Północ–Południe. Główne zagadnienia ● Stosunki Północ–Południe i rządzący nimi brak równowagi. ● Wzajemna zależność między ludźmi a krajami na Północy i Południu. ● Wzorce rozwoju i ich konsekwencje. ● Stosunki ekonomiczne jako element przyczyniający się do rozszerzania się zjawisk rasizmu i ksenofobii. ● Solidarność, równość, historia świata. Cele gry ● Pomoc w zrozumieniu faktu, że brak równowagi w stosunkach Północ–Południe zmusza ludzi do szukania lepszych warunków życia w innych krajach. ● Zrozumienie wzajemnej zależności między państwami a ludźmi. ● Zrozumienie, że rasizm i ksenofobia to część ogólnoświatowego problemu. Czas W sumie 2 godziny: 75 minut na grę i 45 na podsumowanie i ocenę. Liczba uczestników minimum 4 osoby, maksimum 40 141 Materiały dla każdej drużyny ● plansza (powiększona kserokopia) ● 4 pionki (żetony zrobione z kartonu ok. 2 cm średnicy każdy), jeden żółty, a trzy pozostałe w innych kolorach, np. brązowym, zielonym i niebieskim ● jedna kostka ● kserokopia „kart działania” (najlepiej je powycinać i umieścić w małym pudełku) ● 70 ususzonych ziaren fasoli lub kawałków makaronu czy czegoś podobnego służących jako bony, żetony (przedstawiające zasoby) Instrukcje ● Podziel uczestników na 4 drużyny. Drużyna może być 1-osobowa, jeśli grupa jest mała. ● Rozdzielając kolorowe pionki, włóż je do kapelusza i poproś przedstawiciela każdej drużyny, aby wylosował jeden żeton. To daje pewność, że przypadek zadecydował, która drużyna gra jakim kolorem. ● Rozdziel fasolki. Drużyna grająca żółtym dostanie 7 ziaren, a drużyny grające brązowymi, zielonymi i niebieskimi żetonami po 21 fasolek (ten podział z grubsza odpowiada podziałowi zasobów naturalnych pomiędzy krajami Północy i Południa). ● Teraz niech jeden członek każdej drużyny rzuci kostką, aby ustalić, kto rozpocznie grę. ● Przeczytaj zasady gry. ● Upewnij się, że wszyscy wiedzą, co robić i rozpocznijcie grę. Podsumowanie i ocena Pod koniec gry poproś każdą drużynę, by spojrzała wstecz na drogę, jaką pokonała, na jakich polach się zatrzymywała i co się wtedy działo. Jeśli na jakimś polu nie zatrzymała się żadna z drużyn, odczytaj „kartę działania”, aby dowiedzieć się, co mogło się wydarzyć. Poprowadź dyskusję na temat odczuć i nowych doświadczeń uczestników: ● Jak czuliście się będąc „żółtymi”? Jakie to uczucie być „brązowymi”, „zielonymi” czy „niebieskimi”? ● Czy są jakieś podobieństwa między tą grą a rzeczywistością? * ● Gdzie to jest przesadzone? ● Czy przedstawione tu zagadnienia i problemy zdarzają się w rzeczywistości? ● Kto reprezentuje „żółty pionek”? A pozostałe? * Ta gra została zaczerpnięta z En busca del desarollo z Equipo Claves. 142 ● Czy możemy powiedzieć, że ci reprezentowani przez żółty żeton są obecni tylko na Północy? ● A czy ci przedstawiani jako pozostałe żetony znajdują się jedynie na Południu? ● Kto czerpie korzyści zarówno na Północy, jak i na Południu z obecnego systemu na świecie? ● Czy możemy mówić o „dominującym modelu rozwoju”, który spełnia swoje zadania jako jedyny najlepszy dla wszystkich krajów, ludzi i na każdą sytuację? ● Jakie są, według tej gry, cechy charakterystyczne współczesnego „dominującego modelu rozwoju”? Czy jest to „model” możliwy do realizacji w tym znaczeniu, że zadowala w praktyce wszystkich mężczyzn i kobiety, wszystkich ludzi na całej kuli ziemskiej? Czy w przyszłości będzie możliwy jakiś trwały model rozwoju? Jaki on mógłby być? ● Jakie są związki pomiędzy tą sytuacją a postawami rasizmu i dyskryminacji? Czy w porządku jest powiedzieć, że np. imigranci przybywają. do naszego kraju, aby zabrać nasze pieniądze i zasoby? Wskazówki dla prowadzącego Kiedy gra prowadzona jest pomiędzy drużynami, najlepiej spełnia swoje zadania, gdy drużyny liczą minimalnie 4, maksymalnie 8 osób każda. Na 49 polu drużyna grająca żółtymi może zmienić zasady w dowolnie wybrany przez siebie sposób. Zakłada się, że będą chcieli zmienić je na swoją. korzyść. Mogą kazać pozostałym drużynom wrócić na start, zabrać im wszystkie fasolki, pozbawić je możliwości ruchu przez trzy następne kolejki. Jeśli zdecydują tak zmienić reguły, by gra była bardziej fair, zaznacz, że politycznie jest to bardzo trudne do przeprowadzenia, kiedy będą musieli przekonać do tego wyborców. Ten rodzaj polityki okaże się bardzo niepopularny, a oni zostaną zmuszeni do wyjaśnienia, jak zamierzają swój plan wprowadzić w czyn i jednocześnie uniknąć wielkich społecznych niepokojów lokalnych. Sugestie Zrób listę rzeczy, które mogą poprawić sytuację ekonomiczną na Południu, np. zakup towarów pochodzących z uczciwego handlu, kampania nawołująca do zmian politycznych. Sporządź listę rzeczy, które można zrobić, by polepszyć sytuację w kraju, np. uczestniczyć w realizacji, rozwoju projektów lokalnych społeczności, wspierać lokalny mały biznes, bojkotować firmy, które postępują nieetycznie. Zastanów się, ile faktycznie wiesz o problemach poruszonych w grze. Czy zdajesz sobie sprawę z tego, jak trudno jest uzyskać dokładną, niezależną informację i że wiadomości często nie podają całej prawdy? Lepiej zapoznasz się z tym problemem dzięki „Stronniczości w mediach” (nr 29) i „Redagowaniu wiadomości” (nr 27). Zasady gry 143 Wyjaśnij, że istnieją gry, w których zasady nie są jednakowe dla wszystkich. To jest właśnie jedna z takich gier. Wady i zalety „ścieżki rozwoju” są inne dla każdej drużyny. To może się wydawać niesprawiedliwe, ale to nie my wymyśliliśmy zasady tej gry, są one najwierniejszym odzwierciedleniem rzeczywistości. Przypadek decyduje tylko o tym, kto gra jakim kolorem pionków. W rzeczywistości decydują o tym czynniki historyczne, geograficzne, ekonomiczne i kulturalne, stawiające przeszkody i stwarzające możliwości, które spotyka każde państwo i ludzie na drodze do rozwoju. Gracie tak samo jak w każdą inną grę planszową: ● Drużyny kolejno rzucają kostką i przesuwają, się o taką liczbę pól, jaką wskazuje kostka. ● Jeśli ktoś zatrzyma się na polu działania, musi wziąć odpowiednią kartę działania i postępować zgodnie z zawartą tam instrukcją. ● Wyjaśnij, że instrukcje zapisane normalnym drukiem dotyczą drużyny grającej żółtymi, a te napisane kursywą dotyczą pozostałych drużyn. ● Gdy jakaś drużyna po raz pierwszy stanie na polu działania, poproś, aby przeczytała głośno wszystkie instrukcje, następnym razem każda drużyna odczytuje tylko instrukcję odnoszącą się do niej. ● Powiedz uczestnikom, że zawsze muszą stosować się do instrukcji: posuwać się i / lub płacić według wskazówek. ● Jeżeli drużyna nie ma już fasolek, ponieważ wszystkie oddała, musi pożyczyć od drużyny, która ma najwięcej i tak szybko, jak to możliwe, oddać dług. ● Zasady nie mogą być zmienione, chyba że zgodzą się na to wszystkie drużyny lub pojawi się specjalne polecenie na którejś z kart działania, aby je zmienić. Karty działania Pole 3: Kolonizatorzy i kolonizowani W przeszłości (a może także i teraz, tylko w inny sposób) twój kraj kolonizował inne państwa, dzięki którym zdobywał bogactwa i surowce. Zatem przesuwasz się o 1 pole do przodu i zbierasz po 1 fasolce od każdej drużyny. W przeszłości (a może także i teraz, tylko w inny sposób) twój kraj był kolonizowany przez innych. Oni zabierali wasze zasoby i surowce. Zatem wasza drużyna jest o krok dalej od celu rozwoju i musicie oddać l fasolkę drużynie grającej żółtym pionkiem. Pole 7: Zdrowie dla rozwoju Osiągnęliście pułap, który umożliwia posiadanie systemu opieki zdrowotnej na wysokim poziomie, zredukowanie współczynnika umieralności wśród niemowląt, zmniejszenie liczby epidemii, przedłużenie życia itd. Dlatego przesuwacie się o l pole do przodu. Poziom waszej opieki zdrowotnej jest bardzo niski. Cholera, AIDS i inne choroby razem z wysokim współczynnikiem umieralności niemowląt i zmniejszającą się średnią długością życia wpływa na nieproporcjonalność populacji, co z kolei oddala was od celu rozwoju. Cofacie się o 2 pola. 144 Pole 10: Eksplozja populacji Radzicie sobie z kontrolą ilości urodzin, co pozwala utrzymać przyrost naturalny na stałym lub nawet zmniejszającym się poziomie. Dlatego cieszycie się ogólnie dobrym standardem życia. Posuwacie się o 2 pola do przodu. Macie wysoki współczynnik przyrostu naturalnego i niski poziom wzrostu gospodarczego, dlatego stajecie w obliczu większych problemów obejmujących podstawowe potrzeby tak wielu ludzi. Cofacie się o 2 pola, oddalając się coraz bardziej od postępu i rozwoju. Pole 12: Wojna i przemoc Posiadacie silny przemysł zbrojeniowy. Wzrost sprzedaży broni do innych krajów sprawia, że stajecie się bogatsi. Pozostałe drużyny płacą wam po 3 fasolki i posuwacie się o l pole do przodu. Wewnętrzne niepokoje społeczne, łamanie praw człowieka i związane z tym represje często prowadzą do wojny partyzanckiej, domowej, wojny z sąsiednimi państwami itd. W konsekwencji ludzie szukają schronienia gdzieś indziej lub są wysiedlani. Aby zapewnić bezpieczeństwo, musicie utrzymywać wielką armię i mieć duży budżet na cele wojskowe. Dajcie 2 fasolki drużynie grającej żółtym pionkiem. Tracicie dwie kolejki. Pole 16: Miejska rewolucja Wasze miasta stały się znaczącymi centrami finansowymi i przemysłowymi, czerpiącymi zyski ze spekulacji własnościowych i finansowych. Posuwacie się o 3 pola do przodu. Wyniszczenie, wyjałowienie terenów wiejskich zmusiło wielu rolników do emigracji do miast, skutkiem tego powstały ogromne obszary nędzy w dzielnicach slumsów. To jeszcze jeden z waszych problemów. Brak możliwości i perspektyw powoduje, że tracicie swoich najlepszych pracowników i naukowców, którzy emigrują do krajów, gdzie praca, płaca i warunki życia są lepsze. Cofacie się o 2 pola. Pole 18: Mężczyźni, kobiety i głód Udoskonalanie, ulepszanie produkcji żywności i procesu jej przechowywania sprawia, że jest jej zawsze pod dostatkiem. Mimo że długotrwałe efekty środków koloryzujących i konserwantów nie są znane, najważniejsza jest ogólna dostępność żywności. Dlatego moglibyście posunąć się do przodu o l pole. Jednak ponieważ musicie borykać się z problemem ogromnych nadwyżek, z których część jest niszczona, aby nie zrujnować rynku, zostańcie w miejscu. Susza, upustynnianie, wyjaławianie gleb, niewłaściwe używanie nowoczesnych środków do uprawy ziemi, fakt, że sprzedajecie większość swojej produkcji, aby spłacić krajowy dług, czynią niedobory, braki żywności bardziej dotkliwymi, głód wzrasta. Tracicie następną kolejkę. 145 Pole 21: Nieformalna ekonomia i ukryte bezrobocie Automatyzacja i restrukturyzacja przemysłu podnosi ukryty poziom bezrobocia. Musicie poświęcić środki na zasiłki dla bezrobotnych. Z tego powodu powinniście się cofnąć o l pole, ale ponieważ ogólne zyski z handlu rosną, zostajecie na swoim miejscu. Wasza baza produkcyjna posiada braki, jest przestarzała i zniszczona. Także kryzys w przemyśle rolniczym sprawia, że rośnie liczba osób nie mających pracy i rozwija się czarny rynek. Cofacie się o 1 pole. Pole 24: Edukacja dla rozwoju Większość waszej populacji ma dostęp do szkół średnich i szkolnictwa wyższego, co sprzyja rozwojowi. Czerpiecie także zyski z umożliwiania osobom z innych krajów kształcenia się na waszych wyższych uczelniach, pobierając wysokie opłaty. Przyjeżdżają, ponieważ nie mają takiej możliwości w swoim kraju, a później często zostają, aby swoimi zdolnościami, umiejętnościami wspierać waszą gospodarkę. Posuwacie się o l pole do przodu i otrzymujecie po l fasolce od pozostałych drużyn. Analfabetyzm i niedostępność szkół średnich dla większości społeczeństwa oznacza, że cofacie się o 4 pola. Pole 27: Dziura w atmosferze Wasz przemysł niszczy środowisko, np. przez eksploatację zasobów naturalnych, przez zanieczyszczenia spowodowane w procesie przetwarzania oraz przez sposób usuwania odpadów. W rezultacie warstwa ozonowa jest uszczuplona, klimat się zmienia i ma miejsce wiele innych katastrof, będących następstwem rozwoju, postępu. Chcielibyście chronić wasze lokalne środowisko naturalne i odkrywacie, że koszty wydobycia są zbyt wysokie lub proces przetwarzania zbyt zanieczyszczający, skażający. Dlatego przenosicie najbardziej szkodliwe urządzenia do krajów biedniejszych i eksploatujecie ich zasoby naturalne. Posuwacie się o 2 pola do przodu. Spotykają was katastrofy ekologiczne, będące efektem zniszczenia środowiska naturalnego. Susze stają się coraz częstsze i dłuższe. Zatruwający środowisko przemysł został osadzony w waszym kraju, wasze zasoby naturalne są eksportowane do innych państw. Cofacie się o l pole. Pole 30: Rewolucja techniczna Rewolucja techniczna otwiera przed wami nowe możliwości rozwoju. Poza tym rynek eksportowy jest bardzo zyskowny dla nowej technologii. Pozostałe drużyny dają wam po dwie fasolki i posuwacie się do przodu o l pole. Rewolucja techniczna omija was. Cofacie się o 3 pola lub możecie kupić jakąś nową technologię od drużyny grającej żółtym pionkiem. Wszystko, co chcielibyście kupić, kosztuje trzy fasolki. 146 Pole 34: Koniec ideologii Gratulacje, wolny rynek zatriumfował nad wszystkimi ideologiami. To koniec historii. Nie ma więcej przeszkód do waszego pełnego rozwoju. Posuwacie się do przodu o 3 pola. Nie macie żadnej alternatywy. Wolny rynek narzuca wam swoje zasady prawa. Społeczna izolacja i marginalizacja prowadzi do rozszerzania się działalności ruchów radykalnych i fundamentalistów. Społeczne niepokoje i zamieszki spotykają się z represjami. Ponieważ to odstrasza zagranicznych inwestorów, tracicie następną kolejkę. Pole 37: W końcu zawsze jest Międzynarodowy Fundusz Walutowy MFW popiera waszą politykę gospodarczą i wspiera waszą politykę inwestycyjną polegającą na wykupywaniu udziałów przedsiębiorstw i instytucji państwowych uboższych krajów, co jest przyczynkiem do ich „rozwoju”. Te przedsięwzięcia dostarczają wam korzyści materialnych i zysków. Każda z pozostałych drużyn daje wam 2 fasolki jako odpłatę za wasze inwestycje. Posuwacie się do przodu o 2 pola. MFW narzuca wam zmiany strukturalne polityki gospodarczej. W konsekwencji musicie sprzedać państwowe przedsiębiorstwa i instytucje. Wzrasta bezrobocie i duża część społeczeństwa żyje na skraju nędzy. Płacicie drużynie żółtej 2 fasolki jako odsetki waszego długu zagranicznego. Cofacie się o 2 pola. Pole 39: Pomoc na rzecz międzynarodowego rozwoju Musicie równo podzielić 1% fasolek, które w tej chwili posiadacie, pomiędzy wszystkie pozostałe drużyny (jeśli trzeba jakieś przeciąć, zróbcie to). Włączacie się do organizacji pomocy na rzecz międzynarodowego rozwoju, aby rozmawiać na temat globalnej sytuacji i posuwacie się o l pole do przodu. Otrzymujecie trochę fasolek od drużyny grającej żółtym pionkiem jako niskooprocentowany kredyt na rozwój. Jednak musicie się zgodzić na wydanie tych pieniędzy na „dobra i sprzęt” zakupiony od nich. Moglibyście posunąć się o 1 pole przodu, ale ponieważ musicie zapłacić dwie fasolki jako odsetki waszego „przeterminowanego” długu drużynie żółtych, zostajecie tam, gdzie jesteście. I nie zapomnijcie zapłacić dwóch fasolek! 147 Pole 42: Globalna kultura komunikowania Rewolucja komunikacyjna i rozwój przemysłu audio-wizualnej rozrywki pozwoliły, aby wartości społeczne i kulturalne waszego kraju rozprzestrzeniały się na cały świat. Równocześnie wasze udziały na giełdzie wzrastają w nieprawdopodobny sposób. Posuwacie się o 2 pola do przodu i dostajecie od każdej z pozostałych drużyn po l fasolce jako zapłatę za wytwory waszej kultury i serwisy informacyjne. Rewolucja komunikacji oznacza, że obce zachodnie kultury i wartości coraz bardziej przenikają waszą kulturę. Zaczynacie tracić tożsamość kulturową, podczas gdy modele rozwoju i komunikacji, które nie mają nic wspólnego z waszą kulturą, stają się powszechnie akceptowane. Pozostajecie na swoim polu, siedząc przed telewizorem i tracicie następną kolejkę. Pole 44: Nowe migracje, nowe segregacje Wzrost imigracji ludzi biednych z krajów Południa w poszukiwaniu lepszego życia zmusza was do wyasygnowania specjalnych środków, aby zająć się imigrantami przybywającymi do waszego kraju. Jeśli chcecie posunąć się do przodu o l pole, musicie dać każdej z pozostałych drużyn po l fasolce jako „pomoc”. Wzrost migracji do krajów bogatej Północy wiąże się ze zjawiskiem opuszczania waszego kraju przez ludzi wykształconych, zdolnych i utalentowanych, którzy zdobywszy umiejętności i wiedzę w ojczyźnie wykorzystują je w obcym kraju, gdyż tam mogą zarobić pieniądze. Cofnijcie się o 3 pola. Pole 46: Wycinanie lasów i ginące gatunki Wysoki poziom konsumpcji zmusza was do wykorzystywania coraz to nowych zasobów w innych częściach planety. To przyczynia się do znikania ogromnych połaci lasów, licznych gatunków zwierząt i roślin. Jeśli graliście w interesie wszystkich grup, powinniście cofnąć się o kilka pól, rozdzielić wasze pieniądze, aby naprawić popełnione błędy i zmienić zasady gry. Ale ponieważ nie jest to sposób, w jaki się postępuje w świecie konkurencji i współzawodnictwa, oraz dlatego, że ciągle macie czas i szansę, posuńcie się do przodu o l pole. Wasze zasoby naturalne są eksploatowane, a wy nie czerpiecie żadnych zysków, które umożliwiłyby wam rozwój. Coraz więcej obszarów zamienia się w pustynię, zmienia się klimat i wzrasta głód. Staracie się zrobić wszystko, co możliwe, aby ochraniać środowisko, ale międzynarodowe instytucje krytykują waszą politykę w tej dziedzinie. Cofnijcie się o I pole i dajcie 1 fasolkę drużynie grającej żółtym pionkiem. 148 Pole 49: Nowy porządek… według którego chcielibyście rządzić Teraz możecie zmienić zasady gry w dowolny sposób tak, abyście osiągnęli swój cel tak szybko jak to możliwe. Jeśli jakikolwiek gracz lub drużyna protestuje lub chce ingerować w ten „nowy porządek”, muszą oddać wam wszystkie swoje fasolki. Posuwacie się do przodu o 2 pola. Spróbujcie przystosować się do nowych warunków i nie stawiajcie oporu. Przy odrobinie szczęścia nowy ład nie oddali was zbytnio od celu rozwoju. Dla zachowania ostrożności stracicie następną kolejkę. Pole 52: Śmierć Ryzyko głębokiej recesji gospodarczej jest poważnym zagrożeniem dla waszego modelu rozwoju. Jeśli nie chcecie zaczynać tej gry od zera, ostatnią możliwością, jaka wam została, jest „wycisnąć ostatnią kroplę” ze współzawodników i wziąć po dwie fasolki od każdej drużyny jako zaliczkę odsetek od długów. I aby nikt nie powiedział, że czerpiecie wszelkie korzyści, cofnijcie się o l pole. Spadek cen surowców naturalnych i wzrost stopy procentowej waszych długów powoduje poważną recesję gospodarczą. Cofacie się o 10 lat, co w tej grze oznacza, że zaczynacie od początku ścieżki rozwoju. Pole 53: Rozwój Mieliście prawdziwe szczęście, że mogliście grać żółtym pionkiem. Osiągnęliście swój cel rozwoju, postępu. Możecie być pewni, że pozostałe drużyny będą daleko od tego celu i czegokolwiek by nie zrobiły, nikt nie jest w stanie go osiągnąć. Pewne jest także to, iż to wy posiadacie i kontrolujecie prawie wszystkie środki pieniężne i zasoby naturalne i niewiele z tego zostało dla innych. Wasze życie jest bardzo przyjemne. Jednak istnieją zagrożenia w przyszłości: zasoby naturalne znikają lub ulegają degradacji, powietrze jest zatrute, tak samo jak woda i ziemia zamienia się w pustynię. W wielu częściach świata wzrasta problem głodu i desperacji. Część imigrantów próbuje uciec przed nędzą, aby dostać się do waszego wygodnego, postępowego świata. Ale pomimo tego wszystkiego cieszcie się waszymi osiągnięciami, kiedy tylko możecie. Jeśli graliście pionkiem innego koloru niż żółty, mieliście albo niewiarygodne szczęście, albo musieliście oszukiwać. W przeciwnym razie byłoby to niemożliwe osiągnąć ten poziom gry przez kogoś innego niż drużynę grającą żółtym pionkiem, ponieważ takie osiągnięcia są zarezerwowane dla niewielu, dla szczególnie uprzywilejowanych. Jeśli wielu ludzi mogłoby osiągnąć ten poziom, konieczny byłby szerszy podział i tak już ograniczonych zasobów, a ci, którzy teraz cieszą się zyskami, korzyściami, musieliby wszystkie lub większość z nich oddać. A to byłoby bardzo nieprawdopodobne, ponieważ to są ci nieliczni, którzy ustalają zasady gry. 149 150 32. Święto narodowe poziom 1 temat W, M Uczestnicy dzięki wymianie informacji o swoich bohaterach narodowych mogą lepiej się poznać i mieć wgląd w historię i różne kultury. Główne zagadnienia ● Bohaterowie jako elementy i symbole socjalizacji i kultury narodowej. ● Różnorodne odczytywanie historii. ● Różnice i powiązania między ludźmi z różnych kręgów kulturowych i etnicznych? Cele ● Uświadomić uczestnikom istnienie rozbieżnych opinii o dotyczących wszystkich wydarzeniach historycznych i kojarzonych z nimi bohaterach. ● Wzbudzić zainteresowanie historią innych kultur i związanymi z nią bohaterami. ● Wyrobić krytyczny stosunek wobec własnej historii narodowej. ● Pomyśleć nad uniwersalną wizją historii. ● Zastanowić się nad kwestią nauczania historii i roli bohaterów. Czas 90 minut Liczba uczestników 10–40 osób Materiały ● tablica, pisaki (kreda) ● papier i ołówek dla uczestników Instrukcje Jeżeli liczba uczestników jest duża, podziel ich na 5–6-osobowe grupy. Zacznij od prośby o to, by każdy indywidualnie pomyślał o osobie, którą uważa za najważniejszego bohatera narodowego i niech to będzie ktoś, z kogo 151 uczestnicy osobiście są dumni lub sobie cenią. Jeśli grupa jest wielokulturowa, zaznacz, że ci bohaterowie nie muszą być z kraju, w którym uczestnicy obecnie przebywają. Mogą być z kraju ich pochodzenia, czy też z kraju pochodzenia ich rodziców. Na tę część przeznacz 5 minut. Teraz uczestnicy rozmawiają o swoich wyborach i uzasadniają, dlaczego akurat ci ludzie są lub byli ważni dla ich ojczystego kraju. Aby uczestnicy mogli się jak najwięcej dowiedzieć i zapytać o to, co ich interesuje, daj im na to wystarczająco dużo czasu. Poproś każdą z grup o przygotowanie listy wymienionych bohaterów na karcie. Mogą zapisać też ich narodowość i ewentualnie ich największe osiągnięcie. Następnie grupy przedstawiają swoje listy pozostałym uczestnikom. Podsumowanie i ocena Powinieneś zapisać, którzy bohaterowie byli wymienieni więcej niż raz lub powtarzali się często. Spytaj, czy zajęcia się podobały, a następnie rozpocznij dyskusję zawierającą odpowiedzi na pytania: ● Czy któryś z wymienionych bohaterów zaskoczył was, zdziwił? Dlaczego? ● Czy każdy znał wszystkie wymienione postaci? ● Z czego zazwyczaj słyną bohaterowie narodowi? W obronie jakich (ludzkich) wartości stają? ● Co powoduje, czym się kierujemy, że jednych bohaterów cenimy bardziej niż innych? ● Gdzie nauczyliśmy się szacunku dla nich i dlaczego? ● Czy wierzycie w to, iż jeśli żyliby dzisiaj, to staliby się bohaterami dzięki swoim czynom i wartościom, którym byli wierni? ● Czy uważacie, że wymienieni bohaterowie są uniwersalni? ● Czy myślicie, iż każdy uznałby ich za bohaterów? Wskazówki dla prowadzącego Jeżeli grupa jest wielokulturowa, będzie ciekawiej, gdy utworzysz podgrupy zgodnie z pochodzeniem uczestników. Jeśli tylko czas pozwoli i atmosfera będzie odpowiednia, grupy mogą przedstawić krótki skecz o jakimś historycznym wydarzeniu, które uczyniło kogoś sławnym. Element współzawodnictwa pojawi się, kiedy pozostali uczestnicy spróbują odgadnąć, o kogo chodzi. Pogląd, że bohaterowie istnieją głównie w specyficznej strukturze państwowej lub kulturowej, lepiej będzie zrozumieć w grupie wielokulturowej. Zróżnicowanie grupy pod względem wieku i płci także uczyni zajęcia bardziej interesujące. Możesz wnieść do dyskusji swój udział, znajdując informacje o najbardziej znanych bohaterach narodowych. Ponieważ wielu historycznych bohaterów jest związanych z jakąś wojną albo bitwą, warto zawsze przedstawić opinię na ich temat z punktu widzenia tej drugiej strony. Zdarza się, że wszyscy wymienieni bohaterowie to mężczyźni. W takim wypadku zapytaj uczestników, dlaczego tak jest, a w podsumowaniu podejmij temat dyskryminacji płci w przeszłości i teraz. 152 Warianty Ciekawą. odmianą tej gry byłaby prezentacja świąt narodowych różnych państw i kultur. Dlaczego określony dzień jest świętem narodowym? Podsumowanie może być podobne. Sugestie Inne ćwiczenia, które dotyczą podobnych zagadnień, to „Bieg historii” (nr 5) i „Moja opowieść” (nr 21). Jeśli próbowałeś już „Osobistego bohatera” (nr 24), możesz porównać dzisiejszych bohaterów z historycznymi. Kiedy będziesz chciał wypróbować nowe zajęcia, zaproponuj grę planszową „Ścieżka rozwoju” (nr 31), która bada ekonomiczne i polityczne siły tworzące historię w danej chwili. 153 33. Tropienie różnorodności poziom 3 temat W, M Wielokulturowy wymiar naszych społeczeństw wyraża się na wiele sposobów. Ślady innych kultur są wszędzie, wobec tego często ich nawet nie zauważamy. To ćwiczenie pozwoli uczestnikom tropić znaki wielokulturowości i nabrać nowego spojrzenia na ich społeczne otoczenie. Główne zagadnienia ● Żyjemy we współzależnym świecie, nasze kraje zależą od siebie nawzajem. ● W każdym społeczeństwie znajdziemy ślady obecności innych kultur. ● Związek między różnymi kulturami i dostrzeganie ich wzajemnych wpływów wzbogacają te kultury. Cele ● Umożliwienie uczestnikom znalezienie wpływów innych kultur na ich własne społeczeństwo. ● Pozytywna wartość tych wpływów. Czas Część A A:: planowanie ćwiczenia – 30 minut Część B: tropienie – 2–2,5 godziny Część C: prezentacja wyników – 1 godzina, np. wystawa – jeśli jesteście w stanie zebrać zdjęcia, filmy, nagrania itp., będziesz musiał zapewnić uczestnikom czas na przygotowanie wystawy. Liczba uczestników co najmniej 10, nie więcej niż 25 osób Materiały ● do części A będziesz potrzebować papier, długopisy, tablicę i markery w kilku kolorach ● do części B wymagane materiały będą zależeć od dostępnych środków. W idealnej sytuacji można użyć kamery lub aparatu fotograficznego i magnetofonu. Jednak jeśli nie jest to możliwe, uczestnicy mogą po prostu zrobić listę spotkanych „śladów”. ● Do części C, jeśli uczestnicy są w stanie zrobić zdjęcia lub nagrywać na magnetofonie, powinieneś zapewnić przestrzeń i czas, żeby można było je oglądać i słuchać. 154 Przebieg ćwiczenia Część A: planowanie 1. Podziel uczestników na grupy, najwyżej 6 osób w grupie. 2. Powiedz każdej grupie, że jej zadaniem jest zbadanie ich najbliższego otoczenia (wioski, dzielnicy, miasteczka), szukanie „śladów” po innych krajach, kulturach i zrobienie listy znalezisk. Jeśli mają taką możliwość, powinni udokumentować efekty swoich poszukiwań za pomocą zdjęć, nagrań na magnetofonie, filmu video itp. 3. Zróbcie burzę mózgów, żeby znaleźć obszary, w których uczestnicy ćwiczenia mogą szukać „śladów”. Gastronomia: żywność i przyprawy z innych kultur, które są używane w lokalnej kuchni, zagraniczne restauracje, napoje itp. Stroje i moda: ubrania, które pochodzą z innych krajów i kultur, buty i ubrania wykonane zagranicą i importowane itp. Muzyka: sprawdźcie programy muzyczne w stacjach radiowych; posłuchajcie zagranicznej muzyki w miejscach publicznych, takich jak kawiarnie, puby i dyskoteki; poszukajcie miejsc, które specjalizują się w muzyce z pewnych obszarów lub krajów. Media: porównajcie różne kanały telewizyjne pod kątem programów zagranicznych włączonych do ich ramówki. Język: słowa z innych krajów, których używamy na co dzień. Część B: tropienie 1. Poproś grupy, żeby zaplanowały sobie 2 godziny w nadchodzącym tygodniu, aby mogły zbadać swoje otoczenie i poszukać „śladów” z innych krajów i kultur. Część C: prezentacja wyników 1. Poproś każdą grupę, żeby zaprezentowała efekty swoich poszukiwań i przedstawiła krótkie podsumowanie rzeczy, które znalazła. 2. Pomóż uczestnikom przygotować wystawę dokumentacji, którą zebrali w czasie poszukiwań. To pozwoli im zobaczyć całościowo efekt zbiorowej pracy, jaką wykonali w czasie części B. Podsumowanie i ocena Prezentacja powinna zakończyć się dyskusją. Możesz ułatwić sobie podsumowanie zadając pytania, takie jak: ● Czy coś was zaskoczyło? ● Jakie znaczenie ma fakt, że otacza nas tak wiele „śladów” innych krajów i kultur? ● Jak oceniamy fakt, że wiedza o innych kulturach i społeczeństwach się powiększa, nawet jeśli jest ona częściowa lub powierzchowna? 155 ● Co ta wiedza nam daje? ● Jakie ograniczenia są z nią związane? ● Czy należy ją zwiększać? ● Jak możemy to zrobić? ● Czy możecie wskazać jakieś reguły lub tendencje w znalezionych „śladach”? ● Czy jakieś kraje pozostawiły więcej śladów niż pozostałe? ● Dlaczego tak jest? Wskazówki dla prowadzącego Bardzo ważne jest, żeby uczestnicy byli zmotywowani, żeby z chęcią wykonali ćwiczenie. Przykładowo możesz zachęcić uczestników przez porównanie ich badań do powieści kryminalnej, podróży lub przygody. Należy też podkreślić, że badanie ma być zbiorowym wysiłkiem. Wskazówki do dyskusji ● Żyjemy we współzależnym świecie, w którym kraje zależą od siebie nawzajem. W każdym społeczeństwie znajdziemy pozostałości innych kultur. ● Rewolucja technologiczna i komunikacyjna zapewnia nam ogromne możliwości dla wymiany wiedzy. ● Związek między różnymi kulturami i wzajemne wpływanie na siebie wzbogaca te kultury. ● Wkład każdej kultury powinien być oceniany jako taki, a nie w kontekście kraju lub społeczności, z której pochodzi. Jeśli jest to możliwe i jeśli uczestnicy się zgodzą, możesz zaprosić ludzi z innych krajów lub kultur (związanych ze znaleziskami), żeby odwiedzili waszą wystawę, np. prezentera z lokalnej rozgłośni, kogoś z lokalnego stowarzyszenia mniejszości, kogoś pracującego w sklepie itp. Sugestie kontynuacji Możecie pokazać swoją wystawę innym. Zróbcie wieczór otwarty i zaproście osoby z lokalnych grup i organizacji. Łatwo jest zaakceptować te rzeczy pochodzące z innych kultur, które lubimy, takie jak żywność i napoje, ale często ludzie pochodzący z tych kultur nie są mile widziani. Co się dzieje, gdy twój sąsiad ma inne zwyczaje i nawyki, które ci przeszkadzają? Możesz przyjrzeć się bliżej tym zagadnieniom poprzez ćwiczenie „W naszym bloku” (nr 36). Jeśli jesteś zainteresowany tym, co może się stać, kiedy różne kultury się spotykają, możesz przeprowadzić grę symulacyjną „Wyspa” (nr 37). 156 34. Uchodźca poziom 2 temat W, M, D „Uchodźca chciałby mieć wasze problemy”. Co my naprawdę wiemy o sytuacjach i problemach, które zmusiły kogoś do opuszczenia swojego kraju, rodziny i pracy i zamieszkania w kraju, w którym nie jest mile wdziany? Główne zagadnienia ● Problemy uchodźców i ludzi ubiegających się o azyl. ● Empatia dla wysiedleńców, uchodźców. ● Stereotypy, uprzedzenia i ksenofobia w stosunku do obcych. Cele ● Zrozumieć rzeczywistość, z jaką stykają się uchodźcy i imigranci. ● Uświadomić ludziom problemy uchodźców w krajach, w których goszczą. ● Pobudzać solidarność i współczucie dla imigrantów i uchodźców w związku z ich sytuacją. ● Zastanowić się nad zagadnieniem integracji i naszego postrzegania innych ludzi i krajów. ● Zapoczątkować dyskusję na temat braku równowagi między Północą i Południem i jej wpływu na życie codzienne ludzi, Potrzebny czas 90 minut – 2 godziny Liczba uczestników dowolna, jeśli pracujesz z bardzo dużą grupą, podziel ją na podgrupy Przygotowania ● Prowadzący powinien zdobyć informacje na temat przyczyn, które skłaniają ludzi do imigracji lub szukania schronienia w innym kraju. Podstawowe informacje znajdziesz w części A pakietu. ● Zrób kopie początku tej historii lub bądź przygotowany do opowiedzenia jej uczestnikom. (Imię, pochodzenie uchodźcy czy imigranta powinno być dostosowane do okoliczności, w jakich przeprowadzasz grę). ● Jeśli to w ogóle możliwe, skontaktuj się z kimś, kto jest imigrantem lub uchodźcą lub jeśli ci się to nie uda, nawiąż kontakt z instytucją, która się nimi zajmuje. 157 Materiały ● tablica i długopisy Instrukcje 1. Przeczytaj głośno lub rozdaj kopie następującej historii: „Miriam mieszka w naszym mieście i jest uchodźcą. Przyjechała dwa miesiące temu ze swojego kraju, gdzie bała się o swoje życie z powodu warunków ekonomicznych (lub przekonań politycznych)”. 2. Uczestnicy dzielą się na grupy po 4–6 osób. W grupach odbywa się dyskusja, a następnie każda grupa pisze opowiadanie lub artykuł do gazety o tym, jak Miriam opuściła swój kraj i jak wygląda jej życie, odkąd przyjechała tutaj. Pomyślcie o tym: ● Jak wygląda życie Miriam tutaj? ● Jakie trudności napotyka? ● Jakie otrzymuje wsparcie (a może go nie otrzymuje)? ● W jaki sposób uczy się języka? ● Czy może podjąć pracę i jaki jest to rodzaj pracy? ● Czy uważacie, że jest jej łatwo żyć? ● Co ona o nas sądzi? ● Co waszym zdaniem Miriam musiała zrobić, żeby dostać się do waszego miasta? ● W jaki sposób podróżowała? ● Gdzie zdobyła pieniądze? ● Jakie były procedury administracyjne? ● Co pozostawiła za sobą? 3. Poproś każdą grupę o przedstawienie swojej historii lub odpowiedzi na pytania. Potem zapisz na tablicy najważniejsze sprawy ze wszystkich opowieści. Podsumowanie i ocena Rozpocznij dyskusję od zastanowienia się nad wnioskami, do jakich doszły poszczególne grupy. Zapytaj, które założenia były najbardziej „realistyczne”, a które „nierealne”. Jeśli rozmowa nie będzie się kleić, zadawaj pytania typu: „Czy uważacie, że to jest w porządku?”, „Czy znacie kogoś, kto doświadczył lub doświadcza czegoś podobnego?”, „Czy kiedykolwiek wyobrażaliście sobie, że to może was spotkać?”. Na zakończenie dyskusji zapytaj uczestników, co oni sami mogą zrobić, aby wesprzeć uchodźców i imigrantów w swoim mieście lub bardziej ogólnie – jakiego rodzaju wsparcia oni potrzebują, aby zintegrować się z nową społecznością. 158 Wskazówki dla prowadzącego Ta gra jest szczególnie dobra dla grup lokalnych, ponieważ może zaowocować konkretnym działaniem. Grę również dobrze przeprowadzić można w grupie międzynarodowej, jeśli położy się szczególny akcent na wzrost świadomości, porównanie różnych statusów prawnych. Gra może być poprzedzona „Etykietkami” (nr 10). Bardzo ważne jest, abyś był dobrze poinformowany i posiadał istotne aktualne informacje. Jako prowadzący możesz zostać zapytany o jakieś fakty dotyczące uchodźców w twoim kraju lub mieście. W tym wypadku pomocne mogą się kazać kopie danych, tabel, wykresów zawierających informacje o uchodźcach w innych krajach. Wtedy można dokonać porównania. Dane i informacje o uchodźcach lub organizacjach pozarządowych, które się nimi zajmują, są dostępne poprzez kontakt z Wysokim Komisarzem Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców, UNICEF, jak również organizacjami humanitarnymi, np. z Czerwonym Krzyżem lub Amnesty International. Warianty Zamiast zapisywać historie, można je „udramatyzować” lub przedstawić wyjazd Miriam z jej kraju i przyjazd do waszego miasta w formie inscenizacji. Zaproście na dyskusję uchodźcę lub imigranta. Jeśli to możliwe, poproście kogoś, kto teraz mieszka w waszym mieście. Poproś o krótką opowieść o tym, dlaczego opuścił swoją ojczyznę, w jaki sposób podróżował i co się wydarzyło w czasie drogi. Następnie zorganizuj dłuższą sesję pytań i odpowiedzi. Na tę wersję będziesz potrzebował więcej czasu. Jeśli niemożliwe jest znalezienie osoby, która mógłby pomóc, można przeczytać historię prawdziwego imigranta. W planie sesji powinieneś przewidzieć pracę nad zagadnieniami poruszonymi w tej grze i decyzją o tym, jakie realne praktyczne działanie może wesprzeć lokalnych emigrantów. Bądź aktywny w promowaniu dobrych stosunków w twoim państwie. Czasami nie wiemy, jak zareagować w sytuacji, kiedy widzi się, że ktoś jest dyskryminowany. To się dzieje przez cały czas w autobusie, sklepie, na ulicy, ale jak na to reagujesz? Co powinieneś zrobić? Zbadaj ten problem w „Odczuwaniu dyskryminacji” (nr 23). Jeżeli zaś chcesz zobaczyć, jak często nasza wiedza o innych ludziach oparta jest na niepełnej i zwodniczej informacji, zajrzyj do „Każdy obrazek o czymś nam mówi” (nr 16). 159 35. Utworzymy okrąg poziom l temat W, M Chcesz zatem poczuć, jak to jest być członkiem mniejszości lub większości? To jest bardzo energiczna gra. Główne zagadnienia ● Stosunki większość – mniejszość. ● Społeczne i polityczne mechanizmy dzielące społeczeństwo. Cele ● Doświadczyć bycia częścią grupy większościowej i bycia w mniejszości. ● Analiza strategii, które stosujemy, by być akceptowanym przez większość. ● Świadomość tego, kiedy chcielibyśmy być częścią większości, a kiedy być z boku lub w mniejszości. Czas 40 minut Liczba uczestników 6–8 osób w jednym okręgu Materiały ● papier i długopisy dla obserwatorów ● zegarek lub stoper Instrukcje 1. Podziel grupę na 6–8-osobowe podgrupy. 2. Niech każda podgrupa wybierze jedną osobę na obserwatora i jedną na outsidera. 3. Reszta podgrupy niech ramię w ramię sformuje okrąg bez żadnych luk. 4. Outsider musi dostać się do środka okręgu, a ci, którzy go tworzą, mają temu zapobiec. 160 5. Obserwator ma zapisywać strategie, jakich używał outsider i osoby tworzące okrąg, aby spełnić swoje zadania. Ma on także za zadanie kontrolować czas. Po dwóch lub trzech minutach, nieważne czy uda się outsiderom dostać do okręgu, czy nie, dołączają oni do okręgu, a osoba, która go wcześniej tworzyła, przejmuje rolę outsidera. Gra trwa tak długo, aby każdy, kto miał ochotę spróbować, był outsiderem. Podsumowanie i ocena Zbierz wszystkich i zaproś do dyskusji o tym, co się wydarzyło i jak się czuli. Zacznij od zadania następujących pytań uczestnikom: ● Jak się czułeś jako „element” okręgu? ● Jak się czułeś jako obcy? ● Czy ci, którym udało się wejść do koła, czuli się inaczej od tych, którym się nie powiodło? Zapytaj obserwatorów ● Z jakich strategii korzystali outsiderzy? ● Z jakich strategu korzystali ludzie w okręgu, aby uchronić się przed wtargnięciem obcych? Zapytaj wszystkich: ● W prawdziwej sytuacji życiowej, kiedy chciałbyś czuć się outsiderem lub członkiem mniejszości, a kiedy doceniłbyś bycie częścią grupy lub większości? ● Jakie są najsilniejsze i najsłabsze grupy w naszym społeczeństwie? ● W społeczeństwie okrąg może oznaczać przywileje, pieniądze, władzę, pracę i mieszkanie. Jakich środków używają mniejszości, aby uzyskać dostęp do tych rzeczy? Jak większość chroni swój status? Wskazówki dla prowadzącego Daj konkretne instrukcje obserwatorom. Niech zanotują: ● Co osoby w okręgu mówią do siebie lub do outsidera? ● Co osoby w okręgu robią, aby nie wpuścić „obcego”? ● Co mówi outsider? ● Co robi outsider? Ta gra wymaga wiele energii od grających. W zasadzie dopóki związki, relacje w grupie są słabe, agresja nie powinna mieć miejsca. Przed rozpoczęciem podsumowania pozwól grupie na nieformalny komentarz. 161 Warianty Jeśli jest wystarczająca liczba osób, by sformować kilka podgrup, niech każda nada sobie imię. Wzmocni to poczucie grupowej tożsamości. Wtedy można bawić się tak, że outsider pochodzi zawsze z innej podgrupy. Pod koniec każdej rundy outsider powinien wrócić do swojej podgrupy. To może wzmocnić poczucie samotności w momencie bycia outsiderem. Sugestie Zasugeruj uczestnikom sposoby uświadomienia sobie swoich własnych zachowań, np. kiedy mogą niechcący wykluczyć innych z grupy. Na przykład czy są reprezentanci całej lokalnej społeczności, działający w grupach lokalnych, klubach, społecznościach i organizacjach? Czy mogliby się przyłączyć, jeśli by chcieli? Co ich powstrzymało? Co by ich zachęciło do przyłączenia się? Zdecyduj, jakie działania mógłbyś przedsięwziąć, aby zapewnić, że każdy ma możliwość uczestniczenia w zajęciach. Spojrzawszy na mechanizmy wyobcowania i omówiwszy, na jakiej podstawie odrzucamy ludzi, którzy są inni, możesz spróbować ćwiczenia „Domino” (nr 7), aby wzmocnić więzi w grupie i odkryć cechy, łączące nas jako istoty ludzkie. Możesz także zajrzeć do gry „Szukanie podobieństw i odkrywanie różnic” (nr 30), aby odkryć, że każdy z nas jest mieszanką cech, które dzielimy z niektórymi ludźmi i aby poczuć inność. 162 36. W naszym bloku poziom 3 temat M, D Postawa rasistów doprowadza nie tylko do brutalnych ataków na obcokrajowców czy uchodźców, ale także do dyskryminacji w kwestii zamieszkania i zatrudnienia oraz innych aspektach życia codziennego. Główne zagadnienia ● Konflikty między ludźmi różnych kultur mogą być rozwiązane w pozytywny sposób. ● Nasza analiza konfliktów i sposobu, w jaki radzimy sobie z nimi, różni się w zależności od kulturowego i społecznego pochodzenia ludzi zaangażowanych w konflikt. ● Nasze własne interesy mogą zniekształcić nasze postrzegania danego problemu i wyolbrzymić go. Cele ● Dokonać analizy naszej postawy wobec ludzi z innych grup społecznych i kulturowych. ● Poznawać strategie rozwiązywania problemów. ● Zastanowić się nad granicami tolerancji. ● Zastanowić się nad związkiem pomiędzy dyskryminacją a konfliktem interesów. Czas 1,5–2 godziny Liczba uczestników minimum 10, maksimum 25 osób Materiały ● kopie „kart ról” ● kopie „notatek obserwatora” ● kopie „wskazówek do znalezienia rozwiązania” ● długopisy i kartki do notatek dla obserwatorów 163 Instrukcje 1. Powiedz grupie, że jej zadaniem będzie odegranie ról w sytuacji, która mogła się wydarzyć w życiu każdego. Następnie przeczytaj poniższy tekst: „Blisko waszego domu jest blok mieszkalny. Jedno z mieszkań zostało wynajęte grupie studentów cudzoziemców, których często odwiedzają goście z ich kraju, oni sami zaś często urządzają przyjęcia. Niektórzy sąsiedzi, zwłaszcza ci mieszkający w mieszkaniach tuż obok studentów, są zirytowani i narzekają na hałas, jaki robią studenci i ich koledzy, i na to, że nie dają im spać, jak również nie dbają o budynek. Sąsiedzi zwołali zebranie, aby spróbować rozwiązać problem”. 2. Zapytaj, kto na ochotnika chciałby zagrać sąsiadów. Będziesz potrzebował minimum 6, maksimum 9 osób. Reszta uczestników spełni rolę obserwatorów. 3. Rozdaj „karty ról” pomiędzy ochotników, a każdemu z obserwatorów daj „notatki obserwatora”. Przeznacz 5 minut na zaznajomienie się uczestników ze swoimi rolami. 4. Przypomnij, że celem jest znalezienie rozwiązania problemu, następnie zacznijcie odgrywanie ról. 5. Dyskusja powinna toczyć się ok. 10 minut. Potem, nie zakłócając rozmowy, rozdaj kopie „wskazówek do znalezienia rozwiązania”. Pozwól na kontynuowanie odgrywania ról przez kolejne 10 minut. Jednak jeśli uznasz to za konieczne, możesz je przerwać lub przedłużyć. Podsumowanie i ocena Poproś, by wszyscy zebrali się razem i w dużej grupie poprowadź dwuczęściową dyskusję. 1. Odgrywanie ról Porozmawiajcie o tym, co wydarzyło się w czasie odgrywania ról, korzystając z poniższych pytań: ● Co zanotowali obserwatorzy i jakie były ich wrażenia z tego, co działo się w czasie odgrywania ról? ● Jak się czuli aktorzy? Czy trudno było wcielić się w rolę? Co okazało się najtrudniejsze, a co najłatwiejsze? ● Czy uczestnicy zauważyli jakąś różnicę pomiędzy pierwszym a drugim etapem, tzn. po tym jak otrzymali „wskazówki do znalezienia rozwiązania”? ● Jakiego typu argumenty zostały użyte i czy były one racjonalne, oparte na faktach czy emocjach? ● Czy łatwiej było znaleźć argumenty za czy przeciwko studentom? ● Skąd ludzie czerpali argumenty? ● Czy problem został rozwiązany i czy wszyscy byli zadowoleni? ● Czy rozwiązanie było sprawiedliwe, czy jedna ze stron musiała bardziej ustąpić niż druga? ● Jakie inne rozwiązania były możliwe? 164 2. Sytuacja w codziennym życiu Każdy powinien mieć możliwość wypowiedzenia się. Pomóż grupie zastanowić się nad problemami poruszonymi w grze. Możesz rozpocząć dyskusję od takich pytań: ● Czy odegrana sytuacja odzwierciedla jakąś rzeczywistość w życiu codziennym? Jakie są podobieństwa, jakie różnice? Czy coś wydaje się być wyolbrzymione? ● Które cechy charakterystyczne najwierniej odzwierciedlają powszechne postawy w naszym społeczeństwie? ● Gdy stajemy w obliczu konfliktu angażującego ludzi z różnych kręgów kulturowych, czy szukamy rozwiązania, które wszystkich satysfakcjonuje, czy raczej próbujemy narzucić nasz punkt widzenia i lekceważymy tych, którzy myślą lub czują inaczej niż my? ● Do jakiego stopnia konflikt faktycznie jest związany z różnicami w kulturze niż na przykład z prywatnymi lub ekonomicznymi interesami? ● Czy ktoś z was doświadczył tego rodzaju konfliktu? Jakie były jego okoliczności? Jeśli to się wam nie zdarzyło, dlaczego? Wskazówki dla prowadzącego Uważaj na to, jak przebiega odgrywanie ról, ponieważ to, co się dzieje, wpłynie na sposób, w jaki będziesz prowadził dalej tę grę, np. może nie być potrzeby wykorzystania „wskazówek do znalezienia rozwiązania”. Poza tym gdy będziesz prowadził dyskusję, będziesz musiał zdecydować, jak wyważyć dyskusję pomiędzy analizowaniem dynamiki grupy, procesem podejmowania decyzji przez grupę i odniesieniem poruszonych zagadnień do codziennego życia. Zauważ, że są dwa rodzaje „wskazówek prowadzących do znalezienia rozwiązania”: karta nr l dla „przewodniczącego” i karta nr 2 dla reszty graczy. To, kto otrzyma kartę nr l, będzie zależało od tego, co się wydarzyło w odgrywaniu ról do momentu rozdania „wskazówek”. Jeśli zdecydowano już demokratycznie, że konkretna osoba powinna przewodniczyć spotkaniu, wtedy daj kartę nr l tej osobie. W przeciwnym razie daj ją przewodniczącemu komitetu mieszkańców. Rozwiązywania problemów i podejmowanie decyzji to trudne procesy. Ludzie powinni być komunikatywni, wrażliwi na potrzeby innych, umieć wykazać się wyobraźnią i być ufnymi, tak aby mogli rzetelnie zbadać problem. Łatwiej jest, kiedy ludzie dowodzą swoich racji i próbują znaleźć jakiś wspólny grunt lub doprowadzić do ugody dla obopólnej zgody, tak by każdy zaspokoił swoje potrzeby i miał swój udział w ostatecznym rozwiązaniu. Niestety, zbyt często ludzie dyskutują z takiej pozycji, z której muszą, choć robią to niechętnie, zrezygnować, aby wypracować kompromis. W rezultacie każdemu wydaje się, że raczej coś stracił niż zyskał. Ważne jest, żebyś podczas podsumowania uświadomił uczestnikom, że można odróżnić postawy, które przyjmujemy wobec obcokrajowców lub ludzi w jakiś sposób innych od sposobów radzenia sobie z konkretnymi, codziennymi problemami wymagającymi komunikatywności i umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi ludźmi. Sugestie Zapytaj uczestników, jakie kroki w świetle tego, czego dowiedzieli się dzięki tej grze, można podjąć, aby polepszyć stosunki między różnymi grupami społeczności lokalnej. Wykorzystajcie plany w działaniu. 165 Jeżeli chcesz zająć się kwestią tożsamości narodowej, możesz przeprowadzić grę „Święto narodowe” (nr 32). Jeśli jesteś zainteresowany kwestią uprzedzeń i konfliktu w rodzinie wykorzystaj „Zgadnij, kto przyjdzie na obiad” (nr 39). Karty ról (do skopiowania dla uczestników) MŁ OD Y OBCOKRAJOWIEC MŁOD ODY Mówisz bardzo dobrze w języku kraju, w którym mieszkasz i rozumiesz ten język, ale nie rozumiesz, dlaczego twoi sąsiedzi są zdenerwowani. Twoim zdaniem, ty i przyjaciele twojego współlokatora zachowujecie się zupełnie normalnie. W żadnym przypadku nie opuścisz tego mieszkania. PRZEWODNICZĄ CY K OMITETU MIESZKAŃCÓW PRZEWODNICZĄCY KOMITETU Twoje mieszkanie jest daleko od tego, w którym mieszkają studenci. Osobiście oni ci nie przeszkadzają. Ale nie lubisz obcokrajowców i nie chcesz, aby mieszkali w twoim bloku. MŁ OD A K OBIET A (25–30 LA T) MŁOD ODA KOBIET OBIETA LAT) Mieszkasz sama i boisz się młodych studentów, ponieważ wydają ci się dziwni i inni. MŁ OD Y CHŁ OP AK MŁOD ODY CHŁOP OPAK Jesteś także studentem. Nie masz wyrobionej opinii o tym problemie, ale chciałbyś się wprowadzić do mieszkania, w którym teraz mieszkają studenci. UCHODŹCA Także jesteś obcokrajowcem, ale z innego kraju niż studenci. Ty i twoja rodzina nie macie wiele wspólnego ze współmieszkańcami bloku. Nigdy nie miałeś z nikim problemów, mimo że czujesz się raczej wyizolowany. PARA ST ARSZY CH L UDZI (te role powinny być zagrane przez dwoje uczestników) STARSZY ARSZYCH LUDZI Jesteście świadomi problemów, jakie zmuszają wielu ludzi do opuszczenia swojej ojczyzny i zamieszkania w innym kraju. Wspieracie organizację, która niesie pomoc krajom rozwijającym się. BEZROBOTNY SĄSIAD Ostro się nie zgadzasz z polityką, która zezwala obcokrajowcom przyjeżdżać do twojego kraju, mieszkać tu i pracować. Uważasz, że obcokrajowcy powinni przyjeżdżać tu tylko w charakterze turystów. 166 WŁA ŚCICIEL BUD YNK U WŁAŚCICIEL BUDYNK YNKU Młodzi obcokrajowcy zawsze w terminie opłacali czynsz, więc nie chciałbyś stracić zysków z tego mieszkania. Ale nie za bardzo lubisz obcych i ten konflikt postrzegasz jako możliwość podniesienia studentom czynszu. Z drugiej jednak strony masz możliwość wynajęcia im innego mieszkania na peryferiach miasta. Obserwator Jako obserwator masz za zadanie patrzeć bardzo uważnie na to, co się dzieje i sporządzać notatki, aby podtrzymywać dyskusję po zakończeniu odgrywania ról. Powinieneś zanotować ● Czy uczestnicy szanują fakt, że każdy ma prawo głosu, czy niektórzy ludzie przerywali, wtrącali coś? Czy ktoś próbuje mówić równocześnie, czy jedna lub dwie osoby próbują narzucić swój punkt widzenia? ● Czy ktoś próbuje przewodzić i prowadzić spotkanie? ● Jakiego rodzaju argumentów używają uczestnicy? ● Czy coś się zmieniło w postawie i zachowaniu uczestników po otrzymaniu „wskazówek do znalezienia rozwiązania”? KARTA nr l – Wskazówki do znalezienia rozwiązania Ta karta jest przeznaczona dla osoby przewodzącej spotkaniu. Uwaga: Jeśli jak dotąd nikt nie został demokratycznie wybrany na przewodniczącego, wtedy ta karta powinna być przekazana przewodniczącemu komitetu mieszkańców. 167 1. Przewodniczący spotkania: Zostałeś demokratycznie wybrany, aby przewodzić spotkaniu, więc kontynuuj prace. Kieruj się poniższymi wskazówkami. 2. Przewodniczący komitetu mieszkańców: Jak do tej pory nikt nie został wybrany na przewodniczącego spotkania, więc zasugeruj, że dobro sprawy tego wymaga, należy tylko demokratycznie zdecydować, kto to będzie. Zaproponuj siebie z racji twojej pozycji przewodniczącego w komitecie. Jeśli pozostali się zgodzą, zatrzymaj tę kartę i postępuj wg zawartych tu wskazówek. Jeśli ktoś inny zostanie wybrany, przekaż mu tę kartę, a weź tę, którą on dostał. Wskazówki dla przewodniczącego spotkania Twoim zadaniem jest utrzymywać porządek i prowadzić zebranie. Upewnij się, czy: ● Każdy ma możliwość wypowiedzenia się. ● Ludzie przestrzegają ustalonej kolejności zabierania głosu. ● Jeśli to konieczne, ustal limit czasu na każdą wypowiedź i nie pozwól go przekroczyć. ● Nie pozwól na używanie obelżywych słów i uważaj na to, czy ludzie mówią na temat. ● Postaraj się podtrzymywać dyskusję i utrzymywać pozytywną atmosferę. ● Naprowadzaj ludzi na właściwy trop. KARTA nr 2 – Wskazówki do znalezienia rozwiązania Do rozdania wszystkim uczestnikom oprócz przewodniczącego. Pomyśl o tym, co możesz zrobić w obrębie swojej roli, aby znaleźć rozwiązanie: ● Słuchaj czynnie i szanuj prawo każdego do wypowiedzenia się. ● Staraj się odnieść to, co masz powiedzieć, do tego, co zostało powiedziane wcześniej. ● Kiedy nadejdzie twoja kolej wypowiedzi, zacznij od podsumowania wypowiedzi poprzedniej osoby. ● Spróbuj odróżnić fakty od swoich opinii. ● Postaraj się nie zmieniać kierunku dyskusji, trzymaj się istoty sprawy, skup się na problemie studentów i potrzebie znalezienia rozwiązania, nie wprowadzaj innych faktów, opinii czy pomysłów, które mógłbyś mieć. 168 37. Wyspa poziom 3 temat M W swej historii wszystkie społeczeństwa zapożyczały i adaptowały od siebie różne elementy. Kiedy spotykają się odmienne kultury, pojawia się szansa na wzajemne korzyści. Bylibyśmy w stanie uznać ten fakt, jeśli potrafilibyśmy wyjść ponad nasze uprzedzenia i nasz etnocentryzm. Jest to gra symulacyjna Główne zagadnienia ● Zrozumienie, że poznanie inności jest niezbędnym krokiem do tego, aby ją szanować i uznawać. ● Korzyści z tolerancji i umiejętności przystosowywania się. ● Uczenie różnorodności. Cele ● Uświadomić, w jaki sposób kultura wpływa na nasze życie i spojrzenie na świat. ● Zachęcić do dyskusji o tym, jak ludzie z różnych kultur porozumiewają się i wzajemnie na siebie oddziałują. ● Zbadać kulturowe tabu i granice tolerancji. ● Zachęcić do dyskusji o możliwościach, jakie mogą się przed nami otworzyć jako rezultat współpracy międzykulturowej. Czas 2 godziny Liczba uczestników 10–16 osób Streszczenie gry Oto wyspa, na której żyją dwa plemiona. Plemię Y żyje w wyżynnym, pagórkowatym regionie, plemię Z na wybrzeżu. Bardzo rzadko mają ze sobą kontakt. Oba plemiona mają inny język i inną kulturę, jednak dla obu balony mają szczególne znaczenie. Dla ludzi w plemieniu Y wielką wartość ma różnorodność balonów ze względów religijnych. Próbują oni zebrać jak najwięcej odmiennych typów balonów, o różnych kształtach i kolorach. W plemieniu Z ludzie używają balonów, zwłaszcza okrągłych, czerwonych, do celów medycznych. 169 Niedawno członkowie plemienia Z zaczęli cierpieć na dziwną chorobę, na którą, jak głosi legenda, jest tylko jedno lekarstwo, rzadki rodzaj balonu, który może być odnaleziony tylko w nieznanej części wyspy. Na szczęście istnieje mapa przekazywana z pokolenia na pokolenie, która z pewnością zaprowadzi ich do nowego balona, którego potrzebują. Niestety, wiele lat temu niemalże została zniszczona w czasie wojny, plemię Z ma tylko jej połowę. Legenda mówi, że drugą połowę posiada plemię Y. Celem gry dla plemienia Y jest ochrona swoich balonów, a dla plemienia Z znaleźć lekarstwo, którego potrzebują. Jednak, tak jak w codziennym życiu, uczestnicy mogą odkryć istnienie innych nieoczekiwanych rozwiązań. Materiały A. Do tworzenia własnej kultury przez grupę: długopisy i kartki, kopie streszczenia gry dla plemion B. Do spotkania: napoje, kubki i ciasteczka wystarczające dla każdego C. Do poszukiwań: mapa pokazująca lokalizację schowanych balonów pocięta na 4 części, 5 okrągłych czerwonych balonów, 3 dodatkowe balony każdy innego kształtu i koloru, np. jeden okrągły żółty, jeden podłużny zielony, jeden podłużny niebieski, jeszcze dwa balony podobne do siebie, ale różne od pozostałych (mogą to być kondomy) schowane w sekretnym miejscu, sznurek do związania balonów, taśma do przyklejenia balonów do ściany, skrzynka z narzędziami zawierająca pinezki, nożyczki, czerwoną szminkę, taśmę. Instrukcje Gra składa się z trzech etapów. W części A oba plemiona uczą się swojej kultury; w części B plemiona spotykają się i uczą się porozumiewać ze sobą w swoich językach i w części C plemiona szukają balonów. 1. Najpierw upewnij się, czy wszystko jest gotowe. 2. Podziel uczestników na dwie grupy i przeczytaj streszczenie. Część A. Oba plemiona poznają swoją kulturę i tworzą swój własny język 3. Wyślij obie grupy w przeciwległe końce pomieszczenia (symbolizujące wzgórza i wybrzeże). 4. Rozdaj kopie z zasadami dla każdego z plemion i długopisy oraz kartki do sporządzania notatek. 5. Grupy mają zdecydować o nazwie swojego plemienia, nauczyć się zasad swojej kultury i stworzyć specjalny język. 6. Powiedz, że mają 20 minut na stworzenie języka i wspólne przećwiczenie go. Upewnij się, czy każdy w grupie biegle nim włada. Część B. Plemiona spotykają się. Jest to dla nich szansa nauczenia się wzajemnego porozumiewania i współpracy podczas dzielenia się jedzeniem i napojami 7. Daj plemieniu Y ciasteczka, a plemieniu Z napoje i kubki. 8. Zwołaj obie grupy na środek pomieszczenia (reprezentujący terytorium neutralne). 9. Powiedz, że od tej chwili zaczyna się symulowanie. Od teraz każdy gra swoją rolę, tzn. musi używać języka swojego plemienia i podporządkować się jego kulturze. 170 Część C. Poszukiwanie balonów 10. Powiedz grupie, że ma 45 minut. Plemię Z może zacząć negocjacje w sprawie zaginionej połówki mapy i próbować odnaleźć schowane balony. Podsumowanie i ocena Zacznij od rozmowy na temat tego, co się wydarzyło, następnie zapytaj, czego ludzie się nauczyli dzięki tej grze i jak ta symulacja odnosi się do życia. ● Czy trudno było posługiwać się językami i zrozumieć je? ● Jak porozumiewaliście się podczas poszukiwań? Używając tylko jednego czy obu języków? Używając znaków? Czy były jakieś nieporozumienia? ● Jak rozwiązaliście problem „otwarcia” balonów plemienia Y? Kto to zrobił? Jak to jest złamać kulturowe tabu? ● Jakie kulturowe tabu są w naszym społeczeństwie? Jaka jest ich funkcja? ● Czego, pochodzącego z innych kultur czy kontynentów, używamy w naszym codziennym życiu? ● Czy możemy sobie wyobrazić życie wyłącznie dzięki temu, co pochodzi z naszego kraju, z naszej kultury? ● Czy twoja kultura jest dla ciebie ważna? Dlaczego? ● Co przeszkadza nam w zrozumieniu innych kultur? ● Czy przypominasz sobie jakieś przykłady z przeszłości lub teraźniejszości dwóch kultur, które dostosowały się do siebie i obie na tym zyskały? ● W dzisiejszym świecie wiele jest konfliktów pomiędzy kulturami. Wybierzcie jeden z przykładów do dyskusji: Co spowodowało ten konflikt? Co ludzie tracą, „otwierając” swoją kulturę dla innych? Co mogą zyskać? Wskazówki dla prowadzącego Zanim zaczniesz grę, przeczytaj uważnie wszystkie instrukcje tak, abyś miał klarowny, jasny obraz tego, co uczestnicy mają zrobić. Ta gra wymaga starannych przygotowań ● Proponujemy, jeżeli prowadzisz grę w środowisku ludzi dorosłych, abyś użył prezerwatyw jako ukrytych balonów. Po pierwsze dlatego, że mają inny kształt niż tradycyjne balony i po drugie dlatego, że dla wielu ludzi kondomy to ciągle jest temat „tabu”. Zatem użyjcie prezerwatyw do sprawdzenia granic tolerancji u niektórych uczestników. Co więcej – w czasie dyskusji można poruszyć problem AIDS i dyskryminacji osób, które są nosicielami wirusa HIV. ● Znajdź odpowiednie miejsce na schowanie specjalnych balonów (prezerwatyw), ale nie nadmuchuj ich. ● Narysuj mapę, dzięki której będzie można zlokalizować ich położenie, ale upewnij się, czy to miejsce nie może być odnalezione już za pomocą połowy lub 3/4 mapy. 171 ● Następnie potnij mapę na 4 części. Dwa kawałki dasz plemieniu Z. Pozostałe dwa zwiń i włóż po jednym z nich do każdego z dwóch balonów, które dasz plemieniu Y. ● Nadmuchaj 8 kolorowych balonów i zwiąż ja sznurkiem, tak aby można było spuścić z nich powietrze nie uszkadzając ich. ● Przyklej taśmą cztery czerwone balony do ściany w jednym końcu sali (na wybrzeżu, gdzie mieszka plemię Z), pozostałe 4 do ściany w przeciwległym końcu (na wzgórzach, gdzie mieszka plemię Y). Zostaw dwie ćwiartki mapy w kopercie dla plemienia Z w ich końcu sali. ● Pudełko z „narzędziami” postaw na środku pokoju. Nie informuj, które narzędzia mogłyby być użyte. One mogą być potrzebne w grze lub nie, ale o tym uczestnicy sami zdecydują w trakcie tworzenia swojej kultury i jej zasad. Dodaj także inne przedmioty, jeśli uważasz, że mogą być przydatne, np. szkło powiększające, jeśli mapa jest bardzo mała, latarkę, jeżeli mapa jest schowana w zaciemnionym miejscu, klucz do otwarcia pudełka, w którym schowana jest mapa itp. Pomoc plemionom w uczeniu się ich języka i rozwijaniu własnej kultury ● To jest szansa dla uczestników do bycia kreatywnym. ● Jeśli grupa ma jakieś trudności, zaproponuj, żeby zastąpili wszystkie spółgłoski jakąś pojedynczą literą, np. w angielskim może to być „j” lub „r”. Inna propozycja to dodanie każdemu wyrazowi na początku jakiejś konkretnej litery. ● Zanim przejdziecie do dalszej części, upewnij się, czy wszyscy członkowie plemion biegle posługują się swoim językiem i znają swoją kulturę. Spotkanie Dając jednemu plemieniu ciastka a drugiemu napoje stwarzasz im możliwość nauczenia się wzajemnie swoich języków. Uczestnicy będą musieli się porozumieć, jeśli chcą rozwiązać problem w sposób satysfakcjonujący obie strony. Poszukiwania Jest wiele możliwości w zależności od umiejętności negocjacji, temperamentu i znaczenia kulturowych wartości dla uczestników. Jeśli gra utknie w miejscu, możesz interweniować za pomocą jednej lub wielu podpowiedzi. Scenariusz może wyglądać tak: ● Uczestnicy muszą zauważyć kawałki papieru w balonach plemienia Y. ● Następnie powinni zorientować się, że jest możliwe uszanowanie balonów plemienia Y i odzyskanie kawałków mapy. ● Wnikliwa obserwacja pozwoli odkryć, że balony mogą zostać rozwiązane, można wypuścić z nich powietrze, a potem znowu nadmuchać. Jednak członkowie plemienia Z będą musieli umiejętnie negocjować, aby przekonać o tym plemię Y. Ktoś będzie musiał złamać kulturowe tabu dotyczące dotykania balonów, a plemię Y może zażądać tego, że ktokolwiek to zrobi, musi mieć pomalowany na czerwono nos i dreptać w kółko. To będzie jeszcze jedno tabu do przełamania. ● Początkowo może się wydawać, że plemię Y nie skorzysta na tym, że pomoże plemieniu Z, ponieważ plemię Z ma tylko czerwone balony, a Y już ma jeden taki. Jednak pod koniec okaże się, iż plemię Y może zyskać, gdyż są dwa nowe ukryte balony i plemię Z może się nimi podzielić. 172 Sugestie Uczenie się i dojrzewanie, wzrastanie jest częścią ciągłego procesu edukacji interkulturalnej. Ale proces ten nie zaistnieje, nie zbierzemy jego plonów, dopóki nie będziemy nad nim pracować. Coś, co możesz zrobić, to zorganizowanie festiwalu międzykulturowego w swojej grupie lub organizacji i zaproszenie tam ludzi z szeroko rozumianej społeczności lokalnej. Zaproszenie ich po to, aby mogli podzielić się jedzeniem, piciem, wspólnie posłuchać muzyki, potańczyć, zdobyć nowe umiejętności, pograć w gry itp. Nie zawsze jest łatwe czuć się dobrze z ludźmi, którzy są inni, zaakceptować ich sposób bycia. Jeśli chciałbyś sprawdzić, jak będziesz się czuł w czasie długiej podróży pociągiem z ludźmi o odmiennych zwyczajach i nawykach, spróbuj gry „Eurokolej à la carte” (nr 11). 173 38. Zawody eurodowcipów poziom 3 temat W, M To tylko śmiech! Nie ma znaczenia, czy opowiemy irlandzki, czy belgijski dowcip. Główne zagadnienia ● Stereotypy i uprzedzenia. ● Jak pewien rodzaj humoru podtrzymuje często podstawowe uprzedzenia. ● Osobista odpowiedzialność za reagowanie na sytuację, z którą się nie zgadzamy. Cele ● Odkrywanie podstaw naszego humoru. ● Uświadomienie sobie wpływu dowcipów zarówno na nas, jak i na osoby, których dotyczą. ● Rozpoczęcie dyskusji o obawach, lękach, które kryją się w dowcipach przez nas opowiadanych. Czas 45 minut Liczba uczestników dowolna Przygotowania Zbierz różne dowcipy odpowiednie dla twojej grupy, zawierające: ● dowcipy przeciw wegetarianom, ludziom bogatym, Żydom, niepełnosprawnym, politykom, gwiazdom muzyki pop, obcokrajowcom, homoseksualistom, ● żarty dotyczące tematów tabu, ● kalambury i gry słów, ● sztuczki i realne dowcipy przeciwko członkowi grupy, które będą mogły być zagrane, ● kreskówki. 174 Materiały ● kapelusz, duża kartka lub tablica i flamastry (kreda) do zapisywania wyników Instrukcje 1. Zapisz dowcipy na paskach papieru i włóż do kapelusza. 2. Posadź wszystkich w kole i niech każdy po kolei wyciągnie jeden kawałek papieru, a następnie niech odczyta lub zagra dowcip dla reszty grupy. 3. Pozostała część grupy ocenia dowcip przyznając od l do 10 punktów. 4. Na komendę uczestnicy głosują poprzez podniesienie ręki, pokazując odpowiednią liczbę palców. 5. Zaznacz wyniki na tablicy. Podsumowanie i ocena Porozmawiaj o tym, jak ludzie czuli się podczas gry i zapytaj: ● Który dowcip wygrał i dlaczego? ● Który miał najmniej głosów i dlaczego? ● Jak się czujesz, gdy dowcip jest o tobie lub o czymś, co mocno popierasz? ● Jaki rodzaj żartów jest najlepszy? ● Co sprawia, że dowcip jest nie do przyjęcia? ● Jaką krzywdę może wyrządzić opowiadanie „seksistowskich” / rasistowskich dowcipów? ● Co robisz, gdy ktoś opowiada obraźliwy dowcip: ■ grzecznie się uśmiechasz? ■ śmiejesz się, ponieważ twoi przyjaciele się śmieją? ■ mówisz osobie opowiadającej, że dowcip jest nie na miejscu? ■ opuszczasz grupę nie mówiąc nic? Wskazówki dla prowadzącego Wybór dowcipów jest ważny, ponieważ umożliwia kontrolę nad przebiegiem gry. W swoim wyborze zawrzyj zarówno dowcipy destrukcyjne, jak i kreatywne. Kreskówki mogą być najlepszym źródłem żartów, które pomogą nam dowiedzieć się czegoś pozytywnego o sobie i o świecie. Uważaj na dowcipy mogące głęboko urazić kogoś z grupy. Pouczające będzie zawarcie kilku dowcipów realistycznych skierowanych przeciwko niektórym członkom grupy 175 Sugestie Załóż kolekcję dowcipów i kreskówek do dzielenia się nimi z innymi. Stwórz stałe miejsce na tablicy dla swojej kolekcji. Możesz także wymyślić swoje własne żarty, aby dzielić się nimi z innymi grupami i organizacjami. Postaraj się o opublikowanie ich w lokalnej gazecie lub informatorze organizacji. Spójrz dalej, jak dyskryminujemy pewne grupy i obwiniamy je za sytuację, w której się znalazły. Przeprowadź „Zrób to!” (nr 40). Proponujemy także odkrywanie sposobów reagowania w trudnych sytuacjach, korzystając z „Odczuwania dyskryminacji” (nr 23). 176 39. Zgadnij, kto przyjdzie na obiad? poziom 3 temat W, M Czy widziałeś kiedyś Spencera Tracy i Katherine Hepburn jedzących razem obiad? Może jesteś zbyt młody, abyś oglądał ten film, gdy był pokazywany po raz pierwszy. Ale nigdy nie jest za późno! To jest gra z podziałem na role. Główne zagadnienia ● Stereotypy, uprzedzenia i dyskryminacja. ● Przekazywanie uprzedzeń w procesie uspołeczniania i edukacji. ● Radzenie sobie z konfliktami. Cele ● Analiza informacji o ludziach z innych kultur i warstw społecznych, które otrzymujemy od naszej rodziny ● Analiza wartości kryjących się za tymi informacjami. ● Świadomość roli rodziny w przekazywaniu wartości społecznych. Czas 45 minut Liczba uczestników dowolna, minimum 8 osób Materiały ● kopie kart ról ● papier i długopisy dla specjalnych obserwatorów Instrukcje 1. Wyjaśnij grupie, że jest to zabawa z podziałem na role, dotycząca roli rodziny w przekazywaniu wyobrażeń o ludziach należących do innych grup społecznych i kulturowych. 177 2. Poproś czterech ochotników do zagrania ról (najlepiej po dwóch z każdej płci) i czterech na specjalnych obserwatorów. Reszta grupy to obserwatorzy ogólni. 3. Niech każdy specjalny obserwator śledzi zachowania jednej osoby, grającej jakąś rolę i zapisuje wszystkie jej argumenty. Zdecyduj, kto kogo obserwuje. 4. Rozdaj karty ról i daj grającym role 2–3 minuty na wczucie się w ich osobowość. 5. Przygotuj scenę: umieść cztery krzesła w półokręgu, a wszystkim wyjaśnij, że to jest pokój gościnny, że będą oglądali dyskusję rodzinną. Daj sygnał do rozpoczęcia gry. 6. Musisz zdecydować, jak długo ma trwać odgrywanie ról, w zależności od tego, jak będzie się ono rozwijać. 15 minut to dobry czas na tę część gry. Daj jasny sygnał oznaczający koniec. Podsumowanie i ocena Rozpocznij dyskusję od aktorów. Niech powiedzą, jak się czuli. Następnie poproś każdego obserwatora po kolei o odczytanie argumentów, których używali aktorzy, aby przekonać innych do swojego punktu widzenia. Następnie przejdź do ogólnej dyskusji ze wszystkimi. Możesz zapytać: ● Czy argumenty były używane w podobny sposób do tego, który słyszycie w waszych rodzinach? ● Czy odbyłoby się to inaczej, gdyby chłopak był tej samej rasy co dziewczyna? ● Czy byłyby różnice, gdyby to chłopak przyprowadził do domu dziewczynę? ● Co by się stało, gdyby dziewczyna powiedziała, iż była w związku z inną dziewczyną? ● Co by było, gdyby chłopak zaprezentował swojego chłopaka? ● Czy uważasz, że ten rodzaj konfliktu zdarza się nadal często, czy jest to relikt przeszłości? ● Czy zdarzyło ci się kiedykolwiek coś podobnego lub czy znasz kogoś z sąsiedztwa, kto miał tego rodzaju problem? Wskazówki dla prowadzącego Jeśli grupa zna już gry z podziałem na role, to nie potrzeba żadnych instrukcji, w przeciwnym razie ważne będzie położenie nacisku na różnicę pomiędzy graniem roli w takiej zabawie a profesjonalnym aktorstwem. Jeśli chodzi o to pierwsze, to podczas prezentowania roli lub poglądu pozostajemy sobą, podczas profesjonalnego grania musimy interpretować postać inną od naszej własnej osoby. Dlatego nie jest to sprawa aktorstwa czy sztuki dramatycznej, lecz raczej reprezentowanie i odkrywanie roli lub poglądu, postawy. Jeśli uważasz, że role są zbyt opisowe lub że nie mają wiele wspólnego z rzeczywistością, możesz zrobić własne karty ról, szkicując cztery najczęstsze poglądy, typowe dla rodzin w twojej kulturze. Jeżeli chcesz rozszerzyć pomysł i napisać więcej ról, zrób to. Zajęcia te bardzo łatwo zaadaptować do rzeczywistości kulturowej i społecznej uczestników. Jeśli ktoś o ciemnym kolorze skóry uważany jest za coś egzotycznego, osobliwego, ponieważ nie ma ciemnoskórych ludzi w lokalnej społeczności, niech chłopak będzie muzułmaninem. Gdy rodzina jest katolicka, przedstaw chłopaka żyda itp. 178 Sugestie Chcesz dalej odkrywać swoje poglądy i reakcje w związku z ludźmi innych narodowości? Przeprowadź grę „Eurokolej à la carte” (nr 11). Jak wyrozumiały i otwarty jesteś w stosunku do ludzi, którzy są inni? Dowiedz się, jak trudno jest w praktyce być tak tolerancyjnym, jak byś sobie tego życzył. Karty ról (do skopiowania dla uczestników) CÓRKA Zdecydowałaś spotkać się ze swoją rodziną i powiedzieć, że chcesz mieszkać ze swym czarnoskórym chłopakiem. Zaczynasz odgrywać rolę. Oznajmiasz rodzinie, że zamierzasz mieszkać ze swym chłopakiem, który jest czarnoskóry. Spróbuj obronić swoją decyzję, argumentując, że masz zamiar sprzeciwić się uprzedzeniom dotyczącym związków między młodymi ludźmi, zwłaszcza między ludźmi różnych ras. MA TKA MATKA Twoja córka ma czarnoskórego chłopaka, z którym jest w bardzo bliskim związku. Bardzo kochasz swoją córkę, ale naprawdę nie rozumiesz, jak ona mogła ci to zrobić. Popierasz męża we wszystkim, co mówi. Nie odrzucasz córki, ale starasz się wywołać w niej uczucie żalu z powodu bólu, jaki ci sprawia. Myślisz, że czarnoskóry chłopak porzuci ją i że będzie bardzo cierpiała. ST ARSZY BRA T STARSZY BRAT Twoja siostra ma czarnoskórego chłopaka, z którym jest w bardzo bliskiej relacji. Przede wszystkim nie dbasz o to, czy twoja siostra chodzi z czarnoskórym mężczyzną, a właściwie stajesz w obronie prawa ludzi do wolności w zawieraniu związków. Niemniej kiedy twoja mama mówi, że on prawdopodobnie porzuci twoją siostrę, zaczynasz myśleć, iż być może on ją wykorzystuje. Okazujesz swoje zaniepokojenie i chcesz chronić swoją siostrę. OJCIEC Twoja córka ma czarnoskórego chłopaka, z którym jest w bardzo bliskiej relacji. To ty decydujesz w domu i nie akceptujesz związku twojej córki. Reprezentujesz moralność „masową”, najszerzej akceptowaną i dbasz o to, co ludzie powiedzą. Nie uważasz się za rasistę, ale ślub twojej córki z czarnym to co innego. Pomyśl o surowym ojcu i używaj takich argumentów, jakich on by użył. 179 40. Zrób to! poziom 2 temat M Czasami ludzie będący rodzicami, szefami i generalnie dorośli bywają bardzo ograniczeni, mają ciasne umysły… ale czy nie jesteśmy tacy także i my? Ta zabawa jest symulacją. Główne zagadnienia ● Dyskryminacja ludzi, którzy są inni. ● Mechanizmy utrzymujące mniejszości na gorszej, nieuprzywilejowanej pozycji w naszym społeczeństwie. Cele ● Doświadczenie dyskryminacji. ● Analiza tego, w jaki sposób dyskryminujemy pewne grupy społeczne i jednocześnie obwiniamy je sytuację, w której się znajdują. ● Uświadomienie sobie, jak „pomagamy” w utrzymaniu niesprawiedliwych struktur społecznych. Czas 60 minut Liczba uczestników maksymalnie 40 osób, konieczny będzie podział na 4 grupy Materiały ● 4 wielkie arkusze papieru ● 4 stare czasopisma ● 4 pary nożyczek ● 4 pudełka kolorowych flamastrów ● 4 tuby kleju ● dodatkowo można przygotować 4 komplety narzędzi i resztek, np. sznurek, wełna, guziki, spinacze do papieru ● papier i długopis dla obserwatorów ● budzik lub zegarek 180 Instrukcje 1. Podziel uczestników na 4 grupy i poproś każdą z grup, aby zajęła miejsce w rogu pokoju, gdzie będzie mogła swobodnie pracować. 2. Poproś każdą grupę, by wybrała jedną osobę na obserwatora, który będzie robił notatki dotyczące tego, co robią i mówią pozostali członkowie grupy. 3. Powiedz, że podejdziesz do każdej z grup, aby dać im materiały i wyjaśnić, co mają robić. 4. Idź do pierwszej grupy, daj jej zestaw materiałów i powiedz: „Dostajecie arkusz papieru, czasopismo, nożyczki i klej. Stwórzcie collage przedstawiający wiosnę. Daję wam 20 minut. Możecie zacząć w dogodnym dla was momencie”. 5. Następnie podejdź do drugiej grupy, podaj zestaw materiałów i wyjaśnij, że wykorzystując arkusz papieru i czasopismo, za pomocą nożyczek i kleju mają stworzyć collage przedstawiający lato. Ma im to zająć 20 minut. Mogą zacząć, kiedy chcą. 6. Potem podejdź do grupy trzeciej, daj materiały i powiedz: „Oto arkusz papieru, czasopismo, nożyczki i klej. Za ich pomocą stwórzcie collage przedstawiający jesień. Daję wam 20 minut. Możecie zacząć w dowolnym momencie”. 7. W końcu udaj się do czwartej grupy, daj jej materiały i powiedz: „Mso flosamd loerabtbz losnise bauquxa poyeles, nseioamans sajiyudo laverza losifalitome. Macie 20 minut, aby to zrobić. Możecie rozpocząć, kiedy chcecie”. 8. Kiedy grupy będą pracowały, przechadzaj się dookoła, dopinguj i pomagaj trzem pierwszym grupom, czwartą zaś obwiniaj za to, że jeszcze nie zaczęła robić tego, o co ją prosiłeś. 9. Po 20 minutach zakończ grę i zapytaj grupy, czy im pomóc. Jeśli pierwsza grupa jeszcze nie skończyła, pozwól na dokończenie pracy w ciągu 3–4 minut. Podsumowanie i ocena Zacznij od rozmowy z tymi, którzy przygotowywali collage. Zapytaj, co myślą o zabawie, jak się czuli, jak im się pracowało razem w grupach, czy każdy uczestnik osobiście brał udział. Następnie poproś o kilka słów obserwatorów. Niech opowiedzą, co się działo w każdej z grup. Później wciągnij wszystkich do dyskusji o powiązaniach tej gry z rzeczywistością: ● Czy widzicie jakieś związki z codziennym życiem? ● Kim jest czwarta (ostatnia) grupa w naszym społeczeństwie? ● W jaki sposób przyczyniamy się do obwiniania (potępiania) ofiar społecznej niesprawiedliwości? ● Jak reagują ludzie, którzy czują się ofiarami niesprawiedliwości społecznej? ● Czy reagują tak samo jak członkowie czwartej grupy? 181 Wskazówki dla prowadzącego Jeśli pracujesz tylko z kilkoma osobami, przystosuj grę i utwórz dwie grupy: pierwszą z jasnymi instrukcjami, drugą z zagmatwanymi. Alternatywą do użycia bezsensownego zdania jako wskazówki dla czwartej grupy może być podanie właściwej instrukcji powiedzianej bardzo szybko lub w języku obcym. Bądź świadomy tego, że gra może wywołać gwałtowne reakcje u osób z grupy czwartej, będące wynikiem frustracji spowodowanej niezrozumieniem instrukcji i ciągłym obwinianiem. Czasami ludzie mogą się zdenerwować na prowadzącego i wyjść. Czasem obracają swoje niezadowolenie przeciwko pozostałym grupom i uniemożliwiają im skończenie ich prac. Bywa też tak, iż uczestnicy nie uzewnętrzniają uczuć, zachowując agresję na później. Dlatego sugerujemy: ● Upewnij się, że grupy zostały sformowane przypadkowo, aby uniknąć sytuacji, w której ktoś czuje się pokrzywdzony, stale prześladowany. ● Zanim zaczniesz podsumowanie, przypomnij, że gra była symulacją i teraz wszyscy wychodzą ze swoich ról. ● Daj każdemu czas, aby mógł wyrazić swoje uczucia, zanim zaczniecie analizować, co się wydarzyło. Jeśli na to nie pozwolisz, emocje ujawnią się później i trudno będzie zrobić dobre podsumowanie. Warianty Jeśli chcesz uczynić grę większym wyzwaniem lub gdy nie masz potrzebnych materiałów, możesz poprosić grupy o przedstawienie krótkiego skeczu. To może okazać się bardziej stresujące dla części grupy, która będzie myślała nad tym, jak jednocześnie przedstawić coś tak zagadkowego i nie ośmieszyć się. Sugestie Zastanów się głębiej nad problemem grup, klas w naszym społeczeństwie. Jak oceniasz ludzi, których możesz określić jako społecznie przegranych i zwycięzców? Zbadaj to przez grę „Portrety” (nr 26). Możesz też przejść do gry „Ścieżka rozwoju” (nr 31), ukazującej wiele mechanizmów, przy użyciu których współczesny system ekonomiczny dyskryminuje większość ludzi żyjących w krajach Południa, aby utrzymać uprzywilejowaną pozycję tych z Północy. 182 Ćwiczenia „na rozgrzewkę” poziom 0 temat G Poniższe ćwiczenia „na rozgrzewkę” to krótkie, zabawne ćwiczenia, których używa się dla pobudzenia grupy. Przydają się, gry zaczynasz pracować z nową grupą, żeby wytworzyć dobrą atmosferę i żeby na początku zajęć rozgrzać uczestników. Ćwiczenia zostały podzielone na dwie części. Pierwsza to zbiór ćwiczeń, których używa się do rozgrzania uczestników i wytworzenia dobrej atmosfery w grupie. Część druga zawiera inne ćwiczenia, które oprócz pobudzania ludzi, pomagają im poznać się lepiej i zacząć zajmować się tematem kampanii. Należy podkreślić, że wszystkie te ćwiczenia mają być lekkie i zabawne, żeby zachęcić uczestników zajęć do wspólnej pracy przed wykonaniem ćwiczeń z pakietu. To są tylko sugestie, jeśli znasz inne tego typu ćwiczenia i chcesz je przeprowadzić, to zrób to. Jeśli zaczynasz pracować z tym pakietem z nową grupę, sugerujemy po wykonaniu jednego lub dwóch ćwiczeń „na rozgrzewkę” próbę zorganizowania gier, które pomogą zbudować zespół i związane są z wyobrażeniami, np. „Marzenia” (nr 20), „Jeden odpada” (nr 14), „Ja też” (nr 13), „Szukanie podobieństw i odkrywanie różnic” (nr 30) lub „Jesteśmy równi” (nr 15). Część 1 Celem poniższych ćwiczeń jest: ● Zachęcenie do współdziałania. ● Pobudzenie i rozgrzanie grupy. ● Rozwinięcie umiejętności komunikacyjnych. ● Zachęcenie ludzi do współpracy. ● Zabawa. Kiedy grupa jest rozgrzana, przeprowadź ćwiczenie „na rozgrzewkę” z drugiej części lub jedną z gier wymienionych powyżej. 183 Przyniosłem list dla… Czas 5–10 minut Liczba uczestników 20–30 osób Materiały ● krzesła, jedno mniej niż jest uczestników Przebieg ćwiczenia 1. Ustawcie krzesła w kole. 2. Poproś uczestników, żeby usiedli na krzesłach, osoba bez krzesła staje w środku. 3. Powiedz osobie stojącej w środku, żeby powiedziała coś w rodzaju: „Przyniosłem list dla tych, którzy… noszą okulary (…dziś rano wzięli prysznic,…noszą spodnie,…mają zegarek na ręku itd., itp.)”. 4. Wszystkie osoby w okularach muszą zmienić krzesło, a osoba stojąca w środku korzysta z okazji, żeby usiąść. 5. Kto pozostał w środku, przynosi kolejny list. 6. Zakończ grę po 5 lub 10 minutach lub gdy każdy już był na środku, lub wszyscy musieli zmienić miejsce. 184 Mrugając do ciebie Czas 10–15 minut Liczba uczestników 5–15 (liczba osób musi być nieparzysta) Materiały ● krzesła, jedno więcej niż połowa uczestników Przebieg ćwiczenia 1. Ustawcie krzesła w kole. 2. Podziel uczestników na dwie grupy. Jedna grupa powinna mieć o jedną osobę więcej niż druga. 3. Powiedz osobom z mniejszej grupy, żeby usiedli na krzesłach (jedno z krzeseł pozostanie puste). 4. Powiedz osobom z drugiej grupy, żeby stanęły za każdym krzesłem (także za pustym krzesłem musi ktoś stanąć). 5. Wyjaśnij, że osoba stojąca za pustym krzesłem ma spróbować przywołać do siebie osobę siedzącą na krześle przez mruganie do niej. Osoba wołana musi przesiąść się na puste krzesło tak szybko, żeby osoba stoją za nią jej nie dotknęła. Jeśli zostanie dotknięta, musi wrócić na swoje miejsce, a osoba za pustym krzesłem musi wybrać kogoś innego do przywołania. 6. Jeśli uda się wołanej osobie przesiąść, osoba stojąca za nowym pustym krzesłem przywołuje do siebie mruganiem. 7. Jest jeszcze jedna zasada – osoba wołana nie może tego zignorować, musi spróbować się przesiąść. Wskazówki dla prowadzącego Ćwiczenie jest zabawne, jeśli przebiega szybko. 185 Most Czas około 15 minut Liczba uczestników 10–20 (parzysta liczba uczestników) Materiały ● tyle krzeseł, ilu jest uczestników plus dwa Przebieg ćwiczenia 1. Podziel uczestników na dwie równe grupy. 2. Ustaw krzesła w dwóch rzędach, przodem do siebie, w odległości metra lub dwóch. Każdy rząd musi mieć tyle krzeseł, ile jest osób w grupie i jedno dodatkowe, rzędy mają mieć taką samą długość. 3. Ustal w sali punkt, który będzie tak samo odległy od obu rzędów i będzie wyznaczał linię końcową. 4. Grupy wybierają rząd i każda z osób staje na krześle. Ostatnie krzesła, najdalej od linii końcowej, pozostają puste. 5. Wyjaśnij zasady gry: Osoba stojąca najbliżej pustego krzesła musi go podnieść i przekazać sąsiadowi, który podaje go dalej wzdłuż rzędu. Krzesło musi być podawane z ręki do ręki. Kiedy krzesło dochodzi do ostatniej osoby, ona stawia go na podłodze i staje na nim, a pozostali przesuwają się o jedno miejsce i zaczynają przesyłać kolejne krzesło. Ten zespół wygrywa, który pierwszy postawi puste krzesło na linii końcowej. 6. Daj sygnał startowy. Wskazówki dla prowadzącego Gracze muszą stać cały czas na krzesłach. Jeśli ktoś spadnie, wypada z gry, a jego zespół musi podawać dwa puste krzesła. 186 Kto zaczął? Czas 10 lub 15 minut Liczba uczestników 10–20 osób Materiały ● zegarek lub zegar Przebieg ćwiczenia 1. Poproś ochotnika o opuszczenie pokoju. 2. Powiedz pozostałym, żeby stanęli w kole. 3. Wybierz prowadzącego. Powiedz mu, żeby zaczął pokazywać jakąś czynność (drapanie po brodzie, machanie ręką, ruszanie głową, udawanie gry na instrumencie itp.), a reszcie, żeby go naśladował. 4. Powiedz prowadzącemu, żeby często zmieniał pokazywaną czynność, a reszta ma go naśladować. 5. Zawołaj ochotnika z powrotem i zaproś go do środka kręgu. Powiedz mu, że ma zgadnąć, kto jest prowadzącym. Ma na to 3 minuty i może zgadywać 3 razy. Jeśli nie zgadnie, musi dać okup, np. zrobić coś śmiesznego. 6. Jeśli ochotnik zgadnie, prowadzący opuszcza salę, a grupa wybiera nowego lidera. I tak w kółko aż do zakończenia gry. Wskazówki dla prowadzącego Ponieważ czas jest czynnikiem wywołującym presję w tym ćwiczeniu, ważne jest, żeby używać go do zdynamizowania gry. Możesz to zrobić, mówiąc coś w stylu „Minęła już minuta, a nasz przyjaciel wygląda na zagubionego”, „Czy uda się zgadnąć?” itp. 187 4 w górę Czas 5–10 minut Liczba uczestników 10 i więcej Materiały ● krzesła, tyle ilu jest uczestników Przebieg ćwiczenia 1. Ustawcie krzesła w kole, niech uczestnicy na nich usiądą. 2. Wyjaśnij zasady gry – przez czas trwania gry 4 osoby muszą stać, przy czym jedna osoba nie może stać dłużej niż 10 sekund (może stać krócej). 3. Grający nie mogą się w żaden sposób porozumiewać, ale każdy w grupie musi obserwować, co się dzieje i wspólnie odpowiadać za to, że w każdej chwili 4 osoby stoją, nie mniej, nie więcej. Wskazówki dla prowadzącego Kilka minut zajmie uczestnikom wdrażanie się do gry, ale kiedy raz złapią dobry rytm wstawania i siadania, wszystko będzie dobrze szło. Jest to bardzo ekscytujące i bardzo integruje grupę. Możesz na końcu zapytać uczestników, skąd wiedzieli, kiedy wstać. 188 Część 2 Celem poniższych ćwiczeń jest: ● Pobudzenie i rozgrzanie grupy. ● Ułatwienie ludziom poznania siebie nawzajem. ● Zachęcenie ludzi do współpracy. ● Wprowadzenie niektórych idei związanych z kampanią. ● Zachęcenie do współdziałania. ● Zabawa. Ludzkie bingo Czas 20 minut Liczba uczestników 8 i więcej osób Materiały ● kopia poniższej informacji dla każdego uczestnika ● długopisy dla każdego uczestnika Przebieg ćwiczenia Wyjaśnij uczestnikom, że celem jest rozmowa każdego z uczestników ćwiczeń z możliwie wieloma różnymi ludźmi, dowiedzenia się czegoś innego o każdej z tych osób i zapisanie w każdym polu innego imienia. Znajdź kogoś w grupie, kogo możesz zapytać: „Czy jesteś kimś, kto…?” 189 Postaraj się wpisać w każdym polu inne imię: ● Ostatnio malował lub tapetował swoje mieszkanie? ● Lubi gotowanie? ● Podróżował do innego europejskiego kraju? ● Mieszka wraz z innymi członkami rodziny? ● Czyta regularnie gazety? ● Sam sobie szyje ubrania? ● Lubi piłkę nożną? ● Ma w domu zwierzę? ● Umie grać na jakimś instrumencie? ● Ma rodziców lub dziadków, którzy urodzili się w innym kraju? ● Zna choć trochę esperanto? ● Podróżował poza Europę? Wskazówki dla prowadzącego Jeśli chcesz przeprowadzić krótką dyskusję o tym, czego ludzie się dowiedzieli, zacznij od pytania, czy gra im się podobała. Potem porozmawiajcie o różnorodności umiejętności i zainteresowań w grupie i o tym, jakie wpływy kulturowe pytający zauważyli w sposobie odpowiadania, przykładowo: Czy taka sama liczba mężczyzn i kobiet gotuje i szyje ubrania? Jednak nie zatrzymuj się na tym zbyt długo – przejdź do innego ćwiczenia, które umożliwi grupie przyjrzeć się podobieństwom i różnicom, np. „Jestesmy równi” (nr 15). 190 Przywitania Czas 15 minut Liczba uczestników 10 i więcej osób Przygotowania ● Skopiuj przywitania, potnij je tak, żeby na każdej kartce było jedno przywitanie i żeby kartki były jednakowe i włóż kartki do kapelusza. ● Będziesz potrzebować jedno przywitanie dla każdego uczestnika. Przebieg ćwiczenia Poproś uczestników, żeby wylosowali po jednym pasku papieru, po czym zebrali się na środku sali i witali się nawzajem, mówiąc swoje imię i wykonując czynność opisaną na wylosowanej kartce. ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując trzy razy w policzki. ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując w każdy policzek. ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując cztery razy w policzki. ● Przywitaj inną osobę, składając dłonie jak do modlitwy i schylając się do przodu. ● Przywitaj inną osobę, trąc o siebie nosami. ● Przywitaj inną osobę bardzo ciepło, wielkim uściskiem. ● Przywitaj inną osobę mocnym uściskiem dłoni. ● Gdy witasz inną osobę, utrzymaj dystans ok. pół metra i uściśnijcie sobie lekko dłonie. Wskazówki dla prowadzącego To jest trochę trudniejsze ćwiczenie, gdy się go robi z osobami, które się nie znają. Trzeba podkreślić, że nie jest jego celem wzmocnienie stereotypów. Krótka dyskusja o reakcjach uczestników powinna przeciwdziałać pojawianiu się stereotypów i powinna pomóc przejść do następnego ćwiczenia. Możesz spytać: 191 ● Czy zgadliście, skąd pochodzą różne powitania? ● Na ile są one stereotypami? Przykładowo: czy wszyscy Niemcy mają ciężką rękę? ● Przy których powitaniach czułeś się dobrze, a przy których czułeś się skrępowany i dlaczego? ● Czy kiedykolwiek byłeś w kłopotliwej sytuacji, kiedy w innym kraju ktoś witał cię ciepło trzema całusami, a ty dałeś wycofałeś się po drugim, bo nie wiedziałeś, jakie tam są zwyczaje? Wykonajcie ćwiczenie, które bada stereotypy, np. „Pierwsze wrażenie” (nr 25). Uwaga: Uczestnicy będą pytać, skąd pochodzą różne powitania. Powiedz, żeby zgadli, sugerowane odpowiedzi, to: ● Gdy witasz inną osobę, utrzymaj dystans ok. pół metra i uściśnijcie sobie lekko dłonie. (Anglia) ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując trzy razy w policzki. (Holandia, Belgia) ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując w każdy policzek. (Portugalia, Hiszpania) ● Przywitaj inną osobę, obejmując i całując cztery razy w policzki. (paryżanie) ● Przywitaj inną osobę, składając dłonie jak do modlitwy i schylając się do przodu. (Japonia) ● Przywitaj inną osobę, trąc o siebie nosami. (Eskimosi) ● Przywitaj inną osobę bardzo ciepło, wielkim uściskiem. (Rosja, Palestyna) ● Przywitaj inną osobę mocnym uściskiem dłoni. (Niemcy) Na podstawie podręcznika Co-operative Studies wydanego przez Co-operative Unio0n Education Department, Standford Hall, Loughborough, Leicestershire, LE12 5QR, Wielka Brytania. 192 Sposoby rozpoczęcia pracy poziom 0 temat G Pakiet ten był napisany dla ludzi w całej Europie, którzy spotykają się w różnych kontekstach. Oczywiste jest, że niektórzy będą pracować z grupami, które potrzebują bardzo prostych ćwiczeń, które nie wymagają tak dobrej pracy w grupie ani umiejętności komunikacyjnych. Poniższe ćwiczenia mogą być dobrym punktem startowym, żeby pobudzić ludzi do zadawania pytań i do rozpoczęcia rozmowy o zagadnieniach kampanii. Kiedy członkowie twojej grupy wykażą zainteresowanie, przejdź to łatwiejszych ćwiczeń w głównej części, przykładowo coś z poziomu 1, żeby wzmocnić grupę i zacząć pracować z wyobrażeniami, „Jesteśmy równi” (nr 15), „Pierwsze wrażenie” (nr 25) lub „Kultura w obrazkach” (nr 18). Cele: ● Dostarczenie informacji. ● Zachęcenie do współpracy i współdziałania. ● Pobudzenie zainteresowania omawianymi zagadnieniami. ● Zwiększenie świadomości, że ludzie są różni. Czas dowolny Liczba uczestników dowolna Wskazówki dla prowadzącego Wykorzystaj i przystosuj poniższe pomysły, żeby dopasować je do twojej grupy. Podczas każdej dyskusji staraj się mówić: ● Co ludzie powiedzieli lub zrobili. ● Czego dowiedzieli się z ćwiczenia i jaki ma to związek z ich życiem, społecznością i resztą świata. 1. Postery Znajdź zdjęcia ludzi, którzy w jakiś sposób są inni, przyklej je na duże arkusze papieru i napisz pod spodem niedokończone zdania. Wybierz takie zdania, żeby skupić się na opiniach ludzi na temat zagadnienia, którym chcesz się 193 zająć, przykładowo „Jestem z…”, „Moje ulubione jedzenie to…”, „Moja ulubiona muzyka to…”, „Mam na imię…”. Poproś uczestników, żeby dokończyli zdania. Albo poproś ich o napisanie swoich sugestii na posterach. Możesz też zebrać zdjęcia osób, które znane są w okolicy, w kraju lub na świecie z powodu walki z rasizmem, nietolerancją, promocji równości itp. i poproś uczestników, żeby powiedzieli, jak te osoby się nazywają i dlaczego są sławne. 2. Różne jedzenie – różne smaki Jeśli sprzedajesz przekąski i słodycze w swoim klubie lub swojej grupie, kup różne przekąski, które pochodzą z innych kultur, np. kebab czy krakersy z krewetek. Dodaj do tego napoje w butelkach z etykietkami w różnych językach (przywiezionymi z zagranicznych wakacji). Zachęć uczestników, żeby poczuli ducha przygody i spróbowali różnego jedzenia. 3. Nowe czasopisma – nowe języki Przynieś czasopisma młodzieżowe napisane w różnych językach lub pochodzące z różnych krajów Rozłóż je wokół, żeby młodzi ludzie mogli je przeglądnąć. Skorzystaj z okazji, żeby zwiększyć ich świadomość, jak ludzie są różni. 4. Gry planszowe Spróbujcie gier planszowych z różnych krajów. Raz jeszcze uważne zadawanie pytań może zwiększyć zaciekawienie innymi kulturami. 5. Kwizy i ankiety 1. Zaprojektuj i skopiuj łamigłówki słowne, np. z nazwami różnych festiwali kulturalnych, walutami lub innymi tematami, którymi chcesz się zająć. 2. Ankiety „Jak wiele wiesz?” o sławnych ludziach, którzy propagowali tolerancję, np. – Mahatma Ghandi był sławny, ponieważ: a) był piłkarzem b) był przywódcą indyjskiej walki o niepodległość c) był premierem Pakistanu (odpowiedź b) – Olaf Palme był: a) pierwszym czarnym premierem Szwecji b) naukowcem, który udowodnił, że wszyscy należymy do jednej ludzkiej rasy c) premierem Szwecji, laureatem pokojowej nagrody Nobla (odpowiedź c) 194 3. Kwizy „dopasuj słowa”. Zrób listę tradycyjnych potraw i krajów, z których pochodzą. Poproś ludzi, żeby połączyli liniami kraje i ich potrawy. Np.: spaghetti Hiszpania haggis Włochy paella Szkocja 6. Wieczory tematyczne Zaproście kogoś, kto jest „inny”, ma jakiś talent, który może wam zaprezentować, np. czytanie Braillem, tańce tradycyjne, rzeźbienie w drewnie, odmawianie mantr, gra na nietypowym lub tradycyjnym instrumencie (dudy?), noszenie tradycyjnych strojów. 7. Filmy i video Oglądanie filmów lub nagrań video jest dobra rozrywką i może nieść wiele informacji. Może to być dobre narzędzie, jeśli jest związane z lokalnymi kampaniami lub wydarzeniami, żeby młodzi ludzie mogli poczuć się zaangażowani. Niektóre pomysły w tej części zostały zainspirowane ćwiczeniami w Dorset County Council Youth Wirk Curriculum Pack. 195 PODSUMOWANIE (Prosimy o skopiowanie tych stron, oczywiście można dodać do nich kolejne kartki) Mamy nadzieję, że jesteś zadowolony z pierwszej wersji pakietu edukacyjnego „Każdy inny, wszyscy równi”, że był on dla Ciebie pomocny i użyteczny. Planujemy na końcu kampanii przejrzeć i wydać cały pakiet na nowo, żeby stworzyć materiał, z którym będzie można pracować przez kilka następnych lat. Zapraszamy Cię do uczestnictwa w tym procesie, mamy nadzieję, że znajdziesz czas, żeby przekazać nam, co sądzisz o pakiecie. Dziękujemy. Skąd wziąłeś ten pakiet? ................................................................................................................................................................................. W jakim kontekście, w jakiej sytuacji go używałeś? ................................................................................................................................................................................. Których części lub rozdziałów używałeś? ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. Które części lub rozdziały były dla Ciebie najbardziej użyteczne? ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. Które części lub rozdziały były dla Ciebie najmniej użyteczne? ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. Jakie masz ogólne uwagi, które powinny być wzięte pod uwagę podczas prac nad nową wersją? ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. 196 Jakie masz szczegółowe uwagi, które powinny być wzięte pod uwagę podczas prac nad nową wersją? (Jeśli potrzebujesz więcej miejsca, dołącz dodatkowe kartki) ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. Jakie inne publikacje możesz zaproponować, w szczególności te dostępne w Twoim kraju lub w Twoim języku ojczystym? (Podaj tytuły, autorów, wydawców, język itp.) ................................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................................. Dalsze komentarze i sugestie: Imię i nazwisko: ........................................................................................................................................................ Twój adres: .............................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................................. Organizacja: ............................................................................................................................................................. Prosimy o wysłanie wypełnionego formularza do: European Youth Centre/Centre Europeen de la Jeunesse For the attention of Mr. Rui Gomes 30 rue Pierre de Coubertin F-76000 Strasbourg France Fax: +/33/88 41 27 77 197 Załącznik nr 1 DEKLARACJA WIEDEŃSKA My ady Europy My,, szefowie państw i rządów państw członkowskich R Rady Europy,, spotkawszy się po raz pierwszy w historii oświadczamy,, co następuje: naszej organizacji na niniejszej wiedeńskiej konferencji na szczycie, uroczyście oświadczamy Zakończenie podziału Europy stwarza historyczną szansę na umocnienie pokoju i stabilizacji na kontynencie. Wszystkie nasze państwa przywiązane są do pluralistycznej i parlamentarnej demokracji, niepodzielności i powszechności praw człowieka, praworządności oraz wspólnej spuścizny kulturowej, wzbogaconej przez swoją różnorodność. Europa może więc stać się wielkim obszarem demokratycznego bezpieczeństwa. Europa ta jest źródłem wielkiej nadziei, która w żadnym wypadku nie może zostać zniszczona przez terytorialne ambicje, utrwalenie sfer wpływów, odrodzenie się agresywnego nacjonalizmu, nietolerancji lub ideologii totalitarnych. Potępiamy wszelkie takie odchylenia. Popychają one narody byłej Jugosławii do nienawiści i wojny oraz zagrażają innym regionom. Wzywamy przywódców tych narodów do położenia kresu ich konfliktom. Zapraszamy te narody do przyłączenia się do nas w budowaniu i umacnianiu Nowej Europy. Wyrażamy przekonanie, iż ochrona mniejszości narodowych jest niezbędnym elementem stabilizacji i demokratycznego bezpieczeństwa na naszym kontynencie. Rada Europy jest dominującą europejską instytucją polityczną, zdolną do przyjęcia, na równych prawach i w stałych strukturach, demokracji europejskich uwolnionych z komunistycznej opresji. Z tego powodu przystąpienie tych państw do Rady Europy ma kluczowe znaczenie dla procesu europejskiej budowy, opartej na wartościach naszej organizacji. Przystąpienie takie zakłada, iż państwo aplikujące dostosowało swoje instytucje i system prawny do podstawowych zasad demokracji, praworządności oraz poszanowania praw człowieka. Przedstawiciele ludu muszą być wybierani w drodze wolnych i uczciwych wyborów, opartych na powszechnym prawie do głosowania. Zagwarantowana swoboda wypowiadania się, w szczególności środków masowego przekazu, ochrona mniejszości narodowych oraz przestrzeganie zasad prawa międzynarodowego muszą pozostać, w naszej opinii, decydującym kryterium dla ochrony każdego wniosku o członkostwo. Równie fundamentalne jest zobowiązanie do podpisania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i przyjęcie w całości, w krótkim czasie, konwencyjnych mechanizmów nadzoru. Jesteśmy zdecydowani zapewnić pełne przestrzeganie zobowiązań przyjętych przez wszystkie państwa należące do Rady Europy. Potwierdzamy naszą wolę popierania integracji nowych państw-członków oraz podjęcia niezbędnych reform organizacji, uwzględniających propozycje Zgromadzenia Parlamentarnego a także interesy władz lokalnych i regionalnych, które są niezbędne dla demokratycznego wyrażania się ludów. Potwierdzamy politykę otwarcia i współpracy wobec wszystkich państw Europy Środkowej i Wschodniej, które opowiadają się za demokracją. Programy utworzone przez Radę Europy dla wspomożenia demokratycznych przemian powinny być rozwijane i stale dostosowywane do potrzeb naszych nowych partnerów. 198 Zamierzamy uczynić Radę Europy w pełni zdolną do przyczyniania się do umacniania bezpieczeństwa demokratycznego oraz do sprostania wyzwaniom społeczeństwa XXI wieku, tak aby nasza europejska tożsamość pozostawała prawnie chroniona oraz sprzyjała poprawie jakości życia. Osiągnięcie tych celów wymaga pełniejszej koordynacji działań Rady Europy i aktywności innych organizacji zaangażowanych w budowę demokratycznej i bezpiecznej Europy, co odpowiada potrzebom komplementarności i lepszego wykorzystania zasobów. W związku z tym z zadowoleniem przyjmujemy współpracę zapoczątkowaną na podstawie porozumienia z 1987 roku ze Wspólnotą Europejską, w szczególności wypracowywanie wspólnych programów, przede wszystkim na rzecz państw Europy Środkowej i Wschodniej. Uważamy, że takie partnerstwo, w coraz bardziej zróżnicowanych obszarach działalności, odzwierciedla specyficzny i otwarty związek instytucjonalny istniejący między obydwoma instytucjami. Podobnie, w celu sprzyjania demokratycznemu bezpieczeństwu, jesteśmy za rozwojem współpracy w płaszczyźnie problemów człowieczeństwa między Radą Europy a KBWE. Porozumienia z tą organizacją mogłyby zostać z pożytkiem zawarte, łącznie z jej Biurem Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka oraz Wysokim Komisarzem ds. Mniejszości Narodowych. Jesteśmy zdecydowani na pełne wykorzystanie forum politycznego, jakimi są nasz Komitet Ministrów oraz Zgromadzenie Parlamentarne, do promocji, zgodnie z kompetencjami i powołaniem organizacji, umacniania demokratycznego bezpieczeństwa w Europie. Polityczny dialog w ramach naszej organizacji stanowić będzie cenny wkład w stabilizację na naszym kontynencie. Będziemy to czynić tym bardziej skutecznie, jeżeli będziemy zdolni rozpocząć taki dialog ze wszystkimi państwami europejskimi, które wyraziły wolę postępowania zgodnie z zasadami Rady. Przekonani, iż ustanowienie odpowiednich struktur prawnych oraz szkolenie personelu administracyjnego są niezbędnymi warunkami dla powodzenia ekonomicznej i politycznej transformacji w Europie Środkowej i Wschodniej, przykładamy największą wagę do rozwoju i koordynacji programów pomocy na ten cel w porozumieniu ze Wspólnotą Europejską. Stworzenie tolerancyjnej i zasobnej Europy nie zależy wyłącznie od współpracy między państwami. Wymaga ono również współpracy transgranicznej między władzami lokalnymi i regionalnymi, bez naruszania konstytucji i integralności terytorialnej każdego państwa. Wzywamy organizację do kontynuowania pracy w tej dziedzinie oraz do rozszerzenia jej na współpracę między regionami nie graniczącymi ze sobą. Wyrażamy nasze przekonanie, iż współpraca kulturalna, w której Rada Europy odgrywa czołową rolę – poprzez edukację, środki przekazu, działalność kulturalną, ochronę i promocję spuścizny kulturowej oraz udział młodzieży – jest niezbędna dla stworzenia spójnej a jednocześnie różnorodnej Europy. Nasze rządy zobowiązują się do uwzględniania priorytetów i wytycznych Rady Europy w swojej współpracy bilateralnej i multilateralnej. W celu przyczynienia się do spójności naszych społeczeństw, podkreślamy znaczenie zobowiązań określonych w Karcie Socjalnej Rady Europy oraz Europejskim Kodeksie Zabezpieczenia Społecznego, w celu zapewnienia w państwach członkowskich odpowiedniego systemu ochrony socjalnej. Uznajemy znaczenie współpracy prowadzonej w Radzie Europy na rzecz ochrony środowiska naturalnego i poprawy środowiska wytworzonego. 199 Będziemy kontynuować nasze wysiłki dla ułatwienia integracji socjalnej legalnie zamieszkałych imigrantów oraz do poprawy sterowania i kontroli przepływów migracyjnych, zachowując jednocześnie swobodę podróżowania po Europie. Zachęcamy więc grupę wiedeńską do kontynuowania swej pracy i przyczyniania się w ten sposób wraz z innymi kompetentnymi grupami do kompleksowego podejścia do wyzwań stawianych przez migrację. Wzmocnieni przez nasze więzy przyjaźni z państwami pozaeuropejskimi dzielącymi te same wartości, pragniemy rozwijać z nimi nasze wspólne wysiłki na rzecz pokoju i demokracji. Potwierdźmy również, że pogłębienie współpracy w celu uwzględnienia nowej europejskiej sytuacji nie powinno w żaden sposób odwrócić naszej uwagi od obowiązków dotyczących współzależności i solidarności między Północą a Południem. W tak nakreślonym politycznym kontekście, my, szefowie państw i rządów państw członkowskich Rady Europy, postanawiamy: – poprawić skuteczność Europejskiej konwencji praw człowieka przez utworzenie jednego Trybunału dla zapewnienia przestrzegania zobowiązań podjętych na jej podstawie (patrz załącznik I), – podjąć polityczne i legalne zobowiązania dotyczące ochrony mniejszości narodowych w Europie oraz polecić Komitetowi Ministrów wypracowanie odpowiednich międzynarodowych instrumentów prawnych (patrz decyzja w załączniku II), – prowadzić politykę zwalczania rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji oraz przyjąć w tym celu deklarację i plan działania (patrz decyzja w załączniku III), – zaakceptować zasadę utworzenia organu konsultatywnego, będącego rzeczywistym przedstawicielem zarówno lokalnych, jak i regionalnych władz w Europie, – zalecić Radzie Europy zbadanie możliwości wypracowania instrumentów stymulujących rozwój europejskich programów kulturalnych, uwzględniających współudział władz publicznych i szerokich kręgów społeczeństwa. – polecić Komitetowi Ministrów dostosowanie statutu organizacji, w sposób niezbędny dla jej działania, mając na względzie propozycje przedłożone przez Zgromadzenie Parlamentarne. Załącznik I REFORMA MECHANIZMU KONTROLI EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZŁOWIEKA My My,, szefowie państw i rządów państw członkowskich R ady Europy Europy,, postanowiliśmy postanowiliśmy,, co następuje, w odniesieniu do reformy mechanizmu kontroli Europejskiej konwencji praw człowieka: Poprzez Europejską konwencję praw człowieka i określonych w niej podstawowych wolności, która weszła w życie 40 lat temu, Rada Europy stworzyła międzynarodowy system ochrony praw człowieka, pozostający jedynym w swoim rodzaju. Jego główną cechą wyróżniającą jest podjęcie przez przystępujące państwa zobowiązania do skutecznej ochrony praw człowieka, zawartych w Konwencji oraz do przyjęcia międzynarodowej kontroli w tym zakresie. Odpowiedzialność ta była dotychczas realizowana przez Europejską Komisję Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. Od czasu wejścia w życie Konwencji w 1953 roku liczba państw-stron zwiększyła się prawie trzykrotnie, a dalsze państwa przystąpią do niej po uzyskaniu członkostwa w Radzie Europy. Jesteśmy zdania, iż wyłoniła się pilna potrzeba 200 dostosowania obecnego mechanizmu kontroli do tego rozwoju. Celem niniejszej reformy jest poprawa skuteczności środków ochrony, skrócenie procedur oraz utrzymanie obecnego wysokiego poziomu ochrony praw człowieka. W tym celu postanowiliśmy ustanowić, jako integralną część Konwencji, jeden Europejski Trybunał Praw Człowieka, w miejsce obecnych organów kontrolnych. Upoważniamy Komitet Ministrów Rady Europy do opracowania ostatecznej wersji projektu zmieniającego Europejską Konwencją Praw Człowieka i podstawowych wolności, nad którym prace osiągnęły już istotny postęp, z myślą o przyjęciu tekstu i otwarciu go do podpisu podczas spotkania ministerialnego w maju 1994 r. Zapewnimy następnie, aby protokół ten został przedłożony do ratyfikacji w możliwie najkrótszym czasie. Załącznik II MNIEJSZOŚCI NARODOWE My My,, szefowie państw i rządów państw członkowskich R ady Europy Europy,, postanowiliśmy postanowiliśmy,, co następuje, w zakresie ochrony mniejszości narodowych: Mniejszości narodowe, powstałe w Europie w wyniku wstrząsów dziejowych, powinny być chronione i szanowane tak, aby mogły przyczyniać się do stabilizacji i pokoju. W tej Europie, którą chcemy zbudować, musimy odpowiedzieć na to wyzwanie: zapewniając ochronę praw osób należących do mniejszości narodowych, poszanowania dla integralności terytorialnej oraz narodowej suwerenności państw. Na tych warunkach mniejszości te wniosą cenny wkład w życie naszych społeczeństw. Stworzenie klimatu tolerancji i dialogu jest niezbędne dla uczestnictwa w całym życiu politycznym. W tym względzie ważny wkład powinien zostać wniesiony przez władze regionalne i lokalne. W swoich działaniach państwa powinny zapewnić poszanowanie zasad, zasadniczych dla naszej wspólnej europejskiej tradycji: równość wobec prawa, niedyskryminacja, równość szans, swoboda stowarzyszania i gromadzenia się oraz możliwość aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym. Państwa powinny stworzyć osobom należącym do mniejszości narodowych warunki niezbędne do rozwoju ich kultury, przy zachowaniu ich religii, tradycji i zwyczajów. Osoby te powinny mieć możliwość używania swojego języka zarówno prywatnie, jak i publicznie oraz, pod pewnymi warunkami, w swych stosunkach z władzami publicznymi. Podkreślamy znaczenie, jakie mogą mieć dwustronne porozumienia między państwami, ukierunkowane na zapewnienie ochrony mniejszości narodowych, dla stabilizacji i pokoju w Europie. Potwierdzamy nasze zdecydowanie do pełnego wypełnienia zobowiązań dotyczących ochrony mniejszości narodowych, zawartych w dokumencie kopenhaskim oraz innych dokumentach KBWE. Uważamy, że Rada Europy powinna zaangażować się, w możliwie jak największym stopniu, w przekształcenie tych politycznych deklaracji w zobowiązania prawne. Mając na uwadze swe podstawowe powołanie, Rada Europy jest najbardziej odpowiednią instytucją do przyczynienia się do rozwiązania problemów mniejszości narodowych. W związku z powyższym zamierzamy kontynu- 201 ować ścisłą współpracę istniejącą między Radą Europy a Wysokim Komisarzem KBWE do spraw Mniejszości Narodowych. W konsekwencji, postanawiamy polecić Komitetowi Ministrów: – przygotowanie środków budowy zaufania, ukierunkowanych na zwiększenie tolerancji i zrozumienia między narodami, – odpowiedzenie na wnioski o pomoc w sprawie negocjacji i implementacji umów w kwestiach dotyczących mniejszości narodowych, jak również umów o współpracy transgranicznej, – przygotowanie, bez zbędnej zwłoki, ramowej konwencji wyszczególniającej zasady, których umawiające się strony zobowiązują się przestrzegać, w celu zapewnienia ochrony mniejszości narodowych; instrument ten byłby również otwarty do podpisu dla państw nieczłonkowskich, – rozpoczęcie prac nad projektem protokołu uzupełniającego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w sferze kulturalnej, przez postanowienia gwarantujące prawa jednostki, w szczególności osób należących do mniejszości narodowych. Załącznik III DEKLARACJA I PLAN DZIAŁANIA W SPRAWIE ZWALCZANIA RASIZMU, KSENOFOBII. ANTYSEMITYZMU I NIETOLERANCJI My ady Europy My,, szefowie państw i rządów państw członkowskich R Rady Europy,, przekonani, że różnorodność tradycji i kultur była przez stulecia jednym z bogactw Europy oraz, że zasada tolerancji stanowi gwarancję utrzymania w Europie otwartego społeczeństwa szanującego różnorodność kulturową, do której jesteśmy przy przy-wiązani; Przekonani, że ukształtowanie demokratycznego i pluralistycznego społeczeństwa, szanującego jednakową godność wszystkich ludzi pozostaje jednym z głównych celów wspólnoty europejskiej; Zaniepokojeni obecnym odradzaniem się rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu, rozwojem klimatu nietolerancji, wzrostem aktów przemocy, przede wszystkim wobec migrantów oraz ludzi obcego pochodzenia, oraz poniżającym traktowaniem i dyskryminacyjnymi praktykami temu towarzyszącymi; Równie zaniepokojeni rozwojem agresywnego nacjonalizmu i etnocentryzmu, które stanowią nowe przejawy ksenofobii; Przejęci pogarszaniem się sytuacji gospodarczej, co zagraża spójności społeczeństw europejskich poprzez stwarzanie form wykluczenia, mogącego sprzyjać napięciom społecznym oraz przejawom ksenofobii; Przekonani, że te przejawy nietolerancji zagrażają społeczeństwom demokratycznym i ich podstawowym wartościom oraz podważają fundamenty wspólnoty europejskiej; Potwierdzając Deklarację Komitetu Ministrów z 14 maja 1981 roku, w której potępił on zdecydowanie wszelkie formy nietolerancji i aktów agresji, które one wywołują; 202 Potwierdzając znaczenie solidarności, która powinna stanowić inspirację dla wszystkich członków społeczeństwa, w celu zmniejszenia odosobnienia i społecznego wykluczenia; Przekonani ponadto, że przyszłość Europy wymaga od jednostek oraz grup nie tylko tolerancji, ale również woli wspólnego działania, łączącego ich zróżnicowany wkład: – Potępiamy z całą stanowczością rasizm w każdej jego postaci, ksenofobię, antysemityzm i nietolerancję oraz każdą formę religijnej dyskryminacji; Zachęcamy państwa członkowskie do kontynuowania wysiłków już podjętych w celu wyeliminowania tych zjawisk oraz do zaangażowania się we wzmocnienie ustawodawstwa krajowego oraz międzynarodowych instrumentów, a także podjęcie odpowiednich środków na szczeblach krajowym i europejskim; – Podejmujemy się zwalczania wszelkich ideologii, polityk i praktyk stanowiących zachętę do nienawiści rasowej, agresji i dyskryminacji, oraz każdego działania lub retoryki mogących wzmocnić obawy i napięcia między grupami o różnej rasowej, etnicznej, narodowej, religijnej i społecznej przeszłości; – Wystosowujemy pilny apel do narodów Europy, grup obywateli, a w szczególności do ludzi młodych, aby zdecydowanie zaangażowali się w zwalczanie wszelkich form nietolerancji oraz aby aktywnie uczestniczyli w budowie społeczeństwa europejskiego, opartego na wspólnych wartościach, takich jak demokracja, tolerancja i solidarność. W tym celu polecamy Komitetowi Ministrów rozwiniecie i implementację, w możliwie najkrótszym czasie. następującego planu działania i zgromadzenie potrzebnych środków finansowych. Plan działania l. Przystąpić do zakrojonej na szeroką skalę europejskiej kampanii młodzieżowej, w celu powszechnej mobilizacji na rzecz społeczeństwa tolerancyjnego, opartego na jednakowej godności wszystkich jego członków, przeciw przejawom rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji. Kampania ta, koordynowana przez Radę Europy we współpracy z europejskimi organizacjami młodzieżowymi, będzie miała wymiar krajowy i lokalny, przez utworzenie komitetów krajowych. Będzie ona w szczególności zmierzać do pobudzenia projektów pilotażowych, angażujących wszystkie warstwy społeczeństwa. 2. Zalecić państwom członkowskim wzmocnienie gwarancji przeciwko wszelkim formom dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie narodowe, etniczne lub z powodu religii, i w tym celu zobowiązać je do: 203 – dokonania bezzwłocznie przeglądu swojego ustawodawstwa i uregulowań, w celu wyeliminowania postanowień stwarzających prawdopodobieństwo wywołania dyskryminacji ze względu na którąkolwiek z tych przyczyn bądź mogącej podtrzymać uprzedzenia; – zapewnienia skutecznego wdrażania ustawodawstwa, ukierunkowanego na zwalczanie rasizmu i dyskryminacji; – wzmocnienia i wdrożenia środków prewencyjnych służących zwalczaniu rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji, przykładając szczególną wagę do pobudzania świadomości i środków budowy zaufania. 3. Utworzyć Komitet Ekspertów Rządowych upoważniony do: – dokonania przeglądu ustawodawstwa państw, kierunków działania i innych środków służących zwalczaniu rasizmu, ksenofobii, antysemityzmu i nietolerancji oraz ich skuteczności; – proponowania dalszych działań na szczeblach lokalnym, krajowym i europejskim; – formułowania zaleceń o charakterze ogólnym, skierowanych do państw-członków; – badania odpowiednich międzynarodowych instrumentów prawnych w celu ich wzmocnienia tam, gdzie będzie to wskazane. Komitet Ekspertów będzie zdawał regularne sprawozdania Komitetowi Ministrów, który zwróci się o opinie do odpowiednich Komitetów Zarządzających. Dalsze szczegóły funkcjonowania tego nowego mechanizmu zostaną ustalone przez Komitet Ministrów. 4. Wzmocnić wzajemne zrozumienie i zaufanie między narodami poprzez programy współpracy i pomocy realizowane przez Radę Europy. Praca w tej dziedzinie powinna się koncentrować w szczególności na: – badaniu głęboko zakorzenionych przyczyn nietolerancji oraz poszukiwaniu środków zaradczych, przede wszystkim przez organizację seminariów i pomoc dla programów badawczych; – promowaniu edukacji w dziedzinie praw człowieka oraz poszanowania różnorodności kulturalnej; – wzmacnianiu programów ukierunkowanych na wyeliminowanie uprzedzeń w nauczaniu historii, poprzez podkreślanie pozytywnego wzajemnego oddziaływania między różnymi krajami, religiami i ideami w historycznym rozwoju Europy; – zachęcaniu do współpracy transgranicznej między władzami lokalnymi, w celu wzmocnienia zaufania; – intensyfikacji współpracy w sferach stosunków między społecznościami i równości szans; – rozwoju kierunków działań, niwelujących zjawiska społecznego odosobnienia i skrajnego ubóstwa. 5. Wezwać grupy zawodowe środków masowego przekazu do opisywania i komentowania aktów rasizmu i nietolerancji w sposób odpowiedzialny i zgodny z faktami oraz do kontynuowania rozwoju zawodowych kodeksów etycznych, które odzwierciedlają te wymogi. W realizacji lego planu Rada Europy weźmie pod uwagę pracę UNESCO w dziedzinie tolerancji, w szczególności przygotowania do „Roku Tolerancji” w 1995 r. Pierwsze sprawozdanie z implementacji Planu Działania zostanie przedłożone Komitetowi Ministrów na jego 94. sesji w maju 1994 r. 9 października 1993 204 Załącznik nr 2 Deklaracja europejskich organizacji młodzieżowych podjęta podczas szczytu R ady Europy w W iedniu Rady Wiedniu 8–9.10.1994 rr.. Council of European National Youth Comitees (CENYC) [Rada Europejskich Narodowych Komitetów Młodzieżowych] European Coordination Bureau of international youth organisation (ECB) [Europejskie Biuro Koordynacyjne Międzynarodowych Organizacji Młodzieżowych] Österreichische Bundesjugendring (ÖBJR) [Austriacka Federalna Rada Młodzieży] Deklaracja Młodzieżowa My, organizacje młodzieżowe obecne na tym przedsięwzięciu, witamy spotykające się głowy państw i rządów i korzystamy z tej okazji, żeby ogłosić następującą deklarację: 1. Wierzymy, że dyskusje o rasizmie i ksenofobii muszą być podejmowane z uwzględnieniem szerokiego kontekstu ekonomicznego i społecznego, a także muszą zawierać szersze zagadnienia, takie jak marginalizacja i wykluczenie społeczne. Jako organizacje młodzieżowe przyjmujemy z zadowoleniem wzbogacanie naszego społeczeństwa przez ludzi z różnych kultur i dostrzegamy pozytywny wpływ społeczności imigrantów na nasze kraje w zakresie ekonomicznym, demograficznym, społecznym i kulturalnym. 2. Rozważając politykę europejską wobec uchodźców i imigrantów musimy wziąć pod uwagę globalną sytuację uchodźców i zauważyć, że tylko 3% uchodźców na całym świecie dociera do Europy. 3. Wierzymy, że należy rozróżniać ostatni nagły wzrost przemocy rasistowskiej od codziennej dyskryminacji dotykającej społeczności imigrantów i wszelkie zaproponowane działania muszą odnosić się do obu tych zjawisk. 4. Każde rozważanie tych zagadnień musi uwzględniać nierówność gospodarczą między krajami Północy i Południa i niestabilność polityczną istniejącą w wielu miejscach na świecie. 5. Strategie walki z rasizmem i ksenofobią nie powinny zawierać dyskusji o zamykaniu granic lub ograniczania prawa do azylu, które tylko wzmacniają tendencje rasistowskie. Nie wolno nam czynić kozłów ofiarnych z istniejących populacji imigrantów, które często już są w Europie marginalizowane. 6. Walka z rasizmem nie może być rozważana oddzielnie od bardziej generalnej walki w wykluczeniem. Ksenofobia jest wynikiem braku bezpieczeństwa, pojawiającego się wraz z trudnościami ekonomicznymi i społecznymi. Tak długo jak część populacji czuje się wykluczona i marginalizowana, nie możemy od niej oczekiwać postrzegania obcokrajowców bez uprzedzeń i goryczy. 7. Przyjmujemy z zadowoleniem pomysł europejskiego planu działań przeciw rasizmowi, ksenofobii, antysemityzmowi i nietolerancji i jako organizacje młodzieżowe chcemy odgrywać kluczową rolę w zachęcaniu 205 wszystkich młodych ludzi z naszych społeczeństw do aktywnego i pełnego w nim uczestnictwa. Wierzymy, że taki plan działań musi angażować wszystkie organizacje już zwalczające rasizm, ksenofobię i nietolerancję oraz musi mieć na celu dotarcie do możliwie wielu młodych ludzi. Musimy też wykorzystywać dotychczasowe doświadczenia i obecne inicjatywy w tym zakresie. 8. Walka z rasizmem oznacza rozwijanie polityki społecznej, pomagającej najsłabszym częściom społeczeństwa, oraz tworzenie spójnej polityki miejskiej [urbanistycznej], mającej na celu między innymi angażowanie młodych ludzi w działania na forum zawodowym, szkolnym, rodzinnym lub w lokalnej społeczności. 9. Wierzymy w Europę otwartą na świat, Europę opartą na szacunku do praw człowieka, demokracji, na pełnym uczestnictwie każdego w społeczeństwie. Stwierdzamy, że rasizm, ksenofobia, antysemityzm i nietolerancja nie mogą być zaakceptowane, ponieważ te zjawiska zagrażają podstawom naszych społeczeństw. Dlatego chcemy dołożyć wszelkich starań, żeby je zwalczyć. Deklaracja Wiedeńska jest szlachetna i humanistyczna w swoich założeniach, ale wskazane propozycje muszą być całkowicie wdrożone, jeśli mają być skuteczne. My, obecne organizacje młodzieżowe, zwracamy się z poważną prośbą do głów państw i rządów biorących udział w szczycie, żeby wzięto pod uwagę następujące elementy: A. Polityczne Oczekujemy Oczekujemy,, że nasi przywódcy polityczni: l będą wystarczająco odważni, żeby potępić rasizm, ksenofobię, antysemityzm i nietolerancję, jako cał- kowicie nieakceptowalne w wolnym i demokratycznym społeczeństwie, l potępią bezpośrednie i pośrednie użycie kwestii rasowych jako sposobu na pozyskiwanie elektoratu przez partie polityczne, l stworzą politykę miejską, która ułatwi młodym ludziom wkroczenie w życie zawodowe, przez zapew- nienie możliwości i szans na poziomie lokalnym, które umożliwią wszystkim młodym ludziom w pełni uczestniczyć w ich społeczeństwie, l wdrożą i rozwiną zintegrowaną politykę młodzieżową poprzez rosnące wsparcie organizacji młodzie- żowych na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim, które to organizacje są podstawą stabilnego społeczeństwa, l zachęcą młodzież do mobilności, która promuje zrozumienie międzykulturowe; oznacza to usuwanie ograniczeń w postaci wiz i wspieranie obecnych programów na rzecz mobilności młodzieży (np. bilety Inter-Rail), B. Prawne l stworzą, tam gdzie jest to potrzebne, aparat prawny potępiający działania rasistowskie, a także rozpo- wszechnianie propagandy rasistowskiej, ksenofobicznej i antysemickiej, l opublikują i w pełni wdrożą te akty prawne, 206 l wprowadzą system odszkodowań dla ofiar działań rasistowskich, l powołają niezależne zespoły zajmujące się działaniami rasistowskimi, l zagwarantują uchodźcom prawo do azylu, l uproszczą procedury uzyskiwania obywatelstwa lub podwójnego obywatelstwa, jeśli to jest właściwsze, l znajdą odpowiednie sposoby na wyeliminowanie ograniczania mobilności młodzieży przez restrykcje wizowe, l zapewnią obcokrajowcom integrację polityczną, szczególnie na poziomie lokalnym, przez przekazanie pełnych praw politycznych i wyborczych obcokrajowcom legalnie tam mieszkającym, l wypełnią zobowiązania wynikające z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, odnoszące się do uchodź- ców i osób szukających azylu, l zapewnią, że zagadnienia rasistowskie nie wpłyną na debatę o polityce imigracyjnej. C. Edukacyjne Uznając działania prawne za podstawowe w walce z rasizmem, uważamy także za ważne, żeby rządy państw wdrożyły na wszystkich poziomach (szkoły podstawowe, średnie i wyższe) prawdziwy wielokulturowy i międzykulturowy system edukacyjny. To w szkole uczymy się żyć z innymi, dlatego to w szkole, od dzieciństwa, powinno się uczyć i doświadczać szacunku do innych kultur, tolerancji i woli życia razem. Praktyczne sposoby osiągania tego powinny zawierać: l podejście zachęcające do doświadczania międzykulturowości w ramach systemów edukacyjnych, l rozwój programów edukacyjnych (np. historii, języków nowożytnych), które mają na celu budzenie szacunku do innych kultur a nie podnoszenie nadmiernej narodowej samooceny, l rozwój i udoskonalanie nauczania języków obcych, włącznie z językami społeczności imigrantów, nie tylko dla tych imigrantów, ale też dla osób z krajów ich goszczących, l organizowanie międzynarodowych programów wymiany szkolnej i wizyt studyjnych, jako pełnopraw- nych części programów szkolnych i uniwersyteckich. Szkolenia z zakresu pracy z młodzieżą przeprowadzone do tej pory w ramach Rady Europy, tworzenie drugiego europejskiego ośrodka młodzieżowego, tworzenie jednostki badawczej – to decydujące elementy we wdrażaniu planu działań przeciw rasizmowi, ksenofobii, antysemityzmowi i nietolerancji. Jest to tylko pośpieszny wybór środków, które są do dyspozycji, żeby stłumić propagandę rasistowską, ksenofobiczną i antysemicką, której obecnie doświadczamy. Jeśli nie, powinniśmy mieć w pamięci straszne zdanie Bertholta Brechta: „Brzuch, który dał początek wrednej bestii, jest wciąż płodny”. 207 Załącznik nr 3 Źródła A. Pisma rank Anne Frank Stichting (1992): De wereld van Anne FFrank rank, Brussels ASTI asbl (1993): immigration, tolérance, racisme racisme, Luxembourg Bandrés, J. M., Garrido D. L., Ibánes C. R., (1994): „ Xenofobia en Europa. Instrumentos jurídicos contra el racismo”, Jówenes Contra la Intolerancia, Editorial Popular, Madrid, Spain [ISBN 84-7884-124-5] racismo” Budzinski, Manfred and Clemens, Karin: R ausland oder: Menchenrechte fur alle alle, Lamuv Cardenas, Carmen, Equipo Claves (1995) „Guia para la Educacion Intercultural con Jovenes” Jovenes”, Comunidad de Madrid-Dirección General de Juventud, Madrid, Spain [ISBN 84-451-0966-9] assismus an? Christlicher Friedensdienst: Was tut uns der R Rassismus an?, CFD Colectivo AMANI (1994): Education Intercultural. Analisis y resolution de conflictos, editorial popular popular, Madrid eport of the Campaign Committee Collins, Adrienne (1995): R acism and Intolerance in Ireland, R Report Committee, National Youth Council of Ireland Conseil de la jeunesse d'expression frangaise (1994): Argumentaire Argumentaire, CJEF, Brussels. eer Group Education as a Means to FFight ight R acism, Council of Europe (1995): DOmino – A Manual to use P Peer Racism, Semitism and Intolerance Anti-Semitism Intolerance, Strasbourg Xenophobia, AntiCrickley, Anastasia (1990): R acism: the Concept, the Dynamic and the Issue Issue, Co-options acetracks” Dadziel, Stella (1993): „R „Racetracks” acetracks”, London Borough of Greenwhich, Directorate of Education, Woolwich, United Kingdom [ISBN: 1-898443-009] rom xenophobia to extremely intolerant behaviour among Dieteren, Carla and van Hoesel, Lucie’n (1994) „F „From young people” IKOL, Roermond, The Netherlands. esource FFile ile / European Youth Centre / Centre Europeen de la Jeunesse (1991–1993): Training Courses R Resource ressources, 12 vols., Council of Europe, Strasbourg Stages de formation – dossier ressources Fondazione Cariplo per le iniziative e lo studio suilla multietnicita n Crescere in un societa multietnica (1992) n Conoscere per una societa multietnica (1993) Frischknecht, Jiirg: Schweiz, wir kommen kommen, Limmat 208 outh Exchanges International Christian Youth Exchange (1995): ICYE Handbook – European Y Youth Exchanges, ICYE, Brussels Koninklijk Belgisch Institut voor Natuurwetenschappen (1993): 5 miljard mensen: allemaal anders, allemaal familie, Brussels familie oma, Gypsies, T ravellers” Liégeois, Jean-Pierre (1994) „R „Roma, Travellers” ravellers”, Council of Europe Press, Strasbourg [ISBN 92-8712349-7]. Liessens, Jean-Luc (1993): Ailleurs est aussi un pays. Jeunes, immigrations et mouvements associatifs associatifs, Conseil de la jeunesse catholique, Éditions Vie Ouvrière, Brussels acist Strategies” – An experimental learning module within the Lorenz, Walter (1994), „Developing Anti-R Anti-Racist programme, European Centre for Community Education, Koblenz Youth for Europe programme Mångkulturellt Centrum (1991): „Sagor fran hela världen världen””, Invandrarminnesarkivet, Sveriges Invandrarinstitutet och Museum i Botkyrka, Stockholm, Sweden [ISBN: 91-971176-1-7]. assismus und Klassismus_ Meulenbelt, Anja: Scheidelinien – Über Sexismus, R Rassismus Klassismus_, rororo Taschenbuch Morán, Juan de Dios (1993): „Cuaderno de Educatión Multiétnica” Multiétnica”, Jóvenes Contra la Intolerancia, Éditorial Popular, Madrid, Spain [ISBN 84-7884-096-6] Morelli, Anne (1992): Histoire des étrangers et de I’immigration en Belgique de la préhistoire à nos jours jours, collection EVO Histoire, Editions Vie Ouvrière - CBAI, Brussels Morsy, Zaghloul (1994 for the Spanish version): „L „Laa T Tolerancia, textos”, Jóvens contra la intoleranolerancia, Antología de textos” cia/Editorial Popular/Ediciones UNESCO, Madrid, Spain [ISBN 84-7884-123-7] Nederveen Pieterse, Jan: W it over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de weterse populaire cultuur cultuur, NOVffl, Den Haag ernen in Theorie und P raxis Otten, Hendrik and Treuheit, Werner (1994): Interkulturelles L Lernen Praxis raxis, Leske + Budrich, Opladen, 1994 Perotti, Antonio (1994): The case for Intercultural Education Education, Council of Europe, Strasbourg. Red Cross Youth (1995): „Do you see what I see?” see?”, Geneva, Switzerland. Guia Anti-R acista” SOS Racismo „Guia Anti-Racista” acista”, Lisboa, Portugal, 1992. SOS Racismo (1994): „Escola de todas as cores” cores”. Lisboa, Portugal. outh Organisations Combating R acism and Xenophobia Taylor, Mark (1993): Alien 93: Y Youth Racism Xenophobia, Youth Directorate, Council of Europe, Strasbourg egards Pluriels” (Le) Toil du monde, Orcades, (1993): „R „Regards Pluriels”, Poitiers, France [ISBN 2-903809-19-4] Uitgeverij EPO (1993): Tien gekleurde meisjes meisjes, Berchem [ISBN 906445-777-8] 209 B. Filmy Armendáriz, Montxo (1990) Las Cartas de Alou Alou, Prod. Elias Querejeta, Madrid, Spain. ASTI asbl (1993): cohabitation cohabitation, Luxembourg BRTN (1992): Belgen alle landen landen, Panorama, Brussels, Belgium Comunidad de Madrid (1995): Abre tu Mundo Mundo, Prod. La sombra Associados and Comunidad de Madrid, Spain. Fondazione Cariplo per le iniziative e lo studio suilla multietnicità: Storie di Bambini (1995) Lejeune, S (1984): L’orchestra noir noir, Essel Films – Contrechamp, Brussels McGovern, Philip (1991): Black and Irish Irish, RTE Production Mediabib (1987): L ege cel cel, Mediabib Osten, Susan (1993) „Tala, det är så mörkt” mörkt”, Götafilm, Sweden. RTBF (1986): L a perception de 1’étranger chez 1’enfant 1’enfant, Émission Nuances, Brussels UTRE REGARD Terbah, Halim and Treguer, Patrick (1993): „VISA pour un A AUTRE REGARD”” co-production Le Toil du Monde and MCL Carré Images, Poitiers, France. Van Meir, G (1991): Het schoonste van al al, Ikon Nederland 3 – BRTN, Brussels, Belgium 210 Spis treści Wstęp ........................................................................................................................................ 3 Wprowadzenie ......................................................................................................................... 5 Część A ................................................................................................................ 9 Rozdział 1. Wyzwania, problemy i ich geneza ......................................................................... 9 Realia naszych społeczeństw: Zróżnicowanie .................................................................... 9 n n Różnice między ludźmi nie są uznawane za rzecz wartościową, częściej prowadzą do podejrzeń lub odrzucenia ..................................................................... 10 Dzisiejsze społeczeństwa wielokulturowe są w znacznym stopniu konsekwencją procesów politycznych i ekonomicznych ................................................................................ 10 Północ–Południe. Pytanie o brak równowagi ................................................................... 11 n n Międzynarodowy system ekonomiczny .................................................................................. 11 Każdy z nas pomaga podtrzymywać brak równowagi ............................................................. 12 Wschód–Zachód: Nowe poszukiwania równowagi ......................................................... 13 n n Zmieniające się oblicza Europy ............................................................................................... 13 Różne Europy ........................................................................................................................ 13 Mniejszości w Europie ...................................................................................................... 14 n n Mniejszości lokalne ................................................................................................................. 14 Migranci, imigranci, uchodźcy ................................................................................................. 16 Formalne „witajcie” dla tych, którzy przybywają z zewnątrz .......................................... 17 I co my na to wszystko? .................................................................................................... 18 n Model do zaadoptowania ....................................................................................................... 18 Rozdział 2. Zrozumieć różnice i dyskryminację .................................................................... 21 Od społeczeństw wielokulturowych do międzykulturowych .......................................... 21 Porozmawiajmy o kulturze ............................................................................................... 22 n n Uczenie się własnej kultury – rzecz tak naturalna jak oddychanie ............................................. 23 Tożsamość ............................................................................................................................. 24 Wszyscy żyjemy z wyobrażeniami .................................................................................... 25 n n n n Stereotypy ............................................................................................................................. 26 Uprzedzenia .......................................................................................................................... 26 Uprzedzenia i stereotypy na temat innych grup kulturowych ................................................... 27 Etnocentryzm ........................................................................................................................ 27 Powiązanie między wyobrażeniami a ich efektami .......................................................... 27 n n n 211 Dyskryminacja ....................................................................................................................... 27 Ksenofobia ............................................................................................................................. 28 Nietolerancja ......................................................................................................................... 28 n n Antysemityzm ........................................................................................................................ 28 Rasizm ................................................................................................................................... 29 Rasizm jest mitem .................................................................................................................. 30 Rasizm jest ideologią .............................................................................................................. 30 Rasizm jest głęboko zakorzeniony w historii ............................................................................ 31 Rasizm może zmieniać ........................................................................................................... 31 I co dalej? ........................................................................................................................... 32 Rozdział 3. Wychowanie międzykulturowe: pozytywne nastawienie do odmienności ............................................................................... 33 Skąd się wzięło wychowanie międzykulturowe ............................................................... 33 n Edukacyjny odzew na wielokuturowe społeczeństwo ............................................................. 33 Wychowanie międzykulturowe: proces edukacji społecznej ........................................... 35 Dwie drogi ........................................................................................................................ 36 1. Formalne wychowanie międzykulturowe .................................................................... 36 n n n W stronę grup i kultur mniejszościowych ................................................................................ 37 W stronę grup i kultur większościowych ................................................................................. 37 A sama szkoła? ....................................................................................................................... 37 2. Nieformalne wychowanie międzykulturowe ............................................................... 38 Praca z młodzieżą – ciągły proces .......................................................................................... 39 n n n n n Wyobrażanie sobie siebie z zewnątrz ..................................................................................... 40 Rozumienie świata, w którym żyjemy ..................................................................................... 40 Zaznajomienie się z innymi realiami ........................................................................................ 41 Pozytywne spojrzenie na różnice ........................................................................................... 41 Wspieranie pozytywnych postaw, wartości i zachowań ........................................................... 42 Przerwa na myślenie .............................................................................................................. 42 Część B .............................................................................................................. 44 Lista ćwiczeń .......................................................................................................................... 44 Wstęp ................................................................................................................................ 46 Jak korzystać z pakietu ...................................................................................................... 46 Ćwiczenia: poziomy i tematy ............................................................................................ 54 Załączniki ......................................................................................................................... 198 Źródła .............................................................................................................................. 208 212 213 Notatki 214 Notatki 215
