Deluga Probl Hig A Epidemiol i wsp. Wiedza 2015, mężczyzn 96(4): 757-762 na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego 757 Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego Men’s knowledge on risk factors of prostate cancer Alina Deluga 1/, Barbara Ślusarska 1/, Ewa Belmas 2/, Marianna Charzyńska-Gula 3/ Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Pracownia Pielęgniarstwa Środowiskowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2/ Absolwentka Wydziału Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 3/ Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Onkologii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 1/ Wprowadzenie. Zachorowalność na raka prostaty stopniowo wzrasta i staje się coraz poważniejszym problemem medycznym oraz ekonomicznym współczesnych społeczności. Introduction. The morbidity of prostate cancer is growing and becoming an increasingly serious medical and economical problem of the contemporary societies. Cel. Ocena wiedzy mężczyzn na temat czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem produktów żywieniowych predysponujących do wystąpienia raka gruczołu krokowego. Aim. The assessment of men’s knowledge on risk factors, with particular focus on food products predisposing to prostate cancer. Materiały i metody. Badania przeprowadzono w dniach od 10 lutego do 30 kwietnia 2014 r. Objęto nimi 150 mężczyzn zamieszkałych w woj. lubelskim. W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Wyniki. Do czynników ryzyka raka prostaty ankietowani zaliczyli: wiek (91,3%), obciążenie genetyczne (82,7%) palenie papierosów (80,0%), narażenie zawodowe na substancje chemiczne (72,7%), picie alkoholu (68,7%) i stany zapalne stercza (64,0%). Z substancji chemicznych, które predysponują do rozwoju tego nowotworu wskazywali głównie na kadm (94,0%) i pestycydy (90,0%); rzadziej na aminy aromatyczne (58,7%). Respondenci z produktów spożywczych, które zwiększają ryzyko wystąpienia raka prostaty, najczęściej wybierali: artykuły bogate w tłuszcze zwierzęce (68,0%), przetworzone mięso (64,7%) oraz produkty konserwowane (64,0%). Z produktów żywnościowych, mających ochronne działanie na gruczoł krokowy, wymieniali: ryby (92,7%), warzywa krzyżowe (82,0%), pomidory i przetwory pomidorowe (75,3%). Mężczyźni do zachowań profilaktycznych zmniejszających ryzyko raka prostaty zaliczyli: niepalenie papierosów (89,3%), ograniczenie spożywania alkoholu (82,7%), prowadzenie aktywności fizycznej (80,7%), ograniczenie spożywania tłuszczów (77,3%). Wnioski. Ankietowani prezentują średni poziom wiedzy dotyczący czynników ryzyka raka gruczołu krokowego. Czynnikami predysponującymi najczęściej do wystąpienia raka gruczołu krokowego według ankietowanych mężczyzn były: wiek, obciążenie genetyczne, palenie papierosów oraz narażenie na kadm i pestycydy. Material & Method. The research was carried out from 10th February to 30th April of 2014, with the participation of 150 men from the Lublin voivodeship. The study applied the method of a diagnostic survey. Results. As prostate risk factors the study participants indicated: age (91.3%), genetic predisposition (82.7%), tobacco smoking (80.0%), occupational exposure to chemical substances (72.7%), alcohol drinking (68.7%), prostate imflammation (64.0%). As chemical substances that mainly led to the cancer growth the participants indicated cadmium (94.0%), pesticides (90.0%) and more seldom aromatic amines (58.7%). The food products causing the prostate cancer selected most frequently by the respondents were: products rich in animal fats (68.0%), processed meat (64.7%), preserves (64.0%). The respondents also listed food products protecting prostate: fish (92.7%), cross vegetables (82.0%), tomatoes and tomato preserves (75.3%). The men also indicated preventive measures helping in avoiding prostate cancer: non-smoking (89.3%), limiting alcohol drinking (82.7%), being physically active (80.7%), limiting fat intake (77.3%). Conclusion. The respondents demonstrated medium level of knowledge on risk factors of prostate cancer. The factors that led to prostate cancer according to the respondents were: age, genetic predisposition, smoking and exposure to cadmium and pesticides. Key words: risk factors, prostate cancer, knowledge, men Słowa kluczowe: czynniki ryzyka, rak prostaty, wiedza, mężczyźni © Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762 www.phie.pl Nadesłano: 15.07.2015 Zakwalifikowano do druku: 04.12.2015 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Alina Deluga Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej ul. Staszica 6, 20-081 Lublin tel. 506 56 46 09, e-mail: [email protected] 758 Wprowadzenie Nowotwór gruczołu krokowego stanowi poważny problem zdrowotny, dotyczący całej męskiej populacji na świecie. Jest drugim, po raku jelita grubego, co do częstości występowania nowotworem u mężczyzn [1, 2]. Zachorowalność na raka prostaty stopniowo wzrasta i staje się coraz poważniejszym problemem medycznym oraz ekonomicznym całego świata. Dane światowe z 2012 r., na temat zachorowalności na ten typ nowotworu pokazują, że 1,1 mln mężczyzn cierpi na raka prostaty, co stanowi 15% nowotworów diagnozowanych u mężczyzn, z prawie 70% przypadków (759 tys.) występujących w krajach lepiej rozwiniętych. Częstość występowania raka prostaty jest najwyższa w Australii, Nowej Zelandii i Ameryce Północnej (111,6 i 97,2/100 tys.) oraz najniższa w populacjach azjatyckich w południowo-wschodniej i centralnej Azji (10,5 i 4,5/100 tys.) [3]. W 2012 r. 60% z szacowanych nowych zachorowań na raka prostaty i 41% zgonów miało miejsce w Europie i Ameryce Północnej. Śmiertelność z powodu raka prostaty jest najwyższa w krajach zamieszkiwanych przez populację czarną, głównie na Karaibach oraz w części Afryki Subsaharyjskiej. W Europie wysoka śmiertelność występuje w krajach nordyckich [4]. Spośród krajów Europejskich, największy wskaźnik zachorowalności na raka stercza, odnotowuje się w Irlandii, Francji, Norwegii i Szwecji (114-126/100 tys.), a najniższy na Ukrainie w Grecji i Rumunii (17‑20/100 tys.) [5]. W Polsce rak gruczołu krokowego zajmuje drugie miejsce pod względem zachorowalności na nowotwory wśród mężczyzn i ustępuje pod względem częstości występowania jedynie rakowi płuca [6]. Liczba zachorowań na raka gruczołu krokowego stale wzrasta; obecnie rozpoznawanych jest ok. 10,9 tys. przypadków tego nowotworu w ciągu roku [7]. Według prognoz Zakładu Epidemiologii Centrum Onkologii – Instytutu w Warszawie, w 2020 r. liczba diagnozowanych nowotworów stercza może ulec podwojeniu. Zachorowalność wzrasta niebezpiecznie szybko – ok. 9% rocznie. Raka prostaty najczęściej rozpoznaje się u mężczyzn w siódmej i ósmej dekadzie życia. Ryzyko zachorowania wzrasta jednak już w szóstej dekadzie życia i osiąga maksimum po 75 r.ż. [8]. W 2008 r. współczynnik zachorowalności na raka prostaty (C61) dla Polski wynosił 29,9, w 2010 r. – 32,3, w 2011 r. – 35,1, a 2012 r. – 36,1 na 100 tys. [9]. Najwyższą wartość współczynnika zachorowalności odnotowano w 2012 r. w woj. pomorskim (54,4/100 tys.), a najniższą w woj. łódzkim (22,2/100 tys.); w woj. lubelskim 37,9/100 tys.) [10]. Liczba diagnozowanych nowotworów złośliwych raka stercza, Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762 prawie 2-krotnie przewyższa liczbę zgonów. W 2010 r. na raka prostaty w Polsce zmarło 3,9 tys. mężczyzn, a w 2012 r. – 4,2 tys. [11]. Z przedstawionych danych wynika, że liczba zgonów z powodu tego nowotworu stale wzrasta. Wykrywalność raka prostaty w ostatnim dwudziestoleciu zwiększa się dynamicznie, głównie dzięki upowszechnieniu oznaczania stężenia swoistego antygenu sterczowego (prostate-specific antygen – PSA) w surowicy (umożliwia to wykrywanie raków bezobjawowych). Roczne tempo wzrostu zapadalności w Polsce wynosi ponad 2,5% (wzrost umieralności jest jednak mniejszy) [6]. Rak prostaty jest chorobą przewlekłą i wpływa na różne aspekty życia człowieka, prowadząc ostatecznie do obniżenia jego jakości i funkcjonowania. Istotne znaczenie w ograniczeniu rozwoju tego nowotworu odgrywają działania profilaktyczne, mające na celu wczesne wykrycie i eliminację czynników ryzyka, wpływających na pojawienie się raka stercza [12-14]. Cel Ocena wiedzy mężczyzn na temat czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem produktów żywieniowych predysponujących do wystąpienia raka gruczołu krokowego. Materiały i metody Badania przeprowadzono w dniach od 10 lutego do 30 kwietnia 2014 r. Objęto nimi mężczyzn zamieszkałych w woj. lubelskim. Do zebrania materiału użyto autorskiego kwestionariusza ankiety, wykorzystując metodę sondażu diagnostycznego. W badaniach zastosowano metodę doboru nielosowego z selekcją jednostek typowych. Udział mężczyzn w badaniach był dobrowolny i anonimowy. Uczestników rekrutowano w ich środowiskach pracy. Wstępnym założeniem autorów było przebadanie 200 mężczyzn, jednak prawidłowo wypełnionych ankiet otrzymano 150. Początkowo kwestionariusze skierowano do badanych, którzy byli zatrudnieni na stanowiskach o zwiększonym zawodowym narażeniu na czynniki chemiczne, tj. rolnicy, lakiernicy i mechanicy samochodowi. Zwrotność ankiet w tej grupie była jednak niska (27,3%). Aby uzyskać więcej materiału badawczego, sondaż rozszerzono na inne profesje nie związane bezpośrednio z narażeniem na chemiczne zawodowe czynniki ryzyka. Do tej grupy włączono: nauczycieli, kierowców, urzędników, żołnierzy, policjantów, przedsiębiorców, ochroniarzy, elektryków i pracowników służby zdrowia. W rozszerzonej grupie uzyskano zwrotność ankiet na poziomie 72,7%. Kwestionariusz ankiety zawierał pytania, których celem było poznanie, które ze wskazanych czynników Deluga A i wsp. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego ryzyka raka prostaty są znane mężczyznom. Pytania obejmowały czynniki osobnicze, związane ze stylem życia, dietetyczne i chemiczne. W ocenie wyników za każdą poprawną odpowiedź ankietowani otrzymywali 1 pkt. Brak odpowiedzi lub odpowiedź nieprawidłowa stanowiła podstawę do uzyskania 0 pkt. Wysoki poziom wiedzy, uzyskiwali respondenci, którzy otrzymali od 70 do 100% z maksymalnej liczy punktów poprawnych odpowiedzi, średni poziom 40 do 69%, natomiast niski poziom, jeśli uzyskali poniżej 40% odpowiedzi. Analizę aktualnej sytuacji epidemiologicznej na świecie i w Polsce, oparto na standaryzowanych na wiek współczynnikach zachorowalności, a jako standard przyjęto standardową populację świata. Wartości analizowanych parametrów niemierzalnych przedstawiono za pomocą liczb bezwzględnych i wskaźnika struktury, zaś mierzalnych za pomocą średniej i odchylenia standardowego. Do zbadania istnienia zależności między badanymi cechami użyto testu niezależności Chi2. Przyjęto poziom istotności p=0,05, wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź zależności. Jako zmienne niezależne przyjęto: wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania. Charakterystyka grupy badanej Średnia wieku badanych mężczyzn wynosiła 57,2±12 lat. Ankietowanych podzielono na trzy grupy wiekowe. Respondenci w wieku do 54 lat i 55-64 lata stanowili po 36,0% badanych. Ankietowanych w wieku 65 lat i powyżej było 28,0%. Ponad połowa mężczyzn (52,7%) pochodziła z miast większych niż 100 tys. mieszkańców; pozostali zamieszkiwali miasta od 50 do 100 tys. mieszkańców (10,7%) i od 20 do 50 tys. (9,3%) badanych. Z terenów wiejskich pochodziło 17,3% ankietowanych. Pod względem wykształcenia najliczniejszą grupę (40,0%) stanowili mężczyźni z wykształceniem średnim; co czwarty (25,3%) miał wykształcenie zawodowe, 18,0% wyższe, a 12,0% podstawowe. Połowę badanych (52,7%) stanowiły osoby pracujące; na emeryturze było 28,0%, na rencie 16,7%, i 2,8% bezrobotnych. Wyniki Z badań wynika, że prawie wszyscy ankietowani mężczyźni za główne czynniki ryzyka raka prostaty uważali: kadm (94,0%), wiek (91,3%) oraz pestycydy (90%). Nieco rzadziej do takich czynników były zaliczane: obciążenie genetyczne (82,7%), palenie papierosów (80,0%), narażenie zawodowe na substancje chemiczne (72,7%), picie alkoholu (68,7%) czy stany zapalne stercza (64,0%). Średnio co drugi z badanych wskazywał na takie czynniki, jak: aminy aromatyczne (58,7%), PCB (polichlorowane bifenyle) – 58,0%, otyłość (58,0%), niewłaściwą dietę (56,0%); oleje mineralne (54,0%), niewłaściwą higienę osobistą 759 (46,7%). Najrzadziej ankietowani wskazywali na: choroby przenoszone drogą płciową (42,7%), nadużywanie leków przeciwbólowych (40,0%) i wysoki poziom androgenów (35,3%). Analiza statystyczna z uwzględnieniem wybranych zmiennych, wykazała istotność w odniesieniu do 4 spośród 17 analizowanych czynników ryzyka raka prostaty. Respondenci z wyższym wykształceniem istotnie częściej wskazywali na narażenie zawodowe (88,2%; p=0,033) i przebyte stany zapalne stercza (85,3%; p=0,007), a mężczyźni z najstarszej grupy wiekowej (65+) wskazywali na spożywanie alkoholu (85,7%; p=0,003). Ankietowani niezależnie od miejsca zamieszkania i wykształcenia, z chemicznych czynników ryzyka, najczęściej wymieniali kadm (>90%) i pestycydy (>80%). Respondenci zamieszkujący miasta powyżej 100 tys. mieszkańców istotnie częściej wybierali aminy aromatyczne (p=0,038). W ogólnej ocenie wiedzy na temat czynników ryzyka raka prostaty średni poziom wiedzy prezentowało 42,7% badanych, wysoki 37,3%, a niski 20,0%. Mężczyźni do produktów żywieniowych zwiększających ryzyko raka prostaty w większości zaliczali pokarmy bogate w tłuszcze zwierzęce (68,0%), przetworzone mięso (64,7%) i produkty konserwowane (64,0%). Co czwarty ankietowany (26,7%) wskazał na czerwone mięso. Mały odsetek (16,7%) respondentów wybrał produkty bogate w wapń, a niewielki procent (9,3%) mleko krowie i nabiał. Nieprawidłowo do produktów mogących zwiększać ryzyko raka prostaty badani kwalifikowali pokarmy z wysoką zawartością cukru (60,0%) oraz kawę (36,7%). Analiza statystyczna wykazała, że mężczyźni z wykształceniem podstawowym i zawodowym do produktów zwiększających ryzyko wystąpienia raka prostaty, istotnie częściej zaliczali pokarmy bogate w wapń (p=0,001) oraz przetworzone mięso (p=0,017). Natomiast ankietowani z wyższym wykształceniem istotnie częściej wskazywali na produkty konserwowane (p=0,036). Nie stwierdzono istotnej zależności z miejscem zamieszkania i wiekiem badanych. Prawie wszyscy respondenci do produktów żywieniowych zmniejszających ryzyko raka prostaty zaliczyli ryby (92,7%) oraz w zdecydowanej większości warzywa krzyżowe (brokuły, kalafior, brukselka) – 82,0%, grejpfruty, morele, arbuzy (79,3%), pomidory i przetwory pomidorowe (75,3%), pokarmy zawierające wit. E i D (72,7%). Rzadziej wybierali zieloną herbatę (68,0%) oraz soję i jej przetwory (59,3%). Nieprawidłowo kwalifikowali do czynników działających ochronnie na gruczoł krokowy konserwowane warzywa i owoce (20,0%), produkty mleczne (68,7%) i bezglutenowe (45,3%). Respondenci pochodzący z miast powyżej 100 tys. mieszkańców, istotnie częściej i w większych 760 odsetkach, wybierali produkty zawierające wit. E i D (p=0,0005), pomidory i przetwory pomidorowe (p=0,04) oraz warzywa krzyżowe (p=0,0003). Mężczyźni po 65 r.ż. istotnie częściej wskazywali na produkty zawierające wit. E i D (p=0,026). Nie stwierdzono istotnej zależności z wykształceniem. Wiedza ankietowanych na temat wpływu produktów żywieniowych zwiększających i zmniejszających ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego była na poziomie średnim u co drugiego badanego (49,3%); wysoki poziom wiedzy prezentował tylko co piąty ankietowany (20,0%), natomiast niski co trzeci (30,7%). Mężczyźni do zachowań profilaktycznych zmniejszających ryzyko wystąpienia raka prostaty w zdecydowanej większości zaliczyli: niepalenie papierosów (89,3%), ograniczenie spożywania alkoholu (82,7%), prowadzenie aktywności fizycznej (80,7%), ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych (77,3%). Analiza statystyczna wykazała istotność między wyborem ograniczenia spożywania alkoholu a wiekiem. Dla mężczyzn z najmłodszej grupy wiekowej (do 54 lat), najważniejsze było prowadzenie aktywności fizycznej (86,0%). Respondenci w przedziale wieku 55-64 lata, częściej wybierali niepalenie papierosów oraz ograniczenie picia alkoholu (po 90,7%; p=0,01). Mężczyźni po 65 r.ż. w wyższym odsetku (85,7%) wskazywali na ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych. Wiedzę na temat nowotworów stercza respondenci czerpali głównie z radia i telewizji (61,3%), prasy i ulotek (64,0%), od rodziny i znajomych (50,0%) oraz od pracowników służby zdrowia (42,0%). Dyskusja Według przeglądu literatury, do głównych zidentyfikowanych czynników ryzyka raka gruczołu krokowego należy: wiek [15, 16], obciążenie genetyczne [17, 18], wywiad rodzinny [19] oraz rasa [20]. Podkreśla się także wpływ diety [21], zanieczyszczeń środowiska naturalnego [22], czynników hormonalnych [23], negatywne działanie infekcji i stanów zapalnych stercza [24, 25]. Należy zauważyć, że Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej do najważniejszych czynników ryzyka raka gruczołu krokowego, zalicza wiek (zwykle rak występuje u mężczyzn po 65 r.ż.) oraz uwarunkowania genetyczne (kilkukrotnie większe ryzyko zachorowania dotyczy osób, których krewni I stopnia chorowali lub chorują na raka prostaty). Dziedziczny rak gruczołu krokowego dotyczy ok. 9% zachorowań i jest rozpoznawany, jeśli nowotwór występuje u przynajmniej 3 krewnych pierwszej linii lub u przynajmniej 2 w wieku poniżej 55 lat [6]. Badania nad czynnikami chemicznymi potwierdziły związek narażenia na pestycydy z ryzykiem Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762 pojawienia się tego nowotworu [26, 27]. Metaanaliza 18 badań epidemiologicznych robotników zatrudnionych przy produkcji pestycydów wykazała 28% wzrost ryzyka raka prostaty w tej grupie zawodowej [28]. Potwierdzono również związek wpływu ekspozycji kadmu na wzrost tego ryzyka. Badania przeprowadzone we Włoszech pokazały, że u mężczyzn, którzy mieli wysoką koncentrację kadmu, określoną na podstawie badania paznokci stóp, ryzyko wystąpienia raka stercza było prawie 5-krotnie wyższe, niż u mężczyzn o niskiej koncentracji kadmu w paznokciach [29]. Wykazano również związek między narażeniem na oleje mineralne, a wzrostem ryzyka raka prostaty o 12% na każde 10 mg/m3/rok skumulowanej dawki ekspozycji u robotników przemysłu samochodowego [30]. Doniesienia na temat czynników związanych ze stylem życia, predysponujących do wystąpienia raka prostaty oraz wpływem witamin działających ochronnie na gruczoł krokowy są niejednoznaczne. Według niektórych autorów, niska aktywność fizyczna [31], palenie papierosów [32], spożywanie alkoholu [33-35], mogą wpływać na zwiększone ryzyko raka prostaty. Inni badacze twierdzą jednak, że nie wykazano bezpośredniego związku tych czynników z wystąpieniem raka stercza [4]. Warto również dodać, że nie można jednoznacznie określić związku pomiędzy nadwagą i otyłością, a ryzykiem zachorowania na raka gruczołu krokowego. Istnieje jednak zależność pomiędzy nadmierną masą ciała, a przebiegiem choroby oraz umieralnością z powodu raka gruczołu krokowego. U mężczyzn ze wskaźnikiem BMI powyżej 30, choroba przebiega w bardziej agresywnej formie, niż u mężczyzn, których masa ciała mieści się w granicach normy. Badania dowodzą, że wśród osób z wysokim współczynnikiem BMI występuje większy wskaźnik umieralności z powodu nowotworów stercza [36]. Wyniki prospektywnego randomizowanego badania SELECT (The Slenium and Vitamin E Cancer Prevention Trial) przeprowadzonego na próbie 32,4 tys. zdrowych mężczyzn w wieku powyżej 50 r.ż. nie wykazały zmniejszonego występowania raka prostaty po podaniu wit. E [37]. Spożycie wit. D nie wydaje się być także związane z ryzykiem raka prostaty [4]. W literaturze znajdujemy również doniesienia na temat wpływu diety na ryzyko raka prostaty. Badania prowadzące do jednoznacznego stwierdzenia, które z produktów żywieniowych zwiększają lub zmniejszają ryzyko raka stercza są szczególnie trudne do oceny, bo często nie zawierają informacji, w jaki sposób określone produkty zostały wyhodowane i przetworzone do spożycia. W badaniu epidemiologicznym Health Professionals Follow-up Study (HPFS) udowodniono, że regularne spożywanie od 2 do 4 porcji surowych pomidorów tygodniowo (ze względu na obecność likopenu), daje szanse o 26% obniżenia ryzyka Deluga A i wsp. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego zachorowania na nowotwór prostaty. Natomiast dostarczanie z dietą przetworzonych pomidorów pod postacią sosu zmniejsza to ryzyko nawet o 35% [38]. Według badań Word Cancer Report 2014, do czynników dietetycznych mogących obniżać ryzyko raka prostaty należą pomidory, soja, ryby morskie oraz warzywa krzyżowe (brokuły, kalafior i brukselka) [4]. Ochronne działanie tych produktów potwierdzają inni autorzy, wskazując także na owoce (grejpfruty, morele i arbuzy) [39-41]. W przeglądzie literatury Khan i wsp. sugerują, że zielona herbata (jej główny składnik galokatechina – EGC) może także działać ochronnie przeciwko nowotworowi gruczołu krokowego [42]. Wśród czynników dietetycznych, które mogą wpływać na zwiększenie ryzyka raka prostaty wymienia się żywność, w której występuje wapń w sposób naturalny oraz produkty wzbogacone wapniem, mleko krowie i produkty mleczne, produkty zawierające nasycone kwasy tłuszczowe, czerwone mięso oraz przetworzone mięso (wędzone, suszone, z grilla lub konserwowane) [43-44]. Do działań profilaktycznych zmniejszających ryzyko rozwoju raka prostaty respondenci zaliczyli: ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych, niepalenie papierosów, ograniczenie spożywania alkoholu i aktywność fizyczną. Na te same działania wskazała Kamińska i wsp. w przeprowadzonym badaniu populacyjnym na grupie 1201 mężczyzn [5]. Ze względu na dużą zachorowalność i umieralność z powodu raka prostaty działaniami profilaktycznymi należałoby objąć nie tylko mężczyzn ale również ich 761 rodziny. Ważnym aspektem jest także prowadzenie edukacji nt. zawodowych czynników ryzyka, które mogą przyczyniać się do powstania raka prostaty i innych nowotworów uro-onkologicznych. W działania prewencyjne w szerszym zakresie powinno włączyć się lekarzy i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej i medycyny pracy. Wnioski 1. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka prostaty jest niewystarczająca – wymaga uporządkowania i uzupełnienia. Respondenci prawidłowo identyfikowali główne czynniki ryzyka raka prostaty (wiek, czynniki genetyczne, kadm i pestycydy). Duże braki ankietowani mieli nt. czynników dietetycznych, które mogą zwiększać ryzyko raka prostaty i często wchodzą w skład codziennej diety (mleko krowie i nabiał, czerwone mięso i przetworzone mięso (wędzone, suszone, grillowane). 2. Należy wprowadzić edukację na temat zawodowych czynników ryzyka, które mogą przyczyniać się do powstania raka prostaty i innych nowotworów uro-onkologicznych. 3. Ze uwagi na dużą zachorowalność i umieralność z powodu raka prostaty działaniami profilaktycznymi należałoby objąć nie tylko mężczyzn, ale również ich rodziny. W działania prewencyjne w szerszym zakresie powinno włączyć się lekarzy i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej i medycyny pracy. Piśmiennictwo / References 1. Ferlay J, Steliarova-Foucher E, Lortet-Tieulent J, et al. Cancer incidence and mortality patterns in Europe: estimates for 40 countries in 2012. Eur J Cancer 2013, 49(6): 1374-1403. 2. Znaor A, van den Hurk C, Primic-Zakelj M, et al. Cancer incidence and mortality patterns in South Eastern Europe in the last decade: gaps persist compared with the rest of Europe. Eur J Cancer 2013, 49(7): 1683-1691. 3. Prostate Cancer. Estimated Incidence, Mortality and Prevalence Worldwide in 2012. http://globocan.iarc.fr/old/ FactSheets/cancers/prostate-new.asp (22.05.2015). 4. Humphrey PA. Cancer of the male reproductive organs. [in:] World Cancer Report 2014. Stewart BW, Wild CP (eds). International Agency for Research on Cancer, WHO 2014: 658-677. 5. Kamińska A, Mieszalska J, Bandury M i wsp (red). Program projektu 45+. Centrum Onkologii – IMSC, Warszawa 2011. 6. Borówka A, Fijuth J, Potemski P. Rak gruczołu krokowego. [w:] Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych – 2013 r. Krzakowski M, Warzocha K (red). Via Medica, Gdańsk 2013: 335-352. 7. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Prognozy zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku. Centrum Onkologii, Warszawa 2009. 8. Krajowy Rejestr Nowotworów. www.onkologia.org.pl/ nowotwory-zlosliwe-gruczolu-krokowego-c61 (22.05.2015). 9. Współczynniki standaryzowane dla zachorowań w podziale na rozpoznanie. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/ default.asp (22.05.2015). 10. Współczynniki standaryzowane dla zachorowań w podziale na województwa. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/ default.asp (22.05.2015). 11. Liczba zgonów w podziale na kody rozpoznań oraz grupy wiekowe. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/default. asp (22.05.2015). 12. Dobruch J, Chłosta PL, Borówka A. Badania przesiewowe mające na celu wczesne wykrycie raka stercza w XXI wieku. Postęp Nauk Med 2012, 4: 347-350. 13. Boniecki R. Program edukacyjny dla pacjentów z BPH „prostata bez tajemnic” – program dla mężczyzn powyżej 45 roku życia. Geriatr 2013, 7: 12-18. 14. Leitzmann MF. Physical activity and genitourinary cancer prevention. Cancer Res 2011, 186: 43-71. 762 15. Bamber JE, Aus G. Prostate cancer. Lancet 2008, 17(371): 1710-1721. 16. Sierżantowicz R, Dreger M, Łagoda K, Jurkowska G. Ocena wiedzy pacjentów na temat łagodnego rozrostu gruczołu krokowego. Probl Pielęg 2009, 17(3): 223-227. 17. Lichtenstein P, Holm NV, Verkasalo PK, et al. Environmental and heritable factors in the causation of cancer – analyses of cohorts of twins from Sweden, Denmark, and Finland. N Engl Med 2000, 343: 78-85. 18. Tuchowska P, Worach-Kardas H, Marcinkowski T. Najczęstsze nowotwory złośliwe w Polsce – główne czynniki ryzyka i możliwości optymalizacji działań profilaktycznych. Probl Hig Epidemiol 2013, 94: 166-171. 19. Johns LE, Houston RS. A systematic review and meta-analysis of familial prostate cancer risk. BJU Int 2003, 91: 789-794. 20. Henderson BE, Lee NH, Seewaldt V, Shen H. The influence of race and ethnicity on the biology of cancer. Nat Rev Cancer 2012, 12: 648-653. 21. Zalega J, Szostak-Węgierek D. Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część I. Polifenole roślinne, karotenoidy, błonnik pokarmowy. Probl Hig Epidemol 2013, 94(1): 41‑49. 22. Kondras M, Czępińska-Kamińska D. Zanieczyszczenie środowiska glebowego przez oleje mineralne w otoczeniu stacji paliw na terenie aglomeracji warszawskiej. Ochr Środ Zasobów Nat 2009, 41: 46-47. 23. Andriole GL, Bostwick DG, Brawley OW, et al. REDUCE Study Group. Effect of dutasteride on the risk of prostate cancer. N Engl J Med 2010, 362: 1192-1202. 24. Platz EA, De Marzo AM. Epidemiology of inflammation and prostate cancer. J Urol 2004, 171: 36-40. 25. Dennis LK, Lynch CF, Torner JC. Epidemiologic association between prostatitis and prostate cancer. Urology 2002, 60(1): 78-83. 26. Bjorling_Poulsen M, Andersen HR, Grandjean P. Potential developmental neurotoxicity of pesticides used in Europe. Envirion Health 2008, 7: 56-60. 27. Grosicka-Maciąg E. Biologiczne skutki stresu oksydacyjnego wywołanego działaniem pestycydów. Postep Hig Med Dosw 2011, 65: 357-366. 28. Van Maele-Fabry G, Libotte V, Wiliems J, et al. Review and meta-analysis of risk estimates for prostate cancer in pesticide manufacturing workers. Cancer Causes Control 2006, 17(4): 353-373. 29. Vinceti M, Venturelii M, Sighinolfi C, et al. Case-control study of toenail cadmium and prostate cancer risk in Italy. Sci Total Environ 2007, 373(1): 77-81. 30. Agalliu I, Kriebel D, Quinn MM, et al. Prostate cancer incidence in relation to time windows of exposure to metalworking fluids in the auto industry. Epidemiol 2005, 16(50): 664-671. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762 31. Giovannucci EL, Liu Y, Leitzmann MF, et al. A prospective study of physical activity and incident and fatal prostate cancer. Arch Intern Med 2005, 165(9): 1005-1010. 32. Huncharek M, Sue Paddock K, Rodney R, et al. Smoking as a risk factor for prostate cancer: a meta analysis of 24 prospective cohort studies. Am J Pulic Health 2010, 100(4): 693-701. 33. Chrostek L, Szmitkowski M. Alkohol a ryzyko występowania nowotworów. Pol Merk Lek 2003, 15: 486- 489. 34. Middleton Fillmore K, Chikritzhs T, Stockwell T, et al. Alcohol use and prostate cancer: a meta-analysis. Mol Nutr Food Res 2009, 53(2): 240-55. 35. Gong Z, Kristal AR, Schenk JM, et al. Alcohol consumption, finasteride, and prostate cancer risk: results from the Prostate Cancer Prevention Trial. Cancer 2009, 115(16): 3661-3669. 36. Mrozikiewicz-Rakowska B, Krasnodębski P, Karnafel W. Otyłość i cukrzyca a występowanie chorób nowotworowych. Diabetol Endokrynol 2006, 13(3-4): 323-327. 37. Dunn BK, Richmond ES, Minasian LM, et al. A nutrient approach to prostate cancer prevention: The selenium and vitamin E cancer prevention trial (SELECT). Nutr Cancer 2010, 62(7): 896-918. 38. Campbell JK, Canene-Adams K, Lindshield BL. Tomato phytochemicals and prostate cancer risk. J Nutr 2004, 34: 3486-3492. 39. Szymański KM, Wyeeler DC, Mucci LA. Fish consumption and prostate cancer risk: a review and meta-analysis. Am J Clin Nutr 2010, 92: 1223-1233. 40. Grzegorczyk E, Cielecka E. Żywność bezpieczna dla zdrowia jako narzędzie w walce z chorobami nowotworowymi. Med Rodz 2009, 4: 62-66. 41. Śmiechowska A, Bartoszek A, Namieśnik J. Przeciw rakotwórcze właściwości glukozynolanów zawartych w kapuście oraz produktów ich rozpadu. Postep Hig Med Dosw 2008, 62: 125-140. 42. Khan N, Adhami V, Mukhtar H. Green tea polyphenols in chemoprevention of prostate cancer: preclinical and clinical studies. Nutr Cancer 2009, 61(6): 836-841. 43. Food, nutrition, physical activity, and the prevention of cancer: a global perspective. World Cancer Research Fund and American Institute for Cancer Research, Washington, DC 2007. http://www.dietandcancerreport. org/ cancer_resource_center/Second_Expert _Report_ full pdf (03.09.2015). 44. Alexander DD, Mink PJ, Cushing CA, Sceurman B. A review and meta-analysis of prospective studies of red and processed meat intake and prostate cancer. Nutr J 2010, 9: 50-66.