Użytkowe gatunki drewna

Użytkowe gatunki drewna - vademecum
JODŁA
(Abies alba Mill.)
Szumią jodly na gór szczycie
Szumią sobie w dal
Mnie mlodemu smutne życie
Bo mam w sercu żal.
(Wł. Wolski)
Nazwy handlowe i regionalne: Jodła pospolita (Polska), Jedle (Czechy,
Słowacja), Sapine, Sapine pectiné (Francja), Pine beta (Hiszpania),
Dennen (Holandia), Jela obicna (Jugosławia), Edeltanne, Gemeine Tanne,
Weisstanne (Niemcy), Brad (Rumunia), Silver fir (Wielka Brytania),
Jegenyefenyö (Węgry)., Abete bianco (Włochy).
Oznaczenia botaniczne: gromada - Gymnospermatophyta
(nagozalążkowe), klasa - Conipheropsida (iglaste), rodzina - Pinaceae
(sosnowate), rodzaj - Abies (jodła), gatunek-Abies alba Mill.-jodła
pospolita (znany synonim - Abies pectinata D. C.).
Gatunki podobne: Abies amabilis Forbes, A. nordmaniana Spach. jodła kaukaska, A. balsamea Mill. - jodła balsamiczna, A. concolor
Engelm. - jodła jednobarwna - kalifornijska, A. grandis Lindl. - jodła
olbrzymia, A. sibirica Ledeb. - jodła syberyjska..
Rys. 1. Jodła Abies
alba Mill. - rys.
S. Spława-Neyman
Występowanie
Znanych jest w świecie około 50 gatunków jodeł, które występują
wyłącznie na półkuli północnej. Rosną przeważnie w górach. Niektóre
rosną na wysokości do 4000 m n.p.m. (w Himalajach). Kilka zaledwie
gatunków ma zasięgi bardzo rozległe, są to gatunki rosnące na niżu, np.
A. sibrica, A. balsamea. Reszta ma zasięgi bardzo ograniczone. W
Europie rośnie około 5 gatunków jodeł, w Polsce tylko jeden - Abies
alba Mill. Występowanie jodły pospolitej (Abies alba Mill.) ogranicza
się do terenów Europy z klimatem umiarkowanym; unika ona zarówno
północnych jak i kontynentalnych wschodnich krajów.
Jest to drzewo górskie. Rośnie w Pirenejach w łańcuchu Apeninów (z
rzadka), w łańcuchu Jury, w Alpach, Wogezach, Szwarcwaldzie, Lesie
Bawarskim, Sudetach, Karpatach i Płw. Bałkańskim wzdłuż brzegu
Rys. 2. Jodły,
pokrój ogólny drzew - Adriatyku aż do północnych granic Grecji i gór Rodopów.
Północna granica zasięgu jodły w Polsce przebiega przez Żary, w
fot. K. Frydel
kierunku na Szprotawę, Żmigród, Ostrów Wielkopolski, Kalisz, Łódź i
Skierniewice, przecina Pilicę i dalej na Opoczno, Radom, Dęblin,
Kazimierz, Lublin, Zamość, Tomaszów Lubelski, dalej przechodzi
granicę na Rawę Ruską, a następnie zawraca na Lubaczów, Jarosław i
Przemyśl. Poza granicą zwartego zasięgu podanego wyżej, występuje
wyspowo koło: Mińska Mazowieckiego, pod Łukowem (rezerwaty Jata
i Topór), ponadto rośnie w Puszczy Białowieskiej, ale w części poza
polską granicą państwową. Jodła jest gatunkiem dobrze znoszącym
ocienienie. Do 8-go roku życia rośnie powoli, okres pędzenia
rozpoczyna około 15-16-go roku i trwa on do 100 lat życia. Wzrost na
wysokość ustaje w wieku 200 lat. Gatunek ten ma duże wymagania
glebowe, potrzebuje gleb żyznych, świeżych. Najlepiej udaje się na
krzemiankowych ubogich w wapno glebach gliniastych, źle rośnie na
glebach suchych piaszczystych. Jodła obok buka jest gatunkiem
lasotwórczym, tworzy również drzewostany lite, ale dobrze rośnie w
zmieszaniu; występuje w piętrze regla dolnego od 500 do 1100 m
n.p.m. Jest to gatunek o ciężkich nasionach i bardzo dobrze odnawia
się z samosiewu. Procentowy udział powierzchni jodłowych
drzewostanów według panujących gatunków drzew w lasach Polski
wynosi 2,9%. Zasobność na 1 hektarze - grubizny 219,7 m3, a biomasy
na 1 ha - 120,8 t.
Charakterystyka drzewa i drewna
Jest to drzewo zimozielone, igły ma zielone, błyszczące z siwym
woskowym nalotem. W starszym wieku deformacja korony, przyjmuje
postać tzw. "bocianiego gniazda". Wysokie 30-40-50 m. Osiąga wiek do
600-800 lat. Długość strzały użytkowej do 20 m, średnica przeciętna do
1 m. Forma pnia-prosty, wypełniony. Kora w młodości gładka,
białoszara, cienka, w wieku około 40 lat spękana, płytkowa,
szarobrązowa (rys. 4). Żywica występuje jedynie w korze (pęcherze), ale
nie w drewnie.
Drewno - gęstość 460 kg/m3, barwa drewna żółtobiała do różowobiałej z
szarawym połyskiem. Tekstura drewna na przekroju stycznym nieco
wzorzysta, paskowa na promieniowym. Drewno mało dekoracyjne.
Zapach mało charakterystyczny, kwaskowaty.
O b r ó b k a m e c h a n i c z n a: dobra, dobrze się piłuje, struga,
Rys. 3. Jodła pospolita poddaje wierceniu i szlifowaniu. Drewno jest łupliwe, dobre do
fot. S. Spławagwoździowania i łączenia na śruby.
Neyman
S u s z e n i e: suszy się dobrze i szybko, ma skłonność z rzadka do
pęknięć i paczenia się.
S k l e j a n ie: dobre.
O b r ó b k a p o w i e r z c h n i: pokrywanie bejcą dobre, wykańczanie
dobre. Impregnacja głęboka utrudniona.
N a j c z ę s t s z e w a d y d r e w n a: krzywizny, skręt włókien,
ciemno zabarwiona twardziel, nieregularna budowa przyrostów
rocznych, pęknięcia okrężne, drewno reakcyjne, zgnilizny pnia, rak
jodłowy, żery owadów takich jak: Componatus herculaneus L.,
Hylecoetus dermestoides L., Xyloterus lineatus Ol., Sirex gigas L.
Grzyby najczęstsze: sinizna - gat.Ceratocystis, Lenzites spp, Poria
vapeasario Fr., Trametes pini Fr., Heterobasidion annosus.
W ł a ś c i w o ś c i m e c h a n i c z n e: wytrzymałość na zginanie
statyczne -47-73-118 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym
- 6600-11000-17200 MPa, wytrzymałość na ściskanie - 31-47-59 MPa,
wytrzymałość na rozciąganie równolegle do kierunku włókien - 48-84-
120 MPa, wytrzymałość na rozciąganie prostopadle do kierunku włókien
około 2,3 MPa, twardość wg Brinella w kierunku prostopadłym do
włókien - około 16 MPa, twardość w kierunku równoległym do włókien
- 18-30-57 MPa, stosunek parametrów wytrzymałościowych - sosna do
jodły = 0,73:100.
W ł a ś c i w o ś c i c h e m i c z n e:
rozp. benzen - alkohol 2,3%,
pentozany - 8,0 - 13,3%,
popiół - 0,28 - 0,77%
pH - 4,0 - 5,3.
Zastosowanie
Drewno tartaczne i zapałczane, na gorszą gatunkowo sklejkę
szalunkową, papierówka na celulozę siarczynową, kopalniaki, słupy
teletechniczne, słupy budowlane, stolarka używana w budownictwie
wodnym, beczki i kadzie dla przemysłu chemicznego, skrzynki,
wełna, opakowania, palety. Drewno stosowane na kostkę brukową hale fabryczne. Drewno rezonansowe na instrumenty muzyczne, w
tym piszczałki organowe.
Z żywicy jodły pospolitej uzyskuje się tzw. terpentynę strasburską.
Żywica wyciekająca z nakłutych pęcherzy żywicznych w korze u
innych gatunków jodeł to znany w mikroskopii i optyce balsam
kanadyjski.
Rys. 4. Jodła, pokrój pnia W s k a z ó w k i: drewno jodły na ogół ma twardziel nie
wyróżniającą się, ale może mieć czasami ciemną twardziel,
- fot. K. Frydel
zwłaszcza wyrosłe na niżu. Drewno łatwo opadają grzyby
wywołujące tzw. zapleśnienie. Drzewostany jodłowe są wrażliwe na
zanieczyszczenia przemysłowe i mogą być wskaźnikiem skażenia
środowiska. Drewno odporne na działanie zasad i kwasów o
stężeniach do 10%. Ogólnie jednak drewno jest uważane za
nietrwałe.
C e c h y a n a t o m i c z n e: - cewki w układzie promieniowym,
długość 3400-4300-4600 m; światło: drewno wczesne 34,6,m,
drewno późne 16,2 m. Procent cewek w masie drewna średnio
90,4%. W drewnie brak kanałów żywicznych, możliwe złogi
kryształów.
Właściwości fizyczne: gęstość w stanie suchym bez kory - 320-410710 kg/m3, gęstość przy 15% wilgotności -350-450-750 kg/m3,
gęstość w stanie świeżym-800-900 kg/m3, skurcz: wzdłuż włókien 0,1 % w kierunku promieniowym - 2,9-3,8%, w kierunku stycznym
7,2-7,6%, skurcz objętościowy - 10,2-11,5%.
Różne
Jodły w Polsce osiągały rozmiary ogromne. Słynna była tzw. "Gruba Jodła" rosnąca pod Zawoją
opisana w 1906 roku przez podróżnika Hugo Zapałowicza. Miała ona obwód pierśnicy 676 cm, a
szacowano ją na 600 lat. Pień tej jodły przetrwał do dziś i znajduje się w Nadleśnictwie Sucha
Beskidzka. Aktualnie najstarsza jodła, wg Pacyniaka, rośnie koło Zawoi (wieś) i ma 435 lat,
obwód 640 cm, średnicę pierśnicy 203,5 cm.
Dzieje jodły, jak ustalili uczeni, sięgają 70 tysięcy lat wstecz. W starożytności jodła poświęcona
była w Grecji bogini Artemidzie - dziewiczej bogini lasów i opiekunce dzikich zwierząt.
Starożytny Rzym przejął od Greków kult jodły wykorzystując jej "wróżebne" właściwości.
Również u Żydów jodła była drzewem boskim, z niej to budowano przybytki sakralne (np. w
świątyni Salomona belki stropowe były z drewna jodłowego). Generalnie wszędzie tam, gdzie
występuje jodła w kulturze licznych narodów - jest ona drzewem świętym, ale u Rumunów
(Dacja) jest to drzewo najświętsze. W Polsce jodła nie miała wprawdzie takiego kultu jak na
południu Europy, ale otaczana była szacunkiem. Zwłaszcza górale w wielu pieśniach
zwyczajowych i obrzędach odwołują się do jodły i jej magicznych, ale życzliwych dla człowieka
właściwości.
Podobnie jak liczne inne polskie drzewa jodła ma silnie ugruntowaną pozycję jako drzewo
lecznicze. Najmłodsze pędy i pąki jodłowe zbierano na napar, który miał pomagać na choroby
płucne. Również górale sadzali swoich chorych pod pniem jodły, która miała im przywrócić
zdrowie. Jodła jest gatunkiem bardzo wrażliwym na zanieczyszczenie powietrza. Z gatunków
iglastych jest najbardziej zagrożona przez zanieczyszczenia przemysłowe.
Opracowanie: Stanisław Spława-Neyman, Zofia Owczarzak