Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu

Deluga
Probl
Hig
A Epidemiol
i wsp. Wiedza
2015,
mężczyzn
96(4): 757-762
na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego
757
Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu
krokowego
Men’s knowledge on risk factors of prostate cancer
Alina Deluga 1/, Barbara Ślusarska 1/, Ewa Belmas 2/, Marianna Charzyńska-Gula 3/
Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Pracownia Pielęgniarstwa Środowiskowego, Wydział Nauk o Zdrowiu,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
2/
Absolwentka Wydziału Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
3/
Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Onkologii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny
w Lublinie
1/
Wprowadzenie. Zachorowalność na raka prostaty stopniowo wzrasta
i staje się coraz poważniejszym problemem medycznym oraz ekonomicznym
współczesnych społeczności.
Introduction. The morbidity of prostate cancer is growing and
becoming an increasingly serious medical and economical problem of the
contemporary societies.
Cel. Ocena wiedzy mężczyzn na temat czynników ryzyka, ze szczególnym
uwzględnieniem produktów żywieniowych predysponujących do wystąpienia
raka gruczołu krokowego.
Aim. The assessment of men’s knowledge on risk factors, with particular
focus on food products predisposing to prostate cancer.
Materiały i metody. Badania przeprowadzono w dniach od 10 lutego
do 30 kwietnia 2014 r. Objęto nimi 150 mężczyzn zamieszkałych w woj.
lubelskim. W pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego.
Wyniki. Do czynników ryzyka raka prostaty ankietowani zaliczyli: wiek
(91,3%), obciążenie genetyczne (82,7%) palenie papierosów (80,0%),
narażenie zawodowe na substancje chemiczne (72,7%), picie alkoholu
(68,7%) i stany zapalne stercza (64,0%). Z substancji chemicznych, które
predysponują do rozwoju tego nowotworu wskazywali głównie na kadm
(94,0%) i pestycydy (90,0%); rzadziej na aminy aromatyczne (58,7%).
Respondenci z produktów spożywczych, które zwiększają ryzyko wystąpienia
raka prostaty, najczęściej wybierali: artykuły bogate w tłuszcze zwierzęce
(68,0%), przetworzone mięso (64,7%) oraz produkty konserwowane
(64,0%). Z produktów żywnościowych, mających ochronne działanie na
gruczoł krokowy, wymieniali: ryby (92,7%), warzywa krzyżowe (82,0%),
pomidory i przetwory pomidorowe (75,3%). Mężczyźni do zachowań
profilaktycznych zmniejszających ryzyko raka prostaty zaliczyli: niepalenie
papierosów (89,3%), ograniczenie spożywania alkoholu (82,7%),
prowadzenie aktywności fizycznej (80,7%), ograniczenie spożywania
tłuszczów (77,3%).
Wnioski. Ankietowani prezentują średni poziom wiedzy dotyczący
czynników ryzyka raka gruczołu krokowego. Czynnikami predysponującymi
najczęściej do wystąpienia raka gruczołu krokowego według ankietowanych
mężczyzn były: wiek, obciążenie genetyczne, palenie papierosów oraz
narażenie na kadm i pestycydy.
Material & Method. The research was carried out from 10th February to
30th April of 2014, with the participation of 150 men from the Lublin
voivodeship. The study applied the method of a diagnostic survey.
Results. As prostate risk factors the study participants indicated: age
(91.3%), genetic predisposition (82.7%), tobacco smoking (80.0%),
occupational exposure to chemical substances (72.7%), alcohol drinking
(68.7%), prostate imflammation (64.0%). As chemical substances that
mainly led to the cancer growth the participants indicated cadmium
(94.0%), pesticides (90.0%) and more seldom aromatic amines (58.7%).
The food products causing the prostate cancer selected most frequently
by the respondents were: products rich in animal fats (68.0%), processed
meat (64.7%), preserves (64.0%). The respondents also listed food products
protecting prostate: fish (92.7%), cross vegetables (82.0%), tomatoes and
tomato preserves (75.3%). The men also indicated preventive measures
helping in avoiding prostate cancer: non-smoking (89.3%), limiting
alcohol drinking (82.7%), being physically active (80.7%), limiting fat
intake (77.3%).
Conclusion. The respondents demonstrated medium level of knowledge
on risk factors of prostate cancer. The factors that led to prostate cancer
according to the respondents were: age, genetic predisposition, smoking
and exposure to cadmium and pesticides.
Key words: risk factors, prostate cancer, knowledge, men
Słowa kluczowe: czynniki ryzyka, rak prostaty, wiedza, mężczyźni
© Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762
www.phie.pl
Nadesłano: 15.07.2015
Zakwalifikowano do druku: 04.12.2015
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Alina Deluga
Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej
ul. Staszica 6, 20-081 Lublin
tel. 506 56 46 09, e-mail: [email protected]
758
Wprowadzenie
Nowotwór gruczołu krokowego stanowi poważny
problem zdrowotny, dotyczący całej męskiej populacji
na świecie. Jest drugim, po raku jelita grubego, co do
częstości występowania nowotworem u mężczyzn
[1, 2]. Zachorowalność na raka prostaty stopniowo
wzrasta i staje się coraz poważniejszym problemem
medycznym oraz ekonomicznym całego świata.
Dane światowe z 2012 r., na temat zachorowalności na ten typ nowotworu pokazują, że 1,1 mln
mężczyzn cierpi na raka prostaty, co stanowi 15% nowotworów diagnozowanych u mężczyzn, z prawie 70%
przypadków (759 tys.) występujących w krajach lepiej
rozwiniętych. Częstość występowania raka prostaty
jest najwyższa w Australii, Nowej Zelandii i Ameryce
Północnej (111,6 i 97,2/100 tys.) oraz najniższa
w populacjach azjatyckich w południowo-wschodniej
i centralnej Azji (10,5 i 4,5/100 tys.) [3].
W 2012 r. 60% z szacowanych nowych zachorowań na raka prostaty i 41% zgonów miało miejsce w Europie i Ameryce Północnej. Śmiertelność
z powodu raka prostaty jest najwyższa w krajach
zamieszkiwanych przez populację czarną, głównie
na Karaibach oraz w części Afryki Subsaharyjskiej.
W Europie wysoka śmiertelność występuje w krajach
nordyckich [4].
Spośród krajów Europejskich, największy wskaźnik zachorowalności na raka stercza, odnotowuje się
w Irlandii, Francji, Norwegii i Szwecji (114-126/100
tys.), a najniższy na Ukrainie w Grecji i Rumunii
(17‑20/100 tys.) [5].
W Polsce rak gruczołu krokowego zajmuje drugie
miejsce pod względem zachorowalności na nowotwory
wśród mężczyzn i ustępuje pod względem częstości
występowania jedynie rakowi płuca [6]. Liczba zachorowań na raka gruczołu krokowego stale wzrasta;
obecnie rozpoznawanych jest ok. 10,9 tys. przypadków
tego nowotworu w ciągu roku [7].
Według prognoz Zakładu Epidemiologii Centrum
Onkologii – Instytutu w Warszawie, w 2020 r. liczba
diagnozowanych nowotworów stercza może ulec podwojeniu. Zachorowalność wzrasta niebezpiecznie
szybko – ok. 9% rocznie. Raka prostaty najczęściej
rozpoznaje się u mężczyzn w siódmej i ósmej dekadzie życia. Ryzyko zachorowania wzrasta jednak już
w szóstej dekadzie życia i osiąga maksimum po 75 r.ż.
[8]. W 2008 r. współczynnik zachorowalności na raka
prostaty (C61) dla Polski wynosił 29,9, w 2010 r. –
32,3, w 2011 r. – 35,1, a 2012 r. – 36,1 na 100 tys. [9].
Najwyższą wartość współczynnika zachorowalności
odnotowano w 2012 r. w woj. pomorskim (54,4/100
tys.), a najniższą w woj. łódzkim (22,2/100 tys.);
w woj. lubelskim 37,9/100 tys.) [10]. Liczba diagnozowanych nowotworów złośliwych raka stercza,
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762
prawie 2-krotnie przewyższa liczbę zgonów. W 2010 r.
na raka prostaty w Polsce zmarło 3,9 tys. mężczyzn,
a w 2012 r. – 4,2 tys. [11]. Z przedstawionych danych
wynika, że liczba zgonów z powodu tego nowotworu
stale wzrasta.
Wykrywalność raka prostaty w ostatnim dwudziestoleciu zwiększa się dynamicznie, głównie dzięki
upowszechnieniu oznaczania stężenia swoistego antygenu sterczowego (prostate-specific antygen – PSA)
w surowicy (umożliwia to wykrywanie raków bezobjawowych). Roczne tempo wzrostu zapadalności
w Polsce wynosi ponad 2,5% (wzrost umieralności
jest jednak mniejszy) [6].
Rak prostaty jest chorobą przewlekłą i wpływa na
różne aspekty życia człowieka, prowadząc ostatecznie
do obniżenia jego jakości i funkcjonowania. Istotne
znaczenie w ograniczeniu rozwoju tego nowotworu
odgrywają działania profilaktyczne, mające na celu
wczesne wykrycie i eliminację czynników ryzyka,
wpływających na pojawienie się raka stercza [12-14].
Cel
Ocena wiedzy mężczyzn na temat czynników
ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem produktów
żywieniowych predysponujących do wystąpienia raka
gruczołu krokowego.
Materiały i metody
Badania przeprowadzono w dniach od 10 lutego
do 30 kwietnia 2014 r. Objęto nimi mężczyzn zamieszkałych w woj. lubelskim. Do zebrania materiału użyto
autorskiego kwestionariusza ankiety, wykorzystując
metodę sondażu diagnostycznego. W badaniach zastosowano metodę doboru nielosowego z selekcją jednostek typowych. Udział mężczyzn w badaniach był
dobrowolny i anonimowy. Uczestników rekrutowano
w ich środowiskach pracy. Wstępnym założeniem
autorów było przebadanie 200 mężczyzn, jednak
prawidłowo wypełnionych ankiet otrzymano 150.
Początkowo kwestionariusze skierowano do badanych,
którzy byli zatrudnieni na stanowiskach o zwiększonym zawodowym narażeniu na czynniki chemiczne,
tj. rolnicy, lakiernicy i mechanicy samochodowi.
Zwrotność ankiet w tej grupie była jednak niska
(27,3%). Aby uzyskać więcej materiału badawczego,
sondaż rozszerzono na inne profesje nie związane
bezpośrednio z narażeniem na chemiczne zawodowe
czynniki ryzyka. Do tej grupy włączono: nauczycieli,
kierowców, urzędników, żołnierzy, policjantów, przedsiębiorców, ochroniarzy, elektryków i pracowników
służby zdrowia. W rozszerzonej grupie uzyskano
zwrotność ankiet na poziomie 72,7%.
Kwestionariusz ankiety zawierał pytania, których
celem było poznanie, które ze wskazanych czynników
Deluga A i wsp. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego
ryzyka raka prostaty są znane mężczyznom. Pytania
obejmowały czynniki osobnicze, związane ze stylem
życia, dietetyczne i chemiczne. W ocenie wyników za
każdą poprawną odpowiedź ankietowani otrzymywali
1 pkt. Brak odpowiedzi lub odpowiedź nieprawidłowa
stanowiła podstawę do uzyskania 0 pkt. Wysoki poziom wiedzy, uzyskiwali respondenci, którzy otrzymali
od 70 do 100% z maksymalnej liczy punktów poprawnych odpowiedzi, średni poziom 40 do 69%, natomiast
niski poziom, jeśli uzyskali poniżej 40% odpowiedzi.
Analizę aktualnej sytuacji epidemiologicznej na
świecie i w Polsce, oparto na standaryzowanych na
wiek współczynnikach zachorowalności, a jako standard przyjęto standardową populację świata.
Wartości analizowanych parametrów niemierzalnych przedstawiono za pomocą liczb bezwzględnych
i wskaźnika struktury, zaś mierzalnych za pomocą
średniej i odchylenia standardowego. Do zbadania
istnienia zależności między badanymi cechami użyto
testu niezależności Chi2. Przyjęto poziom istotności
p=0,05, wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź zależności. Jako zmienne niezależne
przyjęto: wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania.
Charakterystyka grupy badanej
Średnia wieku badanych mężczyzn wynosiła
57,2±12 lat. Ankietowanych podzielono na trzy grupy wiekowe. Respondenci w wieku do 54 lat i 55-64
lata stanowili po 36,0% badanych. Ankietowanych
w wieku 65 lat i powyżej było 28,0%. Ponad połowa
mężczyzn (52,7%) pochodziła z miast większych niż
100 tys. mieszkańców; pozostali zamieszkiwali miasta
od 50 do 100 tys. mieszkańców (10,7%) i od 20 do 50
tys. (9,3%) badanych. Z terenów wiejskich pochodziło
17,3% ankietowanych. Pod względem wykształcenia
najliczniejszą grupę (40,0%) stanowili mężczyźni
z wykształceniem średnim; co czwarty (25,3%) miał
wykształcenie zawodowe, 18,0% wyższe, a 12,0%
podstawowe. Połowę badanych (52,7%) stanowiły
osoby pracujące; na emeryturze było 28,0%, na rencie
16,7%, i 2,8% bezrobotnych.
Wyniki
Z badań wynika, że prawie wszyscy ankietowani
mężczyźni za główne czynniki ryzyka raka prostaty
uważali: kadm (94,0%), wiek (91,3%) oraz pestycydy (90%). Nieco rzadziej do takich czynników były
zaliczane: obciążenie genetyczne (82,7%), palenie
papierosów (80,0%), narażenie zawodowe na substancje chemiczne (72,7%), picie alkoholu (68,7%)
czy stany zapalne stercza (64,0%). Średnio co drugi
z badanych wskazywał na takie czynniki, jak: aminy
aromatyczne (58,7%), PCB (polichlorowane bifenyle)
– 58,0%, otyłość (58,0%), niewłaściwą dietę (56,0%);
oleje mineralne (54,0%), niewłaściwą higienę osobistą
759
(46,7%). Najrzadziej ankietowani wskazywali na:
choroby przenoszone drogą płciową (42,7%), nadużywanie leków przeciwbólowych (40,0%) i wysoki
poziom androgenów (35,3%).
Analiza statystyczna z uwzględnieniem wybranych zmiennych, wykazała istotność w odniesieniu
do 4 spośród 17 analizowanych czynników ryzyka
raka prostaty. Respondenci z wyższym wykształceniem
istotnie częściej wskazywali na narażenie zawodowe
(88,2%; p=0,033) i przebyte stany zapalne stercza
(85,3%; p=0,007), a mężczyźni z najstarszej grupy
wiekowej (65+) wskazywali na spożywanie alkoholu
(85,7%; p=0,003). Ankietowani niezależnie od
miejsca zamieszkania i wykształcenia, z chemicznych
czynników ryzyka, najczęściej wymieniali kadm
(>90%) i pestycydy (>80%). Respondenci zamieszkujący miasta powyżej 100 tys. mieszkańców istotnie
częściej wybierali aminy aromatyczne (p=0,038).
W ogólnej ocenie wiedzy na temat czynników ryzyka raka prostaty średni poziom wiedzy prezentowało
42,7% badanych, wysoki 37,3%, a niski 20,0%.
Mężczyźni do produktów żywieniowych zwiększających ryzyko raka prostaty w większości zaliczali
pokarmy bogate w tłuszcze zwierzęce (68,0%), przetworzone mięso (64,7%) i produkty konserwowane
(64,0%). Co czwarty ankietowany (26,7%) wskazał
na czerwone mięso. Mały odsetek (16,7%) respondentów wybrał produkty bogate w wapń, a niewielki procent (9,3%) mleko krowie i nabiał. Nieprawidłowo do
produktów mogących zwiększać ryzyko raka prostaty
badani kwalifikowali pokarmy z wysoką zawartością
cukru (60,0%) oraz kawę (36,7%). Analiza statystyczna wykazała, że mężczyźni z wykształceniem
podstawowym i zawodowym do produktów zwiększających ryzyko wystąpienia raka prostaty, istotnie
częściej zaliczali pokarmy bogate w wapń (p=0,001)
oraz przetworzone mięso (p=0,017). Natomiast ankietowani z wyższym wykształceniem istotnie częściej
wskazywali na produkty konserwowane (p=0,036).
Nie stwierdzono istotnej zależności z miejscem zamieszkania i wiekiem badanych.
Prawie wszyscy respondenci do produktów żywieniowych zmniejszających ryzyko raka prostaty
zaliczyli ryby (92,7%) oraz w zdecydowanej większości warzywa krzyżowe (brokuły, kalafior, brukselka) –
82,0%, grejpfruty, morele, arbuzy (79,3%), pomidory
i przetwory pomidorowe (75,3%), pokarmy zawierające wit. E i D (72,7%). Rzadziej wybierali zieloną
herbatę (68,0%) oraz soję i jej przetwory (59,3%).
Nieprawidłowo kwalifikowali do czynników działających ochronnie na gruczoł krokowy konserwowane
warzywa i owoce (20,0%), produkty mleczne (68,7%)
i bezglutenowe (45,3%).
Respondenci pochodzący z miast powyżej 100
tys. mieszkańców, istotnie częściej i w większych
760
odsetkach, wybierali produkty zawierające wit. E
i D (p=0,0005), pomidory i przetwory pomidorowe (p=0,04) oraz warzywa krzyżowe (p=0,0003).
Mężczyźni po 65 r.ż. istotnie częściej wskazywali
na produkty zawierające wit. E i D (p=0,026). Nie
stwierdzono istotnej zależności z wykształceniem.
Wiedza ankietowanych na temat wpływu produktów żywieniowych zwiększających i zmniejszających ryzyko wystąpienia raka gruczołu krokowego
była na poziomie średnim u co drugiego badanego
(49,3%); wysoki poziom wiedzy prezentował tylko co
piąty ankietowany (20,0%), natomiast niski co trzeci
(30,7%).
Mężczyźni do zachowań profilaktycznych zmniejszających ryzyko wystąpienia raka prostaty w zdecydowanej większości zaliczyli: niepalenie papierosów
(89,3%), ograniczenie spożywania alkoholu (82,7%),
prowadzenie aktywności fizycznej (80,7%), ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych (77,3%).
Analiza statystyczna wykazała istotność między wyborem ograniczenia spożywania alkoholu a wiekiem. Dla
mężczyzn z najmłodszej grupy wiekowej (do 54 lat),
najważniejsze było prowadzenie aktywności fizycznej
(86,0%). Respondenci w przedziale wieku 55-64 lata,
częściej wybierali niepalenie papierosów oraz ograniczenie picia alkoholu (po 90,7%; p=0,01). Mężczyźni
po 65 r.ż. w wyższym odsetku (85,7%) wskazywali na
ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych.
Wiedzę na temat nowotworów stercza respondenci czerpali głównie z radia i telewizji (61,3%), prasy
i ulotek (64,0%), od rodziny i znajomych (50,0%)
oraz od pracowników służby zdrowia (42,0%).
Dyskusja
Według przeglądu literatury, do głównych zidentyfikowanych czynników ryzyka raka gruczołu
krokowego należy: wiek [15, 16], obciążenie genetyczne [17, 18], wywiad rodzinny [19] oraz rasa [20].
Podkreśla się także wpływ diety [21], zanieczyszczeń
środowiska naturalnego [22], czynników hormonalnych [23], negatywne działanie infekcji i stanów zapalnych stercza [24, 25]. Należy zauważyć, że Polskie
Towarzystwo Onkologii Klinicznej do najważniejszych
czynników ryzyka raka gruczołu krokowego, zalicza
wiek (zwykle rak występuje u mężczyzn po 65 r.ż.)
oraz uwarunkowania genetyczne (kilkukrotnie większe ryzyko zachorowania dotyczy osób, których krewni
I stopnia chorowali lub chorują na raka prostaty).
Dziedziczny rak gruczołu krokowego dotyczy ok.
9% zachorowań i jest rozpoznawany, jeśli nowotwór
występuje u przynajmniej 3 krewnych pierwszej linii
lub u przynajmniej 2 w wieku poniżej 55 lat [6].
Badania nad czynnikami chemicznymi potwierdziły związek narażenia na pestycydy z ryzykiem
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762
pojawienia się tego nowotworu [26, 27]. Metaanaliza
18 badań epidemiologicznych robotników zatrudnionych przy produkcji pestycydów wykazała 28% wzrost
ryzyka raka prostaty w tej grupie zawodowej [28].
Potwierdzono również związek wpływu ekspozycji kadmu na wzrost tego ryzyka. Badania przeprowadzone
we Włoszech pokazały, że u mężczyzn, którzy mieli
wysoką koncentrację kadmu, określoną na podstawie
badania paznokci stóp, ryzyko wystąpienia raka stercza było prawie 5-krotnie wyższe, niż u mężczyzn
o niskiej koncentracji kadmu w paznokciach [29]. Wykazano również związek między narażeniem na oleje
mineralne, a wzrostem ryzyka raka prostaty o 12% na
każde 10 mg/m3/rok skumulowanej dawki ekspozycji
u robotników przemysłu samochodowego [30].
Doniesienia na temat czynników związanych
ze stylem życia, predysponujących do wystąpienia
raka prostaty oraz wpływem witamin działających
ochronnie na gruczoł krokowy są niejednoznaczne.
Według niektórych autorów, niska aktywność fizyczna
[31], palenie papierosów [32], spożywanie alkoholu
[33-35], mogą wpływać na zwiększone ryzyko raka
prostaty. Inni badacze twierdzą jednak, że nie wykazano bezpośredniego związku tych czynników z wystąpieniem raka stercza [4]. Warto również dodać, że
nie można jednoznacznie określić związku pomiędzy
nadwagą i otyłością, a ryzykiem zachorowania na raka
gruczołu krokowego. Istnieje jednak zależność pomiędzy nadmierną masą ciała, a przebiegiem choroby
oraz umieralnością z powodu raka gruczołu krokowego. U mężczyzn ze wskaźnikiem BMI powyżej 30,
choroba przebiega w bardziej agresywnej formie, niż
u mężczyzn, których masa ciała mieści się w granicach
normy. Badania dowodzą, że wśród osób z wysokim
współczynnikiem BMI występuje większy wskaźnik
umieralności z powodu nowotworów stercza [36].
Wyniki prospektywnego randomizowanego badania SELECT (The Slenium and Vitamin E Cancer
Prevention Trial) przeprowadzonego na próbie 32,4
tys. zdrowych mężczyzn w wieku powyżej 50 r.ż. nie
wykazały zmniejszonego występowania raka prostaty
po podaniu wit. E [37]. Spożycie wit. D nie wydaje się
być także związane z ryzykiem raka prostaty [4].
W literaturze znajdujemy również doniesienia na
temat wpływu diety na ryzyko raka prostaty. Badania
prowadzące do jednoznacznego stwierdzenia, które
z produktów żywieniowych zwiększają lub zmniejszają
ryzyko raka stercza są szczególnie trudne do oceny, bo
często nie zawierają informacji, w jaki sposób określone produkty zostały wyhodowane i przetworzone
do spożycia. W badaniu epidemiologicznym Health
Professionals Follow-up Study (HPFS) udowodniono,
że regularne spożywanie od 2 do 4 porcji surowych
pomidorów tygodniowo (ze względu na obecność
likopenu), daje szanse o 26% obniżenia ryzyka
Deluga A i wsp. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka raka gruczołu krokowego
zachorowania na nowotwór prostaty. Natomiast dostarczanie z dietą przetworzonych pomidorów pod
postacią sosu zmniejsza to ryzyko nawet o 35% [38].
Według badań Word Cancer Report 2014, do czynników dietetycznych mogących obniżać ryzyko raka
prostaty należą pomidory, soja, ryby morskie oraz
warzywa krzyżowe (brokuły, kalafior i brukselka) [4].
Ochronne działanie tych produktów potwierdzają inni
autorzy, wskazując także na owoce (grejpfruty, morele
i arbuzy) [39-41]. W przeglądzie literatury Khan
i wsp. sugerują, że zielona herbata (jej główny składnik
galokatechina – EGC) może także działać ochronnie
przeciwko nowotworowi gruczołu krokowego [42].
Wśród czynników dietetycznych, które mogą wpływać na zwiększenie ryzyka raka prostaty wymienia się
żywność, w której występuje wapń w sposób naturalny
oraz produkty wzbogacone wapniem, mleko krowie
i produkty mleczne, produkty zawierające nasycone
kwasy tłuszczowe, czerwone mięso oraz przetworzone
mięso (wędzone, suszone, z grilla lub konserwowane)
[43-44].
Do działań profilaktycznych zmniejszających
ryzyko rozwoju raka prostaty respondenci zaliczyli:
ograniczenie spożywania tłuszczów zwierzęcych, niepalenie papierosów, ograniczenie spożywania alkoholu
i aktywność fizyczną. Na te same działania wskazała
Kamińska i wsp. w przeprowadzonym badaniu populacyjnym na grupie 1201 mężczyzn [5].
Ze względu na dużą zachorowalność i umieralność
z powodu raka prostaty działaniami profilaktycznymi
należałoby objąć nie tylko mężczyzn ale również ich
761
rodziny. Ważnym aspektem jest także prowadzenie
edukacji nt. zawodowych czynników ryzyka, które
mogą przyczyniać się do powstania raka prostaty i innych nowotworów uro-onkologicznych. W działania
prewencyjne w szerszym zakresie powinno włączyć się
lekarzy i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej
i medycyny pracy.
Wnioski
1. Wiedza mężczyzn na temat czynników ryzyka
raka prostaty jest niewystarczająca – wymaga
uporządkowania i uzupełnienia. Respondenci prawidłowo identyfikowali główne czynniki ryzyka
raka prostaty (wiek, czynniki genetyczne, kadm
i pestycydy). Duże braki ankietowani mieli nt.
czynników dietetycznych, które mogą zwiększać
ryzyko raka prostaty i często wchodzą w skład
codziennej diety (mleko krowie i nabiał, czerwone
mięso i przetworzone mięso (wędzone, suszone,
grillowane).
2. Należy wprowadzić edukację na temat zawodowych czynników ryzyka, które mogą przyczyniać
się do powstania raka prostaty i innych nowotworów uro-onkologicznych.
3. Ze uwagi na dużą zachorowalność i umieralność
z powodu raka prostaty działaniami profilaktycznymi należałoby objąć nie tylko mężczyzn, ale
również ich rodziny. W działania prewencyjne
w szerszym zakresie powinno włączyć się lekarzy
i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej
i medycyny pracy.
Piśmiennictwo / References
1. Ferlay J, Steliarova-Foucher E, Lortet-Tieulent J, et al. Cancer
incidence and mortality patterns in Europe: estimates for 40
countries in 2012. Eur J Cancer 2013, 49(6): 1374-1403.
2. Znaor A, van den Hurk C, Primic-Zakelj M, et al. Cancer
incidence and mortality patterns in South Eastern Europe
in the last decade: gaps persist compared with the rest of
Europe. Eur J Cancer 2013, 49(7): 1683-1691.
3. Prostate Cancer. Estimated Incidence, Mortality and
Prevalence Worldwide in 2012. http://globocan.iarc.fr/old/
FactSheets/cancers/prostate-new.asp (22.05.2015).
4. Humphrey PA. Cancer of the male reproductive organs. [in:]
World Cancer Report 2014. Stewart BW, Wild CP (eds).
International Agency for Research on Cancer, WHO 2014:
658-677.
5. Kamińska A, Mieszalska J, Bandury M i wsp (red). Program
projektu 45+. Centrum Onkologii – IMSC, Warszawa 2011.
6. Borówka A, Fijuth J, Potemski P. Rak gruczołu krokowego. [w:]
Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego
w nowotworach złośliwych – 2013 r. Krzakowski M,
Warzocha K (red). Via Medica, Gdańsk 2013: 335-352.
7. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Prognozy
zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe
w Polsce do 2025 roku. Centrum Onkologii, Warszawa 2009.
8. Krajowy Rejestr Nowotworów. www.onkologia.org.pl/
nowotwory-zlosliwe-gruczolu-krokowego-c61 (22.05.2015).
9. Współczynniki standaryzowane dla zachorowań w podziale
na rozpoznanie. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/
default.asp (22.05.2015).
10. Współczynniki standaryzowane dla zachorowań w podziale
na województwa. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/
default.asp (22.05.2015).
11. Liczba zgonów w podziale na kody rozpoznań oraz grupy
wiekowe. http://epid.coi.waw.pl/krn/std_zach_woj/default.
asp (22.05.2015).
12. Dobruch J, Chłosta PL, Borówka A. Badania przesiewowe
mające na celu wczesne wykrycie raka stercza w XXI wieku.
Postęp Nauk Med 2012, 4: 347-350.
13. Boniecki R. Program edukacyjny dla pacjentów z BPH
„prostata bez tajemnic” – program dla mężczyzn powyżej
45 roku życia. Geriatr 2013, 7: 12-18.
14. Leitzmann MF. Physical activity and genitourinary cancer
prevention. Cancer Res 2011, 186: 43-71.
762
15. Bamber JE, Aus G. Prostate cancer. Lancet 2008, 17(371):
1710-1721.
16. Sierżantowicz R, Dreger M, Łagoda K, Jurkowska G. Ocena
wiedzy pacjentów na temat łagodnego rozrostu gruczołu
krokowego. Probl Pielęg 2009, 17(3): 223-227.
17. Lichtenstein P, Holm NV, Verkasalo PK, et al. Environmental
and heritable factors in the causation of cancer – analyses
of cohorts of twins from Sweden, Denmark, and Finland.
N Engl Med 2000, 343: 78-85.
18. Tuchowska P, Worach-Kardas H, Marcinkowski T. Najczęstsze
nowotwory złośliwe w Polsce – główne czynniki ryzyka
i możliwości optymalizacji działań profilaktycznych. Probl
Hig Epidemiol 2013, 94: 166-171.
19. Johns LE, Houston RS. A systematic review and meta-analysis
of familial prostate cancer risk. BJU Int 2003, 91: 789-794.
20. Henderson BE, Lee NH, Seewaldt V, Shen H. The influence of
race and ethnicity on the biology of cancer. Nat Rev Cancer
2012, 12: 648-653.
21. Zalega J, Szostak-Węgierek D. Żywienie w profilaktyce
nowotworów. Część I. Polifenole roślinne, karotenoidy,
błonnik pokarmowy. Probl Hig Epidemol 2013, 94(1):
41‑49.
22. Kondras M, Czępińska-Kamińska D. Zanieczyszczenie
środowiska glebowego przez oleje mineralne w otoczeniu
stacji paliw na terenie aglomeracji warszawskiej. Ochr Środ
Zasobów Nat 2009, 41: 46-47.
23. Andriole GL, Bostwick DG, Brawley OW, et al. REDUCE
Study Group. Effect of dutasteride on the risk of prostate
cancer. N Engl J Med 2010, 362: 1192-1202.
24. Platz EA, De Marzo AM. Epidemiology of inflammation and
prostate cancer. J Urol 2004, 171: 36-40.
25. Dennis LK, Lynch CF, Torner JC. Epidemiologic association
between prostatitis and prostate cancer. Urology 2002,
60(1): 78-83.
26. Bjorling_Poulsen M, Andersen HR, Grandjean P. Potential
developmental neurotoxicity of pesticides used in Europe.
Envirion Health 2008, 7: 56-60.
27. Grosicka-Maciąg E. Biologiczne skutki stresu oksydacyjnego
wywołanego działaniem pestycydów. Postep Hig Med Dosw
2011, 65: 357-366.
28. Van Maele-Fabry G, Libotte V, Wiliems J, et al. Review and
meta-analysis of risk estimates for prostate cancer in pesticide
manufacturing workers. Cancer Causes Control 2006, 17(4):
353-373.
29. Vinceti M, Venturelii M, Sighinolfi C, et al. Case-control
study of toenail cadmium and prostate cancer risk in Italy.
Sci Total Environ 2007, 373(1): 77-81.
30. Agalliu I, Kriebel D, Quinn MM, et al. Prostate cancer
incidence in relation to time windows of exposure to
metalworking fluids in the auto industry. Epidemiol 2005,
16(50): 664-671.
Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 757-762
31. Giovannucci EL, Liu Y, Leitzmann MF, et al. A prospective
study of physical activity and incident and fatal prostate
cancer. Arch Intern Med 2005, 165(9): 1005-1010.
32. Huncharek M, Sue Paddock K, Rodney R, et al. Smoking
as a risk factor for prostate cancer: a meta analysis of 24
prospective cohort studies. Am J Pulic Health 2010, 100(4):
693-701.
33. Chrostek L, Szmitkowski M. Alkohol a ryzyko występowania
nowotworów. Pol Merk Lek 2003, 15: 486- 489.
34. Middleton Fillmore K, Chikritzhs T, Stockwell T, et al.
Alcohol use and prostate cancer: a meta-analysis. Mol Nutr
Food Res 2009, 53(2): 240-55.
35. Gong Z, Kristal AR, Schenk JM, et al. Alcohol consumption,
finasteride, and prostate cancer risk: results from the Prostate
Cancer Prevention Trial. Cancer 2009, 115(16): 3661-3669.
36. Mrozikiewicz-Rakowska B, Krasnodębski P, Karnafel W.
Otyłość i cukrzyca a występowanie chorób nowotworowych.
Diabetol Endokrynol 2006, 13(3-4): 323-327.
37. Dunn BK, Richmond ES, Minasian LM, et al. A nutrient
approach to prostate cancer prevention: The selenium and
vitamin E cancer prevention trial (SELECT). Nutr Cancer
2010, 62(7): 896-918.
38. Campbell JK, Canene-Adams K, Lindshield BL. Tomato
phytochemicals and prostate cancer risk. J Nutr 2004, 34:
3486-3492.
39. Szymański KM, Wyeeler DC, Mucci LA. Fish consumption
and prostate cancer risk: a review and meta-analysis. Am
J Clin Nutr 2010, 92: 1223-1233.
40. Grzegorczyk E, Cielecka E. Żywność bezpieczna dla zdrowia
jako narzędzie w walce z chorobami nowotworowymi. Med
Rodz 2009, 4: 62-66.
41. Śmiechowska A, Bartoszek A, Namieśnik J. Przeciw
rakotwórcze właściwości glukozynolanów zawartych
w kapuście oraz produktów ich rozpadu. Postep Hig Med
Dosw 2008, 62: 125-140.
42. Khan N, Adhami V, Mukhtar H. Green tea polyphenols in
chemoprevention of prostate cancer: preclinical and clinical
studies. Nutr Cancer 2009, 61(6): 836-841.
43. Food, nutrition, physical activity, and the prevention
of cancer: a global perspective. World Cancer Research
Fund and American Institute for Cancer Research,
Washington, DC 2007. http://www.dietandcancerreport.
org/ cancer_resource_center/Second_Expert _Report_ full
pdf (03.09.2015).
44. Alexander DD, Mink PJ, Cushing CA, Sceurman B. A review
and meta-analysis of prospective studies of red and processed
meat intake and prostate cancer. Nutr J 2010, 9: 50-66.