Aktualne problemy zdrowotności polskich pszczół

13
AKTUALNE PROBLEMY ZDROWOTNOŚCI POLSKICH PSZCZÓŁ
Autorzy: Mateusz Bedus, Hubert Podgórny, Małgorzata Zwiercan
Opiekun: dr inż. Marta Pisarek
SKN Ekologów
PWSZ Krosno
Ul. Kazimierza Wielkiego 6, 38-400 Krosno
e-mail: [email protected], [email protected]
Wstęp
Polska należy do krajów o stosunkowo dużym zagęszczeniu pasiek. Na terenie kraju
mamy około 800 tysięcy rodzin pszczelich w 50 tysiącach pasiek. Średniej wielkości pasieka
liczy 16 rodzin. W ostatnich latach, w związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, sytuacja
pszczelarstwa w kraju ulega dość istotnym zmianom. Obserwuje się zwiększanie
zainteresowania użytkowaniem pszczół, szczególnie przez pszczelarzy doświadczonych,
natomiast wykruszają się pasieki najdrobniejsze [6].
Obecnie wielu pszczelarzy ma poważny problem, ze względu na dynamiczny rozwój
jednostek chorobowych pszczół, w niespotykanej dotąd skali. Do najważniejszych chorób
pszczelich należą: warroza, zgnilec amerykański, oraz masowe ginięcie rodzin pszczelich (ang.
Colony Collapse Disorder - CCD). Na szczególną uwagę zasługuje ostatnia z wymienionych
chorób, która dziesiątkuje rodziny pszczele i stanowi bardzo poważne zagrożenie dla
przyszłości polskiego pszczelarstwa [2].
Warroza
Warroza jest chorobą, którą wywołują roztocza Varroa destructor pasożytujące
na czerwiu i dorosłych pszczołach. Samice pasożyta żywią się hemolimfą larw i osobników
dorosłych owadów. Natomiast samce giną po zapłodnieniu wewnątrz zasklepionej komórki
plastra. Pasożyt po raz pierwszy pojawił się na terenie Europy ponad dwadzieścia pięć lat temu.
Pomimo tak długiego okresu nadal nie udało się wyprodukować preparatu, który całkowicie
wyeliminowałby Varroa destructor z pasiek. Wręcz przeciwnie, intensywne stosowanie
środków chemicznych tylko pogarsza stan zdrowotny i kondycję rodzin pszczelich. Dodatkowo
roztocza uodparniają się na coraz to nowsze środki. Współczesne lekarstwa tylko w pewnym
stopniu ograniczają występowanie tego pasożyta, który obecny jest niemal w 70% polskich
pasiek. Badania naukowe potwierdziły, że pasożyt przenosi liczne wirusy, które opanowują
rodziny. Choroby takie jak np. chroniczny paraliż pszczół, czy wirus zdeformowanych skrzydeł,
są nie tylko objawem diagnozującym nasilenie warrozy, ale również nowym zagrożeniem dla
pszczół. Powodują one osłabienie, ograniczenie produktywności oraz bardzo często prowadzą
do całkowitej zagłady rodziny pszczelej [3, 7].
14
Zgnilec amerykański
Zgnilec amerykański jest chorobą bakteryjną czerwiu, którą wywołują Paenibacillus
larvae sp. larvae – drobnoustroje wytwarzające formy przetrwalnikowe. Mogą one przeżywać
w środowisku nawet do 30 lat. Choroba ta rozwija się przede wszystkim w miesiącach letnich.
W początkowej fazie bardzo trudno jest zauważyć pierwsze objawy, ponieważ zmiany zachodzą
pod wieczkiem zasklepu. Decydującym objawem zginlica amerykańskiego jest obecność
zamarłego w komórkach czerwiu o brązowej, mazistej konsystencji. Chora rodzina bardzo silnie
słabnie i przy małej liczbie robotnic praktycznie nie ma większych szans na przetrwanie.
W Polsce stosuje się dwie metody zwalczania zgnilca. Pierwsza bardziej drastyczna
polega na niszczeniu (paleniu) chorych rodzin, a druga to przesiedlanie pszczół do nowego ula,
wolnego od patogenów. W zasadzie stosowanie drugiej metody opłaca się tylko w małych
pasiekach (amatorskich). Taki zabieg jest bardzo czasochłonny, często niemożliwy do
wykonania np. jesienią. Przesiedlone pszczoły nie zdążyłyby odbudować swojego gniazda przed
zimą. W przypadku stwierdzenia choroby w pasiece zaleca się przede wszystkim pierwszą
metodę, czyli całkowite niszczenie chorych rodzin. Pusty ul musi zostać odkażony. Wiadomą
sprawą jest, że takie działania narażają pszczelarzy na duże straty finansowe. Warto jednak
wziąć pod uwagę zalety tej metody. Choroba w ten sposób jest likwidowana szybko
i skutecznie, mamy pewność, że nie przeniesie się na pozostałe rodziny w pasiece i tym samym
nie doprowadzi do jeszcze większych strat. Poza tym likwidacja zakażonych pni wiąże się
z małą pracochłonnością oraz niskimi kosztami.
Warto również wspomnieć, że polskie prawo nie pomaga pszczelarzom w walce z tą
bardzo groźną chorobą. W przypadku stwierdzenia zgnilca amerykańskiego powiatowy lekarz
weterynarii wydaje nakaz likwidacji takiej pasieki. Pszczelarz w tej sytuacji ponosi starty i nie
otrzymuje żadnego odszkodowania z tego tytułu. Dla przykładu taki sam hodowca
w Niemczech otrzymuje za każdą jedną rodzinę dotkniętą zgnilcem 100 euro. Taka polityka
sprawia, że bardzo często pszczelarze nie zgłaszają tej choroby i próbują z nią walczyć
na własną rękę [1].
Masowe ginięcie rodzin pszczelich
Masowe ginięcie rodzin pszczelich nazwane również tymczasową zapaścią kolonii
pszczelej (ang. Colony Collapse Disorder) jest obecnie jednym z największych problemów
pszczelarzy. Charakterystycznym objawem CCD jest nagłe znikanie pszczół w ulach. Pozostaje
tylko królowa i zaledwie kilka robotnic. W ulach zaatakowych tą tajemniczą chorobą jest
niewystarczająca ilość pszczół do karmienia czerwiu, rodzina taka nie rozwija się prawidłowo
i praktycznie skazana jest na zagładę. Interesującym faktem jest to, że w pobliżu uli nie znajduje
się martwych pszczół, nie znajduje się ich nawet na dennicach uli. Pszczoły w niewyjaśnionych
15
dotąd okolicznościach po prostu znikają lub jak niektórzy twierdzą opuszczają ul i już nie
wracają. Naukowcy cały czas próbują wyjaśnić to zjawisko. Obecnie nie ma jednoznacznych
objaw CCD, które mogłyby pozwolić odróżnić tą chorobę np. od jesiennego ubytku pszczół
spowodowanego przez warrozę. W światowych dyskusjach nad przyczynami tej choroby coraz
częściej na pierwszym miejscu stawia się szkodliwe działanie substancji chemicznych
zawartych w środkach ochrony roślin. Okazało się, że zabójcą pszczół może być imidakloprid.
Jest to składnik m.in. zaprawy nasiennej do ochrony buraków cukrowych. Panuje podejrzenie,
że szkodliwy środek może przechodzić do produkowanego cukru, głównego pokarmu pszczół
podczas zimowli [2].
Pierwsza fala masowego ginięcia pszczół pojawiła się w USA jesienią 2006 roku.
W 2007 roku wyginęło tam 30% rodzin, a na wschodnim wybrzeżu starty wyniosły nawet 70%.
Z ostatnich danych wynika, że pojawienie się CCD może powodować śmierć od 30 do 90%
rodzin pszczelich w pasiece. Znane są również przypadki ginięcia całych pasiek. W Europie
także stwierdzono masowe znikanie pszczół, ale na nieco mniejszą skalę. Kraje, w których
pojawiły się podejrzenia wystąpienia tego tajemniczego zabójcy to Grecja, Hiszpania, Niemcy,
a także Polska. Jednak nie można jednoznacznie powiedzieć, że zamieranie pszczół w Europie
powiązane jest właśnie z CCD. Brak jest jednoznacznych dowodów. Cały czas prowadzone są
w tym kierunku intensywne badania [5]
Straty w polskich pasiekach
Z przeprowadzonych licznych analiz wynika, że starty rodzin pszczelich zimą 2007/2008
wyniosły 15,3 %. i były większe o 5,4 % niż w sezonie 2006/2007. Na uwagę zasługują również
informacje, że większe starty poniosły małe pasieki, liczące 20-30 pni. Można stwierdzić,
że ubytek pszczół w polskich pasiekach i tak był mniejszy od przewidywanego, choć w takich
województwach jak zachodnio-pomorskie i wielkopolskie straty sięgały 30 %. W większości
przypadków zimowy osyp spowodowany był warrozą, ok. 55 % badanych pasiek. Na drugim
miejscu jako główny powód osypu pszczół w pasiekach stawia się nosemozę (ok. 33 %).
Pozostały odsetek stanowią inne choroby oraz niewyjaśnione dotąd zjawisko masowego
ginięcia pszczół [5].
Czy pszczoły wyginą?
W najgorszej sytuacji obecnie jest pszczelarstwo w USA. Tempo wymierania rojów
w tym kraju jest szaleńcze. Setki tysięcy pszczół zniknęło w tajemniczych okolicznościach
w ciągu ostatnich miesięcy 2007 roku. Na wschodzie USA starty ocenia się na 70%. Objawy
masowego znikania pszczół obecne są już w Europie i wkrótce mogą powodować równie
intensywne straty jak w amerykańskich pasiekach. Niepokojącym faktem jest również to,
16
że coraz więcej polskich pszczelarzy skarży się na niewyjaśnione znikanie pszczół w ich
pasiekach.
Albert Einstein pisał, że „Kiedy pszczoła zniknie z powierzchni ziemi, to człowiekowi
pozostaną już najwyżej cztery lata życia...”. Trudno w chwili obecnej stwierdzić ile jest prawdy
w tym zdaniu. Jednak jedno jest pewne, wyginięcie pszczół doprowadziłoby do zagłady
rolnictwa. Znaczenia tych owadów dla jakości roślin owocujących nie trzeba nikomu
tłumaczyć. Badania w dziedzinie uprawy rzepaku jednoznacznie wykazały, że 3-4 rodziny
pszczele na hektar zwiększają jego wydajność o 35-50 %. Podobnie jest z innymi uprawami np.
słonecznika, jabłoni, gruszy, kwiatów ozdobnych, itd. 1/3 naszej żywności bezpośrednio jest
zapylana przez pszczoły, czyli bez pszczół wyginie w bardzo szybkim tempie spora część
roślin, w tym 90% owoców. Nie jesteśmy też w stanie powiedzieć jak to wszystko wpłynęłoby
na pozostałe rośliny. Równowaga fauny i flory mogłaby zostać naruszona w ogromnym stopniu.
Jedyną nadzieją na poskromienie tego tajemniczego zabójcy pszczół są liczne badania naukowe
prowadzone niemal na całym świecie [8]. Do czasu rozwiązania tego problemu pszczelarze
powinni dążyć do zwiększania odporności swoich pszczół poprzez zaopatrywanie się w matki
pszczele pochodzące z renomowanych pasiek hodowlanych. Rodziny pszczele mające młode
matki charakteryzują się wyższą odpornością na choroby i korzystnie wpływają na polepszenie
efektywności gospodarstw pasiecznych [4].
Literatura
1. Chorbiński P. 2008. Postępowanie z rodzinami pszczelimi chorymi na zgnilec złośliwy.
Pszczelarstwo, 3.
2. Lipiński Z. 2009. Superinsektycydy – najbardziej prawdopodobna przyczyna masowego ginięcia
rodzin pszczelich (CCD) – część I. Pszczelarstwo, 3.
3. Pohorecka K. 2006. Zwalczanie warrozy – problem wciąż aktualny. Pszczelarstwo, 6.
4. Siuda M., Wilde J., Bratkowski J. 2002. Korzyści użytkowania pszczół odpornych na choroby
w pasiekach. Biuletyn Naukowy, 18.
5. Topolska G., Gajda A. 2009. Czy zespół masowego ginięcia rodzin pszczelich (CCD) jest w Polsce
obecny?, Pszczelarstwo, 1.
6. Wilde J., Gogolewska E. 2006. Polubić pszczoły. Poradnik początkującego pszczelarza. PWRiL
Poznań
7. www.farmer.pl/produkcja-zwierzeca/zdrowie-i-higienazwierzat/jak_ocalic_malopolskie_pszczoly_,687fefc44b19314929a4.html
8. Zaborowski
T.
Kiedy
pszczoła
zniknie
z
powierzchni
ziemi,
to...,
2007.
www.mojeopinie.pl/kiedy_pszczola_zniknie_z_powierzchni_ziemi_to_albert_einstein,3,1186680121